To’lqin o’tkazgichlar (volnovodlar)

---

TO’LQIN O’TKAZGICHLAR

(VOLNOVODLAR)

---

•

Toʻlqinlar — fazoda chekli tezlik bilan tarqaluvchi modda yoki muhitning holat 

oʻzgarishlaridir. Toʻlqinlarning tarqalish jarayonida energiya fazoning bir nuqtasidan 

ikkinchi nuktasiga uzatiladi, lekin zarralari koʻchmaydi. Turli xil mexanik, issiqlik, 

elektromagnit holat oʻzgarishlariga turli xil toʻlqinlar mos keladi. Elastik toʻlqin, sirtiy 

toʻlqin, elektromagnit toʻlqin turlari keng tarqalgan. Elastik deformatsiyalarni gaz, 

suyuqlik va qattiq jismlarda tarqalishi elastik toʻlqin deyiladi. Tovush toʻlqini va Yer 

qobigʻidan seysmik toʻlqin elastik toʻlqinning xususiy holi hisoblanadi. Ikki muhit 

chegarasi sirti boʻylab tarqaluvchi toʻlqinlar sirtiy toʻlqinlardir. Elektromagnit toʻlqinlar 

— xususan radio toʻlqinlar, yorugʻlik toʻlqinlari, ultrabinafsha toʻlqinlar, rentgen va 

gamma toʻlqinlar — tarqalayotgan oʻzgaruvchi elektromagnit maydonlardan iborat.

---

Bulardan tashqari gravitatsion toʻlqinlar ham mavjud. Toʻlqin jarayonlari 

fizik hodisalarning deyarli barcha sohalarida uchraydi. Toʻlqinlarni 

oʻrganish fizika va texnika fanlari uchun muhim.

•

Muayyan vaqt oraliqlarida takrorlanib turadigan harakatlar tebranishlar 

deyiladi. Tebranishlar toʻlqin tarqalish yoʻnalishi boʻyicha boʻlsa, 

boʻylama toʻlqin, tarqalish yoʻnalishiga perpendikulyar boʻlsa, 

koʻndalang toʻlqin deyiladi. Boʻylama toʻlqinlar tarqalayotganda muhit 

zarralari toʻlqin tarqalayotgan yoʻnalish boʻylab tarqaladi. 

---

•

Koʻndalang toʻlqinlarda esa muhit zarralari toʻlqinlar yoʻnalishiga perpendikulyar yoʻnalish boʻylab 

tebranadi. Gazlar, suyuqliklardagi elastik toʻlqinlar boʻylama toʻlqinlardir. Qattiq jismlardagi elastik 

toʻlqinlar, jumladan, Yerning seysmik toʻlqinlari boʻylama toʻlqinlar shaklidagina emas, koʻndalang 

toʻlqinlar ham boʻlishi mumkin. Muhit zarralarining tebranishlari toʻlqinlar tarqalishi yoʻnalishiga 

perpendikulyardir. Elektromagnit toʻlqinlar koʻndalang toʻlqinlardir, ularda tebranuvchi elektr maydon va 

magnit maydon kuchlanganliklarining yoʻnalishlari toʻlqinlar tarqalishi yoʻnalishiga perpendikulyar 

boʻladi. Mexanik toʻlqinlar manbai tashqi kuch taʼsirida holati oʻzgarishga moyil boʻlgan chekli jism va 

moddalar boʻlib, elektromagnit toʻlqinlar manbai tebranish konturi va harakatlanayotgan zaryadlar 

hisoblanadi. Toʻlqinlarning xossalarini oʻrganishda uning parametrlaridan, yaʼni amplitudasi, uzunligi, 

chastotasi, uning tarqalish tezligi, fazasi, toʻlqin vektori va boshqa kattaliklardan foydalaniladi. Toʻlqinlar 

chastotasi, fazasi yoki amplitudasining oʻzgarishini toʻlqinlar modulyatsiyasi deyiladi. Aniq parametrning 

oʻzgarishiga qarab moye modulyatsiya — chastota modulyatsiyasi, faza modulyatsiyasi, amplituda 

modulyatsiyasi roʻy beradi.

---

•

Ixtiyoriy shakldagi har qanday toʻlqinlar garmonik toʻlqinlar yigʻindisi 

deb qaralishi mumkin. Vaqtning har bir momentida fazoning 

cheklangan kichik qismidagi juda yaqin chastotalarga ega toʻlqinlar 

tizimi toʻlqinlar guruhi yoki toʻlqinlar paketi deyiladi. Umuman toʻlqinlar 

fronti va toʻlqinlar paketining biror, masalan, maksimal amplitudasi turli 

tezliklar bilan tarqaladi. Toʻlqinlar fronti tezligi biror oʻzgarmas faza 

tezligidir, shu sababli bu tezlik fazaviy tezlik deyiladi. Toʻlqinlar paketiga 

tegishli aniq amplituda tezligi guruhli tezlik deyiladi. Toʻlqinlar 

tarqalishida energiya guruhli tezlik bilan tarqaladi.

---

•

Turli toʻlqinlar uchun interferensiya, difraksiya, sinish, qaytish, qutblanish va 

boshqa hodisalar bir xil qonuniyatlar asosida boradi. Toʻlqinlarning gravitatsion 

va glyuon turlari tajribada tasdiqlanmagan. Yarimo’tkazgichlar oʻtkazuvchanligi 

jihatidan metall va dielektriklar orasidagi moddalar boʻlib, oʻz fizik xususiyatlarini 

turli tashqi taʼsirlar (masalan yoritish, isitish va hokazo) natijasida keng 

intervalda oʻzgartira olish xususiyatiga ega. Yarimoʻtkazgichlar elektronika va 

mikroelektronikada juda keng qoʻllanilib, zamonaviy elektr jihozlarning deyarli 

hammasi – kompyuterlardan tortib to uyali aloqa telefonlarigacha barchasi 

yarimoʻtkazgichli texnologiyaga asoslangan. Eng keng qoʻllaniladigan 

yarimoʻtkazgich modda kremniy boʻlib, boshqa moddalar ham keng qoʻllaniladi.