Sorawlarǵa juwap tabıń

1-tapsırma
Sorawlarǵa juwap tabıń.
1. Gáptegi sózlerdiń orın tártibi áhmiyeti?
2. Gápte baslawısh hám bayanlawıshlardıń orın tártibi?
3. Gápte tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawıshtıń orın tártipleri?
1. Gáp-semantikaliq, intonatsiyaliq pu`tinlikke iye bolǵan, tamamlanǵan bir pu`tin oydi bildiretuǵin sintaksislik birlik bolip esaplanadi. Gáptiń tiykarǵi belgisi predikativlik. redikativlik gáptiń grammatikaliq mánisi. Gáp o`zine ilayiq grammatikaliq qurlisina hám gáplik intonatsiyaǵa iye boladi. Predikativlik-pikirdi bayanlaw, usi belgisi menen so`zden so`z dizbeginen ajiraladi. Predikativlik bet, máhál, modal`liq, tastiyiqlaw hám biykarlaw mánileri hám bul mánilerdi bildiriwshi qurallar jiyindisi arqali belgili boladi. Hár bir gáp o`zinshe qanday da bir tuyanaqli pikirdi bildiredi. Ol tiykarinan u`sh nársege baylanisli.
1. Modalliq mánisine yaǵniy belgili bir xabardi, sorawdi, buyriq o`tinishti u`ndew shaqiriqti bildiredi.
2. Hár bir gáptiń mazmuni belgili bir waqitta baylanisli boladi.
3. Gáptiń mazmuni belgili bir betke: so`lewshige tin`lawshıǵa basqaǵa baylanisli boladi. Mine usi u`sh nárse qosilip gápti payda etedi. Misali:Erikler gu`llep atir. Bul gáp házirgi waqitqa baylanisli xabardi bildirip u`shinshi betke qarata aytilǵan.


2.Gápte baslawısh gaptıń basında,ortasında hám jiyi hallarda aqırında keledi.Mısalı: Jumagu`l Kegeyliniń boyina qaray ju`pdi. Paxta-xaliq bayliǵi. U`lkeni on jasta, kishkenesi segizde. Úyge kelgenlerdiń sapi sinlisi meniń dayım.
Bayanlawısh kóbinese gáptiń aqırında keledi. Mısalı: Esiktiń aldına gu`ller egilgen. Jaylar suliw etip salinǵan.
3. Gáptińekinshi dárejeli aǵzalari gáptińmazmunin toilqtirip, ken`eytip keledi. Olar gápte birer aǵzaǵa, ko`binese bas aǵzalarǵa qatnasli bolip keledi. Ekinshi dárejeli aǵzalardiń biri-toliqlawish. Toliqlawish gáp ishinde háreketke baylanisli predmetti bildiredi. O`zi baylanisli bolǵan so`z benen basqariw usilinda baylanisadi. Gáp ishinde tiykarinan bayanlawish penen baylanisli boladı
Aniqlawish predmettiń belgisin bildiretuǵin ekinshi dárejeli aǵza. Sonliqtan aniqlawish predmet mánisin bildiretuǵin gáp aǵzalariniń (baslawish, toliqlawish, atawish, bayanlawish) hár qiyli belgilerin aniqlap keledi. Toliqlawish hám pisiqlawishlar bayanlawishqa baylanisli bolip kelse, aniqlawishlar qaysi aǵzani aniqlasa sol aǵzaniń aldinda turadi. Onińkeyninde aniqlaytuǵin ózi boliwi tiyisli. Eger onday edi bolmasa aniqlawish bola almaydi.
Pisiqlawish gáptiń ekinshi dárejeli aǵzasi bolip is-hárekettiń orinlasiw jaǵdaylarin isleniw usilin hám soǵan baylanisli orin, waqit, sebep, maqset, shárt, muǵdar, dárejesin ko`rsetedi. Demek, pisiqlawish is-hárekettiń birer belgisin bildiretuǵin gáp aǵzasi. Sonliqtan pisiqlawish gáp ishinde bayanlawish aǵzaǵa baylanisli boladi, oni tu`sindiriwin aǵza xizmetin atqaradi.
Tapsırma: Tekstte sózlerdiń orın tártibin anıqlań?
Barlıq waqıtta tap-taza bolıp júriw kerekligin hár bir adam biliwi kerek: jumıstama, úydeme bári bir. Patas yamasa jaman utyuklengen kóylek, jıyrıqlanǵan kiyim, kópten beri tazalanbaǵan, óksheleri jelinip yamasa qıysayıp ketken tufli yamasa botinka menen kóshege, hátte jumısqa keletuǵın adamlar ele de ushırasadı. Er adamlar birdeyine taza qırınıp, shashların jaqsılapaldırıp júriwleri kerek. Al hayal-qızlarǵa keletuǵın bolsaq, olar ústi-basların ayrıqsha dıqqatlı bolıp júriwleri kerek. Ústi kiyimin, shashların, ayaq kiyimin, sumkasın-hámmesin birdeyine taza hám tártipli etip saqlawı kerek. Hár qanday jumıs bastılıq, waqıttıń jetispewi yamasa ǵárejettiń bolmawı hesh qanday sıltaw bola almaydı. Bul tuwralı bir jazıwshı júdá jaqsı pikir aytqan eken:  «Ósip ketken tırnaqtı atom energiyasınan paydalanbay-aq bir qutı etik mayın jartıwsız xızmet haqıdan-aq awıstırıp alıwǵa boladı. Birazlar bunı esten shıǵaradı. Al, qara basınıń tazalıǵı menen unamlılıǵın ǵamqorlıq etiw-mádeniyatlı adamnıń birinshi belgisi,-ǵoy».Adamnıń mádeniy dárejesin kiyimine qarapta biliwge boladı.Birdeyine sulıw hám jarasıqlı kiyiniw - kiyimniń ılayıqlı, ápiwayılıǵına baylanıslı.