TƏBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

                                            Miotrop  təsirlə hipertenziv  maddələr 
 
      Hidralazin-Apressin 
periferik  vazodilatatorların  tipik  nümayəndəsidir.  Preparatın  damar 
genişləndirici  təsiri  bilavasiitə  arteriaların  miofibrillərinə  spazmolitik  təsiri  və  az  da  olda  adrenergik 
prosesləri  blokada  etməsilə  əlaqədardır.  Preparatın  fərqli  xüsusiyyəti  onunla  əlaqədardır  ki,  o, 
reflektoru  olaraq    simpatik  sinir  tənzimini  qüvvətləndirə  bilir.  Bu  isə  ürək  fəaliyyətini  artması  və 
taxikardiyaya  səbəb  olmaqla,  ürək  çatışmazlığı  olan  xəstələrdə,  hətta,  mikard  infarktına  səbəb  ola 
bilər.  Eyni  mexanizmdə  böyrəklərdən  reninin  ifrazınıda  kəskin  şəkildə  stitumulə  edir.  Odur  ki, 
preparatla  aparılan  müalicə  orqanizmdə  su  və  duzun  ləngiməsinə  səbəb  ola  bilir.  Onu  daha  çox 
hallarda  β-adrenoblokatorlarla  və  diuretiklərlə  birlikdə,  bu  iki  dərman  maddələrinin  birgə 
istifadəsinə  dözümlülük  gostərən  orta  və  ya  ağır  hipertenziya  halında  təyin  edirlər(başlanğıcda 
gündə    də  3  dəfə  25  mq  dozada;  alınan  effektə  uyğun  olaraq  istifadə  dozası  gündə  3  dəfə  olmaqla, 
100mq-a  qədər  qaldırıla  bilər).  Hipertonik  krizdə  və  böyrək  mənşəli  kəskin  hipertenziya  halında  isə 
qısa  kursla  5-10 mq dozada vena  daxili  təyin  edilr. 
      Periferik  vazodilatatorların  digər  populyar  nümayəndəsi  natrium  nitroprussid  hesab  olunur. 
Molekulunda  bir  nitroza  və  beş  sianid  qrupu  saxlayan  birləşmədir.  Orqanizmdə  nitroza  və  sianid 
ionuna  çevrilir.  Hidralazindən  fərqli  olaraq  vena  damarlarında  genişləndirir.  Preparatın  hipotenziv 
təsiri  bir  qayda  olaraq  vena  daxili  təyinat  zamanı  meydana  çıxır.  Venaya  infuziya  yolu  ilə  yerilir. 
Bunun  üçün  100  mq  preparat  1l  5%-li  steril  qlükoza  məhlulunda  həll  edilir.  Başlanğıcda  0,5 
mkq/kq/dəq  sürəti  ilə  təyin  edilir  və  alınan  effektə  müvafiq  olaraq  istifadə  dozası    10  dəq-dən  bir 
artırılaraq  10mkq/kq/dəq  çatdırıla  bilər.  Təsiri  tez  başlayır  və  qısa  müddətli  müzakirə  kursunda  5-15 
dəq  qədər  davam  edir.  Ondan  hipotenziv  maddə  kimi  əsasın  AT-in  təcili  endirilməsi  tələb  olunan 
hallarda  istifadə  olunur.   
       Kalium  kanalı  aktivatorları  qrupundan  olan  hipertoniya  xəstəliyinin  müalicəsində  minoksidil  və 
diazoksid  preparatlarından  istifadə  olunur.  Minoksidilin  hipertenziv  təsiri  arterial  damarların 
genişlənməsi  və  ümumi  periferik  müqavimətinin  aşağı  düşməsi  hesabına  baş  verir.  O,  vena 

- 153 - 
damarlarına  nəzər  çarpacaq  dərəcədə  təsir  göstərir.  Onun  təsiri  yalnız  in  vivo  ,  yəni  orqanizmə 
yeridildikdən  sonra  meydana  çıxır.  Digər  damardaraldıcı  dərman  maddələrinə  qarşı  rezistentlik 
göstərən  arterial  hipertoniyanın  ağır  formalarında  gündə  5  -50  mlq  olmaqla  daxilə  təyin  edilir. 
ondan  ayrıca  monopreparat  kimi  böyrək  xəstəlikləri  ilə  bağlı    ikincili  hipertenziyanın  müalicəsində 
istifadə  edilir.   
      Bu  sıranın  digər  nümayəndəsi  diazoksid  kimyəvi  quruluşuna  görə    diazid  qrupundan  olan 
diuretiklərə  oxşayan  birləşmədir.  Lakin,  diuretik  təsiri  yoxdur.  Düz  təsir  fonunda,  əsasən,  dözümlü 
damarların-arteriolaların  relaksasiyasını  törədir.  Hipertenziv  maddə  kimi  orqanizmə  enteral  yolla  və 
parenteral  yolla  daxil  edilir.  Birinci  halda  preparatın  təsir  effekti  tədricən    meydana  çıxır  və 
uzunmüddətli  olur.   
      Kalsium  kanalı  blokatorları,  əsasən.  damar  saya  əzələləri  və  ürək  hüceyrələri  lokalizasiyalı  
kalsium  kanallarına  təsir  göstərirlər;  nəticədə  arterial  damarlar  genişlənir,  miokard    və  digər  ürək 
hüceyrələrində  boşalma(relaksasiya)  halı  meydana  çıxır.Veramapil  preparatı  istisna  olmaqla  digər 
kalsium  kanalı  antoqanistləri  neyromediator  və  hormon  reseptorlarına  nəzərəçarpacaq  dərəcədə 
blokadaedici   təsir  göstərmirlər. 
     Kalsium  antaqonistlərindən  hipertenziyanın  müxtəlif    formalarında,  ayrıca  monopreparat  kimi 
isə  zəif  və  orta  dərəcəli  essensial  hipertoniyanın  müalicəsində  istifadə  olunur.  Onlar,  xüsusən 
reninin  miqdarı  və  Ca
2+
  ionlarının  plazmadakı  miqdarı  az  olduğu  hallarda,  eleəcə  də  orqanizmdə 
mayenin  ləngiməsi  ilə  müşahidə  olunan  essensial  hipertoniyalar  zamanı  daha güclü  təsir  göstərir. 
     Hipertenziyanın  müalicəsində  kalsium  antoqnistlərinin  ilk  dəfə  istifadə  olunan  nümayəndəsi 
nifedipin  preparatıdır.  O,  qan  təzyiqini  tez  aşağı  salan  və  qısa  müddətə  təsir  göstərən  preparatdır. 
Daxilə  təyin  edildikdə  hətta,  birinci  dozada  ürək  fəaliyyətini  situmulə  edə  bilir.  Nifedipin  mədə  və 
bağırsaq  traktında  sürətlə  və  tamamilə  adsorbsiya  olunur.  Qaraciyərdən  ilk  keçiddən  sürətli 
eliminasiya  prosesinə  məruz  qalmadığından  sistematik  yararlanması  yüksəkdir-təqribən  65%-dir. 
Depo  tabletlər  halında  gündə  1  dəfə  20mq  dozada  və  ya  gündə  2  dəfə  10  mq  dozada  təyin  edilir. 
Lazım  gələrsə  gündəlik  istifadə  dozası  40mq-a qədər qaldırıla  bilər. 
        Qısa  müddətli  təsir  göstərən  kalsium  kanalı  aktivatorlarından  biridə  isradipin  preparatdır. 
Bundan 
ancaq 
hipertoniyanın  müalicəsində  istifadə  edilir.  Digər  dihidropiridin  törəmələri 
nikardipin,  nitrendipin  və  nizoldipindən  həm  hipertoniya  xəstəliyinin,    həm  də  sabit  stenokardiyanın  
müalicəsində  istifadə  edilir. 
 
Renin-angiotenzin  sisteminə təsir göstərən  hipotenziv  maddələr 
 
        Hipertenziv  dərman  maddələri  kimi  prespektivdə  mühum  əhəmiyyət  praktik  əhəmmiyət  kəsb 
edən  dərman  qruplarına  renin-angiotenzin  sisteminə  təsir  göstərən  preparatlar  aiddir.  Məlumdur  ki, 
vazopressor  təsir  effektinə  malik  aktiv  endogen  maddələtdən  biri  angiotenzin  II  hesab  olunur.  O, 
orqanizmdə    plazma  zülalı  angiotenzinin  ardıcıl  fermentativ  çevrilmə  prosesinə  məruz  qalması 
nəticəsində  əmələ  gəlir.  Birinci  mərhələdə,  damar  divarında,  ferment  təbiətli  maddələrin  təsirindən, 
polipeptid  qrruluşa  malik  angiotenzindən  digər  inaktiv  prekursor-dekapeptid  qruluşlu  angiontenzin- 
1  əmələ  gəlir.  O,  damar  endotelindəki  və  damar  divarının  toxumalarında  olan  angiotenzin-çevirici  
fermentin  təsiri  nəticəsində  pressor  aktivliyə  malik  angeotenzin  II-yə  çevrilir.  Angeotenzin  II 
pressor  təsiri  bilavasitə  xüsusi  angeotenzin  reseptorları  ilə  qarşılıqlı  əlaqəsinin  nəticəsi  kimi 
meydana  çıxsa  da,  bu  prosesdə  onun  mineralokotrikoid  aldesteronun  sekresiyasını  stimulə  etmək, 
antidiuretik  hormonun  irazını  artırmaq,  NE-nin  mərkəzi  və  periferik  sinir  sistemində  müvafiq  sinir 
vezikullarından  azad olunması  prosesini  sürətləndirmək  kimi  xüsusiyyəti  də var. 
       Hazırda  angeotenzinçevrici  fermentin  inhibitorları  qrupundan  olan  xeyli  sintetik  dərman 
maddələri  (kaptopril,  lizinopril,  enalapril,  fozinopril,  benazepril,  spirapril  və    trandolapril)  alınaraq, 
klinik  istifadəyə  tövsiyə  edilir. 
       Kaptopril 
bu  sıranın  ilk  istifadə  olunan  sintetik  nümayəndəsidir.  Kimyəvi  quruluşca 
peptidəbənzər  maddədir.  Ondan  arterial  hipertenziyanın  müxtəlif  formalarında,  eləcədə  digər 
dərman  maddələrinə  qarşı  rezidentlik  göstərən  hipertoniya  halında  istifadə  olunur.  Hipertenziv 
maddə  kimi  oral  yolla  təyin  olunur.  Mədə-bağırsaq  traktında  yaxşı  sorulur.  Böyüklər  üçün 

- 154 - 
preparatın  gündəlik  dozası  25-100  mq  arası,  uşaqlar  üçün  isə  hər  kq/çəki  1-2  mq-dır.  Müalicə  kursu 
bir  aya qədər, daha çox davam  edə bilər. 
      Enalapril  tibbdə  maleat  duzu  şəklində  istifadə  olunur.  Orqanizmdə  hidroliz  prosesinə  məruz 
qalaraq  etil  qrupunu  itirir  və  aktiv  forma  enaprilata  çevrilir.  Enaprilat  angeotenzinkonvertəedici 
fermenti  blokada  etməklə,  angeotenzin  I-i  angeotenzin  II-yə  çevrilməsinin  qarşısını  alır  və 
hipotenziv  təsir  effektinin  meydana  səbəb  olur.  Essenasial  hipertenziyanın  zəif,  orta  və  ağır 
dərəcələrində(  gündə  20  mq  dozada;  gündəlik  istifadə  dozası  5-40  arasında  dəyişdirilə  bilər)  təyin 
edilir.  Kaptoprildən  fərqli  olaraq  enaprildən  istifadə  etdikdə  dadbilmə  hissiyatının  pozulması,  dəridə 
dəyişiklik,  proteinuriya  kimi  əlavə  effektlərdə  daha az hallarda  meydana  çıxır.   
      Lizinopril  farmakoloji  xüsusiyyətlərinə  görə  enalaprilə  oxşar  dərman  maddəsidir.  Ondan  fərqli 
olaraq  birbaşa  təsir  göstərən  maddədir.  Hipertenziya  halında  gündə  10  mq  dozada  peroral  yolla 
təyin  edilir.  Müalicənin  gedişində  dozası  20-40  mq-a  qaldırıla  bilər.  Digər  əlavə  effektləri  və 
istifadəsinə  əks göstərişlər  kaptopril  və bu sıranın  digər  nümayəndələrində  olduğu  kimidir.   
      Bu  sıranın  digər  nümayəndələr  fozinopril  ,benazepril,  spirapril  və  trandolapril  və  s.  Daha  sonra 
alınan  preparatlardır.  Orqanizmdə  metobolizmə  uğrayaraq  müvafiq  olaraq  vozoprilat,  benzaprilat, 
spiraprilat  və  trandolaprilat  kimi  aktiv  metobolitlərə  çevrilmək  yolu  ilə  təsir  göstərirlər.  Digər  əlavə 
effektləri  və  istifadəsinə  əks  göstərişlər  enalapril  və  bu  sıranın  digər  nümayəndələrində  olduğu 
kimidir.  Gündə  1 dəfə təyin  olunur  və hipotenziv  təsiri  48 saat davam  edir.   
 
 
 
 
Su-duz  mübadiləsinə  təsir göstərən hipotenziv  maddələr 
 
      Diuretiklərin    antihipertenziv  təsir  potensialı    kalsium  kanalı  antoqanistlərinə  nisbətən  az,  β-
adrenoblakatorlara  isə  təqribən  bərabər  hesab  olunur.  Antihipertenziv  maddə  kimi  essensial 
hipertenziyada,  əsasən,  tiazid  qrupundan  olan  diuretiklərdən  istifadə  olunur.  İlgək  (qıvrım) 
diuretiklər  və  ya  kalium  saxlayan  diuretiklər  bu  məqsədlə  çox  az  hallarda  təyin  edilirlər. 
Furosemindən  bir  qayda  olaraq  tiazid  diuretiklərinə  təsir  göstərmədiyi  və  keratinin  klirensi 
30ml/dəqiqədən  az  olduğu  böyrək    çatışmazlığı  ilə  müşahidə  olunan  hipertenziyalarda  istifadə 
olunur. 
      Diuretiklər  qan  plazmasında  renin  miqdarı  az  olduğu  hipertenziyalar  zamanı  daha  yüksək 
hipertenziv  təsir  göstərirlər;  əksinə,    ümumi  xəstələrin  20%-ni  təşkil  edən  reninli    essensial 
hipertenziyalar    və  renovaskulyar  hipertenziyalar  zamanı  onların  təsiri  zəifdir;  bu  zaman  diuretiklələ 
aparılan  müalicə    reninin  plazmadakı  miqdarını  daha  da  artıra  bilər.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki, 
müalicənin  başlanğıcında    diuretiklərin  törətikləri  hipertenziya  halı  (hipovolomiya  hesabına)  onların 
diuretik  təsir  potensialına  müvafiq  olur.  Yəni  diuretikin  istifadə  dozası  artırılması,  onun 
antihipertenziv  təsirinin  qüvvətlənməsi  ilə  müşahidə  olunur    və  əksinə.  Diuretiklıri  antihipertenziv 
maddə  kimi  istifadə  etdikdə  onların  gündə  1  dəfə  (səhərlər)  per  oral  yolla  təyini  məsləhət  görülür( 
bəzən  günaşırı  da  verilə  bilər).  Cavan  adamlarla  müqayisədə  yaşlılarda  antihipertenziv  təsiri  daha 
güclü  olur.  İstifadə  olunan  preparatın  antihipertenziv  təsiri  haqqında  yalnız  3-4  həftəlik  müalicədən 
sonra  fikir  yürütmək    mümkündür.  Hipertoniya  xəstəliyinin  gedişi,  nəticələri  və  arzuolunmaz 
fəsadlarına  görə  çox  ağır    və  müalicəyə  yatımsız  patologiyalar  sırasına  aid  edildiyinə  görə,  bu 
xəstəlik  zamanı  dözümlü  və  uzunmüddətli  farmakoterapevtik  effekt  yalnız    onun  etiopatogenezi 
əsas götürülməklə  aparılan  kompleks  dərman  müalicəsi  fonunda  mümkündür. 
 
Ağciyər arteriyasının  hipertenziyasında  istifadə olunan   maddələr 
 
      Qanı  ürəyin  sağ  mədəciyindən  ağ  ciyər  kapiliyarlarına  daşıyan    ağciyər  arteriyalarında  normal 
halda  sistolik  qan  təzyiqi  25,  diatolik  qan  təzyiqi  8mm  civə  sütununa  bərabər  olur.  Burada  damar 
müqaviməti  çox  zəif  qanın  axın  sürəti  isə  yüksək  olur.  Ağciyır  hipertenziyası  çox  nadir  hallarda  baş 
verir.Onun  müalicəsində  hazırda  2  preparatdan  (iloprost,və  bozentan)  istifadə  olunur.  İloprost 

- 155 - 
prostqlandin  olaraq  prostaskilinin  stabil  analoqudur.  Ağciyər  arteriyalarında  və  kapiliyarlarında 
güclü  vazodilatasiya  halı  törədir.  Gündə    6-9  dəfə  2,5-5  mikroqram  dozada  məhlul  halında 
inhalyasiya  şəklində  təyin  edilir.  Baş  ağrısı,  hipotenziya,  dəri  damarlarının  genişlənməsi    və  çənənin 
kilitlənməsi  (trizmuz  halı)  kimi  əlavə  effektlər  törədə  bilər.  Çox      bahalı  preparatdır.  Bozenten 
preperatının  təsir  mexanizmi    güclü  vazokonstriktor  təsirli  lokal  hormon  endotelinə  həssas  olan  ET
A
 
və  ET
B
    reseptorlarını  blokada  etməsilə  əlaqədardır.  Nəticədə  oatokidin  müvafiq  reseptorlara  təsiri 
aradan  qalxdığına  görə  güclü  vazodilatasiya  halı  meydana  çıxır.  Ağciyər  arteriyasının 
hipertenziyasında  gündə  iki  dəfə  62,5-125  mq  dozada  daxilə  təyin  edilir.  Dispeptik  pozğunluqlar, 
hipotenziya,  qızartı  və.s  kimi  əlavə  effektlər  törədə  və  qaraciyər  fəaliyyətini  poza  bilər.  Hazırda  bu 
preparatların  klinik  sınaqları  davam  etdirilir. 
ƏDƏBİYYAT 
1.Hüseynov  D.Y.  Ümumi  və  xüsusi  reseptura  (Farmakologiyanın          əsasları  ilə 
birlikdə),  Bakı,  1997 
2.Qəniyev  M.M. sedativ   dərman  maddələri.  Bakı,  1997 
3.Харкевич  Д.  А.  Фармакология  (Учебник  для  студентов          высших  учебных 
заведений), Москва, Гэотар Медицина, 2006 
4.Машковский  М.Д.  Лекарственные  средства.  Пособие  для  врачей.    Том  I-II., 
М., Новая волна,2000 
5.Lois  S.  Goodman  and  Alfred  Gilman  Edi.,  The  pharmacological  basis  of 
therapeutics,  Fifth  edition,  New York, Macmillan  Publishing,  1990 
6.
Qəniyev  M.
M. Farmakologiya  (dərslik)  VII nəşr   
7.Əsmətov  V.Y.,Qəniyev  M.M.,  Mirzəyev  X.M.,  Kardiotonik  dərman  maddələri. 
Metodik  göstəriş,  Bakı,1997 
ABSTRACT 
Mammadova  Chinara 
Antihypertensive drugs  Used to Treat Hypertension 
      Many  antihypertensive  drugs  have  their  primary  action  on  systemic  vascular  resistance.  Some  of 
these  drugs  produce  vasodilation  by  interfering  with  sympathetic  adrenergic  vascular  tone 
(sympatholytics)  or  by  blocking  the  formation  of  angiotensin  II  or  its  vascular  receptors.  Other  drugs  are 
direct  arterial  dilators,  and  some  are  mixed  arterial  and  venous  dilators.  Although  less  commonly  used 
because  of  a  high  incidence  of  side  effects,  there  are  drugs  that  act  on  regions  in  the  brain  that  control 
sympathetic  autonomic  outflow.  By  reducing  sympathetic  efferent  activity,  centrally  acting  drugs 
decrease arterial  pressure by decreasing  systemic  vascular  resistance and cardiac output.  
РЕЗЮМЕ 
Маммадова  Ч.К. 
Фармакология лекарственныx препаратов применяемые в гипертонии  
      Гипотензивные  средство  снижают  системное  артериальное  давление.  Применяют  их  главным 
образом 
при 
артериальных 
гипертензиях, 
основным 
проявлением 
которых 
является 
патологическое  повышение  артериального  давления. 
      Основная  тенденция  современной  фармакотерапии  гипертонической  болезни  заключается  в 
комбинированном  применении  гипотензивных  средств  с  различным  механизмом  действия. 
Одновременное  воздействие  на  многие  звенья  регуляции  артериального  давления  позволяет 
особенно  эффективно  лечить больных  с артериальной  гипертензией. 
      Действие  гипотензивных  средств  может  быть  направлено  на  разные  звенья  физиологической 
системы  регуляции  артериального  давления.  Они  могут  действовать  как  на  вазомоторные 
центры,  так  и  на  периферические  отделы  симпатической  иннервации,  что  проводит  к 
расширению  кровеносных  сосудов,  а также к уменшению  работы сердца.   
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Tibb üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Malikəjdər 
İbrahimov 
 

- 156 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
BAYTARLIQ
 
     ETİBAR  MƏMMƏDOV 
                                                                                                  Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT  576.121 
 
ŞƏRUR RAYONUNUN ƏT-KƏSİM MƏNTƏQƏLƏRİNDƏ KƏSİLMİŞ QOYUNLARDA   
ANOPLOSEFALYAT  NÖVLƏRİNİN YAYILMASI 
 
 
Açar  sözlər: sestod, anoplosefalyatlar, qoyun, bağırsaq, yayılma, Şərur 
 
Key words
: 
cestod, Anoplocephalidae,   sheep, intestines, prevalance, Sharur 
 
Ключевые слова:  цестод, аноплоцефалят, овец, кишечник, распространение, 
Шарур  
 
 Kənd  təsərrüfatının  çox  gəlirli  sahələrindən  biri  heyvandarlıqdır.  Əhalinin    zəruri  qida 
maddələri  olan  ət,    süd  və  süd  məhsulları,  eləcə  də  sənayeni  qiymətli  xammal  ilə  təhcizatında  
heyvandarlığın  rolu  əvəzsizdir.  Lakin,  parazitar  xəstəliklər,  xüsusilə  də  müxtəlif    helmintoz  
törədiciləri  heyvandarlığa  ciddi  zərər  vurmaqla  məhsuldarlığın  aşağı  düşməsinə,  bəzən  isə    körpə 
heyvanlarda  tələfata  səbəb olur.   
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasındakı    heyvandarlıq  təsərrüfatlarında  intensiv  müşahidə 
edilən  helmintozlardan  biri  anoplosefalyatozlardır.  Bunun  əsas  səbəbi  bölgənin  əsas  coğrafi 
rayonlarının  -  aran,  dağətəyi  və  qismən  də  dağlıq    ərazilərdəki  otlaqlarda  bu  helmintlərin  aralıq 
sahiblərinin  inkişafı  üçün  əlverişli  şəraitin  olmasıdır.  Ona  görə  də    anoplosefalyatlar    əksər 
gövşəyən  heyvanlarda, 
xüsusilə  də  xırdabuynuzlu  heyvanlarda  geniş  yaylmaqla  müxtəlif  invaziyaların 
inkişafına  səbəb  olurlar.  Bunları  nəzərə  alaraq  muxtar  respublikanın  müxtəlif  ərazilərində  kənd 
təsərrüfatı  heyvanları  arasında  yayılmış  anoplosefalyatozların  və  onların  törədicilərinin  aralıq 
sahiblərinin  öyrənilməsi  istiqamətində  tərəfimizdən   bir  sıra  tədqiqat  işləri  aparılmışdır   [1,2,3]. 
Şərur  rayonu  muxtar  respublikanın  ən  böyük  rayonlarından  biri  olmaqla,  burada  heyvandarlıq  
yaxşı  inkişaf  etmişdir.  Yay  və  qış  otlaqlarının  genişliyi  və    ərazidən  keçən  çayların  sahili  boyunca 
yerləşən    otlaqlar  heyvanların  istifadə  etməsinə  imkan  yaradır.  Bu  baxımdan    qeyd  edilən  ərazilərdəki 
otlaqlardan  istifadə  edən  xırdabuynuzlu  heyvanlarda  parazitlik  edən  anoplosefalyat  növlərinin  müəyyən 
edilməsi  və  onların  növ  tərkibinin  araşdırılması  istiqamətində    tədqiqatların  aparılması  aktual 
məsələlərdəndir. 
Material və metodika 
 Tədqiqatların  gedişində  yəni,  2012-2014-cü  illərdə  Şərur  rayonundakı  ət-kəsim  məntəqələrində, 
eləcə  də  fərdi  təsərrüfatlarda    kəsilmiş  126  baş  qoyunun  nazik  bağırsaq  nümunələri  götürülərək 
anopolsefalyat  növlərinə  görə  müayinələr  aparılmışdır.  Müayinə  edilən  nazik  bağırsaqların  başlanğıcına 
qıf  keçirilərək,  daxilinə  su  yeridildi.  Bağırsağın  digər  ucu  isə  üzərinə  kiçik  məsaməli  (1mm)    metal  tor 
qoyulmuş  qablara  yönəldilərək,  daxili  möhtəviyyatı  su  şırnağı  altında    yuyuldu.  Torun  üzərində 
toplanmış  sestodlar  hər  bir  nümunədən  ayrıca  götürülərək,  skolekslərə  görə    sayı,  ölçüləri 
müəyyənləşdirildi.   
Sestodların  növ  tərkibini  müəyyənləşdirmək  üçün  əvvəlcə,  xüsusi  işləmələr  aparılaraq, 
Q.A.Kotelnikovun  təklif  etdiyi  helmintlərin  şəffaflandırılması  metodundan  istifadə  edildi.  Sestodların  
skoleksi  və  müxtəlif  seqmentlərindən  (boyuncuq,  yetkin  buğum,  hermofrodit  buğum)  3-5  sm 
uzunluğunda  götürülərək,  əşya  şüşəsi  üzərinə  qoyuldu  və  filtr  kağızı  ilə  quruduldu.  Sonra    preparatın 
üzərinə  başqa  bir  əşya  şüşəsi  qoyularaq,  möhkəm  sıxmadan  hər  iki    əşya  şüşəsinin  kənarları  sapla 
bağlandı.  Hazırlanmış  preparat  otaq  temperaturunda  olan  5%-li  etil  spirti  məhlulunda  2  saat  saxlanıldı. 
Sonra  çıxarılaraq  24  saat  müddətində  30%-li  süd  turşusu  məhluluna  salındı.  Bu  müddət  ərzində  sestod 
seqmentləri  tam  şəffaflaşaraq,  bütün  səthi  aydın  seçildi.  Sonda  hazırlanmış  preparat    MBS-9 

- 157 - 
mikroskopunda  baxılaraq,  helmintlərin  fərqlilik  əlamətləri  aşkar  edildi.  Sestodların  növ  tərkibi,  yuxarıda 
qeyd  edilən,   müvafiq  helmint  təyinedicilərdən  istifadə  edilməklə  müəyyənləşdirildi  [4,5]. 
Eksperimental hissə 
Müayinə  edilən    128  nazik  bağırsaq  nümunəsindən  57-də    (44,5%)  anoplosefalyat  növlərinə  rast 
gəlinmişdir.  Tədqiqatın  gedişində  toplanılmış  sestod  nümunələrinin  ölçüləri,  yetkinlik  xüsusiyyətləri 
(imaginal,  preimaginal)  və  növ  tərkibi  araşdırıldı.  Sestodların  yetkinlik  xüsusiyyətləri  strobilada  son, 
hermofrodit  buğumların  olmasına  əsasən müəyyənləşdirildi. 
Helmintlərin  növ  mənsubiyyəti  isə  skoleks,  yetkin  və  hermofrodit  buğumların  müvafiq 
metodikalarla  preparatlar  hazırlandıqdan  sonra  mikroskop  altında  baxılaraq,  təyinedicilərdən  istifadə 
edilməklə  müəyyən  edildi.    Qoyunların  nazik    bağırsaqlardan  götürülmüş  sestodların  uzunluğu  9,0  sm-
dən 4,95  m-dək  olmuşdur.   
Heyvanların  yaş  xüsusiyyətlərindən  asılı  olaraq,  aşkar  edilən  sestodların  yetkinlik  formaları  da 
fərqli  olmuşdur.  Tam  yetkin,  imaginal  mərhələyə  çatmış  sestodlarla  yanaşı,  preimaginal,  yəni  yetkinlik 
fazasını  tamamlamamış,  eləcə  də  yenicə  inkişafa  başlamış    helmintlərə  də  rast  gəlinmişdir.  Yeni  inkişafa 
başlamış  sestodlarda    skoleks,  boyuncuq,  və  strobiladakı  buğumlarda    xarakterik  əlamətlər 
formalaşmadığından  onları  növlərə  görə  təyin  etmək  mümkün  deyildi.    Ona  görə  də    heyvanların 
bağırsaqlardan  tapılmış  belə  sestodların  sayı,  ölçüləri  və yetkinlik  səviyyəsi  müəyyənləşdirildi. 
Tədqiqatların  gedişində  aparılmış  helmintoloji  müayinələrdə  müxtəlif  yaş  qruplu  qoyunların  nazik 
bağırsaqlarında  aşkar  edilən  anoplosefalyatların  növ  mənsubiyyəti  və  yayılma  səviyyəsi      cədvəldə 
verilmişdir.                                                                                                                
                                                                                                                                          Cədvəl 
Şərur rayonunda   qoyunlarda   parazitlik  edən  anoplosefalyatların  növ  təkibi   
(helmintoloji  yarma müayinələrinə  görə)  
 
Müayin
ə edilən   
bağırsaq 
sayı 
Aşkar 
edilən   
sestod 
sayı    
Moniez
ia 
expansa 
Moniezi
a 
beneden
i 
Moni- 
ezia   
alba 
Avitellin
a 
centri- 
punctata 
Thysa- 
niezia 
giardi 
Stilesi
a 
globu- 
punctata 
Təyin 
edil- 
məyə
n 
128 
57 
26 
3 
7 
11 
5 
3 
2 
% 
44,5 
45,6 
5,2 
12,4 
19,3 
8,8 
5,2 
3,5 
 
Şərur  rayonunun  müxtəlif  ət-kəsim  məntəqələrində,  eləcə  də  fərdi  təsərrüfatlarda  kəsilmiş  128  baş 
qoyunun  nazik  bağırsaqlarında  aparılmış  helmintoloji  yarma  müayinələrində  57  bağırsaq  nümunəsindən 
(44,5%)    57  sestod  tapılmışdır  ki,  bunların  minimal  uzunluğu  12,3  sm,  maksimal  uzunluğu  isə  3,45  m 
olmuşdur.  Müaynələrin  gedişində  bağırsaqlarda    6  anoplosefalyat  növü  aşkar  edilmişdir.  Bunlardan  26 
nüsxə  M.expansa  (45,5%),  3  nüsxə  M.benedeni  (5,2%),        7  nüsxə    M.alba  (12,4%),  11  nüsxə 
A.centripunctata  (19,3%),  5  nüsxə  Th.giardi  (8,8%)    və  3  nüsxə  St.globipunctata  (5,2%)  olmuşdur.  
Xarakterik  əlamətləri  olmadığına  görə  iki  sestod  nümunəsinin  növ  mənsubiyyəti  təyin  edilmədi.