Tema Finans bazari tiykarlari

Tema 1. Finans bazari tiykarlari

1.1. Finans bazarinin` ekonomikadag`i roli ha`m a`hmiyeti.

1.2. Finans bazarinin` strukturasi, quramliq bo`limleri ha`m qatnasiwshilari

1.3. Finans bazarinin` klassifikatsiyasi ha`m olarg`a qisqasha minezleme

1.1. Finans bazarinin` ekonomikadag`i roli ha`m a`hmiyeti.

Bazar qatnasig`i sistemasinda finans bazarinin` a`hmiyeti to`mendegi qolayli jag`daylardi ta`miyinlewi menen aniqlanadi:

- ekonomikani ha`m o`ndiristi rawajlandiriw ushin bos turg`an finansliq-investitsiyaliq qarjilardi tartiw;

- ekonomikadag`i na`tiyjeli emes tarawlardin` kapitalin kelejegi bar tarawlarg`a o`tiwin ta`miyinlew;

- byudjet qitshilig`in qaplaw ushin aqshalay qarjilardi tartiw;

-Finans bazari (Respubikaliq Orayliq bank)nin` anrawli indikatorlari menen ekonomikanin` jag`dayin bahalaw;

- valyuta kursi ha`m inflyatsiya tezliginin` o`zgerisine operativlik ta`siri.

Finans bazarinin` uliwma bazar ortalig`indag`i ornin, ha`r qaysisi o`zinin` sferasi menen shegaralang`an 4 qatlamnan turatug`in uliwma bazardi ortaliq tu`rinde keltirip aniqlaw mu`mkin (sizilma 1.2.1.)

1-sizilmada keltirilgen uliwma bazar ortalig`i sferasinin` sxemasinda, I sirtqi u`lken maydan keltirilgen ha`m onnan keyin gezek penen II, III, IV, V, VI aylanbalar keledi. Olardi ayirip qarap o`tsek:

- II ha`m III maydannan turg`an (krug) aylanbalar finans bazariindag`i birjadan tis ortaliq sferasin ko`rsetedi, ol: II maydan-qisqa mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivlerdin` birjadan tis bazarinin` ortaliq sferasi ha`m III maydan-orta-uzaq mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivlerdin` birjadan tis bazarinin` ortaliq sferasi.

Birjadan tis finans bazari-finansliq instrumentler bolip esaplanbaytug`in tovarlar (xizmetler) satip alinatug`in ha`m satilatug`in uliwma bazar ortalig`in o`zinin` finansliq instrumentleri menen ta`miyinleytug`in bazar.

1.2.1 sizilma. Bazar ortalig`i modeli.

- IV ha`m V maydannan turg`an aylanbalar birjadan tis bahali qag`azlar bazari ortalig`i sferasin ko`rsetedi, ol: IV maydan-qisqa mu`ddetli bahali qag`azlardin` birjadan tis bazardag`i ortaliq sferasi ha`m V maydan-orta-uzaq mu`ddetli bahali qag`azlardin` birjadan tis bazardag`i ortaliq sferasi bolip esaplanadi. Bahali qag`azlar bazari birjadan tis finans bazarinin` ortaliq sferasin o`zinin` bahali qag`azlari menen ta`miyinleydi.

-VI aylanba (ishki yadro tu`rinde) fond birjasinin` ortaliq sferasin ko`rsetedi. Fond birjasi, birjadan tis ortaliq sferasin ta`miyinleydi: qisqa mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivler bazari (II), orta-uzaq mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivler bazari (III), qisqa mu`ddetli bahali qag`azlar bazari (IV), orta-uzaq mu`ddetli bahali qag`azlar bazari (V).

Finans bazarinin` tiykarg`i maqseti bolip, kapitaldin` ekonomikada na`tiyjeli ha`m erkin ha`reketi (bo`listiriw ha`m qayta bo`listiriw) ushin qolayli jag`daylar jaratip beriw esaplanadi. Bul maqsetlerdi a`melge asiriw ushin belgili bir jag`daylar bar boliwi za`ru`r.

Tiykarg`i jag`daylar qatarina to`mendegilerdi kirgiziw mu`mkin:

- bazar ekonomikasinda nizamlardin` ha`reket etiw mexanizmin ta`miyinlew;

- ba`sekenin` rawajlaniwi ha`m bahadag`i onsha joqari bolmag`an kurstin` ayirmashilig`inin` esabinan jetilisetug`in finansliq instrumentlerdin` sapasinin` joqari ko`rsetkishin ta`miyinlew;

- finansliq instrumentlerdin` erkin sawdasin ta`miyinleytug`in rawajlang`an sawda sistemasinin` barlig`i;

- investitsiyalardin` ma`plerin qollap-quwatlaytug`in ha`m huqiqin joqari da`rejede qorg`awdi ta`miyinleytug`in, bazardi retlestiretug`in na`tiyjeli sistema menen tamiyinleniwi;

-bazardi haqiyqiy, isenimli, o`z waqtinda (operativlik) mag`liwmatlar menen ta`miyinlew ha`m bul mag`liwmatlardin` to`mendegiler ta`repinen mag`liwmatlardin` an`sat aliniwi:

• 
  emitentler o`zinin` finansliq jag`dayi, basqariw organinin` du`zilisi ha`m kadrlar menen ta`miyinleniwi, finansliq instrumentlerdin` aldindag`i emissiyasi boyinsha, tartilatug`in qarjilardan paydalaniw jobasi, ta`wekelshilik h.t.b;
  
• 
  o`zinin` juwapkershiligi ha`m minnetlemeleri, professionalliq xizmetti ta`miyinlew ta`rtibi, bazardin` professional qatnasiwshiwlarinin` kvalifikatsiyalari;
  
• 
  listing jag`dayi, sawda ta`rtibi boyinsha sawdani sho`lkemlestiriwshiler h.t.b.;
  
• 
  normativlik-huqiqiy bazadag`i o`zgerislerdi retlestiretug`in organlar, bazardag`i qatnasiwshilardin` xizmetin, qadag`alaw sistemasi ha`m jumis ta`rtibin saqlaw.
  

Finans bazarin sha`rtli tu`rde ekige bo`liwge bolatug`in bir qatar funktsiyalardi orinlaydi: uliwma bazarliq funktsiyasi, spetsifikaliq funktsiya-bul finans bazarin basqa bazarlardan ayirip turadi. Uliwma bazarlik funktsiyalarg`a to`mendegilerdi kirgiziw mu`mkin:

- kommertsiyaliq funktsiya, yag`niy bazardag`i xizmetinen payda aliw funktsiyasi;

- bahali (tsenovoy) funktsiya, yag`niy bazar bahasi ha`reketin ha`m qa`liplesiw protsessin ta`miyinlew;

- mag`liwmatalar funktsiyasi, yag`niy bazar onin` qatnasiwshilari ha`m sawda ob`ektleri tuwrisinda bazardin` mag`liwmatlarin o`zinin` qatnasiwshilarina jetkerip beredi;

- retlestiriw funktsiyasi, yag`niy bazar sawda ha`m og`an qatnasiw ta`rtibin islep shig`adi.

Finans bazari spetsifikaliq funktsiyasina to`mendegilerdi kirgiziw mu`mkin:

- o`z gezeginde 4 kishi funktsiyag`a bo`liwge bolatug`in bo`listiriw ha`m qayta bo`listiriw funktsiyalari:

1) finansliq resurslardi tarawlar arasinda ha`m bazar xizmetinin` sferalarina bo`listiriw ha`m qayta bo`listiriw;

2) amanatti o`tkiziw;

3) ma`mleketlik qitshiliqti finanslastiriw, inflyatsiyaliq emes tiykarg`i, yag`niy qosimsha aqsha qarjilarin aylanisqa shigariw esabinan;

4) aqsha massasin basqariw.

- baha ha`m finansliq ta`wekelshilikti qamsizlandiriw funktsiyasi, yamasa xedjirlew.

Finans bazari ha`m Orayliq banktin` tiykarg`i funktsiyalarinin` biri bolip finansliq instrumentlerdin` kursin belgilew esaplanadi.

Xaliq-araliq statusqa iye zamanago`y finansliq bazar, ha`zirgi jag`dayda ekonomikada to`mendegi bir-biri menen baylanisqan roldi oynaydi:

1. «Barometr», yag`niy ekonomikanin` jag`dayin o`lshewshi;

2. «Kamutator» finansliq resurslardi ekonomikag`a bo`listiriw ha`m qayta bo`listiriw protsessi qozg`alisin basqariya;

3. «Katalizator» ekonomikadag`i ba`sekeleslik ortaliqti rawajlandiriw;

4. «Internatsionalizator» du`nya ju`zlik ekonomikag`a ha`m finans bazarinin` qatnasiwshilari;

5. «Standatizator» finansliq instrumentler ha`m finans bazarindag`i finansliq instrumentler menen operatsiyalar texnologiyasi;

6. «Stimulyator» investordin` huqiqin ha`m ta`wekelshilik jag`dayinda finansti basqariw na`tiyjeliligi joqari da`rejede qorg`ang`anlig`ina jetisiw esabinan ta`miylenetug`in ekonomikadag`i bazar sub`ektlerinin` investitsiyaliq aktivligi;

7. «Reguliyator» bazar ekonomikasi protsesslerinin` stixiyali ag`imi;

8. «Stabilizator» finansliq instrumentler boyinsha usinis ha`m talaptin` ten`ligi ha`m ekonomikadag`i ba`sekenin` rawajlaniwina tiykarlang`an bazardag`i bahalar;

9. «Informator» bul o`zinin` mag`liwmatinin` aniqlilig`i menen ta`wekelshilikti pa`seyittiretug`in ekonomikadag`i bazar sub`ekt;

10. «Sek`yurizator»-bunda finans bazari bahali qag`azlar menen toltirilip bariladi ha`m ko`pshilik jag`daylarda bahali qag`azlar finansliq qatnasiqtag`i aqshani almastirip baslaydi;

(«Sintezator», «Analizator», «Ayna», «Protsessor», «Industriya», «Mexanizm», «Totalizator», «Ob`edinetel», «Gipermarket», «Bazar ortalig`i», «Finansliq globalizator» ha`m «Konvertor») usillardi o`z betinshe jumista o`zlerin`iz oqip alasiz.

1.2. Finans bazarinin` strukturasi, quramliq bo`limleri ha`m qatnasiwshilari

Bazar ekonomikasi tovar-pul qatnasiqlarina tiykarlang`an ha`m olarg`a say ekonomikaliq nizamlar, yag`niy bazar qatnasiqlari qag`iydalari tiykarinda basqarilatug`in ekonomika tu`siniledi. Bazar qatnasiqlari bolsa satiwshi menen qariydar ortasindag`i ekonomikaliq baylanislardi an`latadi.

Bazar ekonomikasina o`tiw bul a`ytewir maqset emes, ba`lki ekonomikag`a bazar qatnasiqlarin du`ziw, ja`miyetti jan`alaw joli esaplanadi ha`m ol:

-ekonomikaliq xizmettin` erkinligine;

-mu`likshiliktin` ha`r-tu`rliligine;

-bahalardin` erkinligine;

-ba`sekeleslik gu`reske;

-jeke huqiq ha`m erkinliklerdin` qarar tabiwina;

-da`ramattin` sheklenbegenligine;

-antimonopol ekonomikanin` payda boliwina erisiwde o`z ko`rinisin tawadi.

Bazar o`zine ta`n strukturag`a iye bolg`ani menen quramali sistema bolip esaplanadi. Usig`an baylanisli ol ha`r tu`rli tu`rlerge bo`linedi.

Bazardi aldi-satti bolip o`tetug`in ob`ektlerinin` materialliq ta`repinen qarag`anda tutiniw tovarlari ha`m xizmetleri bazari, islep shig`ariw qurallari bazarlari, miynet bazari, finans bazari, intellektual tovar bazari, shou-biznes bazarina bo`liw mu`mkin ha`m oni to`mendegi sxemada ko`riw mu`mkin.

Sxema

		Tutiniw tovarlar bazari
Finans bazari				Resurslar bazari
		BAZAR

Intellektual tovarlar bazari				Miynet bazari
		Shou-biznes bazari

Tutiniw tovarlari ha`m xizmetler bazari tutiniwshilar bazari bolip, xaliq ushin za`ru`r bolg`an tovar ha`m xizmetlerdin` aldi-sattisin bildiredi. Tutiniw bazarinda xaliq o`zi tutiniw ushin tovarlar ha`m tovar tu`rindegi pulli xizmetlerdi satip aladi. Bul jerde satiwshilar menen qariydarlar ortasinda aldi-satti qatnasiqlari ju`z beredi, pul iyesi tovar alsa, tovar iyesi pul aladi.

Islep-shig`ariw resurslari bazari islep shig`ariwdi ju`rgiziw ushin za`ru`r bolg`an ha`m tovarg`a aylang`an miynet qurallari, shiyki zat materiallarinin` tuwridan-tuwri yamasa da`ldalshilar arqali aldi-satti qiliniwi tu`siniledi. Bul bazarda mashina, u`skene, a`spablar, jer, shiyki zat, janar may ha`m materiallar aldi-sattisi qilinadi.

Resurslar bazari o`zinin` u`sh belgisi menen basqa bazarlardan ayirilip turadi.

1. Bul jerde tiykarinda miynet o`nimi bolmag`an, ta`biyat ta`repinen inam etilgen bola turip mu`likshilik sebepli tovarg`a aylang`an qural-jerde almastiriladi.

2. Aldi-satti etilgen tovarlar o`z iyesin o`zgertiw, yag`niy olarg`a mu`lk ob`ektlerinen basqa mu`lk ob`ektine aylaniwi sha`rt emes. Olar o`z iyesi mu`lki bolip qalg`ani halinda satip alg`anlar ta`repinen tutiniladi. Bunda quraldin` tutiniw huqiqi satiladi.

3. Usi bazardag`i almasiw qatnasiqlari a`dette tikkeley islep shig`ariwshi ha`m tutiniwshi ortasinda ju`z beredi. Olar ortasinda da`ldalshilar az jag`daylarda is ju`rgizedi.

Miynet bazari-jumis ku`shin aldi-satti qatnasiqlarin bildiredi. Jumis ku`shi insannin` miynet etiw qa`bilieti sipati tovarg`a aylanadi, aldi-satti arqali islep shig`ariwdin` tiykarg`i faktori bola aladi. Potentsial miynet qa`bileti bazardan o`tip real a`melde islep atirg`an miynet qa`bilietine aylanadi. Miynet bazari aniq tu`rlerde ju`z beredi. Olardan en` qolayi miynet birjasi bolip esaplanadi. Birjada is ku`shine bolg`an talap penen is ku`shine bolg`an usinis bir-biri menen baylanisidi.

Intellektual tovarlar bazari bazardin` arnawli tu`ri bolip, aqil miynet o`nimi balatug`in tovarlar ha`m xizmetlerdin` almasiliwi bildiriledi. Ol tsivilizatsiyalang`an bazar ekonomikasinda ken` rawajlang`an boladi. Bul jerde satiwshilar ha`m tutiniwshilar arnawli tovar esaplang`an ilimiy ideyalar, texnikaliq jan`aliqlar, ha`r-qiyli xabarlardi aldi-satti etiw maqsetinde qatnasiqta boladi.

Shou-biznes bazari intellektual tovar bazarinin` en` iri tu`rlerinen biri esaplanadi. Bul bazar ja`rdeminde ha`r tu`rli pulli tamashalar ko`rsetiw joli menen da`ramat tabiladi. Shou-biznes bazari menen arnawli firmalar, ma`deniy-qosiq birlespeleri yamasa ayrim biznesmenler shug`illanadi.

Shou-biznesten tu`setug`in da`ramat:

-xaliqtan alinatug`in tamasha haqi;

-firmalardan tu`setug`in reklama puli;

-tamashago`ylerge sawda xizmetin ko`rsetiw haqi ha`m basqalardan du`ziledi.

Finans bazari-bul bazar sistemasinin` za`ru`r bo`legi bolip, finans resurslari, yag`niy pul ha`m pulg`a ten`lestirilgen qag`azlar bazari bolip ha`m sonin` menen bir qatarda finans sistemasinin` ajiralmas bo`legi bolip esaplanadi.

Finans bazari ken` ma`nisinde pul bazari, kapital bazari, investitsiya bazari, bahali qag`azlar bazari, valyuta bazari, qamsizlandiriw bazari ha`m basqalardi birlestiredi. Pul bazari qisqa mu`ddetli kredit bazari, kapital bazari bolsa uzaq mu`ddetli kredit bazari ekenligi menen ajiralip turadi. Bul bazarda puldarlar, bankler ha`m pulg`a mu`ta`jler qatnasadi, satilg`an pul bahasi bolsa protsentti keltiredi. Bahali qag`azlar bazarinda aktsiya, g`aziyne minnetlemeleri, sertifikatlar aldi-satti qilinadi. Bul fond bazari dep ju`rgiziledi. Bahali qag`azlardin` da`slepki satiliwi birlemshi fond bazarinda o`tkiziledi. Olardin` qayta satiliwi ekilemshi bazarda fond bazarinda ju`z beredi, oni fond birjasi dep ju`rgizedi.

Finans bazarinin` ja`ne bir tu`ri valyuta bazari bolip esaplanadi. Bul jerde tu`rli ma`mleketler valyutasi aldi-satti qilinadi, bazarda ka`rxana, firma, ma`mleket ha`m puxaralar qatnasadi. Olardan biri valyuta satsa, ekinshisi oni satip aladi. O`zbekstan Respublikasinda valyutani aldi-satti etiw operatsiyalari menen Orayliq bank ha`m Respublika sirtqi ekonomikaliq Milliy banki shug`illanadi.

Bazar qatnasig`ina o`tiw mu`na`sebeti menen respublikamizda ma`mlekt ka`rxanalarin menshiklestiriwdin` baslaniwi finans bazarin payda boliwina alip keldi. Finans bazarinin` payda boliwi menen bul bazar xizmetin alip bariwshi jetik, ta`jiriybeli qatnasiwshilar za`ru`r boladi. Ha`r bazardin` ta`jiriybeli qa`nigeleri bolg`ani siyaqli finans bazarinin`da qa`nigeleri bar boliwi kerek.

Finans bazarinin` du`zilis bo`legi esaplang`an bahali qag`azlar bazari qatnasiwshilari bul bazardi rawajlantiriwda u`lken rol oynaydi. Sebebi:

Birnshiden, pul qarjilarin investitsiya qilmaqshi bolg`an investor o`z pul qarjilarin qaytarip aliwg`a kepillik beretug`in aktsionerlik ja`miyetti tabiwi kerek . Bug`an bolsa tikkeley bahali qag`azlar bazari qatnasiwshilari arqali erisiw mu`mkin, yag`niy bahali qag`azlar bazari qatnasiwshilari kepillik beriwi mu`mkin.

Ekinshiden, kapital iyesi o`zinin` pul qarjilarin tez investitsiya qiliwg`a muwapiq boladi.

U`shinshiden, bahali qag`azlar bazari qatnasiwshilari investitsiya qilinip atirg`an ka`rxana, sho`lkem ha`m kompaniyalardi finansliq jag`dayi menen tanisip shig`adi ha`m qansha mug`darda aktsiya yag`niy bahali qag`azlar satip aliwin aytiw mu`mkin ha`m onnan qansha da`ramat keliwinde.

Bahali qag`azlar bazari qatnasiwshilarinin` roli a`sirese bahali qag`azlar bazarinin` ekilemshi bazarinda qatnasiwi joqari boladi. Sebebi bul bazarda bahali qag`azlardi qayta-qayta satiliwi menen ekonomikaliq kapitalina qarag`anda joqari tarawlarg`a tartiladi ha`m finansliq resurslardin` dereklerinen birine aylanadi.

Bahali qag`azlar bazari qatnasiwshisi tiykarinan birlemshi bazarda qa`liplesedi. Emitent ha`r jili o`zinin` finans-xojaliq jag`dayi ha`m xizmetinin` na`tiyjeleri tuwrisinda ja`miyetshilikke mag`liwmat beredi yag`niy esabat jilliq dep ataladi. Bir jilliq esabat ha`r jili 1 aprelden keshikpey dag`azalanadi.

Investor-bul bahali qag`azlardi o`z atinan ha`m o`zinin` esabinan satip aliwshi fizikaliq yamasa yuridikaliq ta`rep. Puxaralar ha`m yuridikaliq ta`repler O`zbekstan Respublikasi nizamlarina muwapiq O`zbekstan Respublikasindag`i bahali qag`azlar bazarinda investorlar sipatinda qatnasiwilari mu`mkin.

Finans bazarinin` bul eki taypadag`i qatnasiwshilari o`zinin` mu`ta`jliklerin qandiriw maqsetinde paydalanadi. Bular bolsa professional qatnasiwshilar bolip esaplanbaydi.

Investitsiya mekemeleri. O`zbekstan Respublikasi nizpmlprina muwapiq ju`zege asirilg`an yuridikaliq ta`rep bolip, ol to`mendegi waziypalardi a`melge asiradi: da`dldalshiliq xizmeti; bahali qag`azlardi shig`ariwdi jolg`a qoyiw, olardi u`shinshi ta`repler paydasina jaylastiriw ju`zesinen kepillikler beriw; bahali qag`azlardi shig`ariw ha`m aylanisi boyinsha ma`sla`ha`t tu`rinde xizmetler ko`rsetiw, finans brokerleri, investitsiya kompaniyalari, investitsiya boyinsha ma`sla`ha`tshilar, investitsiya fondlari solarg`a kiredi.

Bahali qag`azlar bazarinda xizmet ju`ritiwshi ha`m bahali qag`azlardi jaylastiriw menen shug`illaniwshi sho`lkemler investitsiya institutlari dep ju`rgiziledi. Investitsiya institutlari yuridikaliq ta`rep esaplanip, to`mendegi tiykarg`i waziypani orinlaydi:

-bahali qag`azlar bazarinda da`ldashiliq xizmetin alip baradi;

-bahali qag`azlar shig`ariwdi sho`lkemlestiriw ha`m oni u`shinshi ta`repke jaylastiriw boyinsha kepillik beriw;

-investorlardin` qarjilarin mobilizatsiyalastiriw;

-bahali qag`azlardi aylanisqa shig`ariw ha`m basqalar.

Xolding kompaniyalari qandayda-bir finansliq monopollardin` bas kompaniyasi esaplanadi. Ol sin`ar yag`niy a`wlad ka`rxanalarinin` aktsiyalari ja`miyet paketi iyesi esaplanadi.

Xolding kompaniyalarinin` eki tu`i bar:

A) taza xolding b) aralas xolding

Taza xolding-bul tek arnawli qadag`alaw ha`m basqariw maqsetlerinde du`ziledi

Aralas xolding-bul qadag`alaw ha`m basqariw waziypalari menen birge sanaat, sawda, transport, kredit-finans ha`m basqa tarawlarda isbilermenlik xizmeti menen de shug`illanadi.

Finansliq kompaniyalar-bul turaqli belgi tiykarinda qisqa maydanda tan`lap aling`an ka`rxanalardi arnawli sha`rtnamalarg`a baylanisli pul qarjilari menen ta`miyinlewshi investitsiya kompaniyasi bolip esaplanadi.

Finansliq topar-bul bir uliwma ko`rinis ha`m bag`dar boyinsha bir-biri menen baylanisqan ka`rxanalar birlespesi bolip esaplanadi. Bul toparg`a kirgen ka`rxanalar yuridikaliq jaqtan erkin boladi ha`m o`z-ara sha`rtnama tiykarinda uliwma xizmet ko`rsetedi.

1.3. Finans bazarinin` klassifikatsiyasi ha`m olarg`a qisqasha minezleme

Finans bazari to`mendegi belgileri boyinsha klassifikatsiyalaw mu`mkin:

1. Qurami boyinsha:

- orta-uzaq mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivler bazari (1 jildan 5 jil ha`m onnan joqari 30 jilg`a shekem);.

- qisqa mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivler bazari;

- OUmFAB ha`m QmFAB in ta`miyinlewshi bahali qag`azlardin` birjaliq bazari.

Onnan keyin OUmFAB ha`m QmFAB o`zine tag`ida bazarlardi qosadi: qamsizlandiriw, kredit, valyuta (aqsha).

2. Segmentleri boyinsha:

- ha`r qiyli mu`ddetler boyinsha ha`m kredit tu`rleri menen sawda isleytug`in kredit bazari;

- aqsha aylanista bolatug`in valyuta bazari;

- bahali qag`azlar bazari;

- qamsizlandiriw bazari;

- lizing bazari.

3. Ha`reket etiw mu`ddeti boyinsha:

-finansliq operatsiyalardin` qisqa mu`ddetli bazari (1 jilg`a shekem);

-finansliq operatsiyalardin` orta mu`ddetli bazari (1 jildan 5 jig`a shekem);

-finansliq operatsiyalardin` uzaq mu`ddetli bazari (5 jildan 30 jilg`a shekem).

4. Finansliq instrumentlerdin` emitentleri boyinsha:

- ma`mleketlik organlar basqaratug`in finansliq instrumentlerdin` ha`reketine iye ha`m shig`arilatug`in ma`mleketlik finansliq instrumentler bazari (Orayliq bank, Finans Ministrligi, basqada ministrlikler);

- munitsipal finansliq instrumentler bazari (bunda, ha`kimiyat, mer h.t.b.);

- korporativlik finansliq instrumentler bazari (ma`mleketlik emes bank, qamsizlandriw, lizingli, ka`rxana, investitsiyaliq kompaniyalar ha`m fondlar, pensiya fondi).

5. Retlestiriw uqiplilig`i boyinsha:

- barliq qatnasiwshilardin` ha`reketi belgilengen nizamshiliq ha`m ishki hu`jjetler menen qatan` tu`rde reglamentlenedi ha`m ta`rtip boyinsha normallastirilatug`in sho`lkemlestirilgen bazar;

- sho`lkemlestirilmegen bazar, yag`niy ko`shede.

6. Qatnasiwshilardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinlew xarakteri boyinsha:

- finansliq instrumentlerdin` birlemshi jaylasiwin ha`m ekilemshi aylanisina emitettin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in bazar;

- instrumentlerdin` birlemshi ha`m ekilemshi bazarlarinda investorlardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in bazar;

- instrumentlerdin` birlemshi ha`m ekilemshi bazarlarinda ta`jiriybeli qatnasiwshilardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinlewshi bazar.

7. Ko`lemi boyinsha:

- milliy bazar (ma`mleket ishinde xizmet etetug`in);

- aymaqliq (regionliq) bazar;

- du`nya ju`zlik bazar.

8. Tovar xarakteri boyinsha:

-aqsha instrumentleri bazari (valyutalar, kreditler, ssudalar, bank kartochkalari);

- qamsizlandiriw instrumentler bazari (polis);

- bazaliq bahali qag`azlar bazari;

- tuwindi (proizvodnix) bahali qag`azlar bazari.

9. Finansliq instrumentlerdi jetkeriw xarakteri boyinsha:

-satip aliwshi ha`m satiwshi ortasinda esaplasiw tuwridan-tuwri 1-3 ku`n aralig`inda iske asirilatug`in spot bazari;

-sha`rtnamada ko`rsetilgen mu`ddetke esaplasiw a`melge asirilatug`in mu`ddetli bazar.

Bahali qag`azlar bazarinin` to`mendegi belgileri boyinsha kassifikatsiyalaw mu`mkin:

1. Qatnasiwshilardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinlew xarakteri boyinsha:

- bahali qag`azlardin` birlemshi jaylasiwin ha`m ekilemshi aylanisina emitettin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in emitentler bazari;

- bahali qag`azlardin` birlemshi ha`m ekilemshi bazarlarinda investorlardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in bazar;

- birlemshi ha`m ekilemshi bazarlarda olardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in ta`jiriybeli qatnasiwshilar bazari.

2. Emitenttin` tu`rleri boyinsha:

- ma`mleketlik organlar basqaratug`in bahali qag`azlardin aylanisina iye ma`mleketlik bahali qag`azlar bazari (Orayliq bank, Finans Ministrligi, basqada ministrlikler);

- ma`mleketlik ha`kimiyat organlari ta`repinen aylanista bolatug`in bahali qag`azlardin` munitsipal bahali qag`azlar bazari;

- kommertsiyaliq banktin`, investitsiyaliq kompaniya ha`m fondlardin`, ka`rxana ha`m kompaniyalardin` bahali qag`azlari alanista bolatug`in korporativlik bahali qag`azlar bazari.

3. Ko`lemi boyinsha:

- milliy bazar (ma`mleket ishinde xizmet etetug`in);

- aymaqliq (regionliq) bazar, misalg`a Evrosayuz ;

- xaliq-araliq (du`nya ju`zlik bazar).

4. Retlestiriw uqiplilig`i boyinsha:

- barliq qatnasiwshilardin` ha`reketi belgilengen nizamshiliq ha`m ishki hu`jjetler menen qatan` tu`rde reglamentlenedi ha`m ta`rtip boyinsha normallastirilatug`in sho`lkemlestirilgen bazar;

- bahali qag`azlar menen operatsiyalardi iske asiriwda satip aliwshi menen satiwshi ortasindag`i saplasiw erkin tu`rde ha`reket etetug`in sho`lkemlestirilmegen bazar ( yag`niy ko`shede).

5. Bahali qag`azlardi jetkeriw xarakteri boyinsha:

-satip aliwshi ha`m satiwshi ortasinda esaplasiw tuwridan-tuwri 1-3 ku`n aralig`inda iske asirilatug`in spot bazari;

-sha`rtnamada ko`rsetilgen mu`ddetke esaplasiw a`melge asirilatug`in mu`ddetli bazar.

6. Bahali qag`azlardin` qatnasiq mazmunin xarakterlewi boyinsha:

-investor ha`m emtentler arasindag`i qariz qatnasig`in bildiretug`in qariz qatnasiklarin bildiretugin bahali qag`azlar bazari;

-investor ha`m emtentler arasindag`i mu`lkke iyelik etiw qatnasig`in bildiretug`in mu`lkke iyelik etiw qatnasig`in bildiretugin bahali qag`azlar bazari;

-bazalik aktivler tiykarinda shigarilg`an tuwindi (optsion, fyuchersi, SVOP) bahali qag`azlar bazari.

7. Maqseti boyinsha:

- shig`ariw qag`iydasi yamasa nizam menen belgilengen mu`ddetler dawaminda emitentler ta`repinen shig`arilg`an bahali qag`azlardi jaylastiratugin birlemshi bazar;

-bahali qag`azlardin` o`mir su`riw dawaminda bahali qag`azlardin` iyelerinin` basqa investorlarg`a qayta satiwin iske asiratug`in ekilemshi bazar.

8. Ha`reket etiwinin` shegaralaniwi boyinsha:

-bahali qag`azlardin` yamasa qatnasiwshilardin` ayrim tu`rleri ha`reket etetug`in, shegaralang`an bazar;

-qatnasiwshilardin` barliq tu`rleri ha`m bahali qag`azlardin` sheklenbegen da`rejede ha`reket etetug`in, sheklenbegen bazar.

9. Spetsifikasi boyinsha:

- qisqa mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivlerdi ta`miyinlewshi bahali qag`azlar bazari;

- orta-uzaq mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivlerdi ta`miyinlewshi bahali qag`azlar bazari.

Tovar xarakteri boyinsha:

- bazaliq bahali qag`azlar bazar;

- tuwindi (proizvodnix) bahali qag`azlar bazari bolip bo`linedi.