Tapmacalar az8rbaycan restmblikast prezjdenrrİNİN İ Ş L ə r I d a r ə s I n I n k I t a b X a n a s I

14 
— ----------------------------------------------- ---------------------------------------------
sairə haqqında məlumat əldə edilir. Tapmacalarm öyrənilməsi kəndlinin 
hansı  bitkiləri  əkdiyini,  hansı  təsərrüfat  alətlərindən  istifadə  etdiyini, 
hansı  heyvan və quşları ovladığmı aydınlaşdırmağa imkan yaradır.  Bir 
sözlə,  tapmacada dini-mifi  qahqlardan deyil,  onun real həyat və  m əi- 
şətlə əlaqədar olduğundan danışmaq,  bizcə,  daha doğru olardı.
Qeyd  etmək  lazımdır ki,  hər bir xalq  müəyyən  coğrafı  mövqeyinə, 
təbii  şəraitinə uyğun olan bitkilər əkir və  məhsul istehsal edir ki, bu da 
öz xüsusiyyətlərinə  görə  başqalarından  fərqlənirdi.  Bəzən tapmacaları- 
mızda elə meyvə,  heyvan, quş,  xörək və sairə  adlarına rast gəlmək olur 
ki, onlar yalnız Azərbaycanda şöhrət taparaq, başqa xalqlarda demək olar 
ki, heç  təsadüf olunmur,  ya  əksinə,  özgə  xalqlara  məxsus  olan  bir  sıra 
əşya, yemək, heyvan,  quş adları isə bizim tapmacalarda nəzərə çarpmır.
Tapmacalarda  toxuculuq  sənətinə  dair  izlər tapmaq olur.  Belə  ki, 
qədim insan  ilk  toxucu  dəzgahının  nüm unəsi  olan  cəhrədə  yun  əyir- 
miş,  ip  hazırlamış  və  ibtidai  toxuculuq  karxanasında  şal  toxumuşdur. 
Məhz  buna görədir ki,  cəhrə  və  onun hissələri  haqqında  onlarca tap- 
maca yaranmışdır:
Evimizdə bir kişi var,
Nənəmnən işi var.
(Cəhrə)
Hürər-hürər, burnu şişər.
(Cənrə iyi)
Özü bir bucaq, dalı bir qucaq.
(Cəhrə)
Azərbaycan  xalqı  oturaq  təsərrüfata  keçdikdən  sonra  onun  həya- 
tında  başlıca  rol  oynayan  əkinçilik  və  maldarlıq,  bu  təsərrüfatlarda 
istifadə  edilən  istehsal  vasitə  və  alətləri  haqqında  da  külli  miqdarda 
tapmaca  yarandığımn  şahidi  oluruq.  Adi  bel,  külüng,  yaba,  kürək, 
kətm əndən başlamış  kotan, xış,  vəl,  araba,  dəyirman və  sairə bu kimi 
alətlər  haqqmda  o  qədər  tapmaca  yaranmışdır  ki,  onlar  insanın  diq- 
qətini cəlb etm əyə bilməz.  Çünki xalqın böyük həvəslə  vəsf etdiyi bu 
alətlər vaxt ilə onun həyatında mühüm rol oynamışdır.  Həmin  istehsal 
alətlərinin  yaranma  tarixini,  cəmiyyət  inkişafındakı  rolunu  aydınlaş- 
dırmaq  işində  tədqiqatçılarm  başqa  vasitələrlə  yanaşı,  şifahi  ədəbiy- 
yatdan da istifadə etdikləri hamıya məlum deyilmi?
Tapmacalarda  vaxt  ilə  Azərbaycanın  ictimai-siyasi,  iqtisadi-m ə- 
dəni  həyatmda  m üəyyən  rol  oynamış  bir  sıra  yer  adlarının  da  yaşa-

dığını  görürük.  Bunlardan  Gəncə,  Naxçıvan,  Şəki,  Şirvan  və  başqa 
adlar daha tez-tez təkrar edilir:
Həstədi, ha həstədi,
Şəki-Şirvan üstədi.
Qırağı qızıl kərpic,
Üstü badam üstədi.
(Fındtq)
Nə burda var, nə orda,
Doludur Naxçıvanda.
(Duz)
Almışam atandan,
Gəncədə satandan.
Qu tükündən yüngül,
Qırağı qızılgül.
{Kəlağayı)
Bu  tipli  tapmacalardan  iki  m əsələni  aydınlaşdırmaq  mümkündür; 
birincisi,  həmin  şəhərlərin  tarixi  bir  ad  kimi  tapmacalarımızda  yaşa- 
masıdırsa,  ikincisi,  orta əsrlərdən başlamış  bu  şəhərlərdən hər birinin 
iqtisadi mövqeyinə görə bu və ya digər dərəcədə şöhrət qazanmasıdır. 
Gəncənin ipək kəlağayı, Naxçıvanm əla keyfıyyətli duzla, gözəl xalça 
və  bəzək  şeyləri  ilə  şöhrət  qazanması həmin  tapmacaların  əsas m əz- 
mununu təşkil  edir.
Tapmacalarda nəinki  şəhər, hətta çay,  dağ adlarına da rast gəlmək 
olur.  M əsələn:
Kürün qırağı düzdü,
Sanasan əlli, yüzdü.
Oğlu şahlıq eliyir,
Anası hələ qızdı.
(An)
Tapmacaların mövzuları çox müxtəlifdir. Onları şərti olaraq aşağı- 
dakı  şəkildə  qruplaşdırmaq  olar:  təbiət  və  təbiət  hadisələri;  insan  və 
onun bədən üzvləri; maddi nemətlər; bitkilər aləmi; heyvanlar; quşlar; 
kənd təsərrüfatı məhsulları;  təsərrüfat alətləri;  m üxtəlif əşyalar və  s.
Tapmacaların m üxtəlif mövzularda qurulması onun həyatın bir çox 
sahələrini  əhatə  etdiyini  sübut  edir.  Əgər əvvəllər insan və  onun bə-
dən üzvləri, təbiət hadisələri, m üxtəlif qidalar tapmacanın ilk predmeti 
olmuşdusa, sonralar get-gedə onun əhatə dairəsi daha da genişlənmiş- 
dir.  Artıq  kəndlinin  bağ-bağçası,  m al-qarası,  əkin  yerləri,  təsərrüfat 
alətləri,  yeməkləri,  geyimləri,  m ənəvi  zövqünü  oxşayan  şeylər,  hey- 
vanlar,  quşlar,  zərərvericilər,  ovçuluq,  köçəri  və  oturaq həyat,  ev  əş- 
yaları  və sairə  tapmaca janrının  əsas  predm etinə  sevrilmişdir.  Burada 
iqtisadiyyatla əlaqədar sənət m əsələləri, xüsusən, toxuculuq, dərzilik, 
dəmirçilik, ipəkçilik və başqa sahələrə geniş meydan verildiyi hər ad- 
dım da özünü göstərməkdədir.
İbtidai  dövrdən başlamış  bu günə  qədər insanlar ən  çox hansı  m ə- 
sələ ilə məşğul olmuşsa, hansı peşə, əşya və sairə onun gündəlik həya- 
tında böyük əhəmiyyət kəsb etmişsə, onun haqqmda da saysız-həsabsız 
tapmaca yaranmışdır.
*  *  *
Tapmaca əsasən metafora şəklində qurulmuş düşündürücü suallar- 
dan  ibarətdir.  Burada h ər hansı  məfhum,  hadisə və  əşyanın müəyyən 
əlam əti,  keyfıyyəti  və  ya  xasiyyəti  dolayı  yolla  anladılır,  başqa  c ə- 
hətləri isə gizlədilir.
O  
Aristotelə görə, tapmaca yaxşıca düzəldilmiş metaforadır. Deməli, 
.NlK  tapmacanın  cavabını  tapmaq  onun  metaforik  fikrini  açmaq  deməkdir. 
^   Belə tapmacaya misal olaraq aşağıdakını göstərm ək olar:
O yanı qaya, bu yanı qaya,
İçində sarı maya.
( Yumurta)
Lakin  tapmacaların  hamısınm  ucdantutma  metafora  şəklində  qu- 
rulduğunu  iddia  etm ək  doğru  olmazdı.  Çünki  onların  xeyli  hissəsinin 
sadəcə  sual  şəklində  deyildiyi  hamıya  məlumdur.  M əsələn:  O  hansı 
quşdu,  balasma  süd  verm əz  ( Yarasa).  Bu  m əsələ  ilə  əlaqədər  olaraq 
folklorşünas İ.M.  Kolesnitskaya yaztr:
“Bir sıra tapm acalar var ki,  onlar sadəcə  sual şəklində təqdim olu- 
nurlar...  Bəzi hallarda isə metafora iştirak etmir,  yalnız təsvir qalır” 1.
1 
H .M .K o Jie c H H U K a sı.  3araaKH.  PyccKoe  napojiH oe  noəraH ecK oe  TBopwecTBO, 
to m   II.  H3Ä.  A H   C C C P .  M .-JI.,  1955,  crrp.  533.
------ ----------------------------------------------------------------------------4 -  
17
_____—
A2ƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDEMTİNİN 
İ Ş L Ə R   İ D A R Ə S İ N İ N
K İ T A B X  A N  A S I

Şəkli  xüsusiyyətlərinə,  daha  doğrusu,  poetik  quruluşlanna  görə 
tapmacalar əsasən iki  yerə bölünür:
1. Nəsr şəkilli tapmacalar.
2. Nəzm şəkilli tapmacalar.
Birinci  qismə  daxil  olan  tapmacalar  sadə  cümləni  təşkil  edir. 
M əsələn:
Alçaq damdan qar yağar.
(Ələk)
Yer altda qızıl qamçı.
(İlan)
Bu  əsas  bölgüdən  başqa  qısa  bir  cümlə  içərisində  daxili  qafıyəli 
tapmacalar da vardır:
Aləmi bəzər,  özü lüt gəzər.
(.İynə)
İkinci qismə daxil olan tapmacalar isə bir neçə yerə bölünür. Onlar 
iki, üç, dörd və  çox misralı olur.
a)  iki  m isralılar:
Yaşıldı əbası,
Sarıdı libası.
(.Badam)
b )  üç  m isralılar:
A mənim al yasdığım,
Ortası uzun dirək,
İçinə un basdığım.
(İydə)
c) d ö rd  m israhya m isal olaraq aşağıdakı  tapm acanı g ö stə rm ə k  olar:
Tap tapmaca,
Gül tapmaca,
Məməli xatm,
Dişləri yox.
(Toyuq)
Bunlardan başqa 5 ,6 ,7  və 8 misralı tapmacalara da rast gəlmək olur. 
Saydığımız bu  formaların  mövcud  olmasına baxmayaraq,  dörd  və 
iki misralı şeir formasında və qısa bir cümlədən ibarət nəsrlə deyilmiş 
tapmacalara daha çox rast gəlirik.
Şeirlə  deyilmiş  tapmacalarda hər misrada hecaların  sayı  3,  4,  5,  7, 
11  olur.  Dörd  misradan  ibarət  olan  tapmacalarda  birinci,  bəzən  də 
ikinci  misralar heç  bir məna  ifadə etmir.  Yalnız üç  və  dördüncü  m is- 
ralar mənalı olur.  Əsl tapmaca həmin son iki misrada verilir. M əsələn:
“Hap-hapı”
“Biz idik, bizlər idik”
“Halalar, ay halalar”  və s.
Yuxarıdakı  misralar bəzən  mənasız,  lakin  ahəngdar  söz  yığım ın- 
dan ibarət olur.  Tapmacanın məzmunu ilə heç bir əlaqəsi olmur.  Bun- 
lar nağıldakı pişrovu əvəz edir.  Nağıllarda olduğu kimi, eyni bir pişrov 
onlarca tapmacada işlənir.  Biz tapmacalarda bəzən hazırda mənası  ol- 
mayan,  lakin vaxtilə hamıya m əlum  olan söz və misralar haqqmda yu- 
xarıda məlumat veraıişik. Lakin buradan elo nəticə çıxanlmamahdır ki, 
bu  fikrimiz  o birini  inkar edir,  əksinə,  tapmacada hər iki  formaya rast 
gəlm ək olur.
Bəzən  tapmacalarda  hecaların  sayının  düz  gəlmədiyi  aydmlaşır. 
Belə hal aşıq şerində də müşahidə edilir. Lakin misralardan birinin uzun, 
digərinin  isə  qısa  olmasına  baxmayaraq,  aşıq  şerinin  ahənginə  uyğun 
olaraq  sözlərin  sonunu  uzadıb-qısaltmaqla  vəzn  düzəldilir.  Kənardan 
qulaq  asan  şeridəki  çatışmazlığı  hiss  edə  bilmir.  Belə  vəziyyət  məhz 
tapmacalarda da özünü göstərir.  Məsələn:
O yam taxta,
Bu yanı taxta,
İçindo alabaxta.
(Beşikdə  uşaq)
Bu tapmacam söyləyən adam birinci və  ikinci misram uzada-uza- 
da  dediyi  halda,  üçüncünü çox  sürətlə  deyir.  Beləliklə,  hecaların  sayı 
arasındakı  uyğunsuzluq hiss edilmir.
Tapmacanın  şeriyyəti,  vəzn və qafıyəsindən danışarkən bir m əsə- 
ləni  qeyd etm ək vacibdir: bəzən tapmacadan ciddi  vəzn  və qafıyə d ə- 
qiqliyi,  yaxud  klassik  şeir metrikası  tələb  edən  oxuculara  rast gəlm ək 
olur. Bu barədə alimlər xeyli tədqiqat aparmış və doğru nəticələrə gəl- 
mişlər.  Tapmacadan  dəqiq vəzn və  qafıyə tələb  etmək qətiyyən  doğ- 
ru deyil. Bu janrda özünə görə m üəyyən dərəcədə şeir qanunlarına uy- 
ğunluq mövcuddur.  Lakin bu heç də bizim bu gün düşündüyümüz şeir 
deyildir.  Tapmacada əsas ritm, ahəng hökm sürməkdədir.  Ona görə do

bu janrdan  Aşıq  Ələsgər  şerinin  quruluşunu  tələb  etmək  olmaz.  Əv- 
vəla,  onu demək lazundır ki,  tapm aca  əsasən kənd  yerlərində,  özü də 
əksər  halda  savadsız  kütlə  tərəfındən  yaradıldığından,  həm  də  çox 
uzaqlarda  səsləşdiyindən  orada  ibtidai  təfəkkür və  şeir  forması  özünü 
göstənnəkdədir.  M əsələn,  “D ədə  Qorqud”dakı  şeirlər  bu  gün  bizim 
üçün nə dərəcədə sadə görünürsə, tapmacadakı  şeriyyət isə ondan qat- 
qat z əif olmalıdır. Çünki tapmacanın yaranma tarixi min illərlə uzaqlara 
gedib  çıxır.  Bu barədə geniş tədqiqat aparmış İ.M.Kolesnitskaya yazır: 
“Tapmaca hecaların ardıcıllığına əsaslanan düzgün vəznli və qafı- 
yəli şerin nə olduğunu bilmir.  Tapmacadakı şeir tonikdir” 1.  “Xalq tap- 
macalarınm  əksəriyyəti,  onların  ritm ikliyindən  asılı  olmayaraq,  şeir 
misralarına  m ütləq  bölünm əsini  tələb   etmir.  Tapmacalar  hər  şeydən 
ə w ə l  cümlənin  və  qafıyənin  şəkil  intonasiyası  ilə  möhkəmlənmiş 
bölgiisünü tələb  edir”2.
Bütün xalqların tapm acalarına aid olan bu m əsələ eyni  ilə bizə də 
aiddir.  Lakin bizim tapmacalarda fərqli bir cəhət vardır ki,  o da başqa 
xalqlarda yoxdur.  M əlum  olduğu kimi,  bizdə  aşıq şerilə əlaqədar külli 
miqdarda  bağlamalar,  qıfılbəndlər,  bayatılar  yaranmışdır  ki,  orada 
qüvvətli şeriyyət, gözəl sənətkarlıq hakimdir. Həm in bağlamalarm, ba- 
yatıların xeyli hissəsi olduğu kimi qalmış, bir hissəsi isə bu və ya digər 
dəyişikliyə  uğrayaraq  tapmacalara  çevrilmişdir.  Bu  növ  tapmacalarda 
isə şeriyyət, vəzn və qafıyə  m əsələsi çox qüvvətlidir.  Oxucu belə tap- 
macalardan  sonra  əsl  qədim   tapm acalara  rast  gəldikdə,  ikincilər  çox 
sönük göründüyü üçün onu şeriyyətcə ya zəif, ya da pozulmuş tapmaca 
adlandırır.  Bu  da əslində  belə  deyildir.  Çünki  tapmacaların hamısının 
yüksək  şeriyyətə  malik  olduğunu  tələb  etm ək  olmaz.  Axı  yüzlərlə 
tapmaca vardır ki,  onlar sadə  cüm lələrdən ibarətdir.
Tapmacalarda xalq müqayisə,  bənzətm ə,  təzad,  təşbeh,  sual,  fan- 
taziya  və  sairə  kimi  təsvir vasitələrindən m əharətlə  istifadə  etmişdir. 
M əsələn:
Üstü qoyun,
Altı keçi,
Baş şabalıd 
Quyruq qayçı.
(ıQaranquş)
1  H .M .K o ;ıe c H H U K a s .  G ö s te rilə n   e s ə ri,  səh.  534.
2  3ara«KH.  H3h.  “HayKa” ,  JleHHHrpaa, 
1968, 
cTp. 
14.
Bu tapmacamn tam bənzətmə yolu ilə düzəldiyinə heç şübhə qalmır.
Bu  bənzətm ələr  bəzən  real,  bəzən  isə  fantastik  formada  təzahür 
edir.  Məsələn:
Göydən gəlir dərvişlər,
Kürkün yerə sərmişlər.
O qədor oynamışlar.
Xurdu-xəşil olmuşlar.
İQar)
Yaxud:
Bizim evdə bir kişi var,
Ağzında üç dişi var.
(Sacayaq)
Bizim evdə bir kişi var,
Köndələn yatışı var.
(Məfrəş)
Yüzlərlə  tapmaca  göstərmək  olar ki,  oradakı  bənzətmələr  ilk  ba- 
xışda inandırıcı görünmür. “Qar” ın dərvişə, cansız “sacayağı”n, “m əf- 
rə ş” in canlı insana nə oxşarlığı  ola bilər? Onu qeyd etmək lazımdır ki, 
təsvir olunan  əşya ilə müqayisə edilən arasındakı oxşarlıq bəzən sadə 
v ə  inandırıcı  göründüyü  halda,  elə  də  olur  ki,  dolaşıq  və  fantastik 
şəkildə təzahür edir.  Belə bir hal tapmacalar üçün qanunauyğundur.
Kimə məlum deyil ki, nağıl və əfsanələrdəki  fantaziya qanunauy- 
ğun  haldır.  Əgər sehrli nağıllardakı  fantaziyanı  atsaq ona nağıl demək 
olarmı?  Əlbəttə,  yox.  Ancaq  onu da unutmaq  olmaz  ki,  fantaziya bu- 
rada  da  mövcuddur.  Nağılda  bu,  geniş  şəkildə  təzahür  etdiyi  halda, 
tapmacada bir və ya iki misrada qısa şəkildə özünü göstərir.  Bu,  biitiin 
xalqların tapmacalarında belədir.  Görkəmli  folklorşünas V.A.Vasilen- 
ko  yazır:  “Tapmacada  əşyaların  məcazi  təsviri  çox  geniş  fantaziya 
üçün qeyri-məhdud imkan yaradır. Bu və ya digər anlayışı ən m üxtəlif 
əşyalara keçinnək olur. Belə ki,  insan gözləri tapmacada qardaş, samur 
xəzi,  quş, yumurta, kukla,  alma,  noxud, pul, ulduz,  daş, cilov və  s.  ad- 
landırılır” 1.  “Əksər  halda  cansız  əşyalar  tapmacada  canlı  varlıqlar 
kimi,  insan kimi  göstərilir”2 və  s.
1  B .A .B a c H j ie n K O .  PyccK oe 
ı ı a p o a n o e   rıo a T H M e c K o e   t b o p t c c t b o .  
Hxrl.  “Bbic- 
uıaa  uiKOJia” ,  MocKBa, 
1969, 
CTp. 
141.
2  Y enə 
o ra d a , 
səh.  147.

Ümumiyyətlə,  tapm acalarda  söz  oyunu,  təkrar,  təzad,  müqayisə, 
təşbeh,  istiarə və  sairənin  işlənm əsi  adət şəklinə düşmüşdür.  Öz növ- 
bəsində  bunlar  isə  janrın  bədii  cəhətdən  daha  da  zənginləşməsinə 
xeylı kömək etmişdir.
Elm  tərəfm dən  çoxdan  sübut  edilmişdir  ki,  tapmaca  sadəcə  xalq 
ifadələrindən,  atalar  sözlərindən,  zərbi-m əsəllərdən,  nəğmələrdən, 
bayatılardan,  bağlamalardan,  hətta  bəzi  şairlərin  şeirlərinin  ayrı-ayrı 
misralarından  əm ələ  gələn  bir  janrdır.  Tapmacalarla  atalar  sözü  və 
zərbi-m əsəllərin qarşılıqlı əlaqəsinə  dair tədqiqat apannış İ.M.Koles- 
nitskaya yazır:  “Bu iki janrın belə bir yaxınlığı  əsasında çox vaxt tap- 
macalar  atalar  sözlərinə  keçir  və  əksinə,  ayrı-ayrı  atalar  sözləri  və 
zərbi-m əsəllər də tapmaca ola bilir” 1.
Aşağıda  nümunə  gətirdiyimiz  tapmacalar  həm   də  atalar  sözü  və 
zərbi-m əsəllərdir:
Aləmi bəzər, özü lüt gəzər.
Ctynə)
Əkdim palıd, çıxdı şabalıd.
0
Qatır
)
Ətindən kabab olmaz,
Qanmdan kasa dolmaz.
C
Nar
)
Bayatı,  nəğm ə  və  bağlamalara  gəldikdə  isə  onu  xatırlamaq  kifa- 
yətdir  ki,  intonasiyanı  dəyişm ək,  bəzən  bir  və  ya  iki  misranı  atmaq, 
əlavələr etrnək yolu ilə  də  bu janrlardan tapmaca əm ələ gəlir:
Göy üzü damar-damar,
Göydən yerə nur damar.
(Yağış)
Bu  tapmaca  əslində  bayatı  olmuş,  sonra  onun  axırıncı  iki  misrası 
atılmaqla  tapmaca  əm ələ  gəlmişdir.  Kim ə  məlum  deyil  ki,  onlarca 
bayatı və nəğmələrimiz əsasən tapmacalardan  ibarətdir.
Elə  tapmacalar  vardır  ki,  onlar  bayatı  formasmdadır,  hətta  “mən 
aşiq”,  “eləm i”,  “əzziyəm ” kimi  sözlərlə başlayır.  Məsələn:
Mən aşiqəm, könüldən,
Xəbor alın əmirdən.
1  H .M .K o jıe c H H iiK a a .  G ö s tə rilə n   ə sə ri,  soh.  535.
Bu gün nübar yemişəm,
Budaqları dəmirdən.
(Kabab)
Əziziyəm, əmər hey,
Beldə  gümüş kəmər hey.
Göydə madyan görmüşəm,
Yerdə quşun əmər hey.
(Yağış,  yer;  otlaqda  otlayan 
madyan  və onu  əmən  qulun)
Nəğm ələrə aid:
Üçü bizə yağıdı,
Üçü cənnət bağıdı,
Üçü yığar gətirər.
Üçü vurar dağıdar.
(İlin fəsilləri)
Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda deyildiyi kimi, tapmaca eyni za- 
manda  nəğmədon,  hətta  şairlərin  bəzi  şeirlərindən  də  əmələ  gəlir. 
M israların  azaldılıb-çoxaldılması,  yeni  sözlər  artırılması  və  sairə  ilə 
m üxtəlif variantlar yaranır.  V.V.Mitrofanova bu haqda yazır:
“Bəzən  formaya  əsasən  hökm  sünnok  olar ki,  tapmaca  şeirlə  ya- 
zılmışdır,  lakin  bu  onu  mexaniki  olaraq  kitabdan  çıxannağa  əsas  ola 
bilməz.  Əgər  tapmaca  şifahi  dilə  daxil  olmuşsa,  deməli  o,  əsərlərə 
salınmalı və yeni  tapmaca sayılmalıdır” 1.
Daha  sonra  m üəllif qeyd  edir  ki,  S.Marşakın  şeirlərinin  bəziləri 
tapmaca şəklinə düşərək uşaqlar arasmda geniş yayılmışdır.  Sonra h ə - 
min şerin misralarının azaldılması nəticəsində üç yeni tapmaca variantı 
yaradılmışdır.
Şeirdən əm ələ gələn birinci tapmaca aşağıdakı kimidir:
rip n H fl.ııa cb   KyM a 
3
a   fle / ıo .
3
aBH
3
>Kajıa  h  
3
a n e jıa .
Ena,  ejıa. 
fly6,  ny6
1 
B.B.MMTpocfıaHOBa.  CoBpeMeHoe 
coctoxhhc pyccKHX ııapoflHbix 
3araaoK.  C
ob
- 
pcMenHwii  pyccKHH  rfıo/ibKjiop. 
H3
a. 
“HayKa,  MocKBa. 
1966, 
crp. 
203.

I lo j ı o M a j ı a  
3y6,  3y6.
(rhvıa)
Həmin tapmacamn ikinci yarısı m üstəqil şəkildə  ağızlarda gəzir:
Ena,  ejıa ay6,  ay6 
llojıoMajıa  3y6,  3y6.
(nunä)
Üçüncü variantı  isə təkrarsız deyilir:
Ejıa ay6, 
n o J io M aJ ia  
3y6.
(.[lıuıa)
Belə  tapmacalara  oxşar  nüm unələr  bizim  şifahi  ədəbiyyatımızda 
da vardır.  M əsələn:
O nədir ki:
Axşam çağmda,
Ərik bağında,
Uçardı bir quş,
Edərdi qa-qa.
(Qarğa)
Tapmacalara yaxın olan janrlardan biri də bağlamalardır.
Bağlamalar  forma  etibarilə  mahnı  şəklində  olub,  məzmun  cəhət- 
dən tapmacalara yaxınlaşır.  Burada  sual  və cavab  forması vardır.  H ə- 
min  sual  və  cavablar  şeirlə,  özü  də  deyişmə  şəklində  olur.  Bir-birilə 
bəhsə girişib deyişən aşığın m ahir sənətkar olduğunu, hazırcavablığını 
sübut etmək üçün bu bağlamalar çox m əharətlə düzəldilməlidir. M əhz 
buna  görə  də  bağlamadan  zəngin  vəzn  və  qafıyə,  gözəl  ahəngdarlıq, 
dərin məna tələb  olunur.  Çünki  deyişən  aşıq  rəqibindən  üstün  olmaq 
üçün  dərin  mənalı,  zəngin  bədii  formalı  şeirlər  deməyə  çalışmalıdır. 
Məsələn:
Sual:  O nədir ki, özü vardır, zatı yox?
Nə  xələtdir, tikişi yox, qatı yox?
O nə  şeydir: dəvəsi yox, atı yox?
Uzun gedər, bir tükenməz yolu var.
Cavab:  O 
kölgədir, özü vardır, zatı yox,
Dəri dondur: tikişi yox, qatı yox.
O gün, aydı: dəvəsi yox, atı yox,
Uzun gedər, bir tükənməz yolu var.
Bağlamalarla tapmacaların bir-birindən m üəyyən mənada fərqləri 
də vardır.  Bu fərqlərdən biri  də  odur ki,  tapmacaların müəllifı  məlum 
deyildir. Deyə bilərlər ki, hər bir tapmacanın da ilk yaradıcısı vardır və 
olmuşdur.  Bu  doğrudur,  lakin  tapmacanm  ilk  yaradanı  olsa  da,  onun 
adı itib getmiş, ilk variantı xalq tərəfındən əsrlər boyu işlənmiş, dəyiş- 
dirilmiş  və  şəkildən-şəklə  salınmışdır  ki,  burada  da  tapmacanın  ilk 
məzmunundan,  güman  ki,  çox  az  şey  qalmışdır.  Beləliklə,  dönüb  əsl 
xalq malı  olmuşdur.  Lakin bağlamalar belə  deyildir.  Onların  əksəriy- 
yətinin  müəllifı  məlumdur.  Bəziləri  də  dastanlarda  mühafızə  edilib 
saxlanmışdır.  Bu  növ  forma  etibarilə  də  tapmacadan  müəyyən  qədər 
fərqlənir.  Ümumiyyətlə,  tapmacada cavablar şeirlə  deyil,  adi  sözlərlə 
deyilir.  Bağlama və  deyişmələrdə  isə  birinci  sual  neçə  misradan  iba- 
rətdirsə,  verilən  cavab  da  şeirlə  deyilməli  və  birincinin  misralarına 
bərabər olmalıdır.
Bütün bunlarla yanaşı,  onu da qeyd etm ək lazımdır ki,  bağlamalar 
da  tapmacaların bir  növüdür.  Çünki  fərqli  cəhətlərinə  baxmayaraq,  o 
janrın  bütün  qayda-qanunlarma  cavab  verir;  müəllifləri  məlum  olsa 
da,  həmin bağlamalar geniş  xalq kütlələri  içərisinə  keçmiş,  yeni-yeni 
variantları əm ələ gəlmiş, hətta müəyyən dəyişikliklərə də uğramışdır. 
M əsələn:
O nodir ki, göydən yerə sallanır,
O nədir ki, hər nə versən allanır,
O nədir ki, göbəyindən nallanır,
Ustad  isən bunnan mənə cavab ver.
Hazırda  bu  bağlamadan  üç  müstəqil  tapmaca  yaranmışdır.  Buna 
görə də H.Zeynallı  “Azərbaycan tapmacaları” kitabında bayatıdan ya- 
ranmış  onlarca  tapmaca  nümunosi  vernıiş  və  bağlamaları  tapmacanm 
bir növü kimi  təsnif etmişdir.
Tapmaca növlərindən biri  də  ləğzlər olub,  şeir şəklindo deyilir və 
başlıca olaraq  şairlər tərəfındən yazılır.  Ləğzlər yalnız  yazılı  ədəbiy- 
yatımızda  müşahidə  edilir.  Bu  tapmaca  növünün  orta  əsrlordo,  xüsu- 
sən,  XIV-XVI  əsrlərdə  geniş  yayıldığını  söyləyənlor  çoxdur.  Buna 
dair məlumata H.Zeynallınm “Tapmacalar” 1 kitabınm müqoddiməsin- 
də,  Q.Qurbanovun  “Türkmən  xalq  nağılları”2  dissertasiyasında  rast 
gəlm ək olur.  Ləğzlərə  misal olaraq aşağıdakıları  göstərmok olar:
1  H . Z e y n a l l ı .   T apm acalar.  B akı,  1928,  səh.  16.
2  Q . Q u r b a n o v .   T u rk m ə n   xalq  m atalları.  A şqabad,  1961,  səh .  176.

Nədir ol bir gözəl pakizə doxtər,
Vermiş ona kakil xeyli zivər,
Takınmış həm neçə mənqum sibah,
Görən onu olur məftun və şeyda.
(Tuğ şahı  çiçəyi)
Yaxud:
01 nədir iki dəlikli bir ovuc,
Xəlqi-aləm ondan alırlar sovuc.
(Bururi)
Qeyd etmək lazımdır ki, bu kimi  ləğzlərin yaranması tapmacalarm 
təsiri  nəticəsində olmuşdur.  Belə bir halın əm ələ gəlməsi  isə təsadüfı 
deyildir.  Tarixdən  m əlum   olduğu  kimi,  hər  zaman  şifahi  və  yazılı 
ədəbiyyat  bir-birindən  çox  şeylər  əxz  etmiş,  onu  işləmiş  və  yenisini 
yaratmışdır.  O cümlədən bəzi  şairlər də xalq tapmacalanndan istifadə 
edorək ləğz şəklində tapmaca m əzm unlu şeirlər yazmışlar.
Ləğzlər  forma,  məzmun,  dil  cəhətindən  mürəkkəb  olduğu,  çətin 
yadda qaldığı  üçün xalq kütlələri  içərisində  geniş  yayıla bilməmişdir. 
Bunlara  yalnız  cünglərdə  və  bəzi  kitabların  kənarlarında rast gəlmək 
mümkündür.
Nurəddin Seyidov
TƏBİƏT VƏ 
Trf
 
TƏBİƏTIIADİSƏLƏKİ 
f
(Səma  cisimləri: Ay,  Günəş,  ulduzlar;  təbiət hadisələri:  bulud, yağış,  qar, 
dolu,  külək,  ildırım  və s.;  Od,  su  və  Yer haqqmdd)
1.  Ağ sandığım açıldı,
İçinnən nur saçıldı.
2.  Ağ tas, qızıl tas,
Birin  götür, birin as.
3.  Ağac başmda ağca yumaq.
4.  Adam deyil, hey qaçır,
Meşə  deyil,  səs  salır.
5.  Ay gedor ha il gedər,
Gecə-gündüz yol  gedər.
No dili var, no  ağzı,
Norildor aslan kimi.
6.  Ayağı  yoxdur qaçır,
Qanadı  yoxdur uçur.
7.  Ayağınnan  aldınnaz,
Ağza yüyən vurdurmaz.
8.  Aloıuə  işıq  salır,
Axşam  gül  kimi  solur.
9.  Alçacıq  quyu,
Dambıldar suyu.

10.  Anam atlandı,
Xalı qatlandı,
Quyruq bulandı,
Qum  səpələndi.
11.  Anası qaraca,
Qızı qırmızıca,
Oğlu qıvrımca.
12.  Araba gedər,  izi  yox, 
Yanar, yanar,  gözü yox.
13.  A ta minər,  səslənməz, 
Yerə düşər, paslanmaz. 
Suya düşər,  islanmaz.
14.  Atamın bir qurşağı var, 
D əstələdikcə qurtarmır.
15.  Atamın yeddi  oğlu var, 
Yeddisi  də bir boyda.
16.  Atdım atana,
Dəydi kotana,
Suda balığa,
Düzdo ceyrana.
17.  Axşam gedər,
Sohər gələr.
18.  Ahanı, ha ahanı 
G əzər cümlə  cahanı. 
D ərələrdə  öldürdüm,
N ə əti var,  nə  qanı.
19.  Babamın bir donu var, 
Qatlayıram,  qat götürmür.
20.  Babamın bir donu var, qatlamaq olmaz, 
İçi dolu əşrəfıdi,  sanamaq olmaz.
21.  Babamın bir donu var,
İçi  dolu abbası,
Gündüz girər kisəyə 
Gecə çıxar eşiyə.
22.  Babamın bir çuxası var,  on iki cibi, 
Cibin hər küncündə otuz düymə,
H ər düymənin bir üzü ağ,  bir üzü qara.
23.  Bayırda sağdı,
Pambıqdan ağdı,
Evə gələr,
Suya dönər.
24.  Balta vurdum nimçəyə,
Səsi  gəldi  Gəncəyə.
25.  Balta vurdum çəkilə,
Çəkil yerə  tökülə.
Quşlardan hansı quşdu,
Özü düzə çəkilə.
26.  Basdırmışam iki toyuq,
Biri  isti,  biri  soyuq.
27.  Baş üstə  durar,
Baxıb göz vurar.
28.  Bir abam var, qatlamaq olmaz,
Bir patavam var,  sarımaq olmaz,
Bir xəlbir aşığım var,  sanamaq olmaz.
29.  Bir ağ daşım var, odda yanmaz,
Suda batmaz,  gün çıxanda əriyər.

30.  Bir ağacım var,  on iki  budağı,
Hər budağın otuz yarpağı,
Hər yarpağın bir üzü qara, bir üzii ağ.
31.  Bir atım var,
Sakit durmaz.
Hey yol  gedər,
Heç yorulmaz.
32. Bir atım var ağ alaca,
Özü gedər,  yəhəri qalar.
33.  Bir atım var səməndi,
Nə  ucu var,  nə bəndi.
Özü açılar,  özü yumular.
Heç kəs bilməz bu fəndi.
34.  Bir atım var cilovda durmaz,
Gecə  gedər,  gündüz yorulmaz.
35.  Bir balaca mil daşı,
Yandırar dağı,  daşı.
36.  Bir balaca nar daşı,
Götürəmməz min kişi.
37.  Bir xəlbir aşığım var,
İçində bir saqqası.
38.  Bir qızıl öküzüm var,
Harda yatsa ot bitməz.
39.  Bir kilimim var,
Min bir naxışı,
Yelbaba süpürər,
Payızı,  qışı.
40.  Bir kişinin dörd evi  var,
Biri  yaşıldı,  o biri al,
Biri sarıdı,  o  biri  ağ.
41.  Bir nəlbəki nar giləsi,
Ələ gəlm əz bir dənəsi.
42.  Bir palazım var,  çırpa bilmirəm,
Naxışı xırdadı,  saya bilmirəm.
43.  Bir sinidə  iki  toyuq -  
Biri  isti,  biri  soyuq.
44.  Bir tabaq almaz,
Sabaha qalmaz.
45.  Biri  deyir,  gəl  gedək,
Biri deyir,  getmiyək,
Biri başm buluyur.
46.  Biri  gedər,  gəlməz,
Biri yatar, durmaz.
47.  Bulud-bulud içində,
Ay da bulud içində,
Göydən yerə  od yağdı,
Biz də yandıq içində.
48.  Burdan vurdum baltam,
Ordan çıxdı  qaltanı,
Anam bir oğlan doğub,
Yerin,  göyün soltanı.
49.  Burdan vurdum baltanı,
Ordan çıxdı  qaltanı,
Qara qız oğlan doğdu 
Yerin, göyün soltanı.
----------------------------------------------- ------------- 4 -   31

50.  Burdan vurar qılıncı,
Bağdadda oynar ucu.
51.  Buruq-buruq hara gedirsən? 
Təpəsi dəlik,  sən nə deyirsən?
52.  Buxarı, ha buxan,
Buxarıdan yuxarı,
Ordan bir oğlan çıxdı,
Çiyni qara çuxalı.
53.  Qazdım,  qazdım qum çıxdı, 
Qumdan miranə  çıxdı.
Bu gecə ölən oğlan 
Sabah bazara çıxdı.
54.  Qara  sacın  altı  qara,
Dur üstündə ocaq qala.
55.  Qara toyuq,
Qamı yarıq.
56.  Qara toyuq qaqqıldar, 
Qanadları  şaqqıldar.
57.  Qara toyuq,  göy cücələr.
58.  Qara xamn qamı  yarıq,
İçi dolu qızıl balıq.
59.  Qəndə bənzər dadı yox,
Göydə  gəzər, qanadı yox.
60.  Qızıl ləyən, qızıl tas,
Birin götür, birin as.
61.  Qızıl öküz yatdı,  qalxmadı,
Boz öküz getdi, gəlmədi.
62.  Qır at qovar,  boz at qaçar,
Boz at qovar,  qır at qaçar.
63.  Qırmızı nar,
H ər evdə var.
64.  Dağdan,  daşdan qan gəlir,
Qıvnlmış  ilan gəlir.
Qabağmda dunnayın,
Qudurmuş aslan gəlir.
65.  Dağdan gəlir dağ kimi,
Qollan budaq kimi.
Əyilir su  içməyə,
Böyürür oğlax kimi.
66.  Dağdan gəlir,  daşdan gəlir,
Qudurmuş bir aslan gəlir.
67.  Dağdan gəlir dağ kimi,
Qolları budaq kimi,
Oturur həsir kimi,
Duranda yesir kimi.
68.  Dağdan gəlir hozı kimi,
Dəyirmanın tozu kimi.
69.  Dağlarda qar əridi,
Ayaq tutub yeridi,
D ərə  görüb  bağırdı,
Dərya görüb kiridi.
70.  Dam dambıldar,
Su gumbuldar [şappıldar],
Heyva çalar,
Nar oynuyar.

71.  Dam üstə daylaq oynar, 
Yerə dəyib oyular.
72.  Dəyirm ana dən doldu, 
Z ülf üzünə bənd oldu,
Düz üç yüz altmış  taxta 
Bir mismara bənd oldu.
73.  Dəyirmi təpə,
Qızıldan küpə.
74.  D ərd-bəlanı sovan kösöv, 
Qurdu-quşu qovan kösöv.
75.  D ilim -dilim  nar, 
Dizim ətən qar.
Uçdu bir kəklik,
Qondu bir dilbər.
76.  Eşiyə bir ağac düşüb,
Nə  qolu var, nə budağı.
Bir quş  gəldi,  onu yedi,
Nə dili  var,  nə dodağı.
77.  Əzziyəm, yasda,
Quyruğu dəstə.
Yeddi cam gördüm,
Bir başın üstə.
78.  Əzziyəm,  ay mələr,
Bulud göydə,  ay mələr, 
Qoç bir quzu görübdü,
Süd deyibən ay mələr.
79.  Əzziyəm,  əm ər hey,
Beldə gümüş kəm ər hey, 
Göydə bir madyan gördüm, 
Yerdə qulun əm ər hey.
80.  Ə1 ilə tutmaq olmaz,
Göz ilə görm ək olmaz.
81.  Əlamət,  ay əlamət,
İşi tamam qiyamət,
Əli yox,  şəkil çəkir,
Dişi yoxdu,  dişləyir.
82.  Ələy ha vələy olar,
Dəyirmana dən dolar.
Usta əli dəyməmiş,
X ərm əndə  gərəy olar.
83.  Əmim oğlu ustadı 
Əli kəm ər üstədi.
Suda körpü  salıbdı,
Gəl gör necə ustadı.
84.  Zər kilim,  zəncir kilim,
Ağırdı  andır kilim.
N ə qaldırmaq olur,  nə  çırpmaq.
8 5 .İk ilə y ən  qapa-qap,
Birin deyim, birin tap.
86. 
İki öküz bir yerdə,
Biri  aldı,  biri çal.
Alı yatıb tərpənmir,
Çalı gedir hənir-hənir.
87.  İki öküzüm  var, biri  göy,  biri qızıl 
Qızıl öküz yatar durmaz,
Göy öküz gedər,  gəlməz.
88.  İriz-iriz gedirəm,
İrizbana gedirəm.
Gəncədə  su içmişəm,
Xoruzbana gedirəm.

89.  İşım -işım  işıldar, 
Yarpaq kimi  xışıldar.
90.  Yaxşıca gözəldi ham ıya baxar, 
Üzüno baxanı yandırar,  yaxar.
91.  Yer altmnan yasa  gedər.
92. Yer altında gümüş kəmər.
93.  Yer üzünün qarası,
Ağacların anası.
94.  Yerdə bir ağ süfrə  var,
Pambıq kimi parıldar.
95.  Yerə vurdum baltanı,
Ağzı gümüş xaltanı.
Yerdən bir oğlan çıxdı,
Cümlə  cahan soltanı.
96.  Yuvası var dərədə,
Qanadları  təpədə, 
Gecə-gündüz yol  gedir, 
Dərədədi,  dərədə.
97. Yük üstə para fətir,
Bacarırsan,  tut gətir.
98.  Göydə uçar bir maya,
İşıq salar dünyaya.
99.  Körpü altdan saz  gedər, 
Qaqqıldayar,  qaz gedər.
100. 
G edər-gedər gözü yox,
Yorğa gedər, tozu yox.
----- ---------------------------------------------
101.  Gecə gedir ley-leyi,
Gündüz gedir ley-leyi,
Nə ilyi  var,  nə  sümyü.
102. Göydə doğular,
Yerdə boğular.
103.  Göy üzü damar-damar, 
Göydən  yerə nur damar.
104.  Göydə  durub  qızıl daş, 
Cümlə  cahan əyir baş.
105.  Göydə gəzər qalaq-qalaq, 
Gah tutqundur,  gah rəngi  ağ.
106.  Göydə gördüm bir maya, 
Atıldı,  düşdü çaya.
107.  Göydən bir ağac düşdü, 
Barsız, budaqsız.
Onu bir quş yaladı,
Dilsiz, dodaqsız.
108.  Göydən düşdü, yerə  yapışdı.
109.  Göydən yerə buz yağır, 
Görün necə  düz yağır.
Darı boyda,  qoz boyda, 
Görmədim qarpız boyda.
110.  Göydən gələ-gələ,
Düşür gilə-gilə,
Bunun adı  nədir -  
Gorək,  hamı  bilə.

111.  Göydən gəlir dərvişlər, 
Kürkün yerə  sərmişlər. 
O qədər oynamışlar, 
X urdu-xəşil olmuşlar.
112.  Göydən gəlir sel kimi, 
Yerə  dəyir tel kimi.
113.  Gün çıxanda yox olur, 
Gün batanda çox olur.
114.  Gündüz gedər uzun  qız. 
Gecə gedər uzun qız.
115.  Gündən güclü,
Yeldən gücsüz,
Yoxdu gözü,
Ağlar özü.
116.  Gündüz pozular,
Gecə  düzülər.
117.  Mavi  atlas,
İynə batmaz,
Qayçı  kəsməz,
Tərəzi  çəkməz.
118.  Mavi  atlas,
Ortasında 
Bir qızıl tas.
119.  Mən aşiqəm, düz yerdə, 
O göydədi, biz yerdə.
O yer olmaz keçməsin, 
Salmaz bircə iz yerdə.
120.  Mən getdikcə o uzanır.
121.  Min minarə 
Dibi qarə,
Yüz min çiçək,
Bir yarpaq.
122.  N ə daşı  var,  nə taxtası,
Nə zəri  var,  nə baftası.
Çaylar üstə körpü salar,
Sütunları  sudan olar.
123. N ə  əli  var, nə  ayağı,
Qoca kişi yer qazır.
124. N ə  ələnm əz,  nə bələnm əz 
Ocaq başma gələnməz.
125. N ə  əli  var, nə ayağı 
Dağıdar dəli  sayağı.
Şıqhaşırıq açar qapı.
126.  O nədi ki,  dayanıbdı dayaqsız,
O nədi ki,  boyanıbdı  boyaqsız.
127.  O nədi ki,  dayım uzun,
Qurşağı  gödək.
128.  O nədi ki,  dörddür, beş deyil.
129.  O nədi  ki,  ik id ir, üç deyil.
130.  O  nədi ki,  işığı var, istisi yox.
1 3 1 .0  nədi  ki,  yaşı  çoxdu qocalmaz,
O nodi ki,  gəzər, məkanı  olmaz,
O nədi ki, nə əskilməz, nə dolmaz.
132.  O nədi  ki,  gələn yaz,
G ələn qışdı, gələn yaz.
Qış bir xörək bişirdi,
Yağın tökdü gələn yaz.

133.  O nədi ki, göydən yerə sallanır.
134.  O nədi ki,  gündüz gözü korşalır, 
Gecə od tutub yanır.
135.  O nədi ki, özü var,
Camalı  var,  gündə  iki  saat öm rü var.
136.  O nədi ki, özü var,  kölgəsi  yox?
137.  O nədi ki,  öz məzarın özü qazar.
138. O nədi ki,  silahı yox atışar,
Atışıban bir-birinə qarışar.
139. O nədi  ki, tut ucundan göyə  çıx.
140.  O nədi ki,
O gözünü yumanda,
Dünya zülm ət görünür.
O  gözünü açanda 
Aləın nura bürünür.
141.  O hansı  ağacdı ki,
Kökü havada durar,
Budaqları yerdədi.
142.  O hansı  anadı ki,
Udar balalarını.
143.  O hansı bağdı ki,
Torpağm əkm ək olmaz,
Çınqılm çəkm ək olmaz.
144.  O hansı  quşdu ki,
Bir qanadı  ağdı,
Bir qanadı  qara.
145.  Odda yanmaz,
Suda batmaz.
146.  On beş  gün düz  şahlıq etdi,
On  altıda köçüb getdi,
Otuzunda nadan oldu,
On dörddə kamala doldu  [yetdi].
147.  Oturmuşdum səkidə,
Ürəyim  səksəkədə.
Göydən bir alma düşdü,
Bir qızıl nəlbəkidə.
148.  Özü burda,
Saqqalı  damda.
149.  Rizhariz gcdirəm,
İrizbana gedirəm,
G ölm əçədən su içib,
Xoruzbana gedirəm.
150.  Sağsağan  səkər,
Quyruğun bükər,
Qaz qaqqıldar,
Yumurta tökər.
151.  Sandıq sandıq içində,
Qızıl  sandıq  içində,
Araza bir od düşdü,
Biz do  yandıq içində.
152.  Sarıca kişi  yer dələr.
153.  Sornic altda  iki toyuq,
Biri  isti,  biri  soyuq.
154.  Səhər gül kimi açır,
Aləmə nurun saçır.

155.  Suda bitər,
Suda itər.
156.  Suya düşər islanmaz,
Yerə  düşər paslanmaz.
157.  Səpdim gecə noxudu,
Səhər gördüm yoxudu.
158.  Tərəzi var, təngi var,
Hər bir rəngdə rəngi  var.
159. Uzaqdan baxaram ağarar, 
Yaxma gedərəm bağırar.
160. Uzaqdan baxdım yaman çox. 
Yanma getdim, heç nə yox.
161.  Uzun qızın kölgəsi yox, 
Müştərisi hər şeydən  çox.
162.  Uzun-uzun qayışlar,
Gedib G əncədə  işlər.
163.  Uzun-uzun ulama,
Ucuna qıl  dolama.
Gedər uca dağlara,
Gələr bizə  salama.
164.  Uzun-uzun ulama,
Ucuna sap dolama.
Gedər bəyin yanma,
Bizə gəlm əz salama.
165. Uzun hacı, kök hacı,
Duman başının tacı.
166. Uçan bir quş  kənəkdir,
İşi  tamaırı kələkdir,
Dəyirmana can verər,
Xınnana da gərəkdir.
167.  Üç qardaşım var:
Biri  suluyur,
Biri üfurür,
Biri bitirir.
168.  Ü çü bizə yağıdı,
Ü çü cənnət bağıdı,
Ü çü yığıb  gətirir,
Üçü  vurub  dağıdır.
169.  Xam güm üşə  axşam səpdim darını, 
Səhər durub  dedim darı bəs hanı?
170.  Xub  gözəldi hamıya baxır,
Ona baxana iynələr taxır.
171.  Halalar, hay halalar,
Dağda koklik balalar,
N ə kiçiyi  böyüyər,
N ə  irisi balalar.
172. Həşədo,  ay həşədə,
Bir quş tutdum meşodə,
Atanın yeddi  oğlu,
Hamısı  bir peşədə.
173.  Həyotdə dağ,
Pambıqdan  ağ,
Evə  gələr,
Suya dönər.
174.  Həm işə gedor,  mənzilə çatmaz.

175.  Həsenağa xəstədi,
Qolları  qəfəsdədi,
Nə yerdədi, nə  göydə 
Ç ərxi-fələk üstədi.
176.  Hini hinicə, bumu əyricə, 
Hara gedirsən,  bu yarı gecə.
177.  Çiy ipək, çiləmə  ipək,
Bircə yarpaq, yüz min çiçək.
178.  Cavanlıqda oturar,
Qocalıqda yırğalanar.
179.  Cin çinar başmda,
Cin qara quş oturmuş, 
Yağlanmış, buğlanmış, 
Quyruğu  düyünlənmiş.
NƏBATAT ALƏMİ