Tema: Oyınnıń bala iskerligi sipatindaǵi mazmuni hám ózine tánligi Reje

Tema: Oyınnıń bala iskerligi sipatindaǵi mazmuni hám ózine tánligi
Reje:
1. Oyın bala iskerliginiń tiykarǵı túri retinde.
2. Oyınnıń kelip shıǵıw tariyxı.

Mektepke shekemgi jas dáwirdiń insan kámalıniń keyingi rawajlanıwındaǵı, balanı mektep tálimine tayarlawdaǵı ayrıqsha ro'li Mektepke shekemgi tálimniń maqsetin belgilew, Mektepke shekem jastaǵı balalardı oqıtıw metodları hám shólkemlestirilgen formalarınıń ayriqsha mazmunın islep shıǵıwdı, balalardı hár tárepleme kámalǵa jetkiziwge oqıtıwdıń ro'lini izertlew zárúr ekenligin shárt etip qoydı. Bul bolsa Mektepke shekem tálim didaktikasi salasın jaratılıwına alıp keldi. Mektepke shekem tálim didaktikasi-bul ulıwma didaktikanin’ tarawı bolip esaplanadi.

Mektepke shekem tálim didaktikasi-Mektepke shekem jastaǵı balalar tálimi hám oqıtıw teoriyası esaplanıp, onıń maqsetin belgileydi, Mektepke shekem jastaǵı balalardı hár tárepleme rawajlandırıw hám olardı mektepke oqıwǵa tayarlawdı támiyinleytuǵın tálimniń mazmunı, metodları hám shólkemlestirilgen formaların islep shıǵadı. Mektepke shekem tálim didaktikasinin’ tiykarlawshilari Y.A.Komenskiy hám K.D.Ushinskiy izertlewlerinde kórsetilgen Y.A.Komenskiydin’ “Analar mektebi” atlı shıǵarmasında Mektepke shekem tálimniń maqseti-átirap -ortalıq haqqındaǵı ápiwayı bilimlerdi ózlestiriw, etikalıq sapalardı rawajlandırıw hám balalardı mektep tálimine tayarlaw ekenligi aytıp, balalarǵa beriletuǵın bilimlerdiń dáslepki programmasın belgilep berdi. Alım rejeni tárbiya hám tálimniń baslanıwı Mektepke shekem jasta bolıp tabıladı, degen ideyanı alg’a súrgen edi. K.D.Ushinskiy Mektepke shekem tálimniń wazıypası intellektual potencial hám sóylew qábiletin rawajlandırıwdan, olardı mektepke tayarlawdan ibarat esaplanadi-dep aytıp otedi. Bunda ol kórgezbelilikke, shınıǵıwlardıń qızıqlılıǵına tayanish zárúr ekenligin uqtiradi.
Y.A.Komenskiy hám K.D.Ushinskiylardin’ qımbatlı miyrasları ótken zaman pedagogları tárepinen mektep didaktikasin islep shıǵıwda paydalaniladi. Ótken zaman pedagogları Mektepke shekem jastaǵı balalardıń bilim alıw huqıqın -turmıstı ańǵarıwǵa, dúńyaǵa kózqarastı keńeytiwge, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler huqıqın kepillik beriw kerek dep aytıp otedi. Olar bilimlerdiń intellektual rawajlanıwı hám sóylewdiń ósiwinde, oyın hám suwretleytuǵın xızmetlerdi rawajlandırıwda, átiraptaǵı haqıyqatlıqqa munasábettiń qáliplesiwinde zárúrli ro'l oynawın kórsetip ótken edi.
Sonıń menen birge, Mektepke shekem tálim mákemeleri programmasına kiritiliwi zárúr bolǵan bilimler sheńberin belgilep berdi. Bular -tábiyat, jámiyet, kisiler miyneti, buyımlar hám materiallar haqqındaǵı bilimlerdir. Olardıń atap ótiwishe, bilimler programmasın barlıq balalar ózlestirip alıwları kerek hám onıń ushın balalar múmkinshiliklerin, olardı oqıtıw metodların úyreniw, oyın hám shınıǵıwlardı olar menen baylanıslılıqta qóllaw kerekdir. Bul ideyalar Mektepke shekem tálim didaktikasidag’i izertlewler baǵdarın belgilep berdi.
Mektepke shekemgi jastaǵı balalardıń sóylewin ósiriw teoriyasın ilimiy tárepten tiykarlab berdi. Ol buyımlar, kisiler miyneti, tábiyat hádiyseleri haqqındaǵı bilimler mazmunın kishi hám úlken Mektepke shekem jastaǵı balalar jasın esapqa alǵan halda, belgilep, átirap -ortalıq haqqındaǵı bilimler bala sózligi baylıǵın ósiriw degi ornın, balalar qıyalların qáliplestiriwge hám qızıqlı shınıǵıwlar túrlerin, olardı ótkeriw metodların islep shıqtı. Y.I.Tixeeva tálimniń kórgezbeli bolıwın, balalar iskerligine tayanish zárúriyatın, onı oyın menen baylanıslılıǵın tastıyıqladı, oqıtıw arnawlı bir bilimler sheńberi hám sóylew kónlikpeleriniń tárbiyashi tárepinen beriliwi jáne onı balalar tárepinen ózlestiriliwinen ibarat iskerlik retinde ańlatpalar berdi.
L.S.Vigotskiy (1896 -1934) psixolog alım, Mektepke shekem tálimniń programmalıqlıǵı haqqındaǵı máseleni kóterip shıqtı. Ol Mektepke shekem jastaǵı balalarǵa mólsherlengen bilimlerdiń úzliksizlilik Principin tiykarlab, Mektepke shekem jastaǵı oqıw programmasınıń mekteptegi tálim programmasınan ayırmashılıǵın kórsetip berdi. Ol tálimniń Mektepke shekem jastaǵı bala kámalı jáne onı mekteptegi tálim jumısınıń mazmunın solayg’ana kóshirip qoymawg’a shaqırdi. XX ásirdiń ortalarında balalardı mektep tálimine tayarlaw mútajligi sebepli Mektepke shekem tálim didaktikasi mashqalalardi keń izertlew processleri háwij aldı.
Mektepke shekem tálim didaktikasinin’ rawajlanıwda pedagogika tarawı boyınsha alıma A.P.Usova (1898-1965) izertlewleri, tálim principleriniń áhmiyeti úlken boldı. Ol Mektepke shekem jastaǵı balalardı oyın, tálim, sensor tárbiya, pedagogik processlerdi hám xalıq dóretiwshilik máselelerin ilimiy tárepten tiykarlab berdi. Ol Mektepke shekem tálim shólkemindegi oqıw processleriniń shólkemlestirilgen formaları hám metodların, balalardı hár tárepleme tárbiyalaw hám rawajlandırıwdaǵı, olardı mektepke tayarlawdaǵı áhmiyetin kórsetip berdi. Onıń basshlıǵında balalar baqshasi programması islep shıǵılǵan.
Oqıtıw processinde Mektepke shekem jastaǵı balalarda sol jastaǵı balalarǵa tán bolǵan hám úlken jaslı kisiler iskerligine kirgen-biliw sezimi, obrazlı oylaw sıyaqlı qábiletlerdi rawajlandırıw ideyaların A.V.Zaporojes hám N.N.Podyakovlar ilimiy tárepten izertledi. Bul bolsa Mektepke shekem tálim shólkemindegi bilimlendiriwge tiyisli processti rawajlantıratuǵın esaplanadı.
Mektepke shekem tálimdegi qatar izertlewler nátiyjesinde Mektepke shekem tálim metodikalarınıń bóliniw processleri júz berdi.
Mektepke shekem jastaǵı balalarǵa matematikalıq bilimler beriwdiń mazmunı hám metodikası (A.M.Leushina), ana tili oqıtıw hám sóylew ósiriw metodikası (E.I.Tixeeva, A.M.Leushina, L.A.Penevskaya, Y.I.Radina hám basqalar), Mektepke shekem tábiyattanıwlıq metodikası (N.N.Bistrov, E.I.Zalkind, P.G.Samorukova hám basqalar), suwretleytuǵın iskerlikke úyretiw metodikası (E.A.Flerina, N.P.Sakulina hám basqalar), muzıka tárbiyası metodikası (N.A.Metlov, N.A.Vetlugina hám basqalar), dene tárbiyası metodikası (A.I.Bikova, M.Y.Kistakovskaya hám basqalar) in islep shıqtı.
Mektepke shekemgi tálim didaktikasi máselelerin teoriyalıq hám ámeliy tárzde islep shıǵıw Mektepke shekem tálim-tárbiya programmasında “Shınıǵıwlarda tálim beriw”degen bólim ashıw imkaniyatın jarattı.
Didaktika pedagogik pán tarawı retinde oqıtıwdıń mánisin jarituwshi kategoriyalar hám túsinikler menen ańlatpalanadi.
Mektepke shekem pedagogikanıń tiykarǵı kategoriyalari: tálim, bilim (bilim, bilim alıw), kónlikpe, ilmiy tájriybe, maǵlıwmat, tárbiya, rawajlanıw hám qáliplesiwi.
Kategoriya-pánniń mánisin ańlatpa etiwshi eń zárúrli tiykarǵı túsinik.
Tálim-bul tálim alıwshıg’a arnawlı tayarlanǵan qánigeler járdeminde bilim beriw hám olardaǵı kónlikpe hámde ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw procesi bolıp, bul balanıń shaxs retinde turmısqa hám miynetke sanalı túrde tayarlaw quralı.
Tálimniń tiykarǵı waziypası tálim alıwshıni oqıtıwdan ibarat. Sonıń menen birge, ol shańaraq, islep shıǵarıw hám sıpatlama beriw wazıypasın atqaradı.
Tálim beriw-tálim beretuǵınnıń intellektuallıq potencialın kóteriwge qaratılǵan pedagogikalıq iskerlik bolıp, ol shaxstıń intellektual iskerligin rawajlandırıw, oqıw-oqıtıw procesin mazmun-mánisiniń sanalı túrde ańlap jetiwleri arqalı ámelge asıriladı.
Tálim-oqıtıw processinde tárbiyalaniwshilar tárepinen iyelengen bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybelerdi ózinde bildiredi.
Bilim-bul social tariyxıy ań, insaniyat turmısı dawamında tóplanǵan ámelde sınaqtan ótken hám obiektiv dúnyanı tereńrek ańǵarıwǵa, hám de ózgertiwge jóneltirilgen tábiyat, jámiyet, oylaw hám iskerlik usılları nizamlıqları haqqındaǵı ilimiy túsiniklerdiń pútin hám sistemalastırılgan kompleksi. Bilim óz gezeginde kúndelik, ilimiy, emperik, teoriyalıq bilimlerge bólinedi.
Kúndelik bilim-bul saw pikirge hám kúndelik ámeliy iskerlik formalarına tiykarlanadı. Insannıń átirap -ortalıqqa kelisiwi, onıń turmıslıq háreketleri hám aldınnan kóre biliw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Onıń wazıypası ta'lim-tárbiya procesin baqlawǵa kómeklesedi. Tálim-tárbiyanı sho’lkemlestiriwde teoriyalıq, emperik hám ilimiy bilimler zárúrli áhmiyetke iye.
Ilimiy bilim-tálim-tárbiyanı rawajlanıwdiriw máselelerin, sheshimlerin tabıwda qol kelip, sistemanı tıyanaqlı hám zat-hádiyseler mánisine tereń kirip baratuǵın bilim. Ol emperik hám teoriyalıq dárejede boladı.
Teoriyalıq bilim-emperik jaǵdaylardı túsindiriw, yaǵnıy zat-hádiyseler mánisin biliw imkaniyatın beretuǵın nızamlardı ashıw názerde tutadı.
Emperik bilim-biliwdi baqlaw, ólshew, tájiriybe usılların qóllaw nátiyjesi. Ol zat-hádiyselerdiń sapa hám kónlikpe kórsetkishlerin ańlatadı. Emperik kórsetkishler arasındaǵı baylanıslılıqlardıń úzliksiz qáliplesiwi emperik nızamlar járdeminde ańlatpalanadı, olar kóbinese múmkinshilikli xarakterge iye boladi.
Bilim-bilimniń ámelge asırıwshı tiykarǵı faktor bolıp, dúnyanıń biliwiniń negizin quraydı hám ol sebepli ılım, pán, texnika -texnologiyalar rawajlanıwı támiyinlenedi. Bilimge qoyılatuǵın talaplar :
-Bilimniń túsinikliligi;
-Bilimdi túsiniw;
-Bilimniń jetiliskenligi;
-Bilimniń tereńligi;
-Bilimniń operativligi;
-Bilimniń ıqshamlıǵı ;
-Bilimniń anıqlıǵı hám ulıwmalıǵı ;
-Bilimniń sistemalılıǵı ;
Bilim alıw -aqıl etiw, úyreniw, shınıǵıw qılıw hám iyelengen tájiriybe tiykarında qulıq hám iskerlikte jańa sırtqı kórinislerdiń júzege keliwi, ámeldegi bilimlerdiń ózgerip, rawajlanıwlasıp, bayib barıw procesidir.
Tálim mazmunınıń náwbettegi komponenti kónlikpe hám ilmiy tájriybedir.
Kónlikpe-biliw sıyaqlı háreketde, kisi qandayda bir nátiyjege erisiw ushın hár túrlı iskerlik túrinde izbe-iz atqarılatuǵın usıllar sisteması.
Ol sananı iskerlik (háreket) ti tez, tálimdi tuwrı, da fizikalıq hám intellektual kúsh sarplaǵan halda orınlaw procesi nátiyjesidir. Ol shaxstıń bilimleri tiykarında quram tabadı. Háreket túrleri boyınsha úsh túrge:
-Háreket kónlikpeleri;
-Sensor kónlikpeleri;
-Intellektual kónlikpelerge bólinedi.
Kónlikpeler úzliksiz shınıǵıw qılıw (tákirarlaw ) arqalı zárúr dárejede saqlanadi. Áne usınıń menen onıń tálim-tárbiya daǵı áhmiyeti kútá úlkenligin kórsetedi.
Kónlikpe-insannıń ilgeri tájiriybeleri tiykarında arnawlı bir iskerlik yamasa háreketti ámelge asırıw qábileti.
Kónlikpe-bul sonday intellektual hám fizikalıq háreketler, usıllar hám jol-jobalardan ibarat bolıp, olar járdeminde joybarlastırılǵan maqsetke erisiledi yamasa arnawlı bir bir iskerlik ámelge asıriladı.
Kónlikpe ol yamasa bul jumıstı orınlawdıń avtomatlasqan usılı bolıp, sanalı jumıstıń atqarılıwın baqlawdan azat etedi jáne onı jumısta qoyılǵan maqsetke qaratadi.
Insan iskerliginde kónlikpeler ilmiy tájriybe formasında da kórinetuǵın boladı. Hár qanday ilmiy tájriybe kónlikpe bola aladı, lekin hár qanday kónlikpe ilmiy tájriybe bola almaydı. Kónlikpeler avtomatlasqan mánis kásip etse g’ana ilmiy tájriybe boladı.
Kónlikpeni insan iskerligi túrlerine kóre tómendegi:
-Miynet kónlikpeleri;
-Biliwge tiyisli kónlikpeler;
-Intellektual iskerlikke tiyisli kónlikpeler;
-Oqıw iskerligine tiyisli kónlikpeler;
-Sóylewiy iskerlik kónlikpeleri;
-Kórkem ádebiyatqa tiyisli kónlikpeler.
Insannıń jámiyette mámile hám ózin tutıw kónlikpelerde óz sa’wlesin tabadı, kónlikpeler bilimler tiykarında quram tabadı hám óz ishine aldın arttırılǵan ilmiy tájriybelerdi aladı.
Bul shınıǵıw qılıw jolı menen qáliplestirilgen ilmiy tájriybeler óz mazmunına kóre quramalı. Bular jámiettiiń háreket mádeniyatın sawlelengen háreket ilmiy tájriybeleri (júriw, juwırıw, shabıw, miynet hám xat jazıw ilmiy tájriybeleri), intellektual iskerligine tiyisli ilmiy tájriybeler (esap, oqıw, shólkemlestiriw hám basqarıw ), qulıq hám mámile ilmiy tájriybeleri (jámiyette ózin tutıw, mámile mádeniyatı ), sóylesiw ilmiy tájriybeler (gáp dúziw, sóylewdiń arnawlı bir sesler uyǵınlıǵı, páti, artikulyatsiya sipatin saqlaw ) .
Kónlikpe hám ilmiy tájriybeler maqsetke jóneltirilgen iskerlik processinde qáliplesedi. Tálim mazmunıdaǵı tiykarǵı tárep-zárúr bilim hám kónlikpelerdi ǵárezsiz iyelew, iyelengen bilimler, hám de aldın payda etip kónlikpe hám ilmiy tájriybeler tiykarında payda bolatuǵın ámeliy hám teoriyalıq máselelerdi sheshiw qábiletin qáliplestiriwden ibarat esaplanadi.
Maǵliwat-tálim-tárbiya nátiyjesinde alınǵan hám sistemalastırılg’an bilim, payda etiwinen kónlikpe hám ilmiy tájriybeler hámde quram tapqan dúńyaǵa kózqaraslar kompleksi.
Túrli dereklerden maǵlıwmatlar jıynaladı hám olar óz maqset-wazıypaları boyınsha saralanadı (sistemalarǵa ajartiladi), hám de olar shólkemlestirilip, paydalanıwǵa usınıs etiledi. Sıpatlama beriwde tekǵana oqıtıw bálki ózine ǵárezsiz bilim alıw, ǵalaba xabarlar tásirinde bolıwı menen birge insannıń ilimiy sistemasın iyelewi, ilimiy dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriw názerde tutıladı.
Maǵlıwmat -kisi sezim aǵzaları, ásbaplar hám basqalar járdeminde belgilengenler etiletuǵın, sırtqı dunyadan alınǵan belgiler kompleksisir.
Maǵlıwmat maqseti-waqıya hám hádiyselerdiń ańlatılıwın úyreniw.
Maǵlıwmattıń wazıypası -derek tuwrısında xarakteristika alıw, derek tuwrısında informaciya tayarlawǵa tıykar payda etiw, derek tuwrısında oyda sawlelendiriw payda qılıw hám olardı keyingш iskerlikke uzatıw.
Tábiyat hám jámiyet rawajlanıwınıń barlıq ta’repleri maǵlıwmatsız iskerlik kórsete almaydı, sebebi maǵlıwmatlar arqalı informaciya payda boladı hám olar, dereklerdi úyretiw hámde olardı shólkemlestiriwde tiykarǵı faktor bolıp esaplanadı.
Maǵlıwmatlar beriw-bul úyrenilip atırǵan obektiv (tálim hám tárbiya procesi, tálim-tárbiya alıwshılar hám h.k) dıń qásiyetleri hám ózgeshelikleri haqqındaǵı maǵlıwmatlardı ańlatpaash procesi bolıp, onı obiekt tuwrısında sonly hám sapalı maǵlıwmatlar sáwlelendiriladi. Bul tekǵana oqıtıw, bálki ǵárezsiz bilim alıw, ǵalaba xabarlar tásirinde bolıw menen birge insannıń ilimiy sistemanı iyelew, ilimiy dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriw názerde tutıladı.
Tárbiya -ruwxıy derekler hám házirgi zaman talapları hám mútajliklerin názerde tutqan halda oqıtıwshınıń oqıwshı menen tárbiyashiniń tárbiyalaniwshi menen anıq bir maqsetke qaratılǵan óz-ara ǵalabalıq hám teoriyalıq baylanıs.
Tárbiya -keń mániste ol yamasa bul sapalardıń yamasa social gruppalardıń maqsetke muwapıq adamlardıń jańa áwladlarına, aldın áwladlardıń social -tariyxıy tájiriybesin uzatıw quralı menen jámiettiiń rawajlanıwın támiyinleytuǵın wazıypadir.
Tárbiya maqseti-shaxstı tárbiyalaw, onı bilim alıwǵa, miynet etiwge úndew jáne bul minez-qulıqtı az-azdan kónlikpege aylantırıp barıwdaǵı tiykarǵı processdir.
Tárbiyanıń qásiyetleri:
Tárbiyalıq texnologiyanıń komplektlik ózgesheligi
Tárbiyalıq texnologiyanıń ierarxiyalik (logikalıq izbe-izligi tiykarında, ajıralmaslıq -úzliksizlik saqlaw) ózgesheligi
Sistemalılıq ózgesheligi;
Pútinlik ózgesheligi.
Rawajlanıw -ápiwayınan quramalına, tómenden joqarıǵa, eski sapalardan jańa jaǵdaylarǵa ótiw, jańalanıw, jańanıń payda bolıwı, eskini joǵalıp barıwı, muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgeriwine ótiwin támiyinleytuǵın, quramalı háreket procesi esaplanadi. Rawajlanıwdıń deregi qarama-qarsılıqlardı ortasındaǵı gúreslerden ibarat esaplanadi. Bala shaxsinin’ rawajlaniwi insan social janzat bolıp tabıladı, degen filosofiyalıq táliymatqa tiykarlanadı. Bala shaxstı rawajlanıwda tábiyat rawajlanıwınıń nizamlıqları, biologik jáne social nizamlıqlar birge tásir etedi. Tárbiya rawajlanıwdaǵı zárúrli process esaplanadı. Tárbiyanıń nátiyjeli tásir etiwi ushın ósiw hám rawajlanıw nizamlıqların biliw hám esapqa alıw maqsetke muwapıq.
Shaxs rawajlanıwda genetika, ortalıq, tárbiya menen bir qatarda insan iskerligi de zárúrli áhmiyetke iye boladı. Iskerlik insan tárepinen tábiy jáne social turmıstı maqsetke muwapıq ózgertiwge jóneltirilgen social -tariyxıy turmıstıń ayriqsha forması. Insannıń qábilet hám jası tárepinen jaratilip atırǵan iskerlik mánisine kóre belgilenedi. Iskerliginiń tiykarǵı túri baylanıs. Iskerlik aktiv hám passiv bolıwı múmkin.
4. Oyın insan o'zliginin’ kórinetuǵın bolıwı, onıń rawajlanıwshi usılı. Oyın úlkenler turmısında arnawlı bir orın tutar eken, ol balalar ushın bólek áhmiyetke iye esaplanadı. Onı «balaliqtin’ joldasi» dep ataw qabıl etilgen. Ol mektepke shekem jastaǵı balalar ómiriniń tiykarǵı mazmunın ibarat. Miynet hám tálim menen ajıralmas baylanısda bolǵan halda jetekshi iskerlik retinde kórinetuǵın boladı. Bala shug'ilanatin kópshilik saldamlı jumıslar oyın formasında boladı. Oyında shaxstaǵı barlıq ámeldegi tárepler jumısqa túsedi: bala háreket etedi, so’yleydi, aqıl etedi, o'ylaydi. Oyın tárbiyanıń zárúrli quralı retinde kórinetuǵın boladı. Oyın áyyemgi zamanlardan berli pedagog, psixolog, filosof, etnograf, kórkem ónerli ilimpazlar dıqqatın ózine tartıp kelgen bolıp, jámiyet turmısında miynetten keyin turadı hám onıń mazmunın belgileydi. Baslanıwshi jámáát qáwimleri óz oyınlarında ańshılıq, urıs, diyxanshiliq jumısların sáwlelendirgenler. Mısalı, sol dáwirdegi birpara qáwimlerdiń salı sebiw procesi oyınlar menen kútá úlken bayram etip ámelge asırilar edi. Ya.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, A.S.Makarenko, P.F.Lestgaflardin’ ideyaları házirgi zaman balalar oyınları teoriyası ushın da áhmiyetli.
«Balalar oyını kóp ásirlik tariyxqa iye. Bul - dep jazǵan edi K.D.Ushinskiy,-insannıń ózi tárepinen islep shıǵılǵan qúdiretli tárbiyalıq qural hám sol sebeplide ol jaǵdayda insan tábiyatınıń haqıyqıy mútajligi kórsetilgen». Yan Amos Komenskiy oyındı bala iskerliginiń, onıń tábiyatı hám meyillerine tuwrı keletuǵın zárúr forması dep esaplar edi. Onıń pikrine qaraǵanda oyın - balanıń barlıq qábilet kórinisleri rawajlanatuǵın saldamlı intellektual iskerlik bolıp tabıladı, oyında bolmıs, dúnya haqqındaǵı qıyallar sheńberi ken’eyedi hám bayıydı, sóylew rawajlanadi. Bala oyın dawamında o’z ten’lesleri menen doslasadi. Ya.A.Komenskiy oyınǵa kewilli balalıq hám balanı uyqas rawajlanıw shárti retinde qarar eken, úlkenlerge balalar oyınlarına itibarlı munasábette bolıwdı, olarǵa aqılǵa say basshılıq qılıwdı máslahat bergen edi.
P.F.Lestgaft balalar óz oyınlarında aylanadan alǵan taasirleniwlerin sa’wlelendiredi, deydi. Bunday iskerlik balanıń rawajlanıwda úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Sonday etip oyınnıń social waqıya ekenligin, oyında aylanadaǵı bolmıs sa’wleleniwin aldıńǵı alım hám pedagoglar ózleriniń baqlaw hám ilimiy izertlewleri arqalı tastıyıqlap berdi.
Balalar oyınlarıń gruppaları :
-dóretiwshilik oyınlar ;
-qaǵıydalı oyınlar.
Sonıń ushında balalardı fizikalıq tárbiyalaw sistemasında oyın múnásip orın iyeleydi. Oyın tálim hám shınıǵıwlar menen, kúndelik turmıstaǵı baqlawlar menen ajıralmas baylanıslı bolıp júdá úlken tálim-tárbiyalıq áhmiyetke iye. Dóretiwshilik oyınlarda zárúrli bilim iyelew procesi júzege keledi, bul balanıń intellektual kúshin jumısqa saladı, oylawın, iybelin, dıqqatın, yadtı aktivlestiriwdi talap etedi, bala máselelerdi ǵárezsiz sheshiwge úyrenedi, o'ylag’an zatın ámelge asırıw ushın jaqsılaw hám ańsatlaw usıl oylap tabadı, óz bilimlerinen paydalanıw jáne onı sózi menen ańlatıwǵa úyrenedi. Oyında sa’wlelengen zattı bilip alıwǵa qızıǵıwshılıq oyanadı. Kóbinese oyın balalarǵa jańa bilim beriw hám olardıń pikirin, bilim sheńberin keńeytiw ushın xizmet etedi. Dóretiwshilik oyındı tar didaktik maqsetlerge bo'ysindirib bolmaydı, bul oyın járdeminde kútá úlken tárbiyalıq wazıypalar sheshiledi. Qaǵıydalı oyın balanıń sensor rawajlanıwın, oy-órisi hám sóylewin, sabırsız dıqqatın hám yadın, hár qıylı háreketlerin úzliksiz túrde shınıǵıw ettirip barıw imkaniyatın beredi. Hár bir qaǵıydalı oyın belgili didaktik maqsetke iye bolıp, balanı ulıwma rawajlandırıwǵa qaratılǵan boladı. Tálimniń oyın formasında bolıwı zárúrli ahmiyetke iye bolıp balanıń ulıwma rawajlandırıwǵa qaratılǵan boladı. Tálimniń oyın formasında bolıwı zárúrli áhmiyetke iye bolıp, balanıń jas qásiyetlerine uyqas keledi. Qızıqlı oyın balanıń intellektual aktivligin asıradı, oyında bala shınıǵıwdag’ig’a salıstırǵanda quramalılaw ma’seleni sheshiwi múmkin. Bul tálim pútkilley oyın formasında bolıwı kerek degen gáp emes. Tálim túrli usıllar hám metodlardı qóllawdı talap etedi. Oyın tálimniń formalarınan biri bolıp, basqa bir metod menen qosıp alıp barılǵandag’ana jaqsı nátiyje beredi, bular baqlaw, sáwbet, sóylep beriw hám basqalar. Bala o'ynap atirip óz biliminen paydalanıwdı, onı hár qıylı sharayatta islete biliwdi úyrenedi. Dóretiwshilik oyınlarda balalardıń fantaziyasi, buyım jasawı, tájiriybe etiwine keń jol ashıladı.
Oyında intellektual rawajlanıw menen birge etikalıq sapalar da qáliplesedi. Oyın processinde júz bergen keshinbeler bala sanasında tereń ız qaldıradi, sonıń ushın oyın balada jaqsı sezimlerdi, tanıqlı ármanlar hám umtılıwlardı, saw qızıǵıwshılıqlardı tárbiyalawǵa járdem beredi. Oyın ǵárezsiz iskerlik bolıp, bul processde balalar óz qatarlasları menen baylanıs etiwge kirisiedi. Olardı ulıwma maqset, oǵan erisiwdegi ulıwma keshinbeler birlestiredi. Sonıń ushın oyın dos sıpatında munasábetlerdi tárbiyalawda, jámáát turmısı ilmiy tájriybelerin, shólkemlestiriwshilik qábiletlerin qáliplestiriwde zárúrlidir. Birge oyın menen birlesken kishi balalar jámáátinde quramalı munasábetler payda boladı. Tárbiyashiniń wazıypası hár bir balanı aktiv oyınǵa jalb etiw balalar ortasında doslıqqa, shınlıqqa, joraların juwapkershiligin seziwge tiykarlanǵan munasábetler ornatıwdan ibarat. Oyın miynet tárbiyası wazıypasın orınlawǵada járdem beredi. Balalar óz oyınlarında hár qıylı kásiptegi kisilerdi sa’wlelendiredi. Bunıń menen olar úlkenlerdiń háreketlerine eliklew etip qalmay, usınıń menen bir qatarda olardıń jumisına miynetine bolǵan munasábetlerinde sáwlelendiredi. Oyın balada kóbinese miynet qılıw sezimin oyatadı, oyın ushın kerekli zatlardı tayarlaw hám soǵıwǵa májbúr etedi. Oyında házirgi zaman balalarına tán bolǵan texnikaǵa qızıǵıwshılıq payda boladı hám rawajlanadı, balalar hár qıylı mashinalar sog’adi hám texnikalıq oyınshıqlar menen oynaydı.
Oyın estetik tárbiyanıń zárúrli quralı. Oyında dóretiwshilik qiyal, pikirlew qábileti júzege keledi hám rawajlanadi. Jaqsı saylanǵan oyınshıq kórkem talǵamın tárbiyalawǵa járdem beredi. Háreketli oyınlarda hárekettiń gózzallıǵı hám ırǵaqı balalardı ózine ıshqı ketken etedi. Oyınnıń úlken tárbiyalaytuǵın áhmiyeti óz-ózinen ámelge aspaydı. Oyın paydasız, hátte ziyanli bolıwı, geyde jaman sezimlerdi qozǵawı múmkin. Tárbiyashi oyın járdeminde balalardı hár tárepleme rawajlandırıw wazıypasın ámelge asırıw ushın oǵan úzliksiz túrde tásir etip barıwı zárúr. Bul wazıypanı sheshiwde oyın balalar baqshasindag’i tálim-tárbiyalıq jumıstıń hámme tárepleri menen baylanısqan bolıwı kerek. Oyında balalardıń shınıǵıwlarda alǵan bilim hám ilmiy tájriybeleri sa’wlelenedi hám rawajlantiriladi, olar arqalı bolsa bala turmısqa uyretiledi. Ekinshi tárepden, oyında tárbiyalanǵan sapalar iskerliginiń basqa túrlerine kóshiriledi.