197
•
T e r m i n l ə r v ə k i m yə vi a n l a yı ş l a r
•
A
Adsorbsiya – bərk maddələrin səthi tərəfindən qazların və həll olmuş maddələrin udulması.
Ağır metal – sıxlığı 5 q/sm
3
-dən böyük olan metal.
Aldehidlər – molekullarında karbohidrogen radikalı ilə birləşmiş aldehid (CHO) qrupu olan
üzvi maddələr.
Alkanlar – C
n
H
2n+2
formuluna malik karbohidrogenlər.
Alkadienlər – molekullarında karbon atomları arasında iki ədəd ikiqat rabitə olan karbo-
hidrogenlər.
Alkenlər – molekullarında karbon atomları arasında bir ədəd ikiqat rabitə olan karbohidro-
genlər.
Alkinlər – molekullarında karbon atomları arasında bir ədəd üçqat rabitə olan karbohidrogenlər.
Alüminotermiya – oksidlərindən metalların alüminiumla reduksiyası prosesi.
Alümosilikatlar – tərkibində alüminium-oksid olan silikatlar.
Amalqama – metalın civədə həll olması nəticəsində alınan ərinti.
Aminturşular – molekullarında amin (–NH
2
) və karboksil (–COOH) qrupu olan üzvi birləş-
mələr.
Ammonyaklı su və ya
naşatır spirti – ammonyakın suda məhlulu.
Anod – müsbət yüklü elektrod.
Aromatik karbohidrogenlər – molekullarında bir və ya bir neçə benzol həlqəsi olan karbo-
hidrogenlər.
Asetatlar – sirkə (CH
3
COOH) turşusunun duzları.
Asanəriyən metal – 1000°C-dən aşağı temperaturda əriyən metal.
Azotlu gübrə – tərkibində azot qida elementi olan gübrə.
B
Berillium yarımqrupu elementləri – IIA yarımqrupunun metalları.
Bor yarımqrupu elementləri – IIIA yarımqrupunun elementləri.
C
Cod su – tərkibində Ca
2+
və Mg
2+
ionlarının miqdarı çox olan su.
Codluq dərəcəsi – 1 litr suda olan Ca
2+
və Mg
2+
kationlarının millimollarının sayı.
Çətinəriyən metal – 1000°C-dən yuxarı temperaturda əriyən metal.
Çuqun – tərkibində 2%-dən 4%-ə qədər karbon, həmçinin az miqdarda silisium, manqan,
fosfor və kükürd olan dəmir ərintisi.
D
Denaturasiya – zülalın ikinci və üçüncü quruluşunun dağılması.
E
Efirləşmə reaksiyaları – karbon turşuları ilə spirtlər arasında baş verən reaksiyalar.
Elektroliz – sabit elektrik cərəyanının təsiri ilə elektrodlarda baş verən oksidləşmə-reduksiya
reaksiyaları.
Elektrometallurgiya – metal birləşməsinin ərintisindən metalın elektrolizlə reduksiyası.
Ə
Ərintilər – iki və daha artıq metaldan, yaxud metal və qeyri-metaldan ibarət sistemlər.
Terminlər və kimyəvi anlayışlar
201
•
T e r m i n l ə r v ə k i m yə vi a n l a yı ş l a r
•
Dərslikdə verilmiş məsələlərin həllində istifadə olunan bəzi düsturlar
Кütlə (m)
m = m
o
N; m =
М; m
(məh.)
= V
(məh.)
Маddə miqdarı (
)
=
M
m
;
=
A
N
N ;
(qaz)
=
M
газ
V
V
Hissəciyin kütləsi (m
о
)
m
o
=
A
N
М ; m
o
(АB) = M
r
(AB)
1 а.k.v.
Моlyar kütlə (М)
М
=
m
; М
(qaz)
= V
М
(qaz)
; М = m
o
N
А
Nisbi molekul kütləsi
(М
r
)
М
r(qaz)
= 2
2
H
D ; М
r(qaz)
= 29
D
hava
Qaz qarışığında
qazlardan birinin (1)
həcm payı (
)
гарыш.
1
1
V
V
və ya
%
100
(%)
гарыш.
1
1
V
V
А
х
B
y
birləşməsində A
elementinin kütlə payı
(
(А))
(А) =
r
r
M
х
A
(А)
вя йа (А)
%
=
r
r
M
х
A
(А)
100%;
А
х
B
y
formulunda
indekslər nisbəti (х:y)
(B)
A
(Б)
:
(A)
A
(А)
:
r
r
ω
ω
y
x
;
M(B)
m(B)
:
M(A)
m(A)
:
y
x
Reaksiya çıxımının
kütlə (
)
və həcm (
) payı
100%
няз.
праk.
m
m
(%)
η
;
100%
няз.
праk.
V
V
(%)
θ
Həll olmuş maddənin
məhluldaki kütlə payı
(
)
100%
m
m
мящ.
mad
%
ω
və ya
мящ.
мящ.
mad
су
мад.
mad
мящ.
mad
V
m
m
m
m
m
m
ρ
ω
Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası
Atomların reduksiyaedicilik xassəsi (
n
0
M
e
n
M
) güclənir
Li K Ca Na Mg Al
Mn
Zn Cr Fe Pb H
2
Cu Hg Ag Au
Əlavələr
202
Elementlərin nisbi elektromənfilikləri
F
O
N
Cl
Br
S
C
P
H
Si
Al
Ca Li
Na
K
4,0 3,5 3,0 3,0 2,8
2,6 2,5 2,2
2,1
1,8
1,5 1,04 1,0
0,9
0,8
Bəzi üzvi birləşmələrin nisbi molekul kütlələrinin C atomları sayı (
n
) ilə ifadə edilməsi
Alkanlar
M
r
(C
n
H
2n+2
) = 14n + 2
Tsikloalkanlar
M
r
(C
n
H
2n
) = 14n
Alkenlər
M
r
(C
n
H
2n
) = 14n
Alkinlər
M
r
(C
n
H
2n–2
) = 14n – 2
Alkadienlər
M
r
(C
n
H
2n–2
) = 14n – 2
Doymuş biratomlu spirtlər
M
r
(C
n
H
2n+1
OH) = 14n + 18
Doymuş aldehidlər*
M
r
(C
n
H
2n+1
CHO) = 14n + 30
Doymuş birəsaslı karbon turşuları*
M
r
(C
n
H
2n+1
COOH) = 14n + 46
* – aldehid və karbon turşularında
n karbohidrogen radikalındakı C atomlarının sayını göstərir.
Bəzi mühüm üzvi birləşmələrin formulları və adları
CH
4
metan
H
2
C=CH
2
etilen
HC
CH
asetilen
H
2
C=CH – HC=CH
2
butadien-1,3
tsikloheksan C
6
H
12
benzol C
6
H
6
2
|
2
|
H
OH
C
–
H
OH
C
etilenqlikol
2
|
|
2
|
H
OH
C
–
H
OH
C
–
H
OH
C
qliserin
CH
3
–CH
2
–OH
etil spirti
CH
3
–CHO
sirkə aldehidi
CH
3
–COOH
sirkə
turşusu
C
15
H
31
–COOH
palmitin turşusu
C
17
H
35
–COOH
stearin turşusu
C
17
H
33
–COOH
olein turşusu
C
6
H
12
O
6
qlükoza, fruktoza
C
12
H
22
O
11
saxaroza
(C
6
H
10
O
5
)
n
nişasta, sellüloza
C
17
H
35
COOM
maye sabun; M = K
bərk sabun; M = Na
n
–
O
C
–
H
R
C
H
N
||
|
|
zülal
n
2
3
|
2
–)
CH
–
CH
C
=
CH
–
CH
(–
izopren kauçuku
(–CH
2
–CH
2
–)
n
polietilen
(–CF
2
–CF
2
–)
n
teflon
(politetraflüoretilen)
n
)
–
H
Cl
|
C
–
CH
(–
2
polivinilxlorid
(–CH
2
–CH=CH–CH
2
–)
n
butadien kauçuku
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
H
2
C
H
2
C
CH
CH
CH
CH
HC
HC
203
•
T e r m i n l ə r v ə k i m yə vi a n l a yı ş l a r
•
Bəzi üzvi maddələrin təyini
Maddə
Reaktiv
Baş verən dəyişiklik
Doymamış
karbohidrogenlər
KMnO
4
məhlulu rəngsizləşir
Bromlu su rəngsizləşir
CH
2
=CH
2
etilen
CH
2
OH–CH
2
OH alınması
nəticəsində məhlul rəngsizləşir
CH
2
Br–CH
2
Br alınması nəticəsin-
də
məhlul rəngsizləşir
CH
CH
asetilen
Turşəng turşusu (HCOO–COOH)
alınır və məhlul rəngsizləşir.
Tetrabrometan (CHBr
2
–CHBr
2
)
alınır və məhlul rəngsizləşir
Məhlul parlaq-göy rəngə boyanır
Qırmızı rəngli Cu
2
O çöküntüsü
alınır
“Gümüş-güzgü” reaksiyası baş
verir
CH
3
COOH
sirkə turşusu
Məhlul qırmızı rəngə boyanır
Sirkə turşusunun iyi yaranır
C
17
H
35
COONa
sabun məhlulu
C
17
H
35
COOH-ın ağ lopaları yaranır
(C
6
H
10
O
5
)
n
nişasta
Nişasta göy rəngə boyanır
Yumurta zülalı məhlulu
Sarı rəngli çöküntü alınır
Məhlul qırmızı-bənövşəyi rəngə
boyanır
KMnO
4
məhlulu
Bromlu su
KMnO
4
məhlulu
Bromlu su
KMnO
4
məhlulu
Bromlu su (artıqlamsı)
O
R – C
H
aldehidlər
Cu(OH)
2
, t
Ag
2
O, ammonyaklı suda
Lakmus
Turşu məhlulu (H
+
)
Yod məhlulu
qatı HNO
3
OH
–
, CuSO
4
Cu(OH)
2
CH
2
– CH – CH
2
OH
OH OH
qliserin (və ya etilenqlikol)
204
KİMYA – 9
Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
“Kimya” fənni üzrə dərslik
Tərtibçi heyət:
Müəlliflər:
İltifat Urşan oğlu Lətifov
Şükür Əli oğlu Mustafa
Elmi redaktoru
B.Nəbiyev, kimya üzrə fəlsəfə doktoru
İxtisas redaktoru
A.Bədəlov, kimya
üzrə fəlsəfə doktoru
Dil redaktoru
A.Məsimov
Nəşriyyat redaktoru
K.Abbasova
Bədii redaktoru
T.Məlikov
Texniki redaktoru
Z.İsayev
Dizayneri
T.Məlikov
Rəssamları
M.Hüseynov, E.Məmmədov
Korrektoru
K.Cəfərli
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
03.06.2016-cı il tarixli 369 №-li
əmri ilə təsdiq olunmuşdur.
© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2016
Kağız formatı 70
100
1
/
16
. Fiziki çap vərəqi 12,75. Səhifə sayı 204.
Tiraj 112 500. Pulsuz.
“Şərq-Qərb” ASC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur.