TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə



Yüklə 3,9 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/37
tarix26.02.2017
ölçüsü3,9 Mb.
#9663
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   37

Təsərrüfat. Azərbaycan əhalisinin ilk tunc dövrü iqtisadiyyatında aparıcı rolu 

əkinçilik tuturdu. Bu dövrdə Azərbaycanda xış əkinçiliyi geniş yayılır. Bu baxımdan 

maraqlıdır  ki,  ilk  tunc  dövrü  yaşayış  yerlərində  daşdan,  buynuzdan  və  sümükdən 


88 

 

hazırlanmış  toxalar  yoxdur.  Ancaq  ötən  dövrün  hər  bir  yaşayış  yerində  bu  alətlərə 



çoxlu miqdarda təsadüf olunur. 

Kür-Araz  mədəniyyəti  qəbilələrinin  iribuynuzlu  heyvanları  qoşquda  istifadə 

etməsi bir sıra faktlarla təsdiq edilmişdir. Belə faktlar öküzləri qoşquda təqlid edən gil 

fiqurlar, bəzən oxla birlikdə tapılan təkər modelləridir. 

Azərbaycanda  Kür-Araz  mədəniyyəti  yaşayış  yerlərindən  suvarma  şəraitində 

becərilən dən qalıqları əldə edilmişdir. Süni suvarma bəsit şəkildə olsa da, bu ərazinin 

eneolit  dövrü  əhalisində  də  məlum  idi.  Azərbaycanda  süni  suvarma  ilə  yanaşı, 

xüsusən dağlıq rayonlarda dəmyə əkinçiliyi əsas yer tuturdu. 

Kür-Araz  mədəniyyəti  qəbilələri  buğda  və  arpa,  darı  və  kətan,  paxlalı 

bitkilərdən noxud (nut) becərirdilər. Noxud Kültəpə və Babadərvişdən tapılmışdır. 

Səpin  üçün  taxıl  dənlərinin  seçilməsi  bu  dövrün  əkinçilik  mədəniyyətində 

böyük  tərəqqi  idi.  Arpa  və  buğda  ayrılıqda  əkilirdi.  Bu  barədə  məlumat  Babadərviş 

tapıntılarından  aydın  olur.  Burada  bir  taxıl  quyusundan  arpa,  o  birindən  yumşaq 

buğda  tapılmışdır.  Yumşaq  buğda  qalıqları  II  Babadərviş  yaşayış  yerinin 

otlaqlarından  birində  tapılmışdır.  İlk  tunc  dövründə  yumşaq  buğda  daha  geniş 

yayılmış  dənli  bitki  növlərindən  olmuşdur.  Məhsulun  biçilməsindən  sonra  müxtəlif 

sadə  üsullarla,  o  cümlədən  ovma  yolu  ilə  onun  döyülməsi  aparılırdı.  I  Kültəpədə 

böyük  bir  quyuda  yanmış  dən  qalıqları,  sünbüllü  küləş  və  dərz  bağlamaq  üçün 

bəndəmlər  bir  yerdə  tapılmışdır.  Görünür,  taxıl  buraya  döyülməmiş  vəziyyətdə 

yığılmışdır.  Babadərvişdə  yanğın  baş  vermiş  bir  evin  döşəməsinin  xeyli  hissəsində 

sünbül qılçığının qalın qatı var idi. Döşəmə üzərində bu qata bitişik dən topasına rast 

gəlindi.  Bu  faktlar  göstərir  ki,  ehtiyat  üçün  saxlanılan  taxıl  həm  də  ehtiyaca  görə 

döyülürdü. 

Taxıl  məhsulunun  biçilməsi  yığma  oraqlarla  aparılırdı.  Oraqların  əsası  ağac 

dəstəklərdən, dişləri çaxmaq daşından düzəldilirdi. Ancaq ilk tunc dövrü bəzi yaşayış 

məskənlərində tunc oraqlara da rast gəlinmişdir. Azərbaycan ərazisində belə bir oraq I 

Kültəpədən tapılmışdır. Metal oraqların meydana gəlməsi, sözsüz ki, biçin prosesində 

əməyin məhsuldarlığına müsbət təsir göstərir. 

Dənin  saxlanılmasının  mühüm  əhəmiyyəti  var  idi.  Bu  məqsədlə  iri  saxsı 

qablardan,  xüsusi  quyulardan  və  kərpic  tikintilərdən  istifadə  olunurdu.  Babadərviş 

yaşayış  yerində  22  quyu  aşkar  olunmuşdur.  Dənin  nəmləşib  çürüməməsi  məqsədilə 

quyuların  dibi  daş  və  ya  kərpiclə  döşənirdi.  Yanıqtəpədə  aşkar  olunmuş  dördgözlü 

qalın divarlı tikinti taxıl anbarı kimi istifadə olunmuşdur. 

İnamla  demək  olar  ki,  İlk  Tunc  dövründə  çörək  bişirilirdi.  Bu  məqsədlə 

Naxçıvan Kültəpəsində aşkar olunmuş düzsəthli kürələrdən istifadə olunurdu. 

Kür-Araz  mədəniyyəti  yaşayış  məskənlərindən  məlum  olan  materiallar 

təsərrüfatda əkinçiliyin çox mühüm rolunu göstərir. 


89 

 

İlk  Tunc  dövrü  təsərrüfatının  başqa  mühüm  sahəsini  maldarlıq  təşkil  edirdi. 



Arxeoloji  materiallar  çox  müxtəlif  olmasa  da,  dövrün  maldarlıq  təsərrüfatının 

xarakteri  haqqında  kifayət  qədər  təsəvvür  yaradır.  Osteoloji  material  göstərir  ki, 

sürüdə bütün ev heyvanları var idi (öküz, inək, keçi, qoyun və ev donuzu). Kür-Araz 

mədəniyyəti  qəbilələrinin,  o  cümlədən  Azərbaycan  əhalisinin  atdan  istifadəsi 

haqqında olduqca az material vardır. 

İlk  Tunc  dövrünün  başlanğıcında  maldarlıq  təsərrüfatında  iribuynuzlu 

heyvanlar üstün mövqe tuturdu, sonralar isə xırdabuynuzlu heyvanların sürüdə ümumi 

artım  meyli  müşahidə  olunur.  Mal-qaranın  xeyli  artımı  öz  növbəsində  yem 

mənbələrinin,  o  cümlədən  otlaqların,  örüşlərin  genişlənməsinə  səbəb  olmalı  idi. 

Yaşayış  yerləri  ətrafındakı  örüşlər,  xüsusən  yay  aylarında  artmaqda  olan  tələbatı 

ödəmirdi. Bununla əlaqədar olaraq bütün Qafqazda olduğu kimi, Azərbaycanda da İlk 

Tunc dövründə heyvandarlığın  yaylaq forması inkişaf edir; yayda  heyvanlar dağlara, 

alp otlaqlarına sürülürdü. Qoyunçuluğun inkişafı İlk Tunc dövründə dağlıq rayonların 

geniş mənimsənilməsinin əsas səbəblərindəndir. 

Daşkəsən  rayonunda  Xaçbulaq  yaylağında  maldar  qəbilələrə  məxsus  kurqan 

qəbirləri  məlumdur.  Yaylaq  məskənlərinin  qalıqları  Kəlbəcərdə,  Şirvanın  dağlıq 

hissəsində, Şamaxı rayonunda müəyyən edilmişdir. 

Mal-qaranın  artması  ilə  heyvandarlıqda  daha  intensiv  proses  müşahidə  edilir, 

izafi  ərzaq  məhsulu  yaranır.  Maldarlıq  təsərrüfatı  tarixində  yağ  istehsalının  və  onun 

inkişafının mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu dövrdə ilk dəfə gil nehrə icad olunur. Yeri 

gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  o,  öz  formasını  dəyişmədən  Azərbaycanda  bu  günə  qədər 

qalmaqda  davam  edir.  Nehrə  adının  da  onun  icad  olduğu  dövrdə  meydana  gəldiyi 

şübhə doğurmur. 

Beləliklə,  ilk  tunc  dövründə  əkinçi-maldarlıq  təsərrüfatında  böyük  tərəqqi 

başlanır,  yeyinti  məhsullarının  istehsalında  yeni  imkanlar  yaranır.  Maldarlıq 

təsərrüfatının sürətli inkişafı sayəsində icma-qəbilə quruluşu daxilində mülki və sosial 

ayrılmalar güclənir.  

Sənətkarlıq.  Kür-Araz  dövrü  yerli  filiz  yataqlarının  geniş  istifadəsi  və 

metalişləmə  sənətinin  yüksək inkişaf səviyyəsi ilə  xarakterizə  olunur. Azərbaycanda 

zəngin  Gədəbəy,  Dağlıq  Qarabağ  və  Balakən  mis  mədənləri  məlumdur.  Kür-Araz 

mədəniyyəti abidələrində ayrı-ayrı külçə əridilən obyektlərin aşkar olunması İlk Tunc 

dövründə Zaqafqaziyada mis-mədən yataqlarının istismarını aydın sübuta yetirir. 

Azərbaycanın bir çox yaşayış yerlərindən metal istehsalı ilə bağlı olan müxtəlif 

əşyalar  geniş  şəkildə  təmsil  olunmuşdur.  Onlar  başlıca  olaraq  mis-mərgmüş 

qatışığından ibarət tuncdan hazırlanırdı,  ancaq tək-tək məmulatların tərkibində qalay 

qatışığı vardır. 


90 

 

Qafqazda  mis-tunc  metallurgiyasının  yaranmasında  və  inkişafında  Ön  Asiya 



ölkələrinin, görünür, müəyyən təsiri olmuşdur. Lakin Kür-Araz mədəniyyəti dövründə 

Qafqaz Avrasiyada müstəqil və mühüm metal istehsalı mərkəzlərindən birinə çevrilir. 

Metal  əşyaların  spektral  tədqiqi,  onların  əksər  halda  mis-mərgmüş  tərkibli 

olduğunu göstərmişdir. Qədim ustalar şüurlu surətdə əşyaların daşıyacağı məqsəddən 

asılı olaraq, onların tərkibinə  müxtəlif  miqdarda  mərgmüş  qatırdılar. İş burasındadır 

ki, misin əridilməsi üçün yüksək (1083°) istilik tələb olunur, başqa metalın (mərgmüş, 

qalay,  nikel  və  s.)  qatışığı  olduqda  ərimə  dərəcəsi  azalır,  metalişləmə  ilə  əlaqədar 

görülən  işlər  bir  qədər  yüngülləşir.  Qədim  ustalar  bu  biliyi  mənimsədikdən  sonra 

tuncun  başqa  xassəsini  də  müəyyənləşdirirlər.  Yəni  tunc  misdən  bərkdir  və  az 

istilikdə  (700°)  əriyir.  Eyni  zamanda  müəyyən  olunur  ki,  tərkibinə  çox  mərgmüş 

qatılmış əşyalar kövrək olur. Kənd təsərrüfatında istifadə məqsədilə hazırlanan metal 

alətlərdə,  həm  də  İlk  Tunc  dövrü  abidələrindəki  silahlarda  az  mərgmüş  (4-5  faizə 

qədər) qatışığının olması məhz bununla izah olunur. 

Azərbaycanda  erkən  dövr  metal  sənayesinin  öyrənilmə  tarixində  Babadərviş 

yaşayış  yerində  tədqiq  edilmiş  misəritmə  kürə  qalıqları  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir. 

Kürələrin  yalnız  aşağı  hissələri  qalmışdır.  Görünür,  kürələrin  kifayət  qədər 

mükəmməl  quruluşu  olmuşdur.  Bunu  kürədəki  külçələr  və  tapılan  körük  ucluqları 

aydın sübut edir. Kürələrin birində tullantı şəklində istehsal çıxarı və  mis külçəsinin 

parçası  tapılmışdır.  Babadərvişdə  bundan  əlavə  metal  əşyalar,  həm  də  metal  əridib 

tökməkdə  istifadə  edilən  təknəyəbənzər  gil  qəlibin  yarı  hissəsi  əldə  edilmişdir.  Bu 

tapıntılar ilk tunc dövrü Babadərviş yaşayış yerində metal istehsalı ilə əlaqədar bütün 

prosesin  qaydaya  salındığını  sübut  edir.  Metaləritmə  sənətkarlığı  Kültəpə, 

Qaraköpəktəpə,  Şortəpə,  Mişarçay,  Göytəpə,  Yanıqtəpə  və  başqa  ilk  tunc  dövrü 

yaşayış yerlərində də mövcud olmuşdur. 

Yaşayış yerlərində mövcud olan metaləritmə emalatxanaları metal istehsalının 

başqa  istehsal  növlərindən  ayrıldığını  göstərir.  Emalatxanalar  bütün  icmanı  təmin 

edirdi,  onlarda  ustaların  başçılığı  altında  bir  qrup  adam  çalışırdı.  Kür-Araz 

mədəniyyətinin geniş ərazisində, qismən də ondan xaricdə metal istehsalı məhsulunun 

oxşar  nümunələrinin  yayılmasını  izafi  məhsulun  mübadiləsi  və  mədəni-iqtisadi 

əlaqələrlə izah etmək olar. Deməli, İlk Tunc dövründən başlayaraq Azərbaycanda və 

Zaqafqaziyada  metal  istehsalı  və  metal  əşyaların  hazırlanması  sənətkarlığın  mühüm 

sahələrindən  birinə  çevrilir.  Filizin  çıxarılması  və  əridilməsi,  metalın  tökülməsi, 

xüsusi qarışıqların tətbiqi, isti və soyuq döymə, əmək alətlərinin və silahların, bəzək 

əşyalarının  çeşidlənməsi  istehsalın  bu  sahəsinin  səviyyəsini  və  onun  ilk  tunc  dövrü 

əhalisinin həyatındakı rolunu  əyani surətdə əks etdirir. Bu istehsal sahəsinin inkişafı 

ilə  sənətkarlığın  başqa  növləri,  məsələn,  sümük  və  daşişləmə  olduqca  məhdudlaşır. 

Dəvəgözü  daşının  işlənməsi  demək  olar  ki,  öz  əvvəlki  əhəmiyyətini  itirir,  çaxmaq 

daşından  indi  əsasən  oraq  dişləri  və  ox  ucları  hazırlanırdı.  Sümükdən  hazırlanan 



91 

 

başlıca  alət  -  biz  özü  də  əvvəlki  dövrə  nisbətən  az  idi.  İndi  onu  tuncdan  hazırlanan 



daha  möhkəm və etibarlı alətlər əvəz edir. Bu dövrün yerli metal istehsalı  məmulatı 

içərisində  ən  mühüm  alət  küplü  tunc  baltalar  oldu.  Azərbaycanın  İlk  Tunc  dövrü 

yaşayış  yerlərinin  demək  olar  ki,  hər  birindən  belə  balta  qəliblərinin  tapılmasına 

baxmayaraq, onların özünün hələ ki, üç ədədi məlumdur. Ağdam, Masallı və Dəvəçi 

rayonlarının hərəsində bir tunc balta tapılmışdır. 

Qafqazın İlk Tunc dövrü abidələrində küplü baltalardan başqa, yastı iskənəvari 

tunc baltalara da rast gəlinir. Astara rayonunda Telmankənd yaxınlığında bir kurqanda 

yastı  tunc  baltalar  dəstəkli  nizə  ucluqları  ilə  birlikdə  əldə  edilmişdir.  İki  ədəd 

süngüvari nizədən biri I Kültəpədən, o biri Xaçbulaqdan məlumdur. 

Qafqazda  ilk  tunc  dövründən  başlayaraq  geniş  yayılan  metal  silah  iki  ağızlı 

yarpaqvari  bıçaqlar  -  xəncərlər  olmuşdur.  Belə  xəncərlərə  Xaçınçay  sahili  və 

Xankəndi  kurqanlarında,  Yanıqtəpə  və  Kültəpə  yaşayış  yerlərinin  mədəni 

təbəqələrində  rast  gəlinmişdir.  Yerli  metal  istehsalı  məmulatına  Qaraköpəktəpə 

yaşayış  yerindən  tapılmış  dördtilli  biz,  başı  ilgəkli  sancaq,  barmaqcıq  və  s., 

Kültəpədən başı ilgəkli dörd sancaq, bıçaq parçası və s. aiddir. Kültəpə metal əşyaları 

içərisində Qafqazda ən qədim tunc oraq diqqəti xüsusi ilə cəlb edir. 

Beləliklə,  müxtəlif  məqsəd  daşıyan  metal  məmulatı  Azərbaycanda  dövrün 

metalişləmə sənətkarlığı haqqında aydın təsəvvür yaradır. 

Sənətkarlıq sahələrindən arxeoloji materiallarla daha zəngin dulusçuluq təmsil 

olunmuşdur. Zaqafqaziyanın ilk tunc dövrü saxsı məmulatı o qədər mənalı və özünə 

məxsus əlamətlərə malikdir ki, o, Kür-Araz mədəniyyətini müəyyənləşdirən əsas amil 

rolunu  oynayır.  O,  Eneolit  dövrünün  saxsı  məmulatından  keyfiyyətinə,  texniki 

işlənməsinə  və  formaların müxtəlifliyinə görə fərqlənir. İlk Tunc dövrü abidələrində 

sözün əsil mənasında hələ gil qabların hazırlanması ilə əlaqədar istehsal ocaqları aşkar 

olunmamışdır. Çox güman ki, dulusçuluq emalatxanaları yaşayış yerlərindən kənarda 

yerləşmişdir.  Mişarçay  yaşayış  yerində  hələlik  yeganə  bir  dulus  kürəsi  qalıqlarının 

abidənin  qənşərində  yerləşməsi  bunu  sübuta  yetirir.  Kürədə  gildən  sapand  daşlarının 

bişirilməsi prosesi nə səbəbdən isə başa çatmamış, kürə bərk dağıdılmışdır. Kürədən 

qalan  hissədə  çoxlu  yarıbişmiş  gil  sapand  daşları  və  sönmüş  sobanın  qırmızı  rəng 

almış divarından parçalar vardır. 

Kür-Araz  mədəniyyətinin  qab-qacağı  bir  qayda  olaraq,  əksər  halda,  qum 

qatışıqlı yaxşı yoğrulmuş gildən hazırlanırdı. 

Bəzi  rayonlarda  (Qəbələ,  Xanlar,  Xankəndi  və  b.)  qabların  hazırlanmasında 

torbalardan  istifadə  olunurdu.  Torba  qumla  doldurulur,  xaricdən  istənilən  formanı 

almaqla  suvanır,  qurudulduqdan  sonra  qum  boşaldılır  və  bişirilirdi.  Qabların  belə 

üsulla  hazırlanması  İlk  Tunc  dövründə  Qafqazın  dulusçuluq  sənətində  geniş  tətbiq 

olunurdu.  Bəsit  dulus  çarxı  əvvəldən  məlum  olsa  da,  bu  dövrdə  məhdud  miqyasda 

işlədilir  və  hər  yerdə  tətbiq  olunmurdu.  Kür-Araz  mədəniyyəti  qablarının  bəzi 



92 

 

nümunələri o qədər nazik divarlıdır ki, dulus çarxında  hazırlanma  təəssüratı yaradır. 



Qara  şüyrəli  belə  qabların  kiçik  qırıqlarına,  məsələn,  Mişarçay  yaşayış  yerində  rast 

gəlinmişdir. Kiçik Qafqaz ərazisi abidələrinin qab-qacağı əksər halda qara, məharətlə 

şüyrələnmiş üzə və çəhrayı astara malikdir. Burada qırmızı, boz bişməli qablar da az 

deyil.  Qaraköpəktəpə  yaşayış  yerində  qaraşüyrəli  qablar  bozşüyrəlilərdən  sonra 

yaranır.  Təbriz  yaxınlığında  Yanıqtəpədə  hər  iki  qrupa  eyni  vaxtda  rast  gəlinir. 

Mişarçay yaşayış yerində qırmızı rəngli qablar üstünlük təşkil edir. 

Kür-Araz mədəniyyəti abidələrinin saxsı məmulatında ornament xüsusi maraq 

doğurur. Burada qabarıq, basma və cızma üsulu ilə verilmiş cüt spirallara, konsentrik 

dairələrə,  rombvari,  üçbucaqvari  naxışlara,  sxematik  quş  və  heyvan  rəsmlərinə  və  s. 

təsadüf  olunur.  Zəngin  ornamentik  naxışlara  malik  qab-qacaq  Babadərviş  və 

Yanıqtəpə yaşayış yerlərindən əldə edilmişdir. Babadərvişdə demək olar ki, Kür-Araz 

saxsı  məmulatında  tətbiq  olunan  bütün  bəzək  vurma  üsullarına  və  motivlərinə  rast 

gəlinir. Yanıqtəpə qablarında isə naxışlar bütünlüklə çərtmə üsulla yerinə yetirilnişdir. 

Burada,  Kür-Araz  mədəniyyətinin  başqa  yaşayış  yerlərində  olduğu  kimi,  qabların 

yuxarı hissəsi, bəzən də boğazları naxışla bəzənirdi. 

Dulusçuluq  sənətinin  inkişaf  səviyyəsi  müxtəlif  formalı  kiçik  miniatür 

camlardan  tutmuş  taxıl  saxlanan  iri  qablaradək  özünü  əyani  surətdə  göstərmir. 

Səciyyəvi formalar çölmək, bardaq, xeyrə, parç, qazança və sairədən ibarətdir. Həmin 

vaxtda  yarımkürə  qulplu  gil  qapaqların  geniş  istehsalı  başlanır  və  Kür-Araz 

mədəniyyətinin səciyyəvi əlamətlərindən birini təşkil edir. 

Manqalların,  müxtəlif  sacayaqların  hazırlanması  da  İlk  Tunc  dövrünün  saxsı 

məmulatı istehsalında xüsusi yer tutur. Bir çox başqa səciyyəvi əşyalar kimi onlar da 

bu mədəniyyətin tənəzzülü ilə istifadədən çıxır. 

Kür-Araz  mədəniyyəti  qəbilələrinin  inkişaf  etmiş  sənət  sahələrindən  biri  də 

toxuculuq  olmuşdur.  Ona  görə  təəccüblü  deyil  ki,  iribuynuzlu  heyvanların 

sümüyündən  kəsilmiş  və  ortasından  deşik  açılmış  iy  başlıqlarına  hər  bir  Kür-Araz 

mədəniyyəti yaşayış yerində təsadüf olunur. İy başlıqlarını (iyrəcək) bəzən gildən və 

daşdan  düzəldirdilər.  İlk  tunc  dövründə  ipəyirmə  sənətində  iy  başlıqları  əsas  alət 

olmuşdur. Dövrün qablarında dəfələrlə parça izlərinə rast gəlinmişdir. 

İlk tunc dövründə dülgərlik və dabbağlıq sənət sahələri də inkişaf edir. Adətən 

bu  sənət  sahələrinin  inkişafını  işıqlandıracaq  materiallar  dövrümüzə  gəlib  çatmır, 

buna görə də onlardan bəhs edərkən dolayı dəlillərdən istifadə edilir. Belə ki, dövrün 

ağacişləmə  sənəti  barədə  gildən  təkər  modelləri,  evlərdə  dirək  quyuları,  kurqan 

qəbilələrində  tir  qalıqları  və  başqa  bu  kimi  dəlillər  təsəvvür  yaradır.  Əhalinin 

məişətində  dəri  məmulatı  geniş  işlənirdi.  Cənubi  Azərbaycanda  Yanıqtəpə  evlərinin 

birində  aşkar  olunan  dəri  qalıqları  buna  misaldır.  Dəridən  paltar,  ayaqqabı,  başqa 

təsərrüfat və məişət avadanlığı hazırlanırdı. 


93 

 

Sənətkarlığın  inkişafı  Kür-Araz  mədəniyyəti  qəbilələrinin  Qafqaz  və  Ön 



Asiyanın  qonşu  vilayətləri  ilə  təmasına  və  qarşılıqlı  əlaqələrin  güclənməsinə  lazımi 

şərait yaradır. 



Əlaqələr.  Kür-Araz  mədəniyyətini  şöhrətləndirən  maddi  varidatda  bir  çox 

formaların,  nümunələrin  yeknəsəq  olması  heyrət  doğurur.  Buna  qəbilələrarası  daimi 

və fəal əlaqələr imkan  yaratmışdı. Bu prosesdə  yarımköçəri  maldarlıqla  məşğul olan 

qəbilələr  böyük  rol  oynamışdır.  Özlərinin  həyat  tərzi  sayəsində  onlar  texnika  və 

mədəniyyətdə baş verən yenilikləri yaymalı olurdu. Mübadilə müntəzəm səciyyə alır. 

Əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatından əldə edilən izafi məhsul əsas mübadilə vasitəsi 

olur. Əkinçilər  mübadiləni  əsasən taxıl,  həm də  sənətkarlıq məmulatı ilə  aparırdılar. 

Əvəzində mal-qara, yun, süd məmulatı və mis külçəsi alırdılar. 

Tunc metallurgiyasının inkişafı dəvəgözünü təsərrüfat və məişətdən sıxışdırdı, 

qəbilələrarası  mübadilədə  öz  əhəmiyyətini  itirdi.  Qafqazda  tunc  sənayesinin 

inkişafının  başlanğıc  mərhələsi  Ön  Asiya  ilə  təmasda  keçir.  İlk  Tunc  dövründə 

Qafqaza müxtəlif biçimli, xüsusən metal əşyalar daxil olur və yaxud onların formaları 

mənimsənilir. Buna görə təəccüblü deyildir ki, Qafqazın bir sıra əsas tunc əşya tipləri 

nəinki  öz  aralarında  bir-birinə  bənzəyir,  həm  də  bu  ərazidən  kənarda  olan  abidələrin 

materialları ilə yaxın oxşarlıq tapır. Bu dövrdə Qafqazda dəstəkli nizə ucluqları geniş 

yayılır. Belə  ucluqlar Ön  Asiyanın bir çox vilayətlərindən məlumdur və  orada  onlar 

nəinki  tuncdan,  həm  də  qızıl  və  gümüşdən  hazırlanırdı.  Azərbaycanda  Lənkəran 

düzənliyindən  Şimali  Qafqazda  Prikuban  vilayətinə  qədər,  tipoloji  cəhətdən  Ön 

Asiyanın  İlk  Tunc  dövrü  nümunələri  ilə  oxşar  yastı  iskənəvari  baltalar  yayılmışdı. 

Astara  rayonunun  kurqanlarından  birində  dəstəkli  nizə  ucluğu  ilə  birlikdə  iki 

iskənəvari  formalı  balta  tapılmışdır.  Bu  kurqanın  metal  əşyaları  mərgmüşlü  tuncdan 

hazırlanmışdır. Lakin bəzi nümunələrdə mərgmüşdən əlavə az miqdarda qalay da var. 

Məlum olduğu kimi, Qafqazda və ona qonşu rayonlarda qalay yataqları yoxdur. Ona 

görə  Qafqazda  tapılan  qalay  qatışıqlı  əşyaları  buraya  qalayın,  bəlkə  də  bəzi  qalay 

qatışıqlı  tunc  məmulatın  xaricdən  gəlməsi  ilə  izah  etmək  olar.  Babadərviş  yaşayış 

yerindən  qarmaqvari  tunc  əşyanın,  Dağlıq  Qarabağ  kurqanlarının  birində  tapılmış 

tunc xəncər tiyəsinin tərkibində qalay qatışığı olması onların və ya qatışığın gətirilmə 

məmulata aidiyyətini göstərir. 

Kültəpədən  tapılmış  dördtilli,  tərkibində  nikel  və  mərgmüş  qatışığı  olan  biz 

diqqəti  cəlb  edir.  Nikel  qatışıqlı  əşyalar  Şimali  Qafqazda  Maykop  mədəniyyəti 

abidələrindən  məlumdur.  Ancaq  qalay  kimi  nikel  də  Qafqazın  mədən  yataqlarında 

yoxdur. 


Qafqazın  İlk  Tunc  dövrü  abidələrində  rast  gəlinən  mis-nikel  qatışıqlı  əşyalar, 

yəqin  ki,  Ön  Asiya  ilə  bağlıdır.  Onlar  ola  bilsin  ki,  Omanda  hasil  edilmiş  metaldan 

hazırlanmışdır. 


94 

 

Yerli  qəbilələrin  cənubla  sıx  əlaqəsi  qiymətli  metaldan  hazırlanmış  əşyalarda 



özünü  əks etdirir.  Azərbaycanda  onlar dəfn abidələrindən  əldə  edilmişdir. Xankəndi 

qənşərində  bir  kurqanda  üzərinə  qızıldan  qabıq  çəkilmiş  yuvarlaq  formalı  üç  pasta 

muncuq tapılmışdır. Orada başqa bir kurqanda, ölünün başı altında, öz formasına görə 

Cənubi  Mesopotamiyada  Ur  qəbirlərindəki  asmaları  xatırladan,  qızıl  lövhədən 

hazırlanmış  sırğa  tapılmışdır.  Dağlıq  Qarabağda  Xaçınçay  sahilindəki  kurqanda 

basma  naxışlı  qızıl  boru  va  məftildən  spiralvari  burulmuş  qızıl  bəzək  vardır. 

Xaçbulaqda İlk Tunc dövrü kurqanında ölünün gicgah sümükləri ilə yanaşı, bir-birinə 

keçirilmiş nazik məftildən iki cüt sırğaya rast gəlinmişdir. Onlardan biri qızıldan, üçü 

isə qızıl qatışıqlı gümüşdən hazırlanmışdır. 

Bu dövrdə Azərbaycan və Zaqafqaziya qəbilələrinin Şimali Qafqazla qarşılıqlı 

əlaqələri möhkəmlənir. Böyük Qafqazın cənub ətəklərində Kaxetiyadan Şirvana qədər 

ərazinin  bir  çox  abidələrində  qırmızı  oxralı  qab-qacağın  tapılması  Şimali  və  Cənubi 

Qafqaz  qəbilələri  arasında  geniş  qarşılıqlı  əlaqələrin  olduğunu  təsdiq  edir.  Maykop 

mədəniyyəti  əşyalarının  kimyəvi  tərkibinin  öyrənilməsi  də  həmin  nəticəyə  gətirir. 

Məlum olmuşdur ki, Maykop mədəniyyəti tunc əşyalarının əsas hissəsi öz mənşəyi ilə 

Zaqafqaziyaya bağlıdır. Şimah Qafqaz qəbilələri Zaqafqaziya ilə sıx təmasda olaraq, 

yaratdığı  əlaqə  yolları  ilə  aldığı  metalın  müəyyən  hissəsini  Şərqi  Avropa  düzənliyi 

qonşularına da çatdırırdı. 

Görünür,  yaranmış  belə  yollar  vasitəsi  ilə  Şimali  Qafqaza  parlaq  zərgərlik 

sənəti  məhsulu  olan  çoxlu  miqdarda  məmulat,  Mesopotamiyadan  qızıl  və  gümüş 

əşyalar, İrandan əqiq muncuqlar daxil olurdu. Bu işdə Zaqafqaziya, o cümlədən həm 

də Azərbaycan, yəqin ki, Şimali Qafqaz ilə Ön Asiya vilayətləri arasında vasitəçi kimi 

iştirak edirdi. 

Ayinlər. Etiqad və adətlər. Azərbaycanda və ümumiyyətlə, Zaqafqaziyada ilk 

tunc  dövrü  ayin,  adət  və  sairədə  yeni  xüsusiyyətlərin  yaranması  ilə  səciyyələnir. 

Məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı  ona  gətirib  çıxarır  ki,  təsərrüfat-məişət  həyatında 

qadının mövqeyi xeyli zəifləyir, maddi varidata sahib olan, ailə və nəslə başçılıq edən 

kişinin  cəmiyyətdə  mövqeyi  xeyli  artır,  qadına  pərəstişi  doğuran  zəmin  sarsılır. 

Bununla əlaqədar kişi cinsinə aid heykəllər yaranır. 

Kişiyə  pərəstiş  oda  pərəstişlə  əlaqələndirilir.  Məhsuldarlıq  rəmzi  kimi  gil 

manqalların və sacayaqların kişi əlamətini əks etdirən təsvirlərlə hazırlanması halları 

məlumdur.  Dəfn  adətlərində  kişiyə  pərəstiş  aydın  müşahidə  edilir.  Qəbilə  başçıları 

axirət  aləminə  çox  təmtəraqlı  mərasimlə  müşayiət  olunur.  Onların  qəbirləri  üzərində 

böyük kurqanlar qurulur. 

İlk  tunc  dövründə  dəfn  adətində  də  dəyişikliklər  baş  verir:  ölülər  heç  yerdə 

yaşayış  yeri  ərazisində  basdırılmır,  onlar  xüsusi  seçilmiş  yerlərə  aparılırdı.  Belə 

qəbiristanlarda  ayrı-ayrı  ailə  və  nəslə  aid  dəfn  abidələri  tikilirdi.  Belə  abidələr, 

görünür, ailə üzvlərinin ölümdən sonra da yaşamasına inamla əlaqədardır. 


95 

 

Xankəndinin  qarşısında  tədqiq  olunan  kurqanların  hərəsində  40-50  ölü 



basdırılmışdır. Bu kurqanların qəbirlərində ətrafı kiçik xəndəklə əhatələnmiş, diametri 

4,5  m-ə  çatan  dairəvi  meydançalar  olmuşdur.  Orada  bükülü,  oturaq  və  arxası  üstdə 

uzadılmış ölülərə təsadüf olunmuşdur. Bir çox hallarda ölülərin başı altına gil camlar 

və ya daş qoyulmuşdur. 

Dəfn  olunanlar  sağlığında  istifadə  etdiyi  əşyalarla,  o  cümlədən  daşdan, 

metaldan  və  sümükdən  əmək  aləti,  eləcə  də  qızıl  və  başqa  bəzək  əşyaları,  içərisinə 

azuqə qoyulmuş qab-qacaqla basdırılmışlar. Burada keçi skeletinə də rast gəlinmişdir. 

Xankəndi  kurqanlarının  birinin  tədqiqi  Azərbaycanın  İlk  Tunc  dövründə  bu  rayonda 

yaşamış  əhalinin  dəfn  adətlərinin  və  dini  təsəvvürlərinin  maraqlı  xüsusiyyətlərini 

aşkar etdi. Qəbir meydançasının bir yarısında ölülər sadəcə basdırıldığı halda, o biri 

yarısında  ölülər  yandırılmışdır.  Bu  dövrdə  ölüyandırma  adəti  Gəncəçay  hövzəsi 

abidələrindən  də  məlumdur.  Orada  kurqan  qəbirlərinin  dairəvi  meydançası 

XƏNDƏKLƏ 

əhatə  olunmuşdur.  Xəndəklərin  birində  22  dirəkdən  istifadə  edərək 

meydança  ətrafına  divar  çəkmişlər.  Başqa  bir  kurqanda  qəbirin  divarı  daşla 

hörülmüşdür.  Bu  kurqanlann  qəbirlərində  ölüyandırma  adəti  müşahidə  edilmişdir. 

Gəncə  şəhəri  yaxınlığındakı  bir  kurqan  qəbrində  insan  sümükləri,  ağac  kömürü,  kül, 

qab  parçaları,  daşlar  və  başqa  qalıqlar  güclü  yanmadan  bərkimiş  kütlə  əmələ 

gətirmişdir. 

Xanlar rayonunda bir kurqanda isə ölüyandırma sal daş üzərində aparılmışdır, 

orada  çoxlu  ağac  kömürü,  kül  və  yanmış  insan  sümükləri  qalmışdır.  Ölüyandırma 

adəti  Azərbaycanda  Oğuz  və  Qəbələ  rayonlarında  da  qeydə  alınmışdır.  Qəbələ 

yaxınlığında  tədqiq  edilən  iki  kurqanın  qəbirlərində  kömür  və  kül  qalıqlarının 

olmaması  ölülərin  yandırılmasında  yağdan  və  ya  neftdən  istifadə  olunduğunu 

söyləməyə  əsas  verir.  İki  qəbirdə  26  ölü  yandırılmışdır.  Qəbirlərin  birinin  şərq 

hissəsində, çox güman ki, dəfn mərasimi ilə əlaqədar daş səki qurulmuşdur. 

Maraqlıdır  ki,  Qafqazın  başqa  rayonlarında  o  dövrdə  belə  dəfn  adəti 

yayılmamışdı. İraqı çıxmaq şərtilə, Qədim Şərq ölkələrində də bu adət məlum deyil. 

Mesopotamiyanın  tarixində  ilk  dəfə,  ölüyandırma  adəti  Şimali  İraqda  Xalaf 

mədəniyyətinə aid II Yarımtəpə yaşayış yerində müşahidə olunmuşdur. Azərbaycanda 

ölüyandırma  ölübasdırma  adəti  ilə  yanaşı,  sonrakı  dövrlərdə  də  tətbiq  olunur. 

Ölüyandırma  həm  də  tək  ölü  basdırılan  qəbirlərdə  də,  məsələn,  İlk  Tunc  dövrü  bir 

Xaçbulaq  kurqanında  müşahidə  edilmişdir.  Ölülərin  kütləvi  yandırılması 

Şamxorçayın  Kürə  töküldüyü  Osmanbozu  adlı  yerdə,  həm  də  Tərtər  rayonunun 

Borsunlu  kəndi  yaxınlığındakı  kurqanlarda  aşkar  edilmişdir.  Ölüyandırma  adətinə 

Azərbaycanın Böyük və Kiçik Qafqaz sahəsi arasında eramızdan əvvəl III minillikdə 

geniş ərazidə məskunlaşmış Azərbaycan əhalisinin möhkəm etnik əlamətlərindən biri 

kimi baxılmalıdır. İlk tunc dövrü əhalisinin həyatında bir sıra etiqadlar və dini adətlər 

möhkəmlənir. Belə ki, Babadərviş yaşayış yerində bir quyu yanmış öküz sümükləri ilə 


96 

 

dolu  idi.  Ehtimal  etmək  olar  ki,  öküz  qurban  ayini  ilə  əlaqədar  mərasimdə 



yandırılmışdır.  

Kür-Araz  mədəniyyəti  yaşayış  yerlərində  ev  heyvanlarının,  xüsusən  çox 

əhəmiyyət  verilən  öküzün  gildən  hazırlanmış  fiqurlarına  dəfələrlə  rast  gəlinmişdir. 

Orijinal  formalı  iki  öküz  fiquru  Babadərviş  evlərinin  birində  ocaq  kənarında 

tapılmışdır.  Başqa  bir  evdə  ocaq  kənarında  öküz  buynuzlarını  təqlid  edən  gil 

sacayaqlara  rast  gəlinmişdir.  Buynuzvari  sacayaqların  və  öküz  fiqurlarının  tez-tez 

tapılması öküzə pərəstişin Zaqafqaziyada geniş yayıldığını göstərir. 

 

 



97 

 

V   FƏSİL 



 


Yüklə 3,9 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin