Tayyorlash va ularning malakasini oshirish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI 

TOSHKENT SHAHAR XALQ TA’LIMI XODIMLARINI QAYTA 

TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISH 

INSTITUTI 

 

“Maktabgacha, boshlang`ich va maxsus ta’lim” kafedrasi 

 

“O'qish turlari va ulardan  

foydalanish texnologiyasi” 

mavzusidagi  

Malaka ishi 

 

 

                         Bajardi:                                               Chilonzor tumanidagi 79-maktabning 

boshlang`ich sinf o`qituvchisi 

Nishonova Saodat 

Kurs  rahbari:                                                  Kafedraning katta o`qituvchisi 

Mavlyuda Rahmonovna Is’hoqova 

 

 

 

 

                                Toshkent-2015-yil 

 

                     

 

O'qish turlari va ulardan foydalanish texnologiyasi 

Reja 

Kirish 

1.  O'qish darslarining maqsad va vazifalari, ta'limiy-tarbiyaviy ahamiyati 

2.  O'qish darslarida qo'llaniladigan metodlar 

3.  O'qish turlari va ulardan foydalanish texnologiyasi 

Xulosa 

Kirish 

Boshlang'ich  sinflarning  o'qish  darslari  o'z  mohiyati,  maqsad  va  vazifalariga 

ko'ra  ta'lim  tizimida  alohida  o'rin  tutadi.  Negaki  uning  zaminida  savodxonlik 

vaaxloqiy-ta'limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa fanlar ta'limini 

o'qish ta'limisiz tasavvur qilib bo'lmaydi.

 

O'quvchi  matnni  to'g'ri,  tez,  tushunib  o'qish,  mazmunini  o'zlashtirish  bilan  ilk 

bor  o'qish  darslarida  yuzlashadi.  O'qish  darslari  orqali  o'quvchilarning  Davlat 

ta'lim standard (DTS) talablari bo'yicha o'zlashtirishlari ko'zda tutilgan o'quv-biluv 

ko'nikma-malakalari  hamda  bilimlarni  egallashlanga  yo'l  ochiladi.O'qish  darslarida 

insonning,  avvalo,  o'zligini,  qolaversa  olamni  anglashga  bo'Igan  intilishlariga turtki 

beriladi.

 

Shu  maqsadda  „O'qish  kitobi"  darsliklariga  ona  tabiat,  atrofimizni  o'rab  lurgan 

olam,  Vatanimiz  tarixi  va  bugungi  qiyofasi,  kattalar  va  bolalar  hayoti, 

mehnatsevarlik,  istiqlol  va  milliy-ma'naviy  qadriyatlar,  xalqlar  do'stligi  va  linchlik 

kabi  turli  mavzular  bo'yicha  atroflicha  tushunchalar  berishga  mo'ljallangan  badiiy, 

axloqiy-ta'limiy, ilmiy- ommabop asarlar kiritiladi. 

1.  O'qish darslarining maqsad va vazifalari, ta'limiy-tarbiyaviy

 

ahamiyati

 

O'qish  darslari  savod  o'rgatish  davrida  o'quvchilarni  bo'g'in,  so'z  va  gaplar 

bilan  tanishtirish  va  ularni  o'qish,  rasmlar  asosida  hikoya  qilish  tarzida 

uyushtirilsa,  o'qish  texnikasi  egallangandan  so'ng  o'qish  muayyan  mavzular 

bo'yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi.

 

Boshlang'ich  sinf  „O'qish  kitobi"  darsliklariga  kiritilgan  muayyan  mavzular 

o'quvchilarni  badiiy  adabiyotning  sehrli  olamiga  olib  kirishi,  dunyoqarashlarini 

milliy  istiqlol  mafkurasi  asosida  to'g'ri  shakllantirishga  qaratilishi  bilan 

beigilanadi.  Shunga  ko'ra,  o'qish  darslarining  yetakchi  xususiyati  o'quvchilarning 

savodxonligini  ta'minlash  bilan  birga,  o'quvchilarni  milliy  mafkura  asosida  yuksak 

axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi.

 

Boshlang'ich  sinflarning  o'qish  darslarida  o'rganiladigan  asarlarning  mavzu 

doirasi  ancha  keng  bo'lib,  ular  ona  tabiat,  yil  fasllari,  xalq  og'zaki  ijodi,  mehnalga 

muhabbat,  asosiy  bayram  sanalari,  milliy  istiqlol  va  ma'naviyat  kabi  umumiy 

mavzular doirasida birlashtirilgan.

 

O'qish  darslari  uchun  tanlangan  mavzular  o'quvchilarga  kundalik  hayot, 

mustaqillikni  mustahkamlash  va  insoniy  munosabatlar  bo'yicha  ham  bilim  va 

tarbiya  berishni  ko'zda  tutadi.  Bular  ichida  istiqlol,  vatan,  ma'naviyal  va  tabial 

haqidagi  mavzular  alohida  ajralib  turadi.  Ulardan  ko'zlangan  maqsad  o'zlikni 

anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bogiiq tuyg'ularni uyg'otishdir.  Vatanparvarlik, 

atrofimizdagi  olam,  mehnatsevarlik  kabi  mavzular  o'qish  darsliklaridagi  keng 

qamrovli mavzulardan bo'lib, 2-sinf „O'qish kitobi"dagi „Ona yurtim-oltin beshigim" 

bo’limiga kiritilgan „O'zbekistonim" (H.Imonbcrdiycv), Istiqlol

”

(J.Jabborov), „Yur 

tog'larga" (U.Nosir), 3-sinfda „Ona bitta, Vatan yagona" bo`limidagi „Vatan haqida 

she'r"  (A.  Avloniv),  „O'zbegim"  (E.Vohidov),  „Vatan  mo'tabardir"  (X.  Davron), 

„Bilib qo'yki, seni Vatan kutadi" (T. Malik), 4-sinfda ,,0'zbekiston—Vatanim manim" 

bo’limidagi  „Serquyoshо'lka"  (Z.  Diyor),  „Iqboli  buyuksan"  (A.  Oripov), 

„Toshkentnoma"  (M.Shayxzoda),  „Xarita"  (N.Norqobil)  kabi  asarlar  misolida 

atroflicha tahlilga tortiladi.

 

Ijtimoiy-tarixiy  mazmundagi  mavzu  Vatanimiz  o'tmishi,  xalqimiz  hayoti, 

mardonavor  kurashi,  ulug'  siymolar  tomonidan  amalga  oshirilgan  ishlar,  tarixiy 

sanalar to'g'risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher  Navoiy, 

Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar 

o'quvchilarni faqat o'tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan  oldidagi farzandlik 

burchi  va  mas'uliyatini  teran  anglashga  ham  yordam  beradi.  Ularda  Vatanga 

muhabbat tuyg'usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o'tmishi haqida hikoya qilingan 

asarlar  bilan  tanishish  va  ularni  tahlil  qilish  jarayonida  o'quvchilar  o'tmish  bilan 

bugungi  kunni  taqqoslash  imkoniga  ega  bo'ladilar,  jamiyat  taraqqiyoti  xususida 

qisqacha bo'lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu  borada ayniqsa milliy istiqlol bilan 

bog'liq H. Imonberdiyevning „ 0'zbekistonim”,  

J. Jabborovning  “Istiqlol " (2-sinf), A. Rustamovning  „Bayroq nima?", A. 

Obidjonning  „O'ktam  avlod"  (3-sinf),  S.Barnoyevning  „Mangulikka  tatigulik  кип", 

Е.  Malikovning  „Assalom,  Neksiya!"  (4-sinf)  mavzusidagi  asarlari  yaqindan  yordam 

beradi.

 

Tabiatga  oid  mavzular  yordamida  o'quvchilar  tabiatdagi  o'zgarishlar,  yil 

fasllarining  almashinuvi,  hayvonot  olamiga  doir  bilimlarni  egallaydilar.  Bunday 

mavzudagi  asarlar  o'quvchilami  kuzatuvchanlikka,  tabiatni  sevishga,  unga  nisbatan 

to'g'ri munosabatda bo'lishga o'rgatadi. Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashda 

tabiat  bag'riga  sayohat  uyushtirilib,  bolalar  kuzatuvchanliklca  o'rgatilsa, 

vatanparvarlikka  oid  asarlar  tahlili  vatanning  dongdor  kishilari  bilan  uchrashuvlar 

yoki  mavzuga  daxldor  kinofilmlar  namoyishi  vositasida  amalga  oshirilsa,  dars 

samaradorligi  yanada  ortadi.  Umuman,  „O'qish  kitobi"  darsliklaridagi  barcha 

mavzular  o'quvchilarga  ta'lim-tarbiya  berish  bilan  birga,  ularning  lug'atini 

boyitishga,  og'zaki  va  yozma  nulqini  to'g'ri  shakllantirish  va  nutq  madaniyatini 

o'stirishga  ham  qaratiladi.  Amaldagi  „O'qish  kitobi"  darsliklarida  materiallaming 

sinfdan  sinfga  o'tgan  sari  mavzu  jihatidan  ham,  mazmun  jihatidan  ham  kengaya 

borishi  hisobga  olingan.Masalan, 1-sinfda o'rgatiladigan  „Ajdodlarimiz  -faxrimiz", 

“Ilm  —  aql  chirog'i",  „Zumrad  bahor",  „Kumush  qish"  kabi  mavzular  2—4-

sinflarda ham davom  ettirilgan. Bu esa o'quvchilarning oldingi bilimlarini to'ldiradi 

va  boyitadi.  Uzluksiz  ta'limning  boshqa  bosqichlaridan  farqli  o'laroq,  boshlang'ich 

sinflarning o'qish darslarida o'quvchilarning o'qish malakalarini shakllantirish, asar 

matni  ustida  ishlash  ta'limning  didaktik  maqsadi  hisoblanadi.U  turlimavzudagi 

matnlar  ustida  ishlash  orqali  ma'naviy-ahloqiy,  adabiy-estelik  tarbiyabilan 

chambarchas bogiab olib boriladi.

 

Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-

 

barangligiga, 

mukammalligiga, 

o'quvchilarning 

bilim 

darajasi 

va 

yoshxususiyatlariga mos kelishiga alohida e'tibor qaratiladi.

 

O'quvchilar darsliklar yordamida o'zlashtiriladigan bilim, ko'nikma vamalakalarining 

kelajak  hayotda  zarur  bo'lishini  tushunib  yetishishlariga  erishisho'qituvchilar 

oldidagi muhim vazifalardandir.

 

Boshlang'ich  ta'lim  bo'yicha  DTS  va  „Ona  tili"  o'quv  dasturida  o'qish 

ta'limioldiga  qo'yilgan  talablarni  amalga  oshirish  sinfda  o'qishni  to'g'ri  tashkil 

qilish,o'qitish  bosqichlari,  tamoyillari  va  metodlari,  birinchi  navbatda,  ilg'or 

pedagogiktexnologiyalardan o'rinli foydalanishga ko'p jihatdan bog'liqdir.

 

Umuman olganda, o'qish darslari oldiga qo'yiladigan didaktik vaziialar

 

quyidagilardan iborat:

 

1.O'quvchilarda  yaxshi  o'qish  sifatlari:  to'g'ri,  tez,  ongli,  ifodali 

o'qishlarinishakllantirish.

 

2.  O'quvchilarni  kitobdan  foydalanishga,  undan  kerakli  bilimlami  olishga 

o'rgatish.

 

3. Kitobga muhabbat uyg'otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza

 

yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish.

 

4.  O'quvchilarning  atrof-muhit  haqidagi  bilimlarini  kengaytirish  va  boyitish 

hamdailmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.

 

5. O'quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnalga muhabbat ruhida

 

tarbiyalash.

 

6. O'quvchilarning bog'lanishli nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o'stirish.

 

7. O'quvchilarning xayolot olamini boyitish.

 

8. Elementar adabiy tasavvurlarini shakllantirish.

 

Shuni  unutmaslik  kerakki,  har  bir  ta'limiy  vazifani  bajarishning  aniq  va 

ilmiymetodik  usullari  mavjud  bo'lib,  ular  zamonaviy  o'qitish  usullari  bilan 

boyitibborilmoqda.  Bu  vaziialar  boshqalari  bilan  o'zaro  bog'liq  holda  va  sinfdan 

tashqario'qish mashg'ulotlari jarayonida hal qilmadi.

 

2.  O'qish darslarida qo'llaniladigan metodlar

 

“Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi”da  ta'lim  berishning  ilg'or  pedagogik 

texnologiyalarini,  zamonaviy  o'quv-uslubiy  majmualarini  yaratish  kabilar  umumiy 

o'rta  ta'limning  asosiy  vazifalaridan  biri  sifatida  ta'kidlangan.Ilg'or  pedagogik 

texnologiya  usullaridan  foydalanish  o'qituvchi  va  o'quvchifaoliyati  doirasini  aniq 

belgilab beradi.

 

Inson  hayotida  muhim  ahamiyatga  ega  bo'lgan  o'qish  faoliyati  barcha 

predmetdarslarida  amalga  oshiriladi.Lekin  o'qishga  o'rgatish  yo'l -  yo'riqlarini 

o'qish 

metodikasi 

ishlab 

chiqadi. 

O'qish 

metodikasi 

kichik 

yoshdagi 

o'quvchilarningumumrivojlanishi,  psixoiogiya,  xususiy  metodika  sohasidagi 

yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi.

 

O'qish  darslarining  samaradorligi  ko'p  jihatdan  ta'lim  metodlarining 

to'g'ritanlanishiga  bog'liq.  Binobarin,  fanning  o'zi  kabi  o'qitish  metodlari  ham 

doimiyrivojlanishda  bo'ladi.Masalan,  eski  maktablarda  o'qish  quruq  yod  olish 

metodiasosida  o'rgatilgan  bo'lsa,  hozir  izohli  o'qish  asosida  olib  boriladi.Yod 

olishmetodida  matndagi  so'zlarga  izoh  berishga,  ma'nosini  tushuntirishga, 

o'qilganniqayta hikoyalashga, umuman olganda, o'qishning ongli bolishiga mutlaqo 

e'tiborberilrnagan.  Ularda  ko'proq  to'g'ri  talaffuz,  qiroat  bilan  o'qish,  ifodali 

o'qishnazarda tutilgan.

 

Hozir  maktablarda  o'qish  izohli  o'qish  metodi  asosida  olib  borilayotgan 

ekan,quyidagicha savol tug'iladi: izohli o'qish nima?

 

Izohli  o'qishga  XIX  asrning  60—70-yillarida  rus  pedagogi  K.  D.  Ushinskiy 

asossolgan,  u  o'qishda  o'quvchilarni  „ongli,  tushunib,  o'ylab  o'qishga" 

o'rgatishnialohida ta'kidlaydi va uni „Izohli o'qish" deb nomlaydi.

 

Izohli o'qish metodiga K. D. Ushinskiy ishining davomchilari yangiliklar kiritdilar.

 

Korf va Vaxlerev izohli o'qish o'quvchilarga real bilim berish vositasi desa,

 

Vodovozov va Bunakov o'quvchilarga o'qish jarayonida bilim badiiy asar tahlili va

 

asarning tarbiyaviy xarakteri  bilan bog'liq holda beriladi, degan fikrni ilgari

 

suradilar.

 

Professor  Asqar  Zunnunov  o'qitishning  mazmuni  va  usullari  haqida  fikr 

yurilib,  o'quvchilarning  oldin  bilimlarni  o'zlashtirishiga,  so'ng  yod  olishlariga 

e'liborberilishi ta'lim jarayonida izohli o'qish deb nomlanganini ta'kidlaydi. Demak, 

izohli o'qish deb o'ylashga, his qilishga, asarni to'Iiq idrok qilishga,  o'qilganning 

mazmunini o'zlashtirishga olibkeladigano'qishga aytiladi. Izohli o'qishasar mazmunini 

tushunishni,  asardagi  muhim  fikrni,  yozuvchi    ilgari  surayotgan  g'oyani  anglashni 

ta'minlaydi.

 

    Izohli 

o'qish 

quyidagi 

tamoyillarga 

to'Iiq 

amal 

qilingandagina 

muvaffaqiyatli

 

bo'ladi:

 



 

O'qishni hayol bilan bog'liq holda tashkil etish.

 



 

O'qishning  ongli  va  ta'sirchan  bo'lishi  uchun  o'quvchilarning  hayotiy 

tajribalariga,taassurotlariga asoslanish.

 



 

O'qishni 

ko'rgazmali 

tashkil 

qilish, 

tabiatga, 

tarixiy 

joylarga 

ekskursiyalaruyushtirish,  hayvonot  olami  va  o'simliklar  dunyosini  kuzatish, 

rasmlar,  jadvallar,predmetlar  bilan  taishtirish  hamda  matnni  o'quvchining 

ifodali o'qishi tarzidaolib borish.

 

Boshlang'ich  sinf  o'qish  darslarida  asosan  she'rlar,  masallar,  ertaklar, 

hikoyalar,afsonalar,  maqol  va  topishmoqlar,  ilmiy-ommabop  asarlar  o'qib 

o'rganiladi.

 

Tabiiyki, ularning har biri o'ziga xos shakl, uslubva mazmunda yaratiladi.

 

Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o'ziga xos usulda o'qib

 

o'rganish taqozo qilinadi.

 

     Badiiy asarni izohli o'qishga yaqin bo`lgan metodlardan biri ijodiy o'qishdir.

 

     Atoqli melodist olim N. I. Kudryashov ijodiy o'qish metodi tarkibiga quyidagilarni 

kiritadi:

 

a) o'qilgan asardan о'quvchilarning bevosita olgan taassurotlarini chuqurlashtirish

 

maqsadiga ega bo'lgan va ularning diqqatini matnning muhim g'oyaviy va badiiy

 

hususiyatlari sari yo'naltiradigan suhbat uyushtirish yoki o'qilgan asardan kelib

 

chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy muammoning qo'yilishi;

 

b) o'qituvchining asar o'qilganidan keyin о'quvchilarning asarni tadqiq elish

 

jarayonida tug'ilgan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko'zda tutuvchi

 

metodlari.

 

     Ko'rinadiki, ijodiy o'qish izohli o'qishdan farqli o'laroq, to'g'ridan-to'g'ri matn

 

mohiyalini  ochishga  ijodiy  yondashishni  taqozo  etadi.  Masalan,  4-sinfda 

Л.Oripovning „Dehqonbobo va o'n uch bolakay qissasi" asarini ijodiy o'qish metodi

 

asosida o'rganish jarayonida matn mazmuni va shoir g'oyaviy niyatidan kelib

 

chiqib Vatanimiz hududlaridagi aholining yashash tarzi bilan bog'liq milliy

 

xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda „O'tinchi yigit", 3-

 

sinfda O'tkir Hoshimovning „Xazonchinak'", 4-sinfda S. Anorboycvning  “Qo'rqoq

”

 

asarlarini ham ijodiy o'qish metodi asosida o'qitish ijobiy samaralar beradi. 

3.  O'qish turlari va ulardan foydalanish texnologiyasi 

Ifodali  o'qish.  Boshlang'ich  ta'lim  tizimida  mantiqiy  o'qish  (matnni 

to'g'ri,tushunib, 

lez 

(me'yorida) 

o'qish 

va 

adabiy 

o'qish 

mukammal 

o'zlashtirilganidan  so'ng  ifodali  o'qishga  o'tiladi.  U  yod  olingan  she'riy  asarlarni 

ifodali o'qishni ham o'z ichiga oladi. Ifodali o'qishning muvaffaqiyati o'quvchilarning 

asar  mazmuni,  g'oyaviy-badiiy  xususiyatlari  haqida  muayyan  tushunchaga  ega 

bo'lishi bilan bog’liq.

 

Ohang  va  intonatsiya  she'riy  asarlarni  ifodali  o'qishda  qay  darajada 

muhimbo'lsa, nasriy asarlarni o'qishda ham muhim talablardan biridir.

 

Nasriy  asarlarni  ifodali  o'qishdan  oldin  unda  qanday  g'oya  ilgari 

surilayotganini  aniqlash  zarur.  Masalan,  4-sinfda  X.To'xtaboyevning  “Xatosini 

tushungan  bola”  hikoyasini  ifodali  o'qishdan  oldin  o'quvchilarga  xatosini 

tushungan  bola  kim  ekanligi,  uning  xatosi  nimalardan  iborat  bo'lganligi, 

maqtanchoqlikning illati ekanligi to'g'risida tushuncha beriladi.

 

Ifodali  o'qish  oldiga  qo'yilgan  bu  talab  M.  Abdurashidxonovning   “Har 

kimekkanin o'rar”, Sh.Sa'dullaning  “Laqma it”, A.Oripovning “Dehqonbobo va o'n 

uch bolakay qissasi” kabi she'riy hikoyalarini o'qishga ham xosdir.

 

Boshlang'ich  sinflarda  o'qitilayotgan  ona  till  o'qish  darslari  adabiyot  fanining 

tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Dasturlaming  o'qish  va  nutq  o'stirish  bo'limida 

o'tkaziladigan  mashg'ulotlar  mazrauniga;  o'quvchilami  to'g'ri,  ravon,  ma'lum 

darajadagi  tezlik  bilan  ifodali  o'qishga  o'rgatish;  bolaning  ona  -vatan,  uning  tabiati 

kishilar  mehnatidagi  qahramonlik,  jasurlik,  milliy  istiqlol  g'oyalarini  ular  ongiga 

singdirish  kabi  bilimlami  boyitish  orqali  о'quvchilaming  bilim,  ko'nikma  malakalari 

kengaytiriladi, shakllanadi va mustahkamlanadi.

 

O'qish  darslarini  Davlat  talablari  asosida  hayoliy  tajribalarga,  kuzatishlarga 

suyanib,  hayotga  bog'lab  o'tishi  uning  ta'sirchanligi  ongli  idrok  etishlarini 

ta'minlaydi.o'qish va nutq o'stirishning ta'limiy-tarbiyaviy maqsadlari, sinflar bo'yicha 

o'qish  mazmunini  o'qish  ko'nikmalarining  og'zaki  va  yozma  nutqlarini  rivojlantirish 

usullarini,  o'qish  mashg'ulotlarining  yozma  nutq  bilan  bog'lanish  kabi  masalalar  aniq 

kiritilgan.O'qish  darslar  davomida  o'quvchilar  so'zdagi  harflami  bir-biriga  bog'lab 

yozish,  so'z  va  gaplami  kichik  hamda  bosh  harflami  alifbe  kitobidaberilgan  tartibda 

yozishga o'rgatiladi.

 

Boshlang'ich  sinflarda  o'qish  darslari  yuqori  sinflardagi  o'zbek  adabiyoti,  tarix, 

geografiya, biologiya va boshqa fanlami o'zlashtirish uchun dastlabki asosni  yaratadi. 

Shuning  uchun  boshlang'ich  sinflardagi  o'qish  darslariga  jiddiy  e'tibor  talab 

qilinadi.o'qish  darslarini  talabdagidek  olib  borish  uchun  o'qituvchi  asosan 

quyidagilarga  e'tibor  berishi  lozim.  6-10  yoshdagi  bolalar  bir  soatga  mo'ljallangan 

saboqni sabr toqat bilan tinglay olmaydilar. Ularning ruhiy tuzulishi harakatda, xayoli 

o'yinda  bo'ladi.  10-15  daqiqadan  ortiq  davom  etadigan  gaplarni  ting1ay  oladilar.  Shu 

tufayli  bu  sinflarda  ta'lim-tarbiya  vazifalari,  asosan  o'yin,  ashula,  qisqa  muddatli 

qiziqarli suhbat, hikoyalash va ifodali o'qish orqali amalga oshiriiadi. Ifodali o'qish turli 

badiiy  va  amaliy  matnlami  puxta  o'zlashtirishning  muhim  metodlaridan  biri  sifatida 

o'qituvchi uchun kalit rolini bajaradi.  

Ifodali  o'qish  darslarda  o'quvchilaming  zerikishiga  yo'l  qo'ymaydi,  aksincha, 

faollashtiradi, 

badiiy 

asarlarga 

qiziqishini 

kuchaytiradi, 

adabiyotga 

havas 

uyg'otadi.O'qish  darslarida  o'quvchilami  ifodali  o'qishga  o'rgatishning,  asosan  ikki 

yo'libor:Dars  jarayonida  turli  matn  xarakteridan  kelib  chiqib,  o'quvchilarni 

ifodalio'qishga  o'rgatish;o'qish  darslari  materiallariga  berilgan  soatlarni  qisqartirish 

hisobiga  maxsus  ifodali  o'qish  dasturlari  tashkii  etish.Boshlang'ich  sinflarda 

o'quvchilami  ifodali  o'qishga  o'rgatish  usullari  quyidagilami  o'z  ichiga  oIadi.  To'g'ri 

o'qish.  Birinchi  sinfda  jiddiy  ahamiyat  berish  talab  qilinadi.  Har  bir  so'z,  bo'g'in  va 

tovushni to'g'ri, eshitarli, talaffuz etilishiga erishish lozim. Ongli o'qish. O'quvchi har 

bir gap, gapdagi so'z, so'zdagi bo'ginlami o'qish jarayonida uning  ma'nosini  tushunib 

o'qishi kerak. Tez va ravon o'qish. Sekin yoki juda tez o'qish cmas, balki gapirganday, 

o'rtacha tezlik sur'atiga amal qilinib, ham to'g'ri, ham ongli, gaplarni sidirig'asiga ravon 

o'qishni  ta'minlash  zarur.Agar  o'quvchi,  labi  labiga  tegmay,  haddan  yashqari  tez  yoki 

aksincha  sekin,  tutilib  o'qisa  ko'r-ko'rona,  ma'nosiga  tushunmay  qolishi  mumkin. 

O'rtacha tezlikda o'qishga o'quvchi harf tovushlarni o'rganayotgan vaqtdan boshlab asos 

yaratiladi.

 

Biroq dastlabki o'rinda to'g'ri va ongli o'qish jarayonidagi o'rtacha tezlik darajasiga 

erishiladi.

 

To'g'ri  o'qishga  o'rgatish  uchun  quyidagi  usullardan  foydalanish  maqsadga 

muvofiqdir.  So'zlami  bo'g'inlargabo'lib  o'qish.  Masalan:  "Fazliddin"  Faz-lid-din,  ro'z-

no-ma.  Shuningdek,  buzib  o'qigan  ayrim  so'zlarni  to'g'ri  o'qiy  olmasauni  bo'g'in 

tovushlarga  bo'lib  o'qigan  ayrim  so'zlarni  ovoz  chiqarib-takror  o'qish.Tez  aytish  ham 

ancha foydali usullardan hisoblanadi.Ongli o'qishga o'rgatish uchun notanish so'zlarga 

izoh  berish,  matn  yuzasidan  berilgan  savol  topshiriqlarni  o'rgatish  matn  yuzasidan 

savollar  tuzish,  reja  asosida  matn  mazmunini  qisqartirib,  kengaytirib  so'zlash  kabi 

usullar ham muhim yordam beradi. Ravon o'qishda matndagi tinish belgilariga amal 

qilinishi lozim.Ifodali o'qishga o'rgatishning eng muhim usullaridan biri o'qituvchining 

namunali  ifodali  o'qishidir.Buning  uchun  o'qituvchi  o'qitishning  pauza, urg'u,  ohangi, 

sur'at kabi texnik- nazariy vositalari haqida yetarli bilim mahoratga ega bo'lishi, og'zaki 

nulq madaniyatini puxta egallashi lozim.

 

 

Ifodali o'qish turlari quyidagilar:

 

l.Yakka o'qish. 

2.Rollarga bo'lib o'qish. 

3Jo'r bo'lib o'qish. 

      Yakka o'qishning yuqori bosqichi baralla o'qishdir.  

      Rollarga bo'lib o'qish X. Eshonqulov . “Qish”.

 

     Rollarga bo'lib o'qish uchun “Bo'g'irsoq” ertagini ham o'qisak bo'ladi. 

Jo'r  bo'Iib  o'qishning  ahamiyati  katta.  Bundao'quvchilar  bir  xil  sur'at  va 

ohangbilan o'qishni o'rganadilar.

 

O'qish mashg'ulotlarini o'tkazish jarayonida o'quvchilar nutq faoliyatining asosiy 

ko'rinishi  bo'lgan  ko'nikmalari,  matn  va  kitob  ustida  ishlash,  o'quvchilaming 

bog'lanishli nulqini o'stirish, nutq madaniyatini rivojlantirish nazarda tutiladi.

 

1-sinfda o'quvchilar matnni ongli, to'g'ri va bo'g'inlab sidirg'a o'qishni o'rganadilar 

o'qish darslaridagina emas, balki barcha predmeilar yuzasidan o'tkaziladigan darslarda 

hamda  darsdan  va  maktabdan  tashqari  uyushtiriladigan  mashg'ulotlar  jarayonida  ham 

tuzatib  borishga  alohida  ahamiyat  berishi  zarur.  Bolalar  o'qilgan  asarlar  yuzasidan 

berilgan  savollarga  javob  berishga  o'rganadilar.  Matn  ustida  ishlash  o'qituvchi 

rahbarligida olib boriladi.

 

Boshlang'ich ta'limda o'qishning uch turidan foydalaniladi:  

l. OvozIi o'qish  

2. Ichda o'qish  

3. Shivirlab o'qish

 

Ovozli  o'qish  ovozga  asoslangan  o'qish  bo'Iib,  unda  ta'lim  jarayonida  keng 

foydalaniladi. Yod aytish ham ovozli o'qishning bir shaklidir.

 

Ichda o'qish ham tovushga asoslanngan, lekin unda ovozsiz o'qiladi.

 

Shivirlab  o'qish  yarim  ovoz  bilan  o'qishdir.  1  -2  sinfda  ovozli  va  shivirlab  o'qishdan 

foydalaniladi.

 

3-4 sinflarda ovozli o'qish bilan birga ichda o'qishda ham foydalaniladi.  sinflarda 

ichda  o'qish  ancha  samarali  bo'ladi.,  lekin  bunda  ichda  o'qish  mexanik  o'qishga 

aylanmashgi  kerak.  Ichda  o'qish  biror  maqsadga  yo'naltirilishi  yani  quyidagi  turli 

topshiriqlar asosida bajarilishi lozim:

 



 

She'rni ichingizda o'qib Jfodali o'qishga layyorlaning .

 



 

Ichda  o'qing,  ma'nosi  tushunarsiz  so'zlarni  aniqlangjug'al  daflaringizga  yozing. 

Lug'atdan foydalanib ularning ma'nosini izoshlashga harakat qiling:

 

 - Hikoyani ichingizda o'qib ,uni qismlarga bo'ling. 

     - Ichingizda o'qib, ovoz chiqarib to'g'ri o'qishga tayyorlaning.

 

     -  Ichingizda  o'qing.  Tabiatni  ko'rinishi  tasvirlangan  o'rinni  toping.  Bu  kabi 

topshiriqlar sinfdan-sinfga o'tgan sari murakkablashib boradi.  

Ichda o'qish quyidagi afzalliklarga ega:

 

Bir vaqtning ichida butun sinf o'quvchilari o'qiydi.

 

Asar matni ustida mustaqil ishlash ko'nikmasi takomillashadi.

 

0'qituvchi  har  bir  o'quvchining  mustaqil  ishlash  jarayonida  o'zlashtirish  darajasini 

aniqlaydi.

 

Ichda o'qishda ongli o'qishga talab kuchayadi.  

     Ovozli o'qishning afzalliklari quyidagilar:

 

 O'qituvchi  o'quvchilarning  xato  va  kamchiliklarini  o'qish  ko'nikmalarini  aniqlay 

oladi.

 

Kichik yoshdagi o'quvchilar ovoz chiqarib o'qisalar, matn mazmunini tez  tushunib 

oladilar.

 



 

Ovozli o'qishdan kitobxon esletik zavq oladi.

 



 

Ovozli o'qishda ifodalilikka katta e'tibor beriladi.

 



  Ovozli o'qitish o'quvshilar lug'atini boyitish va nutqini o'stirishda katta 



 

ahamiyatga ega.

 

Shivirlab  o'qish  darsning  tashkiliy  qismlarida  o'qituvch  sinf  jumali  bilan 

mashg'ul 

paytda 

yoki 

o'quvchilarni 

darsga 

tayyorlash 

bosqichlarida 

o'tkaziladi.Maktabda  o'qishnin  bu  uch  turi  almashlab  turiladi.1-2  sinflarda  ovozli  va 

shivirlab  o'qishdan  ichda  o'qishga  o'tilsa,3-4  sinfdan  ichda  o'qishdan  ovozli  o'qishga 

o'tiladi.

 

2-sinfda  o'quvchilarga  so'zlami  butunligicha  sidirg'asiga  o'qish  malakasi 

shakllanadi.  o'qishning  to'g'ri  ifodali  bo'lishiga  erishiladi.  o'qish  sur'ati  tezlashadi.Bu 

sinfda  o'quvchilar  matnning  ayrim  qismlarini,  qisqa  hikoyalami  ichida  mustaqil 

o'qishga  o'tadilar.Matn  ustida  ishlash  murakkablashib  boradi.  Bolalar  o'qituvchi 

rahbarligida asaming asosiy mazmunini aniqlaydilar, qahramonlaming hatti xarakatini 

ifodalovchi  so'z  va  iboralami  lopishga,  voqea-hodisalami  so'z  bilan  tasvirlashga 

o'rganadilar. Ularda so'z boyliqga talab ortadi.

 

3-sinfda  so'zlami  butunicha  sidirg'a  o'qish  ko'nikmasi  to'la  shakllanadi.So'zlami 

to'g'ri  tanlashga,  gap  qurilishidagi  so'zlaming  bir-biriga  bog'lanishidan  to'g'ri 

foydalanishga talab etiladi.

 

4-sinfda  o'quvchilar  so'zlami  bo'g'iniamay  sidirg'a  o'qishlari,  matnni  tez,  to'g'ri, 

ongli  o'qiy  olishlari  kerak.  Bu  sinfda  o'quvchilami  bo'g'inlab  o'qishga  yo'lqo'ymaslik 

kerak.Bolalar o'qilgan matn mazmunini mustaqil ravishda qayta hikoya qilishlari, matn 

yuzasidan  sodda  reja  tuza  oiishlari,  uning  asosiy  mazmunini  ajrataolishlari,  o'qilgan 

matnni tola, qisqartirib tanlab qayta hikoya qilishlari zarur.

 

Ifodali  o'qish  va  o'zaro  nutqiy  faoliyat  jarayonida  bolalarning  adabiytalaffuz 

me'yorlari shakllanadi. O'quvchilar nutqining laollashuvi nutqninggrammatik shakllarini 

to'g'ri  qo'llash  va  to'g'ri  talaffuz  elish  bolalarnutqining  ravon  ifodali  bo'lishiga  yordam 

beradi.Ifodali o'qishga o'rgatishda:

 

-nafasdan to'g'ri foydalana olish;

 

-adabiy til talaffuz normalarini yaxshi bilish;

 

-so'zbo'g'in va tovushni to'g'ri aniq talaffuz etish.

 

O'qish vaqtida badiiy asar namunasida ifoda etilgan his tuyg'uni, yozuvchi yoki 

qahramonning 

ichki 

kechinmalarini 

asaming 

mazmunini 

yecha 

olishga 

erishish.o'qishdagi  normal  tezlik  o'qilganning  ma'nosini  to'liq  anglab  olishga  yordam 

beradi.  Normal  tezlikda  o'qish  orqali  bola  gapdagi  asosiy  mazmunni  anglaydi. 

Aksincha,  ortiq  darajada  o'qish  orqali  mazmunini  tushunishga  to'sqinlik  qiladi.o'qish 

tezligini  rivojlantimvchi  asosiy  shartlardan  biri  to'g'ri  o'qishdir.  o'qish  tezligini 

oshirish  uchunbolaravon  o'qiydigan  bo'lishi  kerak. 1-sinfda  o'quvchilar  o'qish  tezligi 

davlat talablariga nisbatan 25-30 so'zdan iborat bo'lishi kerak.2-sinfda esa 40- 50 so'z, 

3-sinfda  60-70,  4-sinfda  80-90  so'zdan  iborat  bo'lishi  kerak.  O'qish  tezligi 

o'qilayotganning ma'nosini tushunish va qabul qilishga bog'liq. Juda sekin o'qish ham 

ongli  bo'lishga  halaqit  beradi.O'qituvchining  o'qish  tezligi  yuzasidan  ko'rsatilgan 

namunasi  uning  normal  holatda  so'zlashish  tempiga  teng  keiishi  kerak.o'quvchilami 

ham shunday o'qishga o'rgatish lozim.

 

          O'qish tezligini normallashtirishda quyidagi usullardan foydaianish lozim:

 

1. Normal tezlikda o'qish namunasini ko'rsalish.

 

2.  Ichida  o'qish  yuzaki  bo'lmasligi  uchun  topshiriqlar  berish  yo'li  bilan 

tekshirish. 

3.  Ovoz  chiqarib  o'qishda  o'qilganning  mazmuni  yuzasidan  savollarga  javob 

olish.  Bunda  ba'zi  o'quvchilaming  tekst  mazmuniga  qaramay  tez  o'qishlariga  chek 

qo'yiladi.Ular o'qiganning mazmunini aytib bcrishga to'g'ri kelishini o'ylab o'qiydigan 

bo'ladilar.

 

4. Dialogdan o'qitish. Bunda bir o'quvchi savolni o'qisa ikkinchi javobni o'qiydi. 

5.  She'r  yodlash.  Bolalar  she'rnii  o'rta  tezlikda  o'qishlari  kerak.Aks  holda 

ulaming o'qishlari ifodali bo'lmay qoladi.

 

O'qish  tezligi  daqiqa  hisobiga  o'lchanganda  so'z  yoki  harf  sanaladi.Matn 

qismlarini  navbat  bilan  o'qitish.Bunda  o'qish  tezligi  past  bolalar  tez  o'qiydiganlarga 

tenglashgisi  keladi.Yoki  aksincha.Boshlang'ich  sinfni  tugatdan  o'quvchilar  o'qish 

ko'nikmalari  quyidagicha  bo'lsa  davlat  talabiga  hos  bilimga  ega  bo'ladilar.  Adabiy 

talaffuz  qoidalariga  rioya  qilgan  holda  ongli  to'g'ri  ongli  va  o'rtacha  tezlikda  (ovoz 

chiqarib) bir daqiqada 90-100, ifodali va ichdan 110-130 so'z o'qiydilar. Sinfda o'tilgan 

asar yoki asardan parchani mustaqil tarzda ifodali o'qish, o'sha asar yoki parcha qanday 

mavzuga  bag'ishlanganini  aniqlash,  unda  ishlirok  etuvchiyangi  mavzuni  o'qib 

o'rganamiz.  Bobur  yaratgan  bog'da  qovun  yetkaza  olindimi  yoqmi?  Dehqonlar 

shohning  g'azabiga  duchorbo’lishdimi  yoki  yo'qmi?  degan  savolga  javob  topamiz. 

Asarni o'qish.

 

       O'qituvchi asarni ifodali qilib o'qib beradi. Asar yuzasidan dastlabki suhbat:  

a) Asarda kim haqida hikoya qilinadi?

 

b) Shoh Bobur qovunning o'z yurtida yetishtirilganini qayerdan bildi? 

c) Bobur bog'bonni nima uchun bosh-oyoq sarpo bilan mukofotlaydi?

 

       O'quvchilarga  asar  qismlarga  bo'lib  o'qitiladi.  Bolalar  Bobur  yaratgan  bog'ida 

nimalar 

yetishtirilganiga, 

nimani 

yetishlirishning 

iloji 

bo'lmaganiga, 

shoh 

dehqonlardan  nimani  talab  qilganligi,  dehqonlar  shohning  talabini  qondirish  uchun 

qanday  hiyla  o'ylab  topishgani  va  Bobur  buni  nimalarga  asoslanib  bilib  qolganiga 

e'tiborni qaratish vazifasi topshiriladi. So'ngra hikoya qismlariga sarlavhalar qo'yiladi.

 

Yangi mavzuni mustahkamlash  

a) "Bog'i Boburiy" bog’i barpo etildi.  

b) Bogonlarning qiyin ahvoli.

 

  s) Buburning ko'ngli buzildi.  

  d) Bobur bog'bonga rahmatlar aytdi.

 

Darsni yakunlash:

 

Bolalar, 

siz 

bu 

hikoya 

orqali 

kimning 

hayotidagi 

voqea 

bilan 

tanishdingiz?Boburning hind yerida qovun yetishtirishni talab qilishdan asosiy maqsadi 

nima edi?

 

Bu hikoyada asosiy g'oyanimadan iborat deb o'ylaysiz?o'qituvchi darsda ishtirok 

etgan  o'quvchilaming  bilimi  qanchalik  mustahkam  bo'lishiga  erishilsa  yuqori 

sinflardagi  materialni  o'zlashtirish  oson  kechadi.  Shunday  ekan,  boshlang'ich  sinf 

o'qituvchilari bu borada samaraliroq ishlashiga umid bog'laymiz.

 

Xulosa 

Yuqoridagilardan  xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki,  matn  ustida  ishlaganda 

ko'rsatib o'tilgan  metodlardan foydalanilsa, o'quvchilarning  mavzuni  to’la va aniq 

bilishlariga erisha olamiz. 

Shundagina o'quvchilar o'qigan mavzularini mustaqil o'zlashtira olishiga, atrof-

muhit, 

ahloqiy-estetik,dunyoqarashlarining 

shakllanishiga 

chuqur 

mulohaza 

yuritishga, ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarilishigaerisha olamiz. 

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 

1. Umumiy o'rta' ta’limning davlat ta'lim standari.  Т:.2005 

2. 2-3 sinf  “O’qish” darsliklari Т.: 2013. 

3.R.Ishmuhamedov va boshqalar. “Ta`iimda innovasion  texnologiyalar". T.: 2008 

4. Internet  saytlari: 

www ZiyoNet.uz 

www Google.uz. 

www Bilimdon. uz