Tema: Túrli aj tuwri háreket etiw qaǵiydalari

4- Ámeliy jumis
TEMA: Túrli AJ tuwri háreket etiw qaǵiydalari (jer silkiniw).
Boran, dawıl hám quyınlar – bul Ayırıqsha tez júz beretuǵın hawa yamasa samaldıń kòp jaǵdaydaǵı katastrofiyalıq háreket. Olar atmosferadaǵı ciklonık háreketler nátiyjesinde júz beredi. Bul ayırıqsha jaǵdaylardıń aparshilıq kúshi sonda bunda orama truba tárizli háreketdegi samaldıń tezligi saatına 100 km/s tan asadı. Dawil eń quwatli ayırıqsha hádiyselerden bolıp, òziniń avariyali tásiri boyınsha jer qiymildawi menen teńlestiriledi. Ol kútilmegende júz beredi. Dawil qurǵaqlıqtaǵi qurılıslardı, baylanis hám elektr tarmaqların, transport kommunikaciyaların hám kòpirlerdi qiyratadı, tereklerdi sindirip tamiri menen suwiradı, dalalardı jalańashlaydi; teńiz betinde tarqalǵanda 10-12 m bálentliktegi úlken tolqınlardı payda etedi, adamlardıń òlimine alıp keledi. Garmsel dawıldıń basqa kòrinisi. Ol dawılǵa qaraǵanda tòmen dárejedegi salıstırmalı iǵallıqqa iye bolıp, topıraq erroziyasina hám jerge egilgen eginlerdiń jer menen birge shamallatıp qurıtıladı, topıraqqa kòmedi, eginlerdi tamırın ashıp taslaydı. Buǵan diametri bir neshe on metrden júz metrge shekem bolǵan vertikal, geyde qıysayǵan siım aǵashqa uqsas, tez aylanıwshı quyındı da kirgiziw múmkin.
Boran hám quyınlardan adamlardıń jaraqatlanıwı denenıń hár qıylı ornındaǵı jabıq jaraqatlar, isikler, siniwlar, bas miy shayqalıwi, xan aǵatuǵin jaralaniwlar kòrinedi. Xawa-rayın biliwdiń zamagòy usılları boran baǵiti, onıń tezligi haqqında adamlardı bir neshe saat, hátte bir neshe kún aldın eskertiw imkanin beredi.
Jaqınlasıp kiyatırǵan qáwip haqqında eskertilgennen soń tezlik penen onıń aldın alıw sharaların ámelge asırıwǵa kirisiw múmkin. Bekkemligi jeterlishe bolmaǵan konstrukciyalardı hám kranlardı bekkemlew, imaratlardaǵi, táreplerdegi aynalardı, shamallatıw kerek boladı. Shamal baǵitina keri esik hám aynalardı imaratdaǵi basımdi teńsalmaqta uslaw ushın ashıq qaldiriw kerek. Qaptaldaǵı, balkondaǵi túsip ketkende adamlarǵa jaraqat jetkeriwi múmkin bolǵan buyim hám zatlardı shetke alıw kerek. Medicinalıq dári-darmaqlar hám baylaw materialların alıp qoyıwdi umitpaw usınıs etiledi. Eger boran, garmsel yamasa quyinǵa ashıq dalada tuwrı kelip qalsa jerdiń shuqırıraq jerine, uraǵa hám soǵan uqsas jerine jerge ilajı barinsha tıǵız jatıp alıw zárúr boladı
Suw tasqınları - bul waqtınshalıq jawın yamasa tas-shaǵal aralas suw aǵimi bolıp kútilmegende kòp jala quyiwi, qarlar eriwi, jer qiymildawi yamasa basqa sebeplerge qaray, suw háwizleriniń dambalarıniń buzılıwı júzege keledi. Úlken massaǵa hám joqarı tezlikke iye bolǵan suw tasqini òziniń jolindaǵi imaratlardı, jollardı, gidrotexnik hám basqa jaylardı qiyratadı, baylanis hám elektr jetkerip beriw tarmaqların isten shiǵaradı, baǵlardı joq etiw, aydalǵan jerlerdi juwıp ketedi, adamlar hám haywanlardıń òlimine sebep boladı
Jer kòshiwi – òz awırliǵi tásirinde belgili jer betin bálentlikten tòmenge jıljiwi yamasa súriliwi. Bul hár túrli sebeplerge qaray jer betindegi topıraq awırliǵi teńsalmaqlıqtiń buziliw esaimaratan payda boladı. Jer kòshiwi xalıq punktlerin qiyratıw, awil xojalıq eginlerin joq etiw, transport kommunikaciyaların, trubalardı, elektr hám baylanis tarmaqların izden shiǵaradı, gidrotexnik imaratlarǵa zıyan keltiredi. Bunnan tısqarı ol saylardı toltirip, suw jollardı tosip qalıwi hám suw tasqini qáwipin júzege keltırıw múmkin. Suw tasqini hám jer kòshiwi qáwipi júzege kelgen jerlerde adamlar piyada yamasa transport qurallarında qáwipsiz orınǵa kòshiriledi. Adamlar menen birgelikte materiallıq baylıqlar hám awil xojalıq haywanların da kòshiriwi kòzde tutiladı.Jer kòshiwinde adamlar kòshki astinda qalıwları, hár túrli buyimlar hám konstrukciyalarǵa uriliwi yamasa olardı adamlarǵa kelip uriliwi nátiyjesinde jarahatlaniwları múmkin. Bunday jaǵdaylarda jaraqatlanǵanlarǵa tezlik penen járdem kòrsetiw, zárúr jaǵdayda jasalma dem beriw lazım. Qar kòshiw hám joqarıda aytilǵan ayırıqsha jaǵdaylar sıyaqlı òziniń keri aqibetlerine iye. Sol sebepli bunday qáwipli bar bolǵan tawli rayonlarda xalıqti bul qáwipten xabarlandiriw hám qorǵaw is-ilajların jolǵa qoyıw talap etiledi.
4. Teńizdegi gidrologiyalıq qáwipli hádiyseler: tropik ciklon; cunami; kúshli tòlqin (5 ball hám joqarı); teńiz biyikliginıń kúshli òzgeriwi; portlardaǵı kúshli waqıtli muz qatlami; duzlardıń kòshiwi; qıyın òtiletuǵın muzlik.