Toshkent arxitektura qurilish instituti r. I. Gimush, F. M. Matmurodov
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TOSHKENT – 2008 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘ZBEKISTON FAYLASUFLARI MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI TOSHKENT ARXITEKTURA QURILISH INSTITUTI R. I. GIMUSH, F. M. MATMURODOV INNOVATSION MENEJMENT O‘QUV QO‘LLANMA O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi iqtisodi- yot oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etadi © O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. T a q r i z c h i l a r: SH. N. Zaynutdinov, TDIU «Månåjmånt» kafådrasi mudiri, professor, i.f.d. U. A. Gaziyev, «Qurilish sohasi menejerlarini tayyorlash va qayta tayyorlash markazi» direktori, dotsent. Gimush R.I. Innovatsion menejment: Iqtisodiyot oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘l./ R. I. Gimush, F. M. Matmurodov; O‘zR oliy va o‘rta-maxsus ta‘lim vazirligi, Toshkent arxitektura va qurilish in-ti. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jami- yati nashriyoti, 2008. – 144 b. I. Matmurodov F.M. ÁÁÊ 65.290-2ÿ73 Ushbu o‘quv qo‘llanmada innovatsion menejmentning nazariy asoslari va xorij tajribasi, investitsion loyihalarni baholash va innovatsion jarayon vositalari tavsiflan- gan, fundamental va amaliy tadqiqotlar ish dasturlarini tayyorlash hikoya qilingan. Innovatsion faoliyat dasturini shakllantirish va innovatsion loyihalarga talablari bayon etilgan. Ushbu o‘quv qo‘llanmadan 5. 340. 200 – Menejment (tarmoq bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishi bakalavrlari hamda iqtisodchi mutaxassislar foydalanishlari mumkin. ISBN: 978-9943-319-63-9 G48 3 MUNDARIJA Kirish ..................................................................................................... 5 1-bob. Innovatsion menejment asoslari va xorij tajribasi 1.1. Innovatsion menejment asoslari ................................................... 10 1.1.1. Innovatsion menejment fanining predmeti va uslubi ................ 10 1.1.2. Innovatsion menejmentning maqsad va vazifalari, tashkil etish va nazorati ............................................................................................ 14 1.1.3. Innovatsiyaning klassifikatsiyasi ................................................. 22 1.1.4. Investitsion menejmentning mohiyati ........................................ 24 1.2. Ilmiy konstruktorlik innovatsion faoliyatni tashkil qilish va samara- dorligining tahlili .................................................................................. 34 1.3. Innovatsion menejmentni yaxshilashdagi imkoniyatlar ................ 38 1.4. Xorij innovatsiya va innovatsion menejment tajribasi .................. 40 1.4.1. Jahon iqtisodiyotiga chetdan kiritiladigan investitsiya oqimlari va uni jalb qilishdagi muammolari ...................................................... 40 1.4.2. Xorijda innovatsion menejmentning tashkil etilishi .................. 42 1.4.3. Innovatsiya jarayonida xorij tajribasi imkoniyatlari ................... 51 2-bob. Innovatsion loyihalarni baholash va innovatsion jarayon 2.1. Innovatsion loyihalarni baholash .................................................. 56 2.1.1. Investitsion loyihalarni baholash usullari va qo‘shilgan mablag‘ umumiy summasi ................................................................... 56 2.1.2. Innovatsion loyihalarni baholash tartibi .................................... 58 2.1.3. Innovatsiya menejmentini baholash mezonlari ......................... 59 2.2. Innovatsion loyiha yaratish, xatari va aniqmaslik omillari ........... 65 2.2.1. Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bosqichlari ............................................................................................ 65 2.2.2. Innovatsion loyihalarni tahlil qilish usullari, tanlash, xatari va aniqmaslik omillari .............................................................................. 68 2.2.3. Innovatsion menejmentning tashkiliy shakllari va resurslar bilan ta’minlanishi ............................................................................... 72 2.2.4. Innovatsion jarayonning asosiy bosqichlari. Uning natijasida yangi mahsulotni ishlab chiqarish va amalda qo‘llash ......................... 74 2.3. Innovatsion jarayonning samaradorligi va menejmentini rivojlantirishga tavsiyalar ...................................................................... 77 2.3.1. Innovatsion jarayonning samaradorlik ko‘rsatkichlari ............... 77 2.3.2. Innovatsion menejmentni rivojlantirishga tavsiyalar .................. 80 3-bob. Tadqiqotlar dasturlari, innovatsiya ishlari dasturini shakllantirish va innovatsion loyihalarga talablar 3.1. Fundamental va amaliy tadqiqotlar ish dasturi ............................ 83 3.2. Ilmiy muassasa va obyektlarni «Davlat noyob ilmiy obyektlar ro‘yxati»ga kiritish va monitoringini olib borish .................. 85 4 3.2.1. Noyob ilmiy obyektlar tadqiqi ................................................... 85 3.2.2. Noyob ilmiy obyektlar faoliyatining monitoringi ...................... 86 3.2.3. Noyob ilmiy obyektlar bo‘yicha taqdim etiladigan hujjatlar ..... 87 3.3. Innovatsiya ishlari dasturini shakllantirish, amalga oshirish tartibi va innovatsiya loyihalariga talablar ...................................................... 88 3.3.1. Umumiy tartib va innovatsiya faoliyatining obyektlari .............. 88 3.3.2. Innovatsiya loyihalari tanlovini tashkil qilish tartibi .................. 89 3.3.3. Innovatsiya loyihalarini ko‘rib chiqish va ekspertizaga tayyorlash . 90 3.3.4. Dasturni shakllantirish ............................................................... 90 3.3.5. Imtiyozli kreditlar ajratish tartibi ............................................... 91 3.3.6. Dasturni amalga oshirish va innovatsiya loyihalarini hissadorlik asosida moliyalashtirish tartibi ........................................... 91 3.3.7. Innovatsiya loyihalarini bajarilishining monitoringi, ekspertizasi va muvofiqlashtirish tartibi ............................................... 92 3.3.8. Innovatsiya loyihalari tanlovida qatnashish hujjatlari ................ 93 3.3.9. Loyiha to‘g‘risida ma’lumot ...................................................... 94 3.3.10. Loyiha tasnifi ........................................................................... 94 3.3.11. Texnik-iqtisodiy asosnoma ....................................................... 95 4-bob. Ilmiy va ishlab chiqarish korxonalarining nazariy va amaliy innovatsiya faoliyati 4.1. Texnologik chegara va P. Romer modeli ..................................... 96 4.1.1. Texnologik chegara va sinish hamda yangilik diffuziyasi .......... 96 4.1.2. Ilmiy texnologik taraqqiyot va P. Romer modeli ...................... 99 4.2. Ilmiy ishlab chiqarish korxonalarining innovatsiya faoliyatini reytingi va yangiliklarni amaliyotga kiritish dasturlari ....................... 104 4.2.1. Ilmiy ishlab chiqarish korxonalarining innovatsiya faoliyatini reyting indikatorlarini nazariy aniqlash ............................................. 104 4.2.2. Yangiliklarni amaliyotga kiritish dasturlari va loyihalarini ishlab chiqish ..................................................................................... 108 4.3. Respublika innovatsion amaliyoti ............................................... 113 4.3.1. Respublika innovatsion amaliyot jarayoni holati ..................... 113 4.3.2. Respublikada innovatsion jarayonlarning moliyalanishi va rivojlanishi ..................................................................................... 117 4.4. Sifat menejmenti tizimini samarali tatbiq etishda yangi omillar .. 122 4.5. Innovatsion texnologiya – elektron imzo va uni ro‘yxatga olish markazlari faoliyatini huquqiy tartibi ................................................ 126 4.6. Innovatsiya subyektlari faoliyati samaradorligini aniqlash va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi ............................................. 132 Adabiyotlar ......................................................................................... 138 Ilovalar ............................................................................................... 140 Glossariy ............................................................................................. 143 5 KIRISH Qisqa muddat oralig‘ida respublikani jahon bozoriga olib chiqish uchun umumiy ishlab chiqarish samaradorligini ko‘tarish, boshqaruv apparati- ning yakuniy natijalariga qaratilganligi, bozor ehtiyojini to‘laqonli qondirish kabi ishlarni bajarish lozim. Milliy iqtisodiyot tarkibini takomillashtirish, joriy iqtisodiy siyosat bo‘yicha yuqorida ko‘rib o‘tilgan masalalarni hal qilinishi bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Bular orasida birinchi o‘rinda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan choralarga quyidagilarni kiritish mumkin: – iqtisodiyotni rivojlanishi va isloh qilinishi monitoringi va tahlilining an’anaviy ishlab chiqarishni o‘sishi va bandlik bo‘yicha ko‘rsatkichlaridan (sanoat, qishloq xo‘jaligi, investitsiyalar dinamikasi va h.k.) tarkibiy va sifat indikatorlariga o‘tish (eksport tarkibida tayyor mahsulot ulushi, kichik va xususiy korxonalarda band bo‘lganlar ulushi, investitsiyalar tarkibida xu- susiy kapitalning ulushi va h.k.); – iqtisodiyotning xususiy sektorini rivojlanishini jadallashtirish, uning tarkibini yaxshilash, tranzaksion xarajatlarni kamaytirish, moddiy va moli- yaviy resurslarni taqsimlash va foydalanish samaradorligini oshirish, iqti- sodiy o‘sishning ichki manbalarini faollashtirish uchun boshqa zaminlar- ni yaratishni ko‘zda tutuvchi iqtisodiy rivojlanishning yangi, kapital sig‘imi kam bo‘lgan manbalar va omillarga tayanishda sarmoyador va tadbirkor- larni rag‘batlantiruvchi makroiqtisodiy sharoitlarni yaratish; – o‘sishni tarkibiy va sifat omillarini faollashtirishning milliy dasturini ilmiy-uslubiy jihatdan asoslash, milliy hisoblar tizimiga asoslangan «xara- jatlar – ishlab chiqarish» yillik hisobot jadvallari tizimini shakllantirish va undan foydalanish bo‘yicha ishlarni jadallashtirish lozim. Dunyoning ilg‘or rivojlanayotgan davlatlari va o‘tish davri iqtisodiyotini o‘tayotgan mam- lakatlar tajribasi va birinchi navbatda hamdo‘stlik mamlakatlari tajribasi bundan dalolat beradi. Respublikaning investitsiya dasturi sifat jihatdan yangicha yondoshuvlar bilan shakllantiriladi. Bu dasturni uch yillik davrga mo‘ljallab ishlab chi- qish nazarda tutilmoqdaki, u loyiha-qidiruv ishlaridan boshlab inshootni foydalanishga topshirgunga qadar bo‘lgan jarayonni e’tiborga olish, quri- 6 lishni uning real moliyalash manbalari bilan to‘liqroq bog‘lash imkoniyatini yaratadi, bu esa investitsiya loyihalarini ro‘yobga chiqarish samaradorligini oshirishga ko‘maklashadi. Yangi jarayonlar va mahsulotlar, to‘g‘ri ishlab chiqarishga va uning rivojlanish taraqqiyotiga bog‘liq bo‘lgan yangiliklar hamohangligini aniq- laydi. Yangi bozorlar mahsulot realizatsiyasi jarayonini aniqlaydi, ba’zi hollarda esa yangi bozorlarni ochish harakatida bo‘lgan texnologiyalar hayotini o‘zgartirishga imkon beradi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek tashkiliy innovatsiyalar ishlab chiqa- rish innovatsiyalari kabi muhimdir. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasiga ko‘ra, yangi tashkiliy fir- malar (innovatsiya firmalari, texnoparklar, innovatsion inkubatorlar, inves- titsion fondlar va b.) iqtisodiyotning odatiy tashkil etish sharoitiga nisbatan katta foyda olishga imkon beradi. Undan tashqari, aniq texnologik yangilik realizatsiyasi uchun mazkur tashkiliy innovatsiyalar ham zarurdir. Tadbirkorlik foydasini olish jarayonining uzoqligiga kelsak, bu yangi jarayon rutinizatsiyasi uchun zarur bo‘lgan jarayon uzoqligi bilan uzviy bog‘liqdir, jarayon yakunlanishi bilan yangilik yaratishga sarflanadigan kuch endi kerak bo‘lmay qoladi. So‘nggi jarayon uzoqligi esa, iqtisodning u yoki bu tarmo- qlardagi yangiliklar diffuziyasi jarayoni xususiyati bilan bog‘liq. Shunday qilib, o‘rganilayotgan foyda, ishlab chiqarish faktoridan yangi mahsulot tannarxiga kiritgan sarmoyasini namoyon etuvchi vaqtinchalik holatdir. Bizningcha, tadbirkorlik rentasi tushunchasi mavjud bo‘lish huquqiga ega. Tadbirkorlik rentasi – bu monopol qo‘llash jarayonida innovatsion qaror qabul qilish natijasida olinayotgan qo‘shimcha foydadir. Tadbirkorlik qarorinng monopol qo‘llanilish jarayoni deganda, mazkur jarayon rutinizatsiyasi va ommaviy qo‘llash sodir bo‘lmagan vaqt tushuniladi. Biznes strukturalar galma-gal samara qaror qabul qilgandan so‘ng, tadbirkorlik rentasi yo‘q bo‘ladi. Tadbirkorlik rentasi tushunchasi o‘rganilayotgan subyektlar tomoni- dan olinayotgan foyda xususiyatini aniq ifodalaydi. Bu degani, renta, uni qo‘lga kiritgan u yoki bu shaxsga bog‘liq bo‘lgan kategoriya hisoblanadi. Misol uchun, yer rentasi yoki texnologik renta. Ushbu holatda ustunlik mazkur vaqt ichida keng omma tadbirkorlariga hali ma’lum bo‘lmagan tadbirkorlik g‘oyasi va uni realizatsiya qilish usullariga ega bo‘lish bilan aniqlanadi. Bir butun sistemani tashkil etish uchun zarur bo‘lgan aniq shart- sharoitlar tadbirkorlik rivojlanishi uchun zarurdir. Shuni takidlash kerak- 7 ki, gap mustaqil tadbirkorlik sistemasi haqida ketayapti. Markazlashgan iqtisodiyot sharoitida, tadbirkorlik ham muhimdir. Lekin sezilarli xususi- yatlarga egadir, bu kabi talablarning besh asosiy bloklari ko‘rsatiladi: shaxsiy mulkchilik, iqtisodiy erkinlik, iqtisodiy rag‘bat, raqobat bozorlari va che- garalngan davlat aralashuvi. Har bir blok yakka elementlarga bo‘linadi. Shaxsiy mulkchilik o‘rganilganda, buni nazarda tutish kerakki, mazkur tushuncha murakkab hisoblanadi. Biz uchun shunisi muhimki tadbirkor mulk egasi. O‘z mulkidan foydalanish, uni o‘tkazish va shuningdek, bu juda ham muhim, u foydaga egalik qilish va undan foydalanish huquqiga ega bo‘lishi muhimdir. Yangi kombinatsiyalarni yaratish va realizatsiya qilish uchun tadbirkor ishlab chiqariladigan mahsulotni tanlash texnologi- yalar, investitsiya yo‘nalishi, zarur resurslarni qo‘llash erkinligiga ega bo‘lishi kerak. Bu kabi shart sharoitlarisiz tadbirkorlik faoliyatini olib borish mumkin bo‘lmaydi. Raqobat mavjudligi ham muhimdir, shuningdek, u yoki bu bozorlariga kirish imkoniga ega bo‘lish ham muhimdir. Rivojlangan xorijiy davlatlar amaliyoti shuni ko‘rsatdiki, kichik va o‘rta biznes korxonalari iqtisodiy kon’yukturaning o‘zgarishlariga tez moslasha oladigan, yangi texnika va texnologiyalarni doimiy ravishda talab qiladi- gan, mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan xo‘jalik subyektlari hisoblanadi. Chet el investitsiyalarini jalb qilish va ularni o‘zlashtirish iqtisodiyotni rivojlantirishga yordamlashadi va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar uchun kuchli rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham respub- likada xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun imtiyozlarning keng tizimi vujudga keltirildi, xorijiy investorlar uchun imtiyozli soliq tizimi joriy etildi. Lekin mavjud huquqiy me’yorlarni shu asnoda qoldirmasdan, uni doimo takomillashtirib borish, ya’ni kafolat va imtiyozlarni kengaytirish, inves- titsiya faoliyati uchun qulay muhitni shakllantirish va xorijiy investitsiya- larni jalb etish bo‘yicha rag‘batlantirishni kuchaytirish kerak. Ushbu salohiyatlardan samarali foydalanish hisobiga mamlakat taraq- qiyotiga erishish mumkin: tadbirkorlik subyektlariga turli konsalting xiz- matlar ko‘rsatuvchi bozor infratuzilmasi subyektlarining sonini orttirib borish; xususan, joylarda biznes-inkubatorlar tashkil etilib, ularni xorijiy investitsiya hisobiga zamonaviy uskunalar bilan jihozlashni jadallashtirish; tadbirkorlikka tayyorlash va qayta tayyorlash kurslarida ta’lim sifatini oshi- rish; tadbirkorlik subyektlarining investitsiya loyihalarini moliyalash maqsa- dida ularning kredit resurslaridan, shu jumladan, xorijiy kredit liniyalaridan foydalanishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish; tadbirkorlik subyektlari 8 tomonidan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, qurilish mate- riallari, yengil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va qadoqlash kabi ishlarga zamonaviy uskuna hamda texnologiyalarni xarid qilishga ko‘maklashish; tadbirkorlik subyektlarining innovatsiya faoliyatida faol ishtirok etishini rag‘batlantirish va b. Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamonlarga borib taqaladi. Y. Sezar, A. Makedonskiy, Amir Temur o‘zlarining zarur boshqaruv g‘oyalarini yaratishgan. Saqlanib qolgan yodgorliklarda, yoz- ma qonunlarda iqtisodiy g‘oyalar ham mavjud, unda mustaqil ishlab chiqaruvchilar huquqlarini himoya qilish, tartibga solish bo‘yicha muhim fikrlar berilgan. Jamiyat tarqqiyotining harakatlantiruvchi kuchi iqtisodiy manfaat hisoblanadi. Manfaatlar iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy shakllarda bo‘lishi mumkin. Ular tizimida iqtisodiy manfaatlar birlamchi, belgilovchi va us- tuvor hisoblanadi. Ana shu iqtisodiy manfaat o‘z navbatida, ma’lum ijti- moiy shakllarda – xususiy, jamoa, jamiyat (umumxalq) ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Xulosa qilib, ilmiy umumlashmani quyidagicha ifodalash mumkin: – jamoaviy va shaxsiy, umumxalq manfaatlarining uyg‘unligi, ishlab chiqarish barcha qatnashchilari faoliyatining mushtarakligiga erishish har bir manfaatning boyishini anglatadi; – tadbirkorlik munosabatlarining ko‘p tomonlama ko‘rinishida eng kam tahlil qilingani ularning samaradorligini baholash va moddiy qo‘llab-quv- vatlash munosabati bo‘lib, uning bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishga ta’siri muammolarini o‘rganish dolzarb masala hisoblanadi; – iqtisodiy manfaatlar bitta maqsadga – har bir huquqiy subyekt va jismoniy shaxs tomonidan iqtisodiy manfaatlarga, jamoa va jamiyat, mulk- dor va davlat manfaatlarining uyg‘unligiga erishishni ko‘zda tutadi. Umumxalq manfaatlari jamoa ishlab chiqarishining yagona maqsadi- ga erishish uchun rivojlanadigan butun xalq xo‘jaligi majmuining organik ravishda birikuvi asosida vujudga keladi. Bozor iqtisodiyotining qaror topishi sharoitida jamiyat a’zolari manfaatlarining mushtarakligi va ularning di- alektik o‘zaro bog‘liqligi ishlab chiqarish vositalarining bevosita moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchilarni o‘zlarining mulki hisoblanishiga asos- lanadi. Shuning uchun bozor iqtisodiyotida barcha ijtimoiy guruhlar ma’naviy manfaatlarning ijro etiluvchilari hisoblanadilar. Jamoaviy man- faat jamiyat barcha a’zolarining muntazam ravishda o‘sib borayotgan 9 moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini to‘liqroq qondirish asosida foyda olish- dan iborat bo‘lgan bozor ishlab chiqarishning maqsadida namoyon bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy iqtisodiy manfaatdorlik yangi mohiyat kasb etadi. Tadbirkorlik munosabatlarining rivojlanishi va aholining ijtimoiy-iqti- sodiy turmush darajasini oshirish yo‘llarini tahlil qilish asosida quyidagi xulosaga kelish mumkin: – mulkiy va intellektual salohiyatiga qarab daromad olish erkin iqti- sodiyotning asosiy manbayi hisoblanadi va xodimlarning daromaddagi ulushlari shunga ko‘ra bir xil bo‘lmaydi; – bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat iqtisodiyotning bosh islohotchi- si sifatida tadbirkorlik munosabatlariga nafaqat mehnatni me’yorlash va tarifikatsiyalash orqali, balki asosiy qishloq xo‘jalik mahsulotlari: paxta xomashyosiga va boshqalarga shartnoma asosida davlat buyurtmasini o‘rganish asosida daromadlarni shakllantirish orqali ham ta’sir ko‘rsatadi; – erkin iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik faoliyatining samaradorligi qonuni amal qiladi va bu qonun tadbirkorlar harakati bilan ularning daro- madlari o‘rtasida iqtisodiy bog‘liqliklarni ifoda etadi. Bu qonun harakati tufayli tadbirkorlik ishlab chiqarishi takroriylik kasb etadi. Tadbirkorlik faoliyatining samaradorligi qonuni, birinchi navbatda, ishlab chiqarish- dan manfaatdorlik va daromadlarni taqsimlash qonuni bilan bog‘liqdir. Ushbu o‘quv qo‘llanmada quyidagi masalalar tahlili tavsiya etilgan: – innovatsion menejmentning nazariy asoslari va xorij tajribasi; – investitsion loyihalarni baholash va innovatsion jarayon vositalari tavsiflangan; – fundamental va amaliy tadqiqotlar ish dasturlarini tayyorlash hikoya qilingan; – innovatsion faoliyat dasturini shakllantirish va innovatsion loyiha- larga talablari. 10 1-bob. INNOVATSION MENEJMENT ASOSLARI VA XORIJ TAJRIBASI 1.1. INNOVATSION MENEJMENT ASOSLARI Reja: Innovatsion menejment fanining predmeti va uslubi; innovat- sion menejmentning maqsad va vazifalari, tashkil etish va nazorati; in- novatsiyani klassifikatsiyasi; investitsion menejmentning mohiyati. Tayanch iboralar: innovatsiya, innovatsion menejment, investitsion menejment, innovatsiyani klassifikatsiyasi, endogen uyg‘unlik. 1.1.1. Innovatsion menejment fanining predmeti va uslubi 1. Yangiliklar kiritish innovatsion menejmentning obyekti sifatida. In- novatsion menejment O‘zbekistondagi tadbirkorlarga va ilmiy ommaga nis- batan yangi tushunchadir. Aynan shu vaqtda O‘zbekistonda yangiliklar ko‘payib ketmoqda. Iqtisodiyotni boshqarish formalari o‘rniga boshqa yan- gi uslublar va shakllar paydo bo‘lmoqda. Bunday sharoitda mazkur faoliyat bilan davlat organlaridan tortib pastki tabaqalardagi korxonalar ham kichik biznes shaklida shug‘ullanmoqlari lozim. Maxsus adabiyotlarda va rasmiy hujjatlarda ko‘p hollarda iqtisodiyotning markazdan boshqarishga taalluqli bo‘lgan tushunchalar, ya’ni ilmiy-texnikaviy progresslarni boshqarish, ilmiy- texnik yutuqlarni ishlab chiqarishda qo‘llash kabi tushunchalar qo‘llanilar edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat korxonalari yuridik va iqtisodiy erkinliklarga ega, shu sababli hech qanday kiritishlar haqida (davlat tomo- nidan) gap bo‘lishi mumkin emas. Bu prinsip orqali innovatsion menej- ment oblastidagi alohida tushunchalardagi farqlarni tushunish mumkin. Innovatsion so‘zining ma’nosi ingliz tilidagi «innovatsion» so‘zidan olingan bo‘lib, yangilik va yangilik kiritish degan ma’noni bildiradi. Bu yangilik zamirida yangi tartibni, yangi odatni, yangi uslubni, kashfiyotni tushunish lozim. Yangilikni bozorga kiritish jarayonini tijoratlashish jarayoni deb atash lozim. Yangilikning paydo bo‘lishi va uni hayotga tatbiq etilishi oralig‘idagi vaqt innovatsion loyihasi deb ataladi. Kunlik amaliyotda, odat- da, yangiliklar, yangilik kiritish, innovatsiya tushunchalarini o‘xshatish ko‘p uchraydi, qachonki har qanday kashfiyotlar, yangi voqealar, xizmatlar va metodlar xillari tarqalishiga qabul qilinsa (tijoratlashish) o‘shanda xalq ommasi tomonidan tan olinadi. 11 Bizga ma’lumki, mahsulot sifatini yoki xizmat sifatini o‘zgartirish resurslar sarflanishini (energiya, vaqt moliya va boshqalar) talab qiladi. Yangilikni (novatsiya) kiritish jarayoniga (innovatsiya) o‘tkazish jarayoni ham har xil resurslarni talab qiladi, ulardan muhimi investitsiya va vaqt hisoblanadi. Iqtisodiy munosabatlar tizimiga o‘xshash bozor sharoitlarida tovarning xaridi va sotuvi ramkasida shakllanadigan talab, taklif va narx- larda, asosiy innovatsion faoliyat komponenti sifatida yangilik, innovatsi- ya – yangilik kiritish namoyon bo‘ladi. Yangiliklar bozorini shakllantira- di, investitsiyalar kapital bozorini, yangilik kiritish esa bozordagi sof raqo- batni shakllantiradi. Investitsiya keng ma’noda yangi texnologiyalar, turli mahsulotlar va xizmatlar, tashkiliy texnik va ijtimoiy iqtisodiy qarorlar shaklida ishlatili- shi tushuniladi. Yangilikning tuzilishi, yaratilishi va tarqalishi jarayoni innovatsiyaning hayotiy sikli deyiladi. Yangiliklar bozori (novatsiyalar). Bozorning asosiy mahsuloti bo‘lib, in- tellektual faoliyatning ilmiy va ilmiy texnikaviy-natijaviy produkti hisoblanadi. Unga mualliflik va shunga o‘xshash huquqlar (bu huquqlar xalqaro, respublka, korporativ va boshqa qonuniy, me’yoriy aktlar doirasida bo‘ladi) taalluqlidir. Dunyo tajribasida ilmiy (ilmiy-tadqiqot), ilmiy-texnik faoliyat va shu bilan birga tajribaviy (konstruktorlik ishlari) kashfiyotlar o‘rtasida farq mavjud. Ilmiy (ilmiy-tadqiqot) faoliyat yangi bilimlarni egallash, taqsim- lash va qo‘llashga qaratilgandir. Yangiliklar bozori Innovatsion infratuzilma Sof raqobat bozori Kapital bozori (investitsiya) 1.1-chizma. Innovatsion faoliyat sxemasi. Yangiliklar bozori ilmiy tashkilotlar, vaqtinchalik ilmiy jamoalar, il- miy xodimlarning uyushmalari, tijorat tashkilotlari, mustaqil ilmiy labo- ratoriyalar va bo‘limlar, milliy va an’anaviy yangilik yaratuvchilarni shakl- lantiradi. 12 Yangilik kiritishning sof raqobat bozori. Sof raqobat bozori sotuvchi va oluvchilarning shunday uyushmasiki, unda yuqoridagilar joriy baholarga ta’sir ko‘rsatmaydi. Sof raqobat tushun- chasidan foydalanish bizni narxli, narxsiz, insofsiz va boshqa xil raqobat- larni ko‘rib chiqishdan ozod qiladi va shu bilan birga ishlab chiqarish munosabatlari subyektlari orasida eng foydali sohaga kapital qo‘yishni taqsimlash bozori, resurslar manbayi, ilmiy va ilmiy texnikaviy faoliyat- ning namunalari kabi sohalarda kurashishini o‘z ichiga oladi. Oldin aytib o‘tganimizdek, ilmiy va ilmiy texnikaviy faoliyati natijasi sifatida yangilik to yangilik kiritililishi va xalq ommasiga yangi tovarlarni, texnologiyalarni, xilma-xil xizmatlarni, yangi uslublarni va boshqalarni tan olinishida bo‘lgan jarayon vaqt va xarajatlar bilan bog‘liq. Sof raqobat bozori bu jarayonda ikkilamchi pozitsiyada namoyon bo‘ladi, ya’ni ular o‘zlarida birlik va qarama qarshi tomonlarni kurashini ifoda etadi. Tashkilotning yangiliklar bozorida har xil formada qatnashishini aniqlovchi sharti bo‘lib ilmiy va ilmiy texnikaviy faoliyat sohasiga va yan- gilikni kiritish jarayonini qayta tashkil etish yoki o‘qitishga sarflanadigan investitsiya hajmi hisoblanadi. Kapital bozori. Rivojlanishni xohlamagan tashkilotni topish qiyin. Uy xo‘jaligiga mebel, videojihoz, avtomobil, gilamlar sotib olish yoki yangi- lash kerak. Korxonaga esa tashqi va ichki bozorlarda raqobat qila oladi- gan texnologiyalarni sotib olish, o‘zining mahsulotini taqsimlash uchun yangi bozorlarni topish, yangi yetkazib beruvchilar va iste’molchilar topish kerak bo‘ladi. Davlatga esa yangi xil qurol-yaroqlar, ekologik toza energi- yalar, resurslarni iqtisod qiladigan texnologiyalar kerak bo‘ladi. Jahon uyushmalari. Mars va boshqa sayyoralarni o‘zlashtirish, jahon okeani resurslaridan qanday foydalanishning yo‘llari kerak. Zamonaviy taraqqiy etgan ilmlar va texnikalar bularning hammasiga bugunoq erishishga yo‘l qo‘yadi. Ammo yuqorida sanab o‘tilgan ehtiyojlarning hammasini asosiy cheklanishi sifatida har xil turdagi (sizdali, aylanma, aksionerli, ven- churli, nizomli va boshqa) kapital namoyon bo‘ladi. Kapital bozori rivoj- lanishining asosiy mezonlarini 1.2-chizmada ko‘rsatib o‘tilgan. Innovat- siya sohasida aniqlovchi rolni uzoq muddatli va o‘rta muddatli investitsi- yalar o‘ynaydi. Innovatsion jarayon, odatda, o‘rtacha 3-5 yil va undan yuqori muddatlarda davom etadi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan O‘zbekiston davlat sanoat siyosati konsepsiyasida quyidagi sanoatdagi investitsion siyosati muhim norma- larini qonuniy tartibda mustahkamlash ko‘rib chiqiladi: Respublika budjetidan faqat fundamental ilmiy tadqiqotlar va notijorat xarakterga ega bo‘lgan obyektlar va shu bilan birga milliy xavfsizlikni ta’minlash bilan bog‘liq obyektlar qaytarmaslik sharti bilan moliyalashtirladi. Boshqa xil markazlashgan investitsiyalar qaytarish sharti bilan va tan- lov asosida amalga oshirilishi mumkin. 13 Davlat resurslarini qaytarish sharti bilan berishni foydali shakllari bo‘lib, qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish yo‘li bilan investitsiyalash yoki chiqari- layotgan qimmatli qog‘ozlarga kafolat berish hisoblanadi. Investitsiyalar- ning umumiy ko‘rinishi o‘zida iqtisodiyotni har xil sohalariga foyda olish maqsadida uzoq muddatli vositalarni qo‘yishni namoyon etadi. Maxsus ada- biyotlarda investitsiyaning xilma-xil klassifikatsiyalashgan variantlarini ko‘rish mumkin. Ulardan biri 1.3-chizmada ko‘rsatilgan iqtisodiy mohiyat va in- vestitsiya maqsadiga ko‘ra investitsiyalar real va moliyaviy investitsilarga bo‘linadi. Real investitsiyani tashkilotlar, korxonalar va boshqa xil uy xo‘jalik subyektlari yer, ishlab chiqarish vositalarini sotib olish jarayonida amalga oshiradi. Moliyaviy investitsiyalar – bu uy xo‘jalik subyektlari va xususiy shaxslarning har xil elementlar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni sotib olishidir. Berilgan holatda biznesga kapital qimmatli qog‘ozlarga vosi- talarni investitsiyalash orqali keladi. Innovatsion soha o‘zida yangiliklar yaratuvchilar, investorlar, raqobatbardosh tovar va xizmatlar ishlab chiqaruv- chilarni namoyon etadi. Mana shu yerda innovatsion jarayon tamom bo‘ladi. Kapital funksiyalari Kapital mobilizatsiyasi Kapitalni joylashtirish Kapital mobilizatsiyasi- da qimmatli qog‘ozlar bozorining roli Moliyaviy egiluv- chanlik Xususiy sektor rivojlanishi Moliyaviy sektordagi raqobat Investit- siyalarni jalb qilish 1.2-chizma. Innovatsion sohada kapital bozori. Kapital bozori rivojlanishi omillari Makroiqtisodiy muhit Xususiylashtirish hajmi Soliq siyosati Moliyaviy sektor rivojlanishi Bozorda narx shakllanishi Axborot texnologiyalari Kasbiy standartlar 14 1.1.2. Innovatsion menejmentning maqsad va vazifalari, tashkil etish va nazorati Innovatsion menejmentning yakuniy maqsadi bo‘lib, uzoq muddatli IK (investitsion kapital)ni funksiyalashtirishni ta’minlash asosida inno- vatsion mahsulotni yuqori raqobatbardoshligini ta’minlash va innovatsion jarayonlarni samarali tashkil etish yotadi. Firmada innovatsion jarayon- larni samarali tashkil etish mezonlari bo‘lib, zamonaviy shartlarda inno- vatsion mahsulot realizatsiya qilishdan olingan foyda va innovatsion faoliyat xarajatlarini hisoblashga imkon beruvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlar hisobla- nadi. IK ning foydalilik, daromadliligi maqsad sifatida emas, innovatsion faoliyatni amalga oshirish sharti va natijasi bo‘lib hisoblanadi. Menejment IKning barcha ichki va tashqi elementlarining samaradorligini hamda bir- biri bilan bog‘liqligini ta’minlaydi. Innovatsion tizimning bu holatini uyg‘unlik deb atash qabul qilingan. IK faoliyatida uyg‘unlikka erishuv, innovatsion menejmentning asosiy maqsadli vazifasi bo‘lib hisoblanadi. IKlarga nisbatan uyg‘unlik vazifasi endogen hamda ekzogen yo‘nalishlarga ajratilgan. Endogen uyg‘unlik deganda IK ning barcha ichki tizim elementlarini, uning subtizimlarini muvofiqlashuvi tushuniladi. En- dogen uyg‘unlikni ta’minlash uchun innovatsiyalarni firma ichidagi boshqaru- vi maxsus tizimi ishlab chiqilishi lozim. Unda quyidagi vazifalar xal etiladi: 1.3-chizma. Investitsiyalarni sanoatga jalb etish sxemasi. Me’yoriy baza Nazorat qiluvchi organlar Federal maqsadlar dasturlari Idoralar-davlat dasturi buyurtmachilari Nodavlat investitsion fondlari Investorlar Hukumat qarorlari Moliya vazirligi Kafolat fondi Qimmatli qog‘ozlar emitentlari Davlat investitsion dasturi Iqtisodiyot vazirligi Davlat investitsion fondlari Investorlar 15 strategik innovatsion tamoyilni ishlab chiqarish; innovatsion loyihalar va dasturlarni shakllantirish va faoliyatning mavzuviy yo‘nalishlarini aniqlash; tashkilot tizimi hamda innovatsiyalarni boshqarish tizimi ishlab chiqilishi; ishlab chiqarish jarayonlarini va innovatsion mahsulotlar realizatsi- yasini rejalashtirish; kadrlarni tanlash va joylashtirish, IK potensialidan samarali foy- dalanishni ta’minlash; ishlarni kalendar bo‘yicha taqsimlash va ularni bajarilishini nazorat qilish; ijod qilish muhitini yaratish va intellektual mehnatning yuqori motivatsiya bilan ta’minlash. Ekzogen uyg‘unlik IKning tashqi muhit supertizimlari bilan mu- vofiqligini ta’minlaydi va tashqi muhit cheklashlarini hisobga olgan holda hamda innovatsion faoliyatni maqsadli yo‘naltirilganlik maxsus faoliyati bilan amalga oshiriladi. Innovatsion menejmentda ekzogen uyg‘unlik quyidagi vazifalarni ko‘rib o‘tadi: uzoq va qisqa muddatli innovatsion faoliyat maqsadlarini shakllanishi; marketing tadqiqotlarini tashkil etilishi va o‘tkazilishi; atrof-muhitga ziyon yetkazmaslik ishlarini rejalashtirilish va ekologik jarayonni hisobga olinishi; raqobatchilarning ilg‘or yutuqlarini va progressiv tajribasini baho- lash va ulardan foydalanish (benchmarking); innovatsion dasturlarda kooperatsiyani tashkil qilish; ITTning obyektiv g‘oyalari va xaridor talablarini hisobga olish. IK o‘z mohiyati va vaqt bo‘yicha uyg‘unligi strategik va operativ shakl- larga ega. Uyg‘unlikning strategik shakli IKni uzoq muddat yashab qo- lishiga olib keladi va strategik innovatsion maqsadlar va loyihalarni shakl- lantirishga yo‘naltirilgan strategik menejmentni ta’minlaydi. Uyg‘unlikning operativ shakli tanlangan strategiyani rivojlantirish vositasi bo‘lib, u IK- dagi operativ menejment tizimi orqali ta’minlanadi. Innovatsion menejment funksiyalari tizimi (1.4-chizma). Innovatsion menejment mohiyati innovatsion tadbirlarni o‘tkazish va tayyorgarlik ko‘rish davrida amalga oshiriladigan boshqaruv jarayonlari va funksiyalari tarkibi bilan aniqlanadi. Menejment funksiyalari deganda oldin ta’kidlab o‘tilganidek, innovatsiyalar ishlab chiqarilganda yechiladigan boshqaruv- ning umumiy vazifalari tarkibi tushuniladi. Innovatsion jarayonlarning xilma-xilligi ularni boshqarishni turlarga bo‘lishni qiyinlashtiradi. Nazariyada va amaliyotda innovatsion menejment funksiyalarining turli xil tizimlari foydalaniladi. Biz innovatsion menejmentning ikki guruh funk- siyalarini to‘g‘ri ajratmog‘imiz lozim: asosiy va ta’minlovchi menejmentning asosiy yoki predmetli funksiyasi hamma turlar uchun va innovatsiyani ishlab 16 chiqarishning istalgan shartlarida umumiylashtirilgan. Menejmentning asosiy funksiyalari innovatsion faoliyat boshqaruv jarayonining asosiy bos- qichlarini o‘zida aks ettiradi va barcha boshqaruv ierarxik darajalarining predmet sohalarini ajratadi. Samarali menejment istalgan innovatsion ti- zimda quyidagi asosiy predmet funksiyalarini amalga oshirishi lozim: maqsad- larni shakllantirish, rejalashtirish, tashkil etish va boshqaruvning predmet, ijtimoiy-psixologik va jarayonli sohalari bir-birini to‘ldiradi va innovatsion menejmentning asosiy funksiyalari bir butun tizimini tashkil qiladi. 1.4-chizma. Innovatsion menejment funksiyalari tizimi. Innovatsiyalarni boshqarish jarayonining mohiyati. Menejmentning asosiy predmet funksiyalari innovatsiyalarni boshqarish jarayonining mo- hiyatini aniqlaydi va innovatsion faoliyat maqsadlarini shakllantirishni, in- novatsiyalarni rejalashtirishni, innovatsiyani ishlab chiqarishdagi ishlarni tashkil etish va nazoratni o‘z ichiga oladi. (1.5-chizma). Innovatsion faoliyat maqsadlari shakllanishi. Berligan chizma bo‘yicha boshqaruv jarayoni aniq vaqt oralig‘ida innovatsion faoliyatni maqsad va vazifalarini shakllantirishdan boshlanadi. Innovatsion menejmentda maqsad – bu barcha ko‘rsatkichlar yig‘indisi sifatida olingan rejalashtirilgan davrda innovatsion tizimning talab etilgan yoki talab etilmagan (istalgan) holati. Tashkilot yoki faoliyat maqsadlari ma’lum vaqt oralig‘ida o‘zining aniq yo‘nalishga ega bo‘lishi kerak. Shunday qilib, tashkilot maqsadi, bir tomon- dan, jarayon baholanishi va prognozi natijasi bo‘lib, ikkinchi tomondan, rejalashtirilgan innovatsion tadbirlarga chegara bo‘lib xizmat qiladi. Shu ikki Predmet funksiyalar Jarayonli funksiyalar Ijtimoiy- psixologik funksiyalar Maqsadlarni shakllantirish Rejalashtirish Tashkilot Nazorat Qarorlar Kommunikatsiya Delegirovanie Motivatsiya 17 funksiyaga amal qilish uchun innovatsiya maqsadini shakllantirish bir qan- cha talablarga javob berishi kerak. Ularning asosiylariga quyidagilar kiradi: 1. Innovatsiya maqsadi aniq shaklga ega bo‘lishi va o‘lchana olishi kerak. Ular mohiyati bo‘yicha ilmiy, texnik, iqtisodiy, ijtimoiy yoki siyo- siy ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin va ular rivojlanishning ishlab chiqa- rish, moliya, kadr, marketing vazifalarini yechishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Lekin barcha innovatsion faoliyat maqsadlarini shakllantirish hollarida aniq ko‘rinishga ega bo‘lishi, innovatsiya turi tavsifiga mos kelishi va tashkilot ichki hamda tashqi yo‘nalishlarini aniqlamog‘i lozim. 2. Innovatsiya maqsadlari kerakli natijalarga erishish uchun aniq vaqt bo‘yicha taqsimlanmog‘i lozim. Maqsadlarni vaqt bo‘yicha yo‘nalishi yo‘llarni aniqlashtirishga, ularga erishish usullariga, davrlarga taqsimlash- ga, tashkilot rivojlanishi to‘xtovsizligini ta’minlashga imkon yaratadi. 3. Innovatsiya maqsadlariga erishish mumkin bo‘lishi kerak. Maqsad unga erishish strategiyasini shakllantirishga va qabul qilingan rivojlanish strategiyasini realizatsiya qilish bo‘yicha rejaviy tadbirlar dasturi tayyor- lash uchun ishlab chiqiladi. Shuning uchun innovatsion faoliyat maqsad- lari jamoada erishish mumkin bo‘lgan vazifalarni qo‘yishi lozim. 4. Innovatsiyalarning maqsadlari xilma-xilligi bir-biri bilan bog‘liq va bir- biriga qarama-qarshi bo‘lmasligi kerak. Ma’qul innovatsion tashkilot maqsadlari tizimi shakli bo‘lib, uning maqsadlar daraxtini ko‘rish tushuniladi. 1.5-chizma. Innovatsion menejment asosiy funksiyalari o‘rtasidagi bog‘liqlik. Maqsadlarni shakllantirish jarayoni innovatsion menejmentning muhim tadbirlaridan biri hisoblanadi. U innovatsion sohadagi barcha rejaviy hisob- kitoblarning asosiy qismi va birlamchi puntki bo‘lib hisoblanadi. Innovatsiyalarni rejalashtirish. Rejalashtirish innovatsion menejment funksiyasi sifatida rivojlanish maqsadlarini aniqlashni, resurs bilan Innovatsiya maqsadlari Rejaviy vazifa va loyihalar Aks aloqa Innovatsiya Tashkil etish shakllari Innovatsiv maqsadlarini shakllantirish Innovatsiyalarni rejalashtirish Innovatsiyalarni tashkil qilish Innovatsiyalar nazorati 18 ta’minlanganlik va bozordagi talablarga innovatsion faoliyat asosiy yo‘nalishlarini shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Innovatsiyani rejalashtirish mohiyati shundaki, u yerda hisob-kitoblarida quyidagilar bilan ta’minlanadi: IK maqsadlarini qismlash va ularni alohida tizim bo‘limlariga yetkazish; realizatsiya qilinayotgan loyihalar hajmini aniqlash; innovatsion loyiha ish- tirokchilari bo‘yicha vazifalarni taqsimlash; har davrga belgilangan vazifalarni bajarishni ta’minlashni va alohida ishlarni realizatsiya qilish muddatlarini hamda ketma-ketlikka rioya qilishni, kerakli resurslar hajmini aniqlash. Innovatsiyalarni rejalashtirish zaruriyati zamonaviy shartlarda tashkilot raqobatbardoshligini ta’minlash bilan bog‘liq. Ular innovatsion loyiha ko‘lamini kengayishi; innovatsion jarayonlarning ko‘p variantlik va ehti- mollik shakllari; innovatsion sohada kooperatsiyaning kengayishi va max- suslashganlikni o‘sishi; innovatsion faoliyat natijalari evaziga tashkilotning iqtisodiy majburiyatlari ortishi va xo‘jalik mustaqilligini kengayishi bilan aniqlanadi. Innovatsion faoliyatning hamma sanab o‘tilgan rivojlanish omillari innovatsiyadagi boshqaruv qarorlarini rejaviy ishlab chiqishni ta- lab qiladi. Bu xulosa ham kichik IKlarga ham yirik IKlarga taalluqli. In- novatsion menejmentning bir butun tizimida rejalashtirish quyidagi asosiy vazifalarni hal qiladi: innovatsion faoliyat maqsadlarini tizimlashtirish va ularni alohida ijro etuvchilarga yetkazish; belgilangan rivojlanish maqsadlariga erishishni tadbirlar, ilmiy, texnik va ishlab chiqarish vazifasini yechishni ta’minlaydigan dasturlarni shakllantirish; alohida maqsadlar, tadbirlar va ijro etuvchilar o‘rtasidagi vaqtin- chalik bog‘liqlik; qabul qilingan innovatsion dasturlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar baholanishi; innovatsion loyiha bo‘yicha ishlarni bajarilishini nazorat qilish. Rejalashtirilgan vazifalarni hal qilish aniq tashkilot tizimlarini, ularni ijro etuvchilarni jalb qilishni va ularning kelishilgan holdagi faoliyatini tashkil qilishni talab qiladi. Innovatsiyalarni tashkil qilish (1.6-chizma). Tashkil qilish mohiyati funksiyasi qabul qilingan IK rivojlanish strategiyasini realizatsiya qilish maqsadida belgilangan rejaviy vazifalarni hal qilishni o‘z ichiga oladi. Bu- ning uchun kerakli resurslar hajmini belgilash, masalalarini taqsimlash, ijro etuvchilar vaqtini belgilash, ishtirokchilar kooperatsiyasini aniqlash, nazoratni ta’minlash va boshqa ishlar qilish kerak bo‘ladi. Barcha darajadagi boshqaruvchilar faoliyatining salmoqli qismini egal- lagan innovatsiyalarni tashkil qilish innovatsion menejmentning asosiy funksiyalaridan hisoblanadi. Innovatsion menejmentda tashkil etish qabul qilingan rejaviy qarorlarni samarali bajarish maqsadida innovatsion jara- yonning barcha elementlarini vaqt va oraliq bo‘yicha maqsadga muvofiq 19 birligini ta’minlaydi, innovatsiyani tashkil qilishni tizimlashtirilishi va tur- lanishning muhim belgilari bo‘lib tashkiliy qarorlarni vujudga kelish vazi- falari, shakllari va usullari tushuniladi. 1.6-chizma. Innovatsiyani tashkil qilish shakllari. Innovatsion menejmentda innovatsiyani tashkil qilishning turli shakl- laridan foydalaniladi. Tuzilma shakli deganda, innovatsion jarayonlar ele- mentlarining makon va vaqtdagi birlashmasi va faoliyati usullari tushuni- ladi. Innovatsiyalar tuzilmasi shakllari mazmun jihatidan innovatsion lo- yihalarni olib borishda mehnat taqsimotining turli usullaridan iborat. In- novatsiyaning bunday tashkil etish shakllariga konsentratsiya, ixtisoslash- ganlik, kooperatsiyalanish va kombinatsiyalanishlarni kiritish mumkin. Konsentratsiya ma’lum bir yo‘nalishdagi innovatsiyalarning tobora kattaroq miqyosda yirik firma IKlarga jamlanish jarayonini bildiradi. In- novatsion faoliyatning konsentratsiyalanishga intilishi xuddi kichik inno- vatsion biznesning kengayish jarayoni kabi biznesning eng ilg‘or sohala- riga mablag‘larni innovatsiya qilishdek tabiiy bozor omillaridan biridir. Ixtisoslashganlik innovatsiyalarni tashkil qilish shakli sifatida IKlarni tashkiliy tuzilmalarini barpo qilishda va uning innovatsion ko‘rinishini chegaralash yo‘llari, hamda kichik bo‘limlarga ma’lum turdagi ishlar va mahsulotlarni biriktirishda qo‘llaniladi. Bunda innovatsion ko‘rinish keng- ligi IK ixtisoslashganligi doirasida innovatsion jarayon mustahkamligi va rivojlanish sur’atlari asosida turlicha bo‘lishi mumkin. Kooperatsiyalash zamonaviy shartlar asosida tashkil etishning muhim shakli sifatida dunyo tajribasida innovatsion loyihalar o‘tkazilishida tan olingan. Kooperatsiyalash IK ixtisoslashganligi va loyihalarni amalga oshi- rish qiyinchiliklari, tashkilotlararo hamkorlikni chuqurlashuvi, innovat- sion sohada xalqaro koordinatsiyaning rivojlanishi, miqyosli ilmiy ishlab chiqarish dasturlarini amalga oshirish natijasi sifatidadir. Innovatsion jarayonlarni tashkil qilish shakllari Tashkil qilish vazifalari Tashkil etish shakllari Tashkil etish usullari makonda vaqtda ixtisoslashgan konsentratsiyalashgan kooperatsiyalashgan kombinatsiyalashgan formal noformal 20 Kombinatsiyalanish innovatsiyalarni tashkil qilishda IKlardagi allaqa- chon olingan natijalar yoki xomashyo, energiya va materiallardan ikki- lamchi foydalanishga asoslangan ishlab chiqarish va innovatsion jarayon- larni tashkil etishda va amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Qo‘shimcha samarali effekt olish uchun firmalar bazaviy bilimlar doirasida qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazib, ularni yangi sohalarga joriy etadi. Yuqorida sanab o‘tilgan innovatsion jarayonlar tashkil etishning shakl- lari tashkiliy qarorlarni tayyorlashda asosiy qurol bo‘lib xizmat qiladi. Ular rasmiy hamda norasmiy ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Innovatsion menejmentda nazorat. Nazorat menejmentning predmet funksiyasi sifatida innovatsiyadagi boshqaruv siklini yakunlaydi va bu bi- lan boshqa barcha funksiyalarning samaradorligini ta’minlaydi. Innovat- sion menejmentda nazorat funksiyasining mohiyati shundan iboratki, u berilgan tashkiliy shartlar asosida qabul qilingan maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan belgilangan rejaviy vazifalarni bajarilishini ta’minlaydi. Nazorat vazifalariga quyidagilar kiradi: •innovatsion faoliyat va uning natijalari to‘g‘risidagi axborotlarni yig‘ish va tizimlashtirish; •olingan faoliyat natijalari holatini baholash; •faoliyat natijalariga ta’sir qiluvchi omillar, chetga chiqish sabablari tahlili; •rivojlanish maqsadlariga erishishga yo‘naltirilgan qarorlarni tayyor- lash va bajarish. Tashkilotda nazoratni tashkil qilishning asosiy mazmuni bo‘lib quyidagi belgilar hisoblanadi: nazorat maqsadi, predmet sohasi, ko‘lami va nazorat shakli. Strategik nazorat yuqori menejment faoliyatining IKga mohiyati bo‘lib hisoblanadi va u innovatsiya rivojlanishining hisobi, baholanishi, natijalar tahlili, ilg‘or tamoyillarini amalga oshirishni ko‘rib o‘tadi. U strategiyani shakllantirish bosqichida ham, uni realizatsiya qilish bosqichida ham ish- tirok etadi. IKning strategik nazorati hayotiy zarur bo‘lgan tizimlarga yondashadi: marketing, ilmiy-texnik prognozlarga, mahsulot portfeliga. Strategik nazoratni tashkil etish va o‘tkazishda sifatli baholash usullari- dan, tendensiyalarni solishtirma baholashdan foydalaniladi. Operativ nazorat tashkilotdagi o‘rta va quyi boshqaruv tizimini o‘z ichiga oladi. U joriy hisobga, amalga oshirilayotgan innovatsion jarayon- larni tahliliga yo‘naltiriladi va belgilangan rejaviy vazifalarni ijro etishni o‘z vazifasi deb biladi. Operativ nazorat obyektlari bo‘lib mavzuviy va ishlab chiqarish vazifalari, ishni olib borish muddatlari, rejada ko‘rsatilgan resurs- lar, IK faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar hisoblanadi. Operativ nazoratni tashkil etish va o‘tkazishda miqdoriy hisob va innovatsion loyihalar holati tahlili usullaridan foydalaniladi. IKdagi boshqaruv nazoratining barcha turlari predmet belgisi bo‘yicha moliyaviy va ma’muriyga ajratiladi. 21 Moliyaviy nazorat IKning yakuniy iqtisodiy ko‘rsatkichlariga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Uning obyektlari bo‘lib foyda, faoliyat xarajatlari, ishlab chiqarish va sotish ko‘lami, investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi va IKning hamda alohida loyihalarning moliyaviy holati (to‘lovga qobiliyatliligi va likvidliligi) hisoblanadi. Dunyo tajribasida moliyaviy nazorat bir butun kontrolling tizimi do- riasida olib boriladi. IKdagi innovatsiyaning ma’muriy nazorati ham ierarxik tuzilishga ega. Lekin ular birinchi bo‘lib natijaviy ko‘rsatkichlarga emas, balki innovatsi- yalar boshqaruviga tarqaladi. Ma’muriy nazorat obyektlari bo‘lib, loyiha- lar va ularning alohida bo‘limlari, rejaviy vazifalar, muddatlar va yetkazib berishlar, jamoadagi ijro etuvchilar holati, tadqiqotlar ishlab chiqishlar- larning mavzuviy rejalari hamda ishlab chiqarish dasturlarini amalga oshirish hisoblanadi. Ma’muriy nazorat innovatsion menejmentning ham strate- gik, ham operativ qismini o‘z ichiga oladi. IKdagi ma’muriy nazoratni tashkil etish asosida maxsus tuziladigan hisobning va boshqaruvning bar- cha darajalari hisoboti standart tizimlari qo‘llaniladi. Nazorat boshqaruvining shakllari va ko‘lami ikki omilga bog‘liq: nazorat subyektlari va ularni tashkil etishning aniq vazifalari. Har bir IK innovatsion faoliyati bo‘yicha o‘zining ichki nazorat tizimiga ega va u hamma darajadagi menejmentning boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo‘lgan axborot bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari IK mustaqil xo‘jalik subyekti sifatidan tashqi nazorat organlari uchun obyekt hisoblanadi: yuqori turuvchi tashkilotlar, davlat xalqaro nazorat organlari. Tashqi va ichki nazorat to‘liq hamda tanlangan ko‘rinishga ega bo‘ladi. To‘liq nazorat IK tashkiliy tizimida qabul qilingan doimo harakatda bo‘luvchidir, u butun tizim sifatida ko‘riladi. Tanlangan nazorat, odatda, bir martalik tadbir sifatida bo‘ladi. Innovatsiyalarni boshqarishning asosiy funksiyalarini ko‘rib chiqish va ularni amalga oshirish tartibi innovatsion menejmentning umumiy texnologik tizimini tashkil qiladi. Ular bir xil darajada menejmentning ham strategik, ham operativ doirasida muhim. Har bir juft bog‘langan pred- met funksiyalar «maqsad – omil» davrida faoliyat yurituvchi o‘zida yopiq boshqaruv qarorlari ko‘rinishini aks ettiradi. Birinchi «maqsad – rejalashtirish» ko‘rinishida rejalashtirish jarayoni ko‘rib o‘tilgan tadbirlar va rejalashtirilgan resurslar belgilangan rivojlanish maqsadi- ga erishishni ta’minlash shartida tugaydi. Aks holda rivojlanishning birinchi maqsadlarini o‘zgartishiga to‘g‘ri keladi. «Rejalashtirish – tashkilot» ikkinchi bosqichida belgilangan rejaviy vazifalarni samarali ijro etishni ta’minlovchi tashkiliy rejalarni izlash tushuniladi. Va nihoyat uchinchi «tashkilot–nazorat» bosqichida qabul qilingan tashkiliy shartlarga muvofiq rejaviy vazifalar va kelishmovchiliklarni oldini oluvchi qarorlar ishlab chiqish tushuniladi. 22 1.1.3. Innovatsiyaning klassifikatsiyasi Innovatsiyani bir qator belgilariga qarab klassifikatsiya qilinadi. Iqti- sodiyotni rivojlanishdagi ahamiyatiga ko‘ra innovatsiya bazis, yaxshilay- digan va ratsionalizatsiyalaydigan ma’nolardan iborat. Innovatsiya jarayoni 2 xil: yetakchi (pioner); quvuvchi. Pioner tipidagi innovatsiya jarayoni jahon birinchiligiga erishishi uchun chegarani anglatadi (masalan, AQSH). Quvuvchi innovatsiya jarayoni arzon hamda tez natija beruvchi hisobla- nadi (masalan, Yaponiya). Yo‘nalishiga ko‘ra innovatsiya: – ilmiy instrumentlar jarayon innovatsiyasi; – mahsulot innovatsiyasiga bo‘linadi. Yangiliklar darajasi bo‘yicha innovatsiya klassifikatsiyasi bu – jami innovatsiyalarni yangilk darajasi bo‘yicha innovatsiyalariga nisbati orqali baholashdir. Yangilik tushunchasi texnologik jarayon yoki mahsulotga nisbatan ish- latiladi. Mana shu nuqtada yangi mahsulotga nisbatan bazis innovatsiyasi yuzaga keladi. Yangilash innovatsiyasi mahsulotlarni yanada sezilarli darajada yaxshilash, shuningdek, ishlab chiqarish usullarining sezilarli rivojlanishini anglatadi. Innovatsiyada tovarlarning tashqi ko‘rinishini o‘zgartirish (ratsional innovatsiya) yoki estetik innovatsiya (rangi, dekoratsiyasi... ) yoxud texnik o‘zgarishlar bo‘lib, buning natijasida tovarning konstruktiv tuzilishi o‘zgarishsiz qoladi. Yangilik innovatsiyasi texnologik parametrlari bo‘yicha yoki bozor talabalari bo‘yicha yangilanishni talab qiladi. Texnologik parametrlar bo‘yicha yangilanish, bu – mahsulotni yaratishda yangi muammolar va yarim fabrikatlar, shuningdek, komplektlanadigan yangi xomashyolardan foydalanishini talab qiladi. Texnologik parametrlarga – jarayon yangilanishi: – ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini qo‘llash; – yuqori darajadagi avtomatizatsiyasi; – ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini qo‘llash; – yuqori darajadagi avtomatizatsiyasi; – ishlab chiqarishning yangi metodlarini qo‘llash kiradi. Yangi mahsulot texnologiyalari yaratish bo‘yicha ilmiy ish uchun ha- yotiylik davri mavjud bo‘lib, har bir innovatsion loyihaning alohida bos- qichlarida yuzaga keladi. Yangi jarayonlarni bir bosqichdan ikkinchisiga o‘tkazish quyidagi ket- ma-ketlikda o‘tkazishadi: 1-bosqich: bu g‘oyaning yuzaga kelishidan uning texnik ishlab chiqarishgacha bo‘lgan bosqich; 23 2-bosqich: o‘rtacha bosqich – g‘oyaning texnik yuzaga keltirishdan tijorat maqsadlarida qo‘llanishgacha bo‘lgan bosqich; 3-bosqich: intiho bosqichi – keng ko‘lamli ishlab chiqarishgacha bo‘lgan bosqich. Innovatsiyaning ilmiy nuqtayi nazardan 4 bosqichi bor: 1) g‘oya ustida ilmiy izlanish; 2) g‘oyani yuzaga chiqarish; 3) g‘oyani o‘zlashtirish; 4) seriyali va keng ko‘lamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish. Fanda mehnat bu – ijodiy yondashishdir, ya’ni izlanishlarni olib bo- rish bo‘yicha ijod qilishdir. Fandagi mehnat nazariy va eksperemental faoliyatining birligini tashkil etishi kerak, ya’ni har xil toifadagi xodimlar: olimlar, muhandislar, ma’muriyat xodimlari, xizmatchilarni birlashtirishi kerak. Ilmiy mehnat jarayonida yangidan-yangi qonunlar tasavvurlar, hisob- kitob usullari, xullas yangi bilimlarni hosil qiladiki, ular yangi tovar mah- sulotlarni yaratishda qo‘l keladi. Ilmiy mehnatning natijasi sifatida texnik obyektning qo‘llanilishi texni- kasi tavsifi, qo‘llanilishi to‘g‘risidagi ilmiy axborotlar (yangi fundamental bilimlar) hisoblanadi. Ilmiy-texnik mehnat aniq bilimlarga suyanadi. 1.1-jadvalda innovatsiyaning klassifikatsiyasi keltirilgan. Ilmiy-texnik jarayon bosqichlari bo‘yicha innovatsiya o‘ziga hos xu- susiyatlarga ega: – texnik mahsulotlarni ishlab chiqarishda rivojlangan usullardan foy- dalanish; – tashkiliy boshqaruv xususiyati, avvalo, ishlab chiqarish transport va savdo, ta’limotda optimallikni tashkil etish bilan bog‘liq; 1.1-jadval. Tavsifli alomatlar Innovatsiyaning guruhli tavsifi 1 Innovatsiyaning tatbiq etish sohalari boshqaruv, tashkilot, ijtimoiy sanoat 2 Ilmiy texnik jarayoni (ITJ) bosqichlari ilmiy, texnik, texnologik, konstruktorlik, ishlab chiqaruvchi, informatsion 3 Innovatsiyaning intensiv bosqichi “bun”, teng kuchsiz, to‘liq 4 Innovatsiyaning amalga oshish tezligi tez, sekinlashtirilgan, kanalovchan, tarqoq, teng o‘lchovli, har tomonlama o‘zgarish 5 Innovatsiya miqyosi transkontinental, transmilliy, hududiy, yirik, o‘rta, kichik 6 Innovatsiya natijaliligi baland, past, mustahkam 7 Innovatsiya samaradorligi iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik integral 24 1.2-jadval. – informatsion xususiyat ilmiy-texnik sohada innovatsion faoliyatda ratsional informatsiyani yuzaga keltirish bilan bog‘liq; – ijtimoiy xususiyati mehnat sharoitini yaxshilash, sog‘liqni saqlash, ta’lim, madaniyat muammolarini yechishga qaratilgan. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda quyidagi innovatsiya klassifikatori jadvali keltirilgan (1.2-jadval). Mazkur klassifikator innovatsiyani u yoki bu belgilar bo‘yicha guruh- lash imkonini yaratadi. Masalan: tarmoq innovatsiyasi bu – ma’lum bir sohaga qaratilgan boshqarishga ta’sirini belgilaydi. Radikal innovatsiya darajasi – bu innovatsiyaning ta’sir parametrlarini belgilaydi. Innovatsiya jarayoni o‘ziga: fan-texnika ishlab chiqarish va iste’molni qamrab oladi. – innovatsiya jarayonning boshi, odatda, fundamental yoki izlanish xarakteriga ega bo‘lgan ilmiy izlanishlarni anglatadi, ya’ni to‘liq nazariy yondoshish: – mazkur izlanishlar asosida amaliy xarakterga ega bo‘lgan izlanish- lar, ishlar amalga oshiriladi. 1.1.4. Investitsion menejmentning mohiyati Ko‘pgina maxsus iqtisodiy adabiyotlarda investitsion menejment – bu korxonaning investitsion faoliyati barcha tomonlarini boshqarish jarayoni deb ta’riflanadi. Shu bilan birga, investitsion menejmentning asosiy maqsadi kor- xonaning turli rivojlanish bosqichlarida investitsion strategiyani amalga oshirishni ta’minlashda hamda investitsion loyihalarni samarali amalga oshirishda o‘z aksini topadi. Bunday faoliyat natijasida, rivojlangan mamlakatlar tajribasida moddiy va inson resurslari samarali muvofiqlashtirilishi loyiha qiymatining 20% ga yaqin miqdorini iqtisod qilish mumkinligi amalda isbotlanmoqda. Alomatlar tavsifi Alomatlar ma’nolari Ta’sir va miqyos kengligi global tarmoqli mahalliy Innovatsiyaning radikal darajasi bazis rivojlanuvchi psevdo innovatsiya G‘oya manbalar ochiq ixtiro ixchamlashgan takliflar bosh- qalar Yangilik turi konstruktsiya va texnologiya tirik organizm Mavjud analoglarning o‘rin almashtirish usuli erkin o‘rindoshlik tizimli o‘rindoshlik 25 Strategik maqsadlarni amalga oshirish jarayonida esa, investitsion menej- ment muhim masalalar majmuasini hal etishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozimdir. Birinchidan, samarali investitsion faoliyat hisobiga korxonalarni jadal iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini ta’minlash. Har qanday firma va kompaniya tashkil etilgan kunidan boshlab, uning rivojlanish strategiyasida ishlab chiqarish, faoliyatini kengaytirish, mahsulot assortimenti o‘sib borishi va hududiy diversifikatsiyalashni ta’minlanishi ko‘zda tutiladi. Bunda birinchi navbatda, kompaniyaning uzoq muddatli strategik maqsadlarini ta’minlash investitsion faoliyat orqali amalga oshiriladi. Investitsiya faoliyati samara- dorligi va iqtisodiy rivojlanish sur’atlari o‘rtasida uzviy bog‘liqlikning mavjud bo‘lishi muhim ahamiyatga egadir. Ikkinchidan, investitsion faoliyat natijasida olinadigan daromadni (foy- dani) ko‘paytirishni ta’minlash. Foyda faqatgina investitsiya faoliyati na- tijalarini belgilabgina qolmay, balki umumiy xo‘jalik faoliyatini ham ta’riflaydi. Lekin korxonalarning iqtisodiy rivoji uchun balans foydasiga nisbatan sof foyda ko‘proq kerak bo‘ladi. Shuning uchun ham bir necha muqobil qarorlar ichidan sarf qilingan xarajatga nisbatan sof foydasi ka- folatlangan loyihalarni tanlab olish zarurdir. Uchinchidan, investitsiya tavakkalchiliklari xavfini kamaytirishni ta’minlash. Investitsiya tavakkalchiliklari turli xil bo‘lib, barcha investit- sion faoliyat yo‘nalishlariga mansubdir. Ba’zi hollarda, bu tavakkalchilik- lar nafaqat olinadigan daromad va foydani, balki butun yo‘naltirilgan kapital bilan bog‘liq zararga ham olib kelishi mumkin. Shuning uchun boshqaruv qarorlari bilan bog‘liq alohida investitsion loyihalarni amalga oshirishda moliyaviy zararlarga sabab bo‘luvchi investitsiyalash bilan bog‘liq tavakka- lchiliklarni har tomonlama kamaytirish muhim ahamiyatga ega. To‘rtinchidan, investitsiya faoliyati jarayonida korxonalarni moliyaviy va to‘lov qobiliyatini mustahkamlash. Investitsiya faoliyati yirik miqdor- dagi kapitallarni uzoq muddatga muomaladan chiqarilishi bilan bog‘liqdir. Bu esa, o‘z navbatida, kompaniyani moliyaviy va to‘lov qobiliyati pasa- yishiga ta’sir ko‘rsatishi, hattoki uni inqirozga olib kelishi ham mumkin. Bundan tashqari, ko‘pgina investitsion loyihalarni moliyalashtirish chet- dan qarz olish hisobiga amalga oshiriladi. Kompaniya aktivlarida olingan qarzlar hissasi o‘sishi uni moliyaviy barqarorligiga putur etkazishi mum- kin. Shuning uchun loyihaning moliya manbalari shakllantirilayotganda, bu ko‘rsatkich kompaniyaning moliyaviy holatiga va to‘lov qobiliyatiga qanday ta’sir o‘tkazishini oldindan ko‘ra bilish muhimdir. Beshinchidan, investitsiya loyihalarini amalga oshirishni jadallashtirish yo‘llarini izlash. Rejalashtirilgan har qanday investitsiya loyihasini iloji bo- richa qisqa muddatlarda, sifatli qilib amalga oshirish kerak. Bu esa, kom- paniyaning jadal rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, jadal amalga oshirilgan investitsiya loyihasi tezroq pul mablag‘lari oqimi ke- 26 lishini ta’minlaydi va investitsiya loyihalarini amalga oshirishni jadallash- tirish maqsadida olingan kredit mablag‘larini kamaytarish jarayonini ham jadallashtiradi. Nihoyat, tez amalga oshirilgan investitsion loyihalar ichki investitsiyalar bozoridagi konyunkturani mamlakatda investitsiyalash muhitining yomonlashuvi natijasida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zarar va tavakkalchiliklarni keskin kamaytiradi. Yuqorida sanab o‘tilgan investitsion menejmentning barcha vazifalari o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Masalan, korxona rivojlanishining jadal sur’atlari bir tomondan yuqori daromadli investitsiya loyihalarini amalga oshirish natijasida erishilishi mumkin bo‘lsa, ikkinchi tomondan, boshqa loyiha- larni amalga oshirish muddatlarini tezlatish bilan bog‘liq bo‘lishi mum- kin. O‘z navbatida, investitsiyalardan olinadigan foydani ko‘paytirishga qilingan harakat investitsion tavakkalchiliklar ko‘payishiga olib keladi. Shuni hisobga olib, bu ko‘rsatkichlarni o‘zaro optimallashtirish lozim. Investit- sion tavakkalchiliklar bilan bog‘liq xavfni kamaytirish kompaniyaning moliyaviy barqarorligini va to‘lov qobiliyatini ta’minlovchi asosiy yo‘nalishlardan biridir. Bundan kelib chiqqan holda, investitsion menejmentning asosiy vazi- fasi investitsiya faoliyatidan olinadigan daromadlarni (foydani) ko‘paytirish bilan birga, kompaniyalarni yuqori sur’atlar bilan rivojlantirish va mus- tahkamlashdan iboratdir. Investitsion menejmentning ushbu muhim vazifalaridan uning quyi- dagi asosiy funksiyalarini keltirib chiqarish mumkin: 1. Tashqi investitsion muhitni va investitsiyalar bozori konyunkturasi istiqbolini o‘rganish. Bunda amalga oshirilayotgan investitsion faoliyat va investitsiyalash jarayonlari bilan bog‘liq tashkiliy-huquqiy shart-sharoit- lar tadqiq qilinadi; investitsiyalar bozori konyunkturasini belgilovchi omil- larni tahlil qilish; korxona faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan investitsiya bo- zorlari konyunkturasi istiqbolini alohida segmentlarga bo‘lgan holda o‘rganib chiqish. 2. Investitsiya faoliyati bilan bog‘liq strategik yo‘nalishlarni ishlab chiqish. Bu vazifani amalga oshirishda kompaniyani iqtisodiy rivojlanishi- ning umumiy strategiyasi va investitsiyalar bozori konyunkturasi istiqbo- lini aniqlash orqali investitsion faoliyatning maqsadlar tizimi va yaqin ke- lajakda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalar shakllantiriladi. 3. Investitsiya resurslarini shakllantirish strategiyasini ishlab chiqish. Bu vazifani amalga oshirishda investitsion faoliyat uchun zarur bo‘lgan investitsiya resurslari bilan bog‘liq umumiy ehtiyojini; o‘z moliya mablag‘lari hisobidan investitsiya resurslarini shakllantirish imkoniyatlarini (foyda, am- ortizatsiya chegirmalari va boshqalar); pul bozoridagi vaziyatdan kelib chiqqan holda (avvalambor, suda foizini me’yori) investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun chetdan kredit mablag‘larini (birinchi navbatda, 27 alohida investitsiya dasturlarini aksiyalashtirish yordamida) jalb etish zaru- riyati va maqsadga muvofiqligi o‘rganib chiqiladi. Investitsiya resurslari manbalari tarkibini takomillashtirish jarayonida xususiy va chetdan jalb etilgan mablag‘lar mutanosibligini ta’minlash, shuningdek, alohida kredi- torlar bo‘yicha moliyaviy to‘lov manbalarini diversifikatsiyalash va kela- jakdagi moliyaviy barqarorlik va to‘lov qobiliyati ta’minlanishini amalga oshirish lozim bo‘ladi. 4. Alohida real, investitsion loyihalarni aniqlash va ularning samara- dorligini baholash. Bu funksiyani amalga oshirish jarayonida investitsiya bozoridagi joriy takliflar o‘rganib chiqiladi; korxonaning investitsion strate- giyasiga mos keluvchi investitsion loyihalar tanlab olinadi va chuqur tah- lil qilinadi; har bir investitsiya loyihasi bo‘yicha alohida daromadlilik dara- jasi va boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlar ham hisoblab chiqiladi. 5. Alohida moliyaviy dastaklarni investitsion sifatlarini baholab, ular ichidan eng samaradori tanlab olinadi. Bu jarayonni amalga oshirishda, ushbu moliyaviy dastaklarni bozordagi munosib takliflari ko‘rib chiqiladi va ularning alohida investitsion sifatlari baholanadi. Shuningdek, ularning haqiqiy bozor qiymatlariga ham baho berilib, moliyaviy dastaklar orasi- dan eng samaralilari tanlab olinadi. Bunday moliyaviy dastaklar asosini bugungi kunda («fond dastaklari» deb nomlanuvchi) aksiyalar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlar tashkil etadi. 6. Investitsiya portfelini shakllantirishda daromadlilik, likvidlilik va tavakkalchilik ko‘rsatkichlarini baholash. Bu vazifani amalga oshirish jara- yonida har bir investitsiya loyihasi va moliyaviy dastaklar bo‘yicha jalb qilinishi mumkin bo‘lgan chet el investitsiyalarini, tavakkalchilik va daro- mad ko‘rsatkichlarini hisobga olib, ular orasidan amalga oshirish uchun eng qulay yo‘l tanlab olinadi. Investitsiya portfelini shakllantirishni bir- inchi bosqichida real va yaxlit moliyaviy investitsiyalar o‘rtasidagi muta- nosiblik optimallashtiriladi; ikkinchi bosqichda, alohida turlar bo‘yicha eng samarali (daromadlilik va tavakkalchilik nisbati asosida) investitsiya loyihalari (investitsiyalash uchun moliyaviy asboblar) tanlab olinadi. Uchin- chi bosqichda loyihani likvidliligi baholanadi. Bunda shakllantirilgan in- vestitsiya portfelini joriy davr ichida amalga oshiriladigan investitsiya lo- yihalari yig‘indisi sifatida qabul qilish mumkin. 7. Alohida investitsiya dasturlari va loyihalarini amalga oshirishni jo- riy rejalashtirish va bevosita boshqarish. Bu vazifani amalga oshirish jarayonida shakllantirilgan investitsiya portfelini boshqarish maqsadida turli xil joriy rejalar ishlab chiqilib, ulardan alohida investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan bog‘liq taqvim rejalarini va ularni budjetini aniqlashda foydalaniladi. 8. Investitsiya dasturlari va alohida loyihalarni amalga oshirishning monitoringini (nazoratini) tashkil etish. Bu vazifani amalga oshirish jara- 28 yonida har bir investitsion loyiha va alohida investitsiya dasturlarini amalga oshirish bilan bog‘liq birlamchi kuzatuv ko‘rsatkichlar tizimi shakllantiri- ladi; ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish muddati belgilanadi; amalga oshi- rilayotgan investitsiya loyihalarini muddatlar, hajmlar, samaradorlik va boshqa belgilangan ko‘rsatkichlardan chetga chiqish sabablari aniqlanadi. 9. Samarasiz investitsion loyihalardan va kapitalni reinvestitsiyalashdan o‘z vaqtida chiqish uchun qarorlarni tayyorlash. Alohida investitsion loyiha- lar (moliyaviy dastaklar)ni kutilayotgan yoki haqiqiy samaradorligi investit- siya bozori konyunkturasi, korxonaning moliyaviy holati, investitsion portfelini shakllantirishda yo‘l qo‘yilgan xatolar natijasida hisob-kitoblarga nisbatan ancha kam bo‘lishi mumkin. Bu holda, bunday investitsion loyihalardan chiqish (alohida moliya dastaklarini sotish) va uning shakllari (sotish, aksiyalashti- rish va h.k.) to‘g‘risidagi qarorlar qabul qilinadi. Shu bilan bir qatorda, in- vestitsion portfel tahlil qilinib, bo‘shagan kapitalni reinvestitsiyalash, boshqa investitsion loyihalarni yoki moliyaviy vositalarni tanlash amalga oshiriladi. Bizning fikrimizcha, bugungi kunda Davlat investitsiya dasturiga ki- ritilayotgan loyihalarda va umuman, iqtisodiyotimizda amalga oshiri- layotgan investitsion loyihalar uchun loyihaviy menejmentning asosiy ta- lablariga to‘la rioya etish masalasini qo‘yish vaqti keldi. Samarali loyihaviy menejmentni shakllantirish milliy iqtisodiyotni muhim tavsifnomasiga aylanib bormoqda. Bu yerda, iqtisodchi-olimlar ta’kidlayotganlaridek, to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el investitsiyalari ular uchun eng ko‘p imtiyozlar va yengilliklar yaratilayotgan bozorlarga emas, balki iqtisodi ravon rivojlanayotgan bozorlarga intilayotganliklari ta’kidlab o‘tilgan. Haqiqat tariqasida shuni ham tan olish kerakki, chet el investitsiya- larini jalb qilishda alohida dastaklar sifatida imtiyoz va yengilliklarni yaratib berishdan foydalanish kabi yondoshuvlar saqlanib kelinmoqda. Xususan, O‘zbekistonda bunday tuzilmaviy siyosatning asosiy dastagi sifatida dav- lat investitsiyalari (loyihalarni moliyalashtirish), kredit siyosati (markazlash- tirilgan kreditlar), valyuta siyosati (uskunalar importini rag‘batlantirish), chet el investitsiyalarini jalb qilish (imtiyozlar va yengilliklar) kabi yo‘nalishlar alohida ajralib turadi. Ayni vaqtda, tashqi va ichki investitsiyalarni aniqlashning usul va us- lubiyotlarini ishlab chiqishda kapital qo‘yilmalaridan nafaqat bir marota- ba foyda olish, balki «zanjiriy samara»ga erishishni rejalashtirish ko‘proq ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlanmoqda. Bundan tashqari, loyihalashtirish, investitsiyalar hajmini rejalashtirish va loyihalarni amalga oshirishni boshqarishning barcha bosqichlari o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lishi zarurligi ko‘rsatib o‘tilmoqda. Shu bilan birga, investitsiya loyihalarini ishlab chiqish bilan bog‘liq qator muammolarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Ularni moliyalashtirish esa eng dolzarb va muhim masala hisoblanadi: 29 – xarajatlar smetasi (ta’minotchilar xarajatlari, bajariladigan ish qiy- mati, alohida xarajatlar); – xarajatlar amalga oshiriladigan muddatlar; – amalga oshirilgan xarajatlar to‘g‘risida ma’lumotlar; – natura shaklidagi qo‘yilmalar va mavjud aktivlarni baholash uslubiyoti; – loyiha qiymatiga kiritilgan, ko‘zda tutilmagan xarajatlar bo‘lishi mumkin bo‘lgan ortiqcha xarajatlarga yo‘l qo‘yilgan hollarda zaxira yor- damida moliyalashtirishni ta’minlash manbalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar. Loyiha qiymatiga kelajakda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan barcha xarajatlarni, shuningdek, sug‘urta xarajatlarini ham qo‘shish lozimdir. Bunday xarajatlar, odatda, moliyalashtirish haqidagi kelishuvlarga imzo chekilishdan oldin amalga oshiriladi va korxonaga ajratilayotgan mablag‘lar hisobidan qoplanishi mumkin. Agar loyiha mavjud obyektlarni kengaytirish bilan bog‘liq bo‘lsa, u holda korxona pul mablag‘larining harakati, daromadlar haqida hisobotlar va joriy balansni taqdim etish kerak bo‘ladi. Loyihada moliyaviy xarajatlar tuzilmasi bilan bir qatorda moliyalash- tirish haqidagi ma’lumotlar ham ko‘rsatib o‘tilishi zarur. Birinchidan, aksiyadorlik kapitali bo‘yicha: – moliyalashtirish manbalari va muddatlari; – naqd pul yoki natura ko‘rinishida kiritilayotgan aksiyadorlik kapi- talining hajmi; – paylarni taqsimlash tartibi (shu bilan birga, xodimlarning ishtiroki); – agar bank doimiy aksiyador tariqasida ishtirok etmasa, u holda ka- pitalni kamaytarish shartlari. Ikkinchidan, kreditlar bo‘yicha: – kreditlash manbalari; – kreditorlarning o‘ziga xos xususiyatlari; – valyuta xarakteri; – kreditlash shartlari (imtiyozli foiz stavkalari, tovar va xizmatlarni sotib olish zarurligi va h.k.); – loyihaga taalluqli bo‘lgan boshqa yoki loyiha balansidagi mavjud kreditlarning shartlari. Shuningdek, xarajatlar tuzilmasiga ta’sir etuvchi quyidagi kelishuvlar ham muhim rol o‘ynaydi: sotish (sotib olish) haqidagi kelishuv, homiy- larning (uchinchi tomonni) kafolatlari; boshqa yordamchi kelishuvlar; hukumat tomonidan qo‘llab-quvvatlashlar, ya’ni (dotatsiya, soliq im- tiyozlari); loyihani moliyaviy jihatdan ta’minlanganligi; garov turlari va boshqalar. Bundan tashqari, investitsiyalar haqida so‘z yuritilganda, loyihada qarzlarni qoplashga va dividendlarni to‘lashga yetarli bo‘lgan naqd pul 30 mablag‘lari tushumi ham ko‘zda tutiladi. Shu bilan birga, prognozlarning muddatlari, ya’ni kredit-investitsiya muddatlari bilan mos kelishi kerak. Investitsiya loyihasida quyidagi ma’lumotlar ham o‘z aksini topishi lozim, ya’ni, chegirma va yig‘imlarni hisobga olgan holda, mahsulotning narxi va sotish hajmi; asosiy faoliyat xarajatlari; ishchi kuchi, transport xarajatlari, kommunal xizmatlar, sotish va boshqarish xarajatlari; kapital ta’mirlash; aylanma kapital; xomashyo va tayyor mahsulot zaxiralari; kom- paniya hisobvaraqalarini to‘lash shartlari; mahsulot yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitob shartlari va boshqalar. Moliyaviy faoliyat natijalarini investitsion loyihada quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha aks ettirish lozimdir: berilishi ko‘zda tutilayotgan dividendlarni hisobga olgan holdagi foyda va zararlar; korxona faoliyati- ning birinchi va keyingi yillar bo‘yicha balansi; asosiy faoliyatdan olina- digan naqd pul tushumlari va manbalari, tushum manbalari va ulardan foydalanish, ko‘rsatilgan sof pul mablag‘lari oqimi; kreditlar va foizlarni to‘lash grafigi, to‘lanishi lozim bo‘lgan mavjud va yangi qarzlar, hamda ularning foizlari; amortizatsiya aktivlarining grafigi; aylanma kapital va undagi o‘zgarishlar haqidagi ma’lumotlar; kreditni to‘lash muddati davo- mida korxona to‘lashi lozim bo‘lgan soliqlarning taxminiy grafigi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, barcha grafiklarda amalga oshiriladigan xarajatlar va olinadigan daromadlarning muddatlari ham ko‘rsatilishi kerak. Bu talablarning bajarilishi nafaqat alohida investitsion loyihalarni boshqarish samarasini oshirishga, balki O‘zbekistonda investitsion jarayonlar sifat ko‘rsatkichlari yaxshilanishiga olib kelishi mumkin. 2003-yilda kapital qo‘yilmalarning texnologik tarkibida progressiv tarkibiy o‘zgarishlar. Natijada, mashina va uskunalar sotib olishga yo‘naltirilayotgan investitsiyalar 6,4% oshdi, montaj ishlariga ajratiladi- gan investitsiyalar esa 6,6% kamaydi (1.3, 1.4, 1.5 va 1.6-jadvallar.) 1.3-jadval. Asosiy kapitalga investitsiyalarning texnologik tarkibi (%) Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi. 02/I 02/I-II 02/I-III 2002 03/I 03/I-II 03/I-lll 2003 Jami 100 100 100 100 100 100 100 100 Qurilish-montaj ishlari 52,8 54,4 55,9 53,1 50,4 48,6 51,3 46,5 Mashina, uskuna, jihozlar 35,0 32,4 32,1 35,1 36,0 36,0 35,1 41,5 Boshqa xarajatlar 12, 2 13, 2 12, 0 11, 8 13, 6 15, 4 13, 6 12, 0 31 1.4-jadval. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish tarkibi (umumiy hajmiga nisbatan % hisobida) Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi. Shu jumladan: Yillar Sa noat Ele ktr oener get ika Yoqilg‘i Qora metallu rgiy a Ran gli metallurgiya Kimyo Mashin asozlik Qurilish materialla ri Yengil Oziq-ovqat Bos h qa t armo qlar 1995 100,0 14,8 13,7 1,3 10,2 5,4 8,8 6,6 19,9 9,3 10,0 1996 100,0 14,6 16,3 1,5 8,4 5,3 8,2 7,2 20,5 7,6 10,4 1997 100,0 11,6 16,4 1.2 9,2 4,2 7,6 6,0 21,4 10,4 12,0 1998 100,0 99 14,9 1,1 9,8 5,0 12,8 5,6 17,9 12,3 10,7 1999 100,0 10,2 13,3 1,0 8,9 5,2 11,7 5.5 17.3 13,6 13,3 2000 100,0 8,5 15,3 1,3 10,2 6,0 9,9 5,4 19,1 13,3 11,0 2001 100,0 8,1 13,2 1,4 10,9 6,0 11,2 5,2 20,0 12,6 11,4 2002 100,0 7,7 13,4 1,5 13,3 5,9 10,3 4,6 19,5 14,3 9,5 2003 100,0 8,7 12,4 1,8 14,9 5,6 12,1 4,5 20,0 12,4 7,6 02/I 100,0 7,9 14,6 1,4 10,1 6,0 10,6 4,0 21,5 15,1 8,8 02/I-H 100,0 7,3 14,0 1,5 13,5 5,9 10,8 4,5 18,9 14,7 8,9 02/I-III 100,0 7,6 14,0 1,5 13,8 5,8 10,2 5,0 17,5 14,6 10,0 03/I 100,0 8,9 11,6 1,7 12,5 6,0 12,7 3,6 23,9 12,9 6,2 03/I-II 100,0 8,6 11,8 1,9 15,0 6,1 13,0 4,1 20,3 12,9 6,3 03/1-III 100,0 9,2 12,7 1,9 15,5 6,0 12,8 4,6 17,5 12,7 7,1 32 Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi. 2003-yilda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tomonidan 1441,3 mlrd. so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilgan, ish va xizmatlar baja- rilgan (1. 7-jadval). Moddiy sohada mahsulot ishlab chiqarish ulushi 2002- yildagi 83% dan 2003-yilda 85,4% gacha oshdi. Yoqilg‘i, kimyo va neft- kimyo, yengil, oziq-ovqat, elektrotexnika sanoati va avtomobilsozlik mah- sulotlari ishlab chiqarish hajmi ko‘paydi. 1.5-jadval. Sanoat tarmoqlari bo‘yicha asosiy kapitalga investitsiyalar tarkibi (%) Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi. 1.6-jadval. Asosiy kapitalga investitsiyalarning texnologik tarkibi (%) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Sanoat–jami 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Elektroenergetika 7,0 10,1 9,3 10,1 7,5 5,3 3,8 6,4 9,4 Yoqilg‘i 15,5 36,1 33,1 29,3 22,2 20,2 32,2 29,0 21,2 Metallurgiya 13,9 11,7 12,9 10,2 10,1 9,0 11,4 14,5 22,2 Mashinasozlik 44,0 7,6 7,9 10,2 8,8 13,8 14,6 10,9 3,7 Yengil 7,1 13,8 6,9 15,1 6,9 7,9 15,9 14,1 21,3 Oziq-ovqat 3,9 10,1 16,0 11,9 7,5 8,4 5,8 6,0 3,8 Kimyo va neft- kimyo 2,0 4,7 8,0 7,2 31,8 26,7 9,9 11,1 9,2 Qurilish materiallari 1,5 1,5 1,4 2,7 1,6 0,9 1,2 1,2 1,6 Boshqa tarmoqlar 5,1 4,4 4,5 3,3 3,6 7,8 5,2 6,8 7,6 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Jami 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Qurilish-montaj ishlari 55,0 61,0 58,0 62,0 43,0 61,0 48,2 53,1 46,5 Mashina, uskuna, jihozlar 35,0 29,0 32,0 30,0 48,0 25,0 39,5 35,1 41,5 Boshqa xarajatlar 10,0 10,0 10,0 8,0 10,0 14,0 12,3 11,8 12,0 33 1.7-jadval. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar hajmining dinamikasi Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi. Nazorat savollari 1. Innovatsion menejment fanining predmeti va uslubi nimadan iborat? 2. Innovatsion sohada kapital bozori tuzilmalarini tushuntiring. 3. Innovatsion menejmentning maqsad va vazifalarni tushuntirib bering. 4. Innovatsiya qanday tashkil etiladi? 5. Innovatsiya klassifikatsiyasini keltiring. 6. Endogen uyg‘unlik deganda nimani tushunasiz va uning vazifalarini sanab chiqing. 7. Innovatsion menejmentning qanday funksiyalari tizimi mavjud? 8. Ilmiy-texnik jarayon bosqichlari bo‘yicha innovatsiya o‘ziga xos qaysi xususiyatlarga ega? 9. Investitsion menejmentning mohiyati nimalardan iborat? 10. Investitsion menejmentning qanday funksiyalarini bilasiz? Test savollari: 1. Endogen uyg‘unlik deganda nimani bilasiz? – IKning barcha ichki tizim elementlarini, uning subtizimlarini mu- vofiqlashuvi tushuniladi; – kadrlarni tanlash va joylashtirish, IK potensialidan samarali foydala- nishni ta’minlash; – markazlashgan investitsiyalar qaytarish sharti bilan va tanlov aso- sida amalga oshirilishi; – IKlarga nisbatan uyg‘unlik vazifasi. 2. Innovatsiyaning ilmiy nuqtayi nazardan 4 bosqichi: – g‘oya ustida ilmiy izlanishi; g‘oyani yuzaga chiqarish; g‘oyani o‘zlashtirish; seriyali va keng ko‘lamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish; Ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar hajmi Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish Bajarilgan xizmatlar hajmi mlrd. so‘m % mlrd. so‘m % mlrd. so‘m % 2002 1049,5 100 871,3 83,0 178,2 17 2003 1441,3 100 1230,9 85,4 210,4 14,6 34 – keng ko‘lamli ishlab chiqarishgacha bo‘lgan bosqich; g‘oya ustida ilmiy izlanishi; tashkiliy boshqaruv xususiyati; – g‘oya ustida ilmiy izlanishi; – bu g‘oyaning yuzaga kelishidan uning texnik ishlab chiqarishgacha bo‘lgan bosqich; g‘oyani yuzaga chiqarish; g‘oyani o‘zlashtirish; – g‘oyaning texnik yuzaga keltirishdan tijorat maqsadlarida qo‘llanishgacha bo‘lgan bosqich; texnik mahsulotlarni ishlab chiqarishda rivojlangan usullardan foydalanish; seriyali va keng ko‘lamda ishlab chiqa- rish va xizmat ko‘rsatish. 3. Innovatsion menejmentning nazorat vazifalariga quyidagilar kiradi: – innovatsion faoliyat va uning natijalari to‘g‘risidagi axborotlarni yig‘ish va tizimlashtirish; olingan faoliyat natijalari holatini baholash; – innovatsion faoliyat maqsadlarini tizimlashtirish va ularni alohida ijro etuvchilarga yetkazish; belgilangan rivojlanish maqsadlariga erishish- ni tadbirlar, ilmiy, texnik va ishlab chiqarish vazifasini yechishni ta’minlaydigan dasturlarni shakllantirish; – alohida maqsadlar, tadbirlar va ijro etuvchilar o‘rtasidagi vaqtin- chalik bog‘liqlik; qabul qilingan innovatsion dasturlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar baholanishi; – innovatsion loyiha bo‘yicha ishlarni bajarilishini nazorat qilish: rivojla- nish maqsadlariga erishishga yo‘naltirilgan qarorlarni tayyorlash va bajarish. 1.2. ILMIY KONSTRUKTORLIK INNOVATSION FAOLIYATNI TASHKIL QILISH VA SAMARADORLIGINING TAHLILI Reja: 1. Ilmiy konstruktorlik innovatsion faoliyatni tashkil qilish. 2. Ilmiy konstruktorlik innovatsion faoliyatning samaradorligini tahlili. Tayanch iboralar: konstruktorlik innovatsion faoliyatni, kashfiyot, ixti- ro, ratsionalizatorlik taklifi, iqtisodiy samaradorlik. Ilmiy konstruktorlik innovatsion faoliyatni tashkil qilish. Bo‘limlar, la- boratoriyalar va sektorlar bo‘yicha funksiyalarni ratsional taqsimlash, rahbar ko‘rsatmalarining xodim majburiyatlari bilan mosligi birlashmaning tashkiliy va funksional tizimlari orasidagi munosabat, gorizontal va vertikal muno- sabatlarning maqsadga yo‘naltirilganligi, har bir xodimning malakasi va xarakteriga mos ravishda tor ixtisoslashuvi – bularning barchasi innovat- sion menejment doirasida hal qilinadigan masalalardir. Innovatsion menejment tahlili birlashmada tashkiliy va funksional tizimlar orasida mutanosiblik yo‘qligini ko‘rsatmoqda. Funksional vazi- falar tashkiliy tizim tomonidan moslashtirilgan deb bo‘lmaydi. 35 Turli bo‘limlarda bir xil ishlarning, masalan, shartnomalarni tuzish va moliyaviy tartibga rioya qilish va hokazolarning takrorlanishi ko‘zga tash- lanib turibdi. Har bir bo‘limda shartnomalar tuzish, olish tartibi debitorlik va kredi- torlik qarzlariga yo‘l qo‘ymaslik, shartnoma shartlari bajarilishiga stimul berish yoki ular bajarilmaganda sanksiyalarning turli shakllarini qo‘llash, kreditorlik qarzlarni undirish uchun xo‘jalik-moliyaviy-ma’muriy va boshqa hisob-kitobni amalga oshirish tartibi va qo‘llanishi faktorining xizmatlari, moliyaviy kelishmovchiliklarni xo‘jalik sudiga taqdim etish tartibi har bo‘limni moliyaviy monitoring qilish va hokazolarning huqu- qiy asoslarini chuqur professional darajada biladigan xodimga ega bo‘lish mumkin emas deb hisoblaymiz. Bularning barchasi bizni quyidagi xu- losaga olib keladi: barcha bo‘limlarning shartnomalari bilan shug‘ullanadigan, umuman birlashmaning shartnomaviy munosabatlari bilan shug‘ullanadigan bitta bo‘limni shakllantirish lozim. Bu bo‘lim zimmasiga kreditorlik va debitorlik qarzlarini minimumga yetkazish uchun shartnoma imzolashga qadar hamkorning moliyaviy ah- volini va to‘lovga qobilyatini o‘rganish ham yuklanishi kerak. Oldingi mavzuda tahlil qilganimizday birorta bo‘lim marketing bilan shug‘ullanuvchi funksiyaga ega emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mar- keting izlanishlarisiz tijorat ishlarini olib borib bo‘lmaydi. Ilmiy-texnik mahsulot va xizmatlar bozorini sektorlarga bo‘lib, har bir sektorda talab va taklifni o‘rganib chiqish kerak. Bozordagi raqobatchilarni potensial imkoniyatlarini sistematik tarzda o‘rganish kerak. Rejalashtirilayotgan yildan oldingi yilning oxirida mos funksional bo‘limlar shartnomalar tuzish bo‘yicha o‘z takliflarini berishlari shart. Lekin shartnomani tuzish, hamkorlar bilan muzokaralar olib borish shartnoma shartlarining hajmi, sifati, muddati, moliyaviy monitoringi bo‘yicha ba- jarilishi bilan tavsiya qilingan bo‘limning yuqori malakali yurist va iqti- sodchilari shug‘ulanishi zarur. Masalaning ikkinchi tomoni ham mavjud. Yangi buxgalteriya balan- sida «Majburiyatlar» degan maxsus qismi bo‘lib, ishda bu majburiyatlar- ning bajarilishi ham yangi loyihalanayotgan bo‘lim zimmasiga yuklatilishi kerak. Bundan tashqari, u bu qisim yuzasidan buxgalteriyaga o‘z vaqtida to‘liq axborot berishi kerak. Ma’lumki, majburiyatlar bu mavjud resuslarga nisbatan e’tirozlardir. Ko‘rib turganimizdek majburiyatlar bu o‘zida doimiy hisob-kitobni mu- jassamlashtirgan bugalteriya balansining eng asosiy 3 qismidan biridir. Doimiy hisob-kitob balans tenglamasida quyidagicha ifodalanadi: ak- tivlar, majburiyatlar, xususiy kapital. Bunday majburiyatlar nimaga tengligini topishimiz mumkin: majburi- yatlar, aktivlar, xususiy kapital. 36 Bu sohada boshqaruv funksiyasi amalga oshirilib, qayta tuzilayotgan bo‘lim shartnoma tomonlari bilan majburiyatlarini shubhasiz bajarilishini ta’minlaydi. Bularning barchasini KIITB birlashmasi zaxiralari sifatida ko‘rib chiqish kerak va uning amalga oshirilishi natijasida «Paxtasanoatilm» OAJ IIUM innovatsion menejmenti samaradorligi oshishini kutish mumkin. Ilmiy-tadqiqot ishlari rentabelligi o‘sishiga xizmat qiladigan asosiy potensial zaxira bu narx shakllanishi sohasidir. Turli xil tadqiqot ishlari uchun umumiy aniq mezonlarning yo‘qligi hech kimga sir emas, shuning uchun bu yerda yashiringan ochilmagan zaxiralar ularning potensial ish- lab chiqarish darajasi bilan bog‘liq va bundan erishilgan daraja yaqin horij (MDH) mamlakatlari va xalqaro talabdagi darajalar bilan taqqoslanishi kerak. Ilmiy tadqiqot mahsulotining narxi shu bilan birga yangilanish kashfiyot darajasiga ham bog‘liq. Yangilanish darajasi – kashfiyot darajasini to‘g‘ri baholash uchun dunyoda har yili 2–3 kashfiyot nishonlanadi. Kashfiyot – oldin insoniyatga ma’lum bo‘lmagan hodisa. Bir kashfiyot inson hayotining turli jabhalarida yuzlab yangiliklar yaratilishiga olib keladi. Ixtiro – bu kashf etilgan tarkib va xossalarni inson, jamiyat, atrof- muhit, tomonidan oqilona o‘zlashtirilishidir. Ratsionalizatorlik taklifi aynan qandaydir muhit, vaziyat, predmet, hodisa uchun ixtironing o‘zlashtirilishi yoki takomillashtirilishidir. Har bir ixtiroga inson hayotining turli sohalarida yuzlab ratsionalizator takliflari to‘g‘ri keladi. To‘laqonli yuqoridagi baholash mezonlari bozor talabi va taklifi ham- da raqobatchiliklarning xulq-atvorini hisobga olgan holda ish natijalariga narxlarni belgilash kerak. Narx faqatgina barcha xarajatlarni qoplabgina qolmay, IINM xodimlariga stimul berish mumkin bo‘lishi ishlab chiqarishni kengaytirish tashkilotining ilmiy salohiyati va kuchini oshirish zaxira fond- larini yaratishga imkon beradigan daromadni ham o‘z ichiga olishi kerak. KIITB samaradorligini oshirishning muhim zaxirasi – bu «Paxtasanoatilm» IICHM OAJ bo‘limlari bajaradigan funksional iqtisodiy vazifalarni qayta taqsimlashdir. Shunday qilib, birlashma tarkibida quyidagilar mavjud: – iqtisodiyot laboratoriyasi, 5 shtat birligi bilan; – prognozlashtirish va iqtisodiy tahlil bo‘limi, 2 shtat birligi bilan; – texnik-iqtisobiy asoslash, loyihalash bo‘limi, 4 shtat xodimi bilan. Savol tug‘iladi, nega asosida bozor iqtisodiyoti yotadigan iqtisodiy muammolar alohida 3 ta mustaqil bo‘limda bir-biri bilan aloqasi hal qilini- shi kerak. Chunki bu jamoalar bilan hal qilinadigan iqtisodiy muammolar kelib chiqishi jihatidandir. Ularni bitta yirik iqtisodiy birlikka birlashtirish yaxshi emasmi, bu tarmoq miqyosidagi yirik iqtisodiy muammolarni yechish- ga imkon beradi, ilmiy ishlab chiqarishda izchil koordinatsiya bo‘lardi, tar- moqda yagona iqtisodiy siyosat yurgizish real imkoniyati vujudga kelardi. 37 Ilmiy konstruktorlik innovatsion faoliyat samaradorligining tahlili. Af- suski, birlashmada amaliy va nazariy hisob-kitoblarda faqat bitta iqtisodiy samaradorlikni hisoblash metodikasi o‘zlashtirilgan va qo‘llaniladi. Bu xara- jatlar bo‘yicha nisbiy iqtisodiy samaradorlikning hisobidir. P = S + I En bunda, P – xarajatlari; S – yangi texnika yoki xizmatning tannarxi boshqa hollarda ekspluatatsion xarajatlar; I–yangi texnika yaratish uchun innovatsion xarajatlar; En – 0,b15 ga teng bo‘lgan samaradorlikning me’yoriy koeffitsenti. Biz o‘rgangan, tahlil qilgan birorta ilmiy-texnik hisobotda ilmiy-tad- qiqot ishi tugallanmaguncha iqtisodiy samara hisobining hech qaysi biri turi amalga oshirilmagan. Masalan, quyidagilar hisoblanmagan: mavzu tanlanishida natijalar bo‘yicha ilmiy-tadqiqot mavzularini iqtisodiy asoslashga bunday yondashuv innovatsion xarajatlar tavakkal darajasini oshiradi va tez-tez natijasiz yoki salbiy kapital bilan tugashi mumkin. Masalan, RSTU 3592–92 ga o‘zgartirish koeffitsientini kiritish harakatlarida tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosaga kelib, «Mumkin bo‘lgan doirada mavjud 10% li farqlanishni RSTU 3592– 92 standartiga kiritishni maqsadga muvofiq emas deb topiladi». Bundan tashqari quyidagilar qo‘llanilmaydi: – iqtisodiy samaradorlikni hisoblashda vaqt omilini hisobga olish usuli. Axir vaqt bilan albatta hisoblashish shart. – baholash depressiyasi hisoblanmaydi, shuning uchun o‘z vaqtida ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishdagi tavakkal darajasini hisoblash mum- kin emas; – yangi mahsulot ishlab chiqarishda teng vaqtdagi xarajatlarni hisob- lash metodikasi amalda qo‘llanilmaydi; – tarmoq miqyosida umumiy iqtisodiy samaradorlik hisobi olib bo- rilmaydi. Umumiy iqtisodiy samaradorlik Eum= DI Bu yerda, Eum – qo‘yilgan innovatsion vositalardan umumiy iqtisodiy samaradorlik; D – ishlab chiqarishning texnik darajasi o‘sganligi hisobiga daromad- ning o‘sishi; I – innovatsion vositalar hajmi. Iqtisodiy samaradorlik hisobida vaqt omilini hisobga olish. Ev = En X F (T1-T2) Bu yerda Ev – yangi texnikani kiritishni tezlashtirishdan iqtisodiy samaradorlik; En – samaradorlik me’yoriy koeffitsenti; T1 va T2 rejadagi va haqiqiy yangi texnika kiritish davomiyligi. Hisoblarning yuqoridagi mexanizimlari orqali ilmiy-tadqiqot ishining u yoki bu olib borish texnologiyasida iqtisodiy samaradorlikning qanday zaxiralari mavjudligini aniqlash mumkin. 38 Nazorat savollari Ilmiy konstruktorlik innovatsion faoliyatni tashkil qilishda qanday ichki tuzilmalar bor? Kashfiyot, ixtiro va ratsionalizatorlik taklifi deganda nimani tushunasiz? Iqtisodiy samaradorlikni hisoblaganda qanday ko‘rsatkichlar qo‘llanilmaydi? Umumiy iqtisodiy samaradorlik va iqtisodiy samaradorlik qanday teng- lama yordamida hisoblanadi? 1.3. INNOVATSION MENEJMENTNI YAXSHILASHDAGI IMKONIYATLAR Reja: 1. Qayta ishlash sanoatining asosiy tarmog‘i – paxta sanoati. 2. Ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari iqtisodiy samaradorlik uchun muhim omildir. Tayanch iboralar: salohiyat, taktik vazifa, va iqtisodiy samaradorlik. Qayta ishlash sanoatining asosiy tarmog‘i – paxta sanoati. Ma’lumki, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida biz eksport-import qonunlarimizni xalqaro normalarga to‘g‘ri kelishiga va sheriklarimiz paxta mahsulotini qayta ishlash va bu sohadagi ishlarni investitsiyalashga majburmiz. Ko‘rinib turibdiki, bizning qonunlarda ikki maqsadlilik bor. Asosiy va ke- rakli maqsad – O‘zbekiston Respublikasi xomashyo bazasi bo‘lib qolmasligi kerak. Birinchidan, katta strategiyali rejada biz paxta xomashyoni import qil- masdan asta-sekinlik bilan kelajakda shu yerda qayta ishlash. Shunday bo‘lganda hamma mahsulot foydasini, paxtani terib olishdan to uni tayyor holga keltir- guncha foyda bizda qolardi. Bundan tashqari, bu qilinayotgan rejalar, amalga oshgan taqdirda qishloq joylarda ham minglab ishchi o‘rni yaratiladi. Ikkinchi vazifa – taktik vazifa. U shuni nazarda tutadiki, hali tayyor mahsulotli sanoat bazasi yaratilgani yo‘q, biz hozircha katta qismini eks- port qilishga majburmiz. Bu eksport qilinadigan paxta jahon bozorida raqobatbordosh bo‘lishi kerak. Chet el tajribasini o‘rganib shu ma’lum bo‘ldiki, ko‘pgina xorijiy fir- malar tola tozalashdagi chang ma’lum miqdorda kam qilib beriladi. Shuni nazarda tutib, izlanishlar natijasida shuni tushundikki, asosiy re- zerv effektning ko‘tarilish asosi xomashyo o‘sishini normallashtirib boshqa- rib turish zarur. Uning tolalik darajasini ijobiy tomonga o‘zgartirish quyidagilar orqali, ya’ni tola changi koeffitsientini silindri va ishchi kamerasi parametr- lar asosini o‘zgartirishni taqozo etadi. Tadqiq izlanishlari ko‘rsatadiki, sifatli tola ishlab chiqarishni ko‘paytirish, tola yo‘qotilishini qisqartirish va elektr energiyani tejamkor qo‘llash kelajakdagi asosiy maqsaddir. 39 Ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari iqtisodiy samaradorlik uchun muhim omildir. Asosiy maqsad shundan iboratki, ya’ni iqtisodiy samaradorlik hammasi bir tomonga yo‘naltirilgan maqsaddir. Shuni nazarda tutish kerakki, biz iqtisodni gapirganimizda resurslar ishlatilishini kamaytirish nazarda tutiladi. Iqtisodiy samara materiallar ishlatilishi hajmini narxda qo‘yilishidan iborat. Agarda qandaydir paxta tozalash zavodi ilmiy ishlab chiqarishni tashkil qilib va tola ko‘payishiga erishgan bo‘lsa, buning o‘rniga xaridordan o‘z tovarini yuqori narxda sota oladi. Bu samara ikki narsani nazarda tutadi: ikki narxning farqi paxta tolasi tonnasiga va qayta ishlangandan keyingi paxta tolasining narxiga bog‘liqdir. Iqtisodiy samaradorlik – bu munosabat shunga olib keladiki, iqtisodiy samaraning hajmi innovatsion xarajatlar ko‘payishidadir. Shu jihatdan iqtisodiy samara, iqtisodiy samaradorlik har xil iqtisodiy kategoriyadir. Ular bir-biriga bog‘langan bo‘lib, asboblar bahosi natijasi ilmiy izlanish ishla- rining ishlab chiqarish ko‘rinishida bo‘ladi. Bu bo‘limlar quyidagilar. – taxminiy hisob, tematika tanlanishi birinchi bosqichda ilmiy-tad- qiqot ishlari (ITI) qo‘llanishi; – potensial va yillik kutilayotgan vazifani bajaruvchi. Bundan tashqari, samaradorlik rejali hisobidagi ishlab chiqaruvchi ajratishning rejali qismini texnikani va samarani ITI natijalariga ko‘ra qo‘llanilishi. Iqtisodiy samara iqtisodiy samaradorlik ITI mavzusida, muammolar ilmiy izlanishli ko‘rinishi bir butun ko‘rsatilishini iqtisodiy samaraning hisobiga ITI natijalarini ajralishiga iqtisodiy potensialni ITIning asosiy 40% ulushini tashkil qiladi. Birinchi bosqichda iqtisodiy samara hisoblari asoslandiki, ITI nati- jalari va bunda iqtisodiy samara ITIning o‘zidir. Iqtisodiy samara va ITI iqtisodiy samaradorligi ishlab chiqarish o‘lchamlarida beriladi. Shu jihat- dan ITI ishlab chiqarishda xarajatlar yig‘indisiga bog‘liq holda jarayon bosqichlarida, «ishlab chiqarish tadqiqotlari»da izlanish fundamenti, ilk izlanishlar, qayta ishlash, yalpi ishlab chiqarish xarajatlari izlanishdan ishlab chiqarishga tatbiq qilinadi. Talabga ko‘ra xarajatlar hisobi tadqiqotlar bosqichida mehnatli va shunga yaqin hisoblar ishlab chiqarish bosqichlarida yalpi ishlab chiqa- rish kapitali xarajatlar hisobiga bog‘liq. Nazorat savollari 1.Respublikamiz qonunlarida ikki maqsadlilikni so‘zlab bering. 2. Qayta ishlash sanoatining taktik vazifasi qanday? 3. Innovatsion menejmentni yaxshilashdagi imkoniyatlar qanday? 40 1.4. XORIJ INNOVATSIYA VA INNOVATSION MENEJMENT TAJRIBASI Reja: 1. Jahon iqtisodiyotiga chetdan kiritiladigan investitsiya oqimlari va uni jalb qilishdagi muammolari. 2. Xorijda innovatsion menejmentining tashkil etilishi. 3. Innovatsiya jarayonida xorij tajribasi imkoniyatlari. Tayanch iboralar: inovatsion menejmenti usullari, davlat strategiyasi, sifat boshqaruv. 1.4.1. Jahon iqtisodiyotiga chetdan kiritiladigan investitsiya oqimlari va uni jalb qilishdagi muammolari Jahon iqtisodiyoti globallashib, savdo yo‘lidagi to‘siqlar kamayib, soliq qonunlari va tartibi izga tushib borayotgan hozirgi sharoitda chetdan kiritil- gan investitsiya oqimlari tez sur’atlar bilan o‘smoqda. Bevosita chet el in- vestitsiyalarining dunyo bo‘yicha umumiy hajmi 1980-yildagiga qaraganda 14 baravardan ziyod o‘sib, 2002-yilda 7 trln. AQSH dollariga yetdi. Hozirgi vaqtda butun dunyoda 64 mingta mamlakatlararo kompaniya mavjud bo‘lib, ular 870 mingta xorijiy sho‘ba korxonalari faoliyatini nazorat qilib turadi. Ushbu korxonalar sotayotgan mahsulot hajmi taxminan 18 trln. AQSH dollarini tashkil etadi. Bu esa jahon eksporti hajmidan 2 baravardan ziyoddir. So‘nggi 10–15 yil mobaynida jahon iqtisodiy tizimida katta sifat va miq- dor o‘zgarishlari yuz beradi. U parchalanib ketgach, bozor iqtisodiga o‘tayotgan mamlakatlar katta ettilik mamlakatlari, 20 ta rivojlangan mamlakatlar guruhi kabi va boshqa yangi atamalar paydo bo‘ladi. Ommaviy axborot vositalarida endilikda siz «jahon iqtisodiyoti krizisi» degan so‘zlarni uchratmaysiz, bu atama o‘rnini «global iqtisodiy pasayish» degan tushuncha egallaydi. Bir qutbli dunyo sharoitida jahon iqtisodiyoti yagona tutash tizimi bo‘lib, bu tizim ichida tovarlar va xizmatlar moliya va investisiy oqim- lari harakatlanadi, ilmiy kadrlar va ishchi kuchi ko‘chib yuradi. Jahon iqtisodiy tizimi tarkibiga 200 ga yaqin mamlakat kiradi, shulardan 146 tasi Jahon savdo tashkiloti (JST) a’zosidir. Tizimning tuzilishini shart- li ravishda quyidagicha tasavvur etish mumkin; markazda dunyoning iqtisodiy jihatdan eng yirik davlati AQSH turadi. Uning yalpi ichki mah- suloti (YAIM) 10 trl. dollardan ortiqdir. Shundan keyngi o‘rinda ikki- ta iqtisodiy mintaqa: AQSHga yaqinroq turuvchi Yaponiya EI va boshqa rivojlangan mamlakatlar, birmuncha uzoqroq masofadan esa rivojla- nayotgan mamlakatlar va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar o‘rin egallagan. 41 Iqtisodiy tizim ichida yuz berayotgan jarayonlar uning tarkibidagi mamlakatlar manfaatlariga ozmi-ko‘pmi daxldordir. Shu bilan birga in- dustrial taraqqiy etgan mamlakatlardagi har qanday o‘zgarish, qoida tari- qasida, butun tizimning holatiga ta’sir ko‘rsatmoqda, holbuki rivojlanayot- gan mamlakatlarda ko‘pchilik hollarda lokal jarayonlar yuz bermoqda. Ma- salan, 1990-yillarda Osiyo va Lotin Amerikasida yuz bergan moliyaviy teng- liklar yoki Rossiyada 1998-yilda yuz bergan defolt rivojlangan mamlakat- lardagi vaziyatga deyarli hech qanday ta’sir ko‘rsatmadi. Biroq 2001-yil oxirida AQSH va Yaponiyada boshlang‘an iqtisodiy tanazzul tezlik bilan boshqa mamlakatlarga yoyildi va olamshumul tus oldi. Shuni ta’kidlash o‘rinliki, tizim ichidagi rivojlangan mamlakatlar bi- lan rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida muayyan ziddiyatlar mavjud. Mazkur guruhlar bir-biriga bevosita qarama-qarshi manfaatlarga ega va turli maqsadlarni ko‘zlaydi. Rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarning arzon xomashyo manbalariga va keng bozorlariga emin- erkin kirib borishga harakat qilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar esa, o‘z navbatida, industrial taraqqiy etgan mamlakatlardan moliyaviy va texnikaviy yordam olishga juda muhtoj. Rivojlangan mamlakatlar bilan rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashganligi JST ga a’zo mamlakatlar Tashqi ishlar vazirlarining 2003-yil sentabr oyida Konkunda bo‘lgan uchrashuvi vaqti- da, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mazkur tashkilot tarixida birinchi marta rivojlangan mamlakatlar o‘zlariga foydali qarorlarni o‘tkazib olol- madilar va uchrashuv yakunida hech qanday ishchi hujjatlar qabul qilin- madi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchrashuvda bir yoqadan bosh chiqar- dilar va rivojlangan mamlakatlarning tazyiqiga bo‘ysunmadilar. Jahon iqtisodiy tizimi ichida murakkab jarayonlar yuz berayotganiga qara- may, jahon iqtisodiyoti, umuman olganda, ancha muvaffaqiyatli rivojlanmoqda, XVF ning baholashicha, jahon YAIM ning miqdori 2004-yilda 4,1% oshadi. Eng katta o‘sish rivojlanayotgan mamlakatlarda yuz berishi va ular 2004-yilda 5,6% ko‘rsatkichga erishishi kutilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ush- bu ko‘rsatkich 2,9%, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda esa 4,7% ni tashkil etadi. Jahon savdosi hajmi 2004-yilda 5,5% ga o‘sadi. Jahon iqtisodiyotining holati chetdan kirib keladigan investitsiyalar hajmiga va investitsiya oqimlarining yo‘nalishlariga ta’sir ko‘rsatmoqda. Rivojlangan mamlakatlar asosiy investitsiya kirituvchi «donorlar» bo‘lib, ular o‘z ixtiyorlaridagi katta-katta ortiqcha sarmoyani g‘oyat foydali tarzda joylashtirmoqdalar. Rivojlanayotgan mamlakatlarga investitsiyalar kiritib, rivojlangan mamlakatlar ichida investitsiya oqimlarini o‘zgartirmoqdalar. 2002-yilda dunyoning turli mamlakatlariga kiritilgan bevosita chet el investitsiyalari (BCHI)ning umumiy hajmi 7 trln. AQSH dollarini tashkil etadi. Chetdan kiritiladigan investitsiyalarni asosiy qismi uchlik (EI, AQSH 42 va Yaponiya) doirasida jamlangan bo‘lib, dunyo bo‘yicha tashqi investit- siyalarning 80% va ichki investitsiyalarning 50–60% mana shu uchlik his- sasiga to‘g‘ri keladi. BMT ning savdo va rivojlanish bo‘yicha konferensiyasi (YUNKTAD) «chet eldan bevosita investitsiya kritish» tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi: «Bu chegara orqali investitsiyalash bo‘lib, unda bir iqtisodiyot re- zidenti boshqa iqtisodiyotda uzoq muddatli manfaatni qo‘lga kiritadi». Bunda «uzoq muddatli manfaat» deganda bevosita investor bilan bevosita investitsiyalanuvchi korxona o‘rtasida uzoq muddatga amaliy munosabat o‘rnatish nazarda tutiladi. Buning natijasida bevosita investor bevosita investitsiyalanuvchi korxonani boshqarishda hal qiluvchi ovozga ega bo‘ladi. Qaror topgan an’anaga ko‘ra, agar bevosita investor chet eldagi korxona oddiy aksiyalarning 10 va undan ko‘proq foizini sotib olsa, bevosita in- vestitsiyalash amalga oshgan hisoblanadi. Agar bevosita investor afilyatsi- yalangan korxonalarga yoki shu’ba korxonalarga ega bo‘lsa, investitsiya kiritish bilan bog‘liq bevosita munosabatlar ushbu tuzilmalarga ham taal- luqli bo‘ladi, chunki ular ona gruhning bir qismidir. 1.4.2. Xorijda innovatsion menejmentning tashkil etilishi Xorijda innovatsion jarayonni boshqarishga bag‘ishlangan ancha ilm- iy va amaliy adabiyotlar mavjud. Ularda innovatsiyalarni turli jihatlari yoritilgan. Shulardan biri V.M. Anshin va boshqalar tomonidan «Èííîâàöèîííûé ìåíåäæìåíò» nomli o‘quv qo‘llanmasida innnovat- sion faoliyat modellari, moliyaviy tavakkalchilik, jahon innovatsion- texnologik taraqqiyoti kabi savollar keltirilgan. A.G. Porshnevning «Óïðàâëåíèå èííîâàöèÿìè â óñëîâèÿõ ïåðåõîäíîãî ïåðèîäà ê ðûíêó» mavzusidagi qo‘llanmasida o‘tish iqtisodiyoti davrida innovatsiyani jalb qilish va samarali boshqarish yo‘llari hikoya qilingan. Shu va boshqa soha adabiyotlarida milliy iqtisodiyotimiz muammolari va muhiti e’tiborga olib yoritilmagan. Faqat ularning nazariy ishlanmalaridan va amaliy saboqli tajribasidan foydalanishimiz mumkin. TADI tomonidan J.P. Narziev muallifligida «Innovatsion menejment» fanidan ma’ruzalar matni to‘plami nashr qilingan. Matn to‘plamida inno- vatsion menejment asoslari, bashorati, yangiliklarni kiritish kabi mavzular bayon etilgan. Yana TDIU, TMI va boshqa oliy ta’lim maskanlarida ham innovatsion jarayonni turli jihatlari rang-barang hikoya qilingan. Xorijda va respublikada innovatsion menejment mavzusida bir necha adabiyotlardan ushbu o‘quv qo‘llanma quyidagi yangi mavzular keltirilgan- ligi bilan farqlanadi: innovatsion loyihalarni baholash va innovatsion jara- yon; tadqiqotlar dasturlari, innovatsiya ishlari dasturini shakllantirish va innovatsion loyihalarga talablar; ilmiy muassasa va obyektlarni «Davlat 43 noyob ilmiy obyektlar ro‘yxati»ga kiritish va monitoringini olib borish; ilmiy va ishlab chiqarish korxonalarining nazariy va amaliy innovatsiya faoliyati; innovatsion texnologiya-elektron imzo va uni ro‘yxatga olish markazlari faoliyatini huquqiy tartibi; respublika innovatsion amaliyot jarayoni holati. Yapon innovatsion menejmenti usullari Evropa va Amerika usullari- dan keskin farq qiladi (1.8-jadval). Bu bilan yaponlar unumliroq boshqaradi, deb bo‘lmaydi. Yevropa va Yaponiyaning usullari faqat boshqa tåkislik- larda yotadi va ularning bir-biri bilan kesishishi juda kam ro‘y beradi. Uning asosiy farqi nima? Avvalambor bu boshqaruvning nimaga yo‘naltirilganligiga bog‘liq. Masalan, Yaponiyada boshqaruv markazida mehnat resurslari yotadi. Yapon boshqaruvchisi korxona samaradorligini oshirish uchun mehnat unumdorligini oshirishga harakat qiladi. Yevropa va Amerikada esa asosiy maqsad kam ish va harakat qilib, ko‘p daromadga erishish yotadi. Menejment bo‘yicha yapon mutaxassisi Xidåki Iosixara yapon boshqaruvini 6 ta xususiyatini ko‘rsatib o‘tgan. 1. Doimiy bandlik kafolati va o‘zaro ishonch sharoitini mavjudligi, bunday kafolatlar kadrlar qo‘nimsizligini kamaytiradi va xodimlarni barqaror faoliyat ko‘rsatishlari uchun ishonch tug‘diradi. Bu esa xodim- larni keyinchalik vertikal (lavozim) zinapoya bo‘yicha ko‘tarila olishi mumkinligiga ishontiradi va korxonada jamoat bo‘lib ishlashga undaydi. 2. Korparatsiyaning birdamligi va u uchun qimmatli deb hisoblangan narsalarning mavjudligi. Agarda barcha ishchilar va boshqaruvchilar kor- xona siyosati haqida axborot beruvchi bitta axborot bazasidan ma’lumot olishadigan bo‘lsa, bu barcha xodimni bir bo‘lib harakat qilishga undaydi. 3. Axborotga asoslangan boshqaruv televizorlar ishlab chiqaruvchi fir- malarda ko‘pincha axborot yig‘ib olish sistemasidan foydalanishadi. 4. Sifatga qaratilgan boshqaruvda ko‘pincha yapon firmalarning boshqa- ruvchilari sifatni nazorat qilishga katta ahamiyat berishadi. Ishlab chiqarish jara- yonida ularning asosiy masalasi sifat haqidagi aniq ma’lumotlarni olishdir. 5. Ishlab chiqarishda boshqaruvning doimiy mavjudligi. Qiyinchilik- larni va muammolarni joriy hal qilish uchun yaponlar boshqaruv perso- nalini ishlab chiqarish majmualarida joylashtiradi. Bu muammo tez hal bo‘lishiga xizmat qiladi. Yangiliklarni rivojlantirish uchun yangiliklar tak- lif qilish sistemasi va sifat to‘garaklari keng qo‘llaniladi. 6. Tozalik va tartibni ushlab turish. Yapon mahsulotlarining yuqori sifati ishlab chiqarishda tozalik va tartibga rioya qilish orqali kelib chiqa- di. Yapon boshqaruvchilari shunday tartib o‘rnatishga harakat qiladiki, bu tartib ham yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishga undasin, tozalik va tartibga rioya qilishga chaqirsin. Umuman olganda yapon boqaruvi insonlarga xos tuyg‘ular va xususi- yatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Bular kelishilganlik, guruhli mo‘ljal olish, 44 xodimlarni aqliy xususiyatlari, bandlik barqarorligi va boshqaruvchilar hamda xodimlar o‘rtasida birdamlak aloqalaridir. 1.8-jadval. Xorij mamlakatlarida ilmiy tadqiqotlarga moliyalashtirishning asosiy ko‘rsatkichlari Yapon boshqaruvining falsafasi. Yaponiyaning zamonaviy boshqaruv usullari urushdan keyingi davrda dunyoga keldi. Urush keltirgan buzg‘unchiliklardan keyin yapon boshqaruvchilari oldida ijtimoiy, siyosat va raqobat, hayotni ko‘tarish masalalari ko‘ndalang bo‘lib turgan edi. Shu davrda Amerika boshqaruv usullari butun dunyoni qamrab olayotgan davr- da, bu usullardan to‘g‘ri foydalangan yaponlar mamlakat iqtisodini ko‘tarishga erishdilar. Yapon boshqaruvchilari o‘zlarining oldingi boshqaruv usullari bilan birgalikda Amerika usullarini qo‘shib, yangi yapon usullarini hosil qildilar. Shuning oqibatida vujudga kelgan yapon boshqaruv usuli- dagi ba’zi jihatlar Amerika boshqaruv usulida mavjud emas. Yaponlar doim o‘zlarini jamoaning bir bo‘lagi sifatida biladilar. Va ular, E. Mayo aytganidek, ish – bu jamoa faoliyatidir, degan shiorga doim amal qilishadi. Yaponiyadagi boshqaruv usullarini o‘zgarishi optimal tizim yaratish uchun konsepsiya tanlashda erkinlik va hurfikrlikni o‘sishidir. Ammo bu o‘zgarishlar Yaponiyaning milliy urf-odatlariga zid bo‘lmasligi kerak. Bu haqda yirik tadbirkor S. Xonda shunday fikr bildiradi: «Kimki korxona boshqaruvchisi bo‘lsa, u avvalo, boshqaruv usulini hamma tomonlama isbotlangan holda ko‘rsatmog‘i darkor. U korxona- ning aniq maqsadlarini ko‘ra biladigan va korxonaning siyosatini va rejalarini shunday tuzishi kerakki, ishchilar faoliyati davomida o‘z mas’uliyatini se- zib, ishdan qoniqish hosil qilsinlar. Buning uchun lider nazariy jihatdan kuchli va amaliy jihatdan hayotiy konsepsiyaga ega bo‘lishi kerak.» Yapon boshqaruvining yana bir xislati uning uzluksiz o‘qish va o‘qitish Ko‘rsatkichlar Rossiya AQSH Yaponiya Germaniya YAIMdagi ilmga xarajatlar, % 0,94 2,5 2,6 2,4 ITTKIni moliyalashtirish, % 100 100 100 100 Davlat budjeti, % 48 35,8 19,5 34,1 Turli xil nobudjet fondlari, % 6 5, 1 7, 1 – Boshqa manbalar, % 46 59 73,4 65,9 45 konsepsiyasidir. Yaponlar o‘qishni o‘z ishlari va hokimyat pog‘onasi bo‘yicha ko‘tarilish uchun kerak bo‘lgan omil deb biladilar. Yaponlar birovlarning xatolarida o‘rganishni xush ko‘radilar. Ular doim tashqi olamdagi o‘zgarishlarni qiziqish ila kuzatib turadilar. 1947-yili «Panasonik» kompaniyasining asoschilaridan biri I. Matsusita boshqaruv savollari bo‘yicha «Donnay» nomli laboratoriya tashkil qiladi va uning birinchi xulosalaridan biri quyidagicha bo‘ladi: «Har qanday tashkilot uning katta-kichikligiga qaramay, daromad olishdan farqli bo‘lgan boshqa maqsadga ega bo‘lishi kerak. Bu maqsad uning faoliyatini tu- shuntirib turishi lozim. Agarda boshqaruvchi ushbu missiyani to‘liq tu- shunib yetsa, uni xodimlarga to‘g‘ri tushuntirishi lozimdir. «Inson potensiali» konsepsiyasini tushunishda Ringning jamoa bo‘lib qaror qabul qilish sistemasini olishimiz mumkin. Unga ko‘ra qaror qabul qilish uchun javobgarlikni butun guruh o‘z bo‘yniga olishi lozim. Bu sis- temada masala o‘rtaga tashlangandan so‘ng oldin noformal guruhlarda muhokamadan o‘tadi, agar kimdir bu masalaga qarshi chiqsa, savol yana ushbu masalani o‘rtaga tashlagan insonga boradi. Yapon usullari ko‘pchilikni ustun kelishi emas, balki hammaning fikri birdamligi asosida qurilgan. Albatta, hammaning fikri bir xil bo‘lmaydi, shuning uchun ma’qul bo‘lgan kompromiss topiladi. Yaponlar uchun o‘zidan yoshi va lavozimi jihatidan katta bo‘lgan insonga gap qaytirish yoki uning fikriga qo‘shilmsalik tarbiyasizlik alomati deb qarala- di. Shuning uchun norozilikni o‘ta diplomatik holda bildirish lozimdir. An’anaviy bo‘lgan «X» va «U» modeliga qarama-qarshi bo‘lgan hol- da, yaponlar «inson potensiali» modelini muvaffaqiyatini qo‘llab kelishyapti. Unga ko‘ra odamlar o‘z qobiliyatlarini rivojlantirgan va qo‘llagan holda bu ishdan qoniqish hosil qilsin. O‘rta pog‘ona boshqaruvchilariga Isikava Kaoru ushbu maslahatlar- ni beradi: 1. Xodimning foydaliligi uning fizik jihatdan doim mavjudligi bilan emas, balki bu xodimga firmaning ehtiyoji bilan belgilanadi. 2. Kimki xodimlarning boshqaruvi bilan shug‘ullansa, bu faqat yarmi- ga boshqaruvchidir. Haqiqiy boshqaruvchi deb shunday boshqaruvchi olina- diki, u o‘zidan yuqori turganlarni ham boshqara olsin. 3. Qo‘l ostidagi ishchilarga ba’zi huquqlar berilishi ularning qobiliyat- larini har tomonlama rivojlanishi va faollashishiga olib keladi. 4. Yuqori pog‘onadagi boshqaruvchilarning sizning ishingiz natijalariga bo‘lgan munosabatini doim kuzatavermang! 5. O‘rta pog‘ona boshqaruvchilari va ularning qo‘l ostidagilari o‘zlarining ish natijalari haqidagi axborot haqiqiyligiga javobgardirlar. 6. O‘rta pog‘ona boshqaruvchilari sifat to‘garaklari faoliyatiga javob- gardirlar. 46 7. Funksiyalar bo‘yicha boshqaruv deb hisoblangan boshqa bo‘limlar bilan hamkorlik va aloqa. 8. Kelajakka yo‘nalish firmaning samarali faoliyati uchun asosiy omildir. Firma boshqaruvchisi o‘z ishida 10 yil oldinga yo‘nalib faoliyat ko‘rsatmog‘i, yuqori pog‘ona boshqaruvchisi 5 yil oldinga yo‘nalib faoli- yat ko‘rsatmog‘i, bo‘lim boshlig‘i 3 yilga va bo‘lim boshlig‘i kamida 1 yil oldinga o‘z faoliyatini yo‘naltirmog‘i kerak. Yapon boshqaruv tizimidan ushbu xulosalarni chiqarish mumkin: – odamlar bo‘ysunishdan o‘zlariga qoniqish hosil qiladilar va bu vertikal bo‘ysunish barqaror va kuchli tizim hosil qiladi, menejmentning asosiy vazi- fasi ishchilarni umumiy qiziqish va maqsadlarni tushunishga undashdir. Boshqaruv nazorat tizimi. Boshqaruv nazorati bu tashkilot maqsadla- riga erishish uchun menejerlar faoliyatining asosi hisoblangan boshqaruv rejalashtirishi va aylanma aloqa tushunchalarining qo‘shilmasidir. Inson- ning boshqaruvchilik qobilyati o‘zining chegaralariga ega, shuning uchun biznesning optimal masshtabi topilishi zarur, bunga misol, firmani tashkil qilishda filiallar tizimiga asoslangan «Matsusita» firmasidir. 1. Filial boshqaruvchilari ustidan nazorat o‘rnatish uchun yuqori boshqaruvchi kompaniyalar – filiallarda rejalashtirish tizimi, filiallarning ichki apital tizimi, har oylik buxgalter hisobotlar tizimi. 2. Bo‘lim boshliqlari ustidan nazorat o‘rnatish uchun filial boshqaruv- chilari bo‘limlarining budjeti, har oylik buxgalter hisobotlar tizimi. Filiallarda rejalashtirish oldin bo‘limlar bo‘yicha, keyin filiallar bo‘yicha amalga oshirilib, bu rejalar kompaniya miqyosiga olib chiqiladi. Bu usul o‘z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi: 1. Kompaniyaning strategiyasini e’lon qilish, kompaniyaning strategi- yasi birmuncha mavhum tushuncha bo‘lib, ammo firmaning maqsadla- riga baho berib, firma siyosati va maqsadlarini o‘zlashtirib, kon’yuktura qiyinchiliklarini yechishga yordam beradigan o‘ziga xos shiordir. 2. Filiallarda rejalashtirish direktivalari. Kompaniya strategiyasi mavhum narsa bo‘lganligi uchun filiallarda rejalashtirishga yo‘naltirishlari direktiva ko‘rinishida kompaniya prezidenti tomonidan belgilanadi. 3. Filiallarni rejalashtirish siyosatini aniqlash. 4. Har bir bo‘limning o‘z rejasini tuzish. 5. Bo‘limning budjet loyihasini tayyorlash. 6. Filial rejasining loyihasini tayyorlash. 7. Filial rejalarini tekshirish va tasdiqlash. 8. Filial rejasining tasdiqlangan loyihasini topshirish. Bu narsa «qirol tamg‘asi bosilgan hujjat», deb ataladi. Uni yuqoridagi boshqaruvchilariga topshirish marosimi filial boshqaruvchisi uchun katta sharafdir. 47 Yaponlar sonlarga ishonishadi. Ular hamma narsani ilg‘ashadi. Ular biznesning hamma jihatlarini miqdoran ko‘rsatishga harakat qilishadi. Yaponlar o‘z kuchini bekordan-bekorga sarf qilishmaydi. Hamma narsa yetarlicha yo‘lga qo‘yilgan, bu esa yaxshi menejmentdan dalolat beradi. Yapon menejmentida raqobatlantirish ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Bu quyidagilar bilan amalga oshadi: faxriy yorliq, sovg‘alar, pul mukofotlari yoki qo‘shimcha dam olish ta’tili, tanbehlar, jarima va ishdan bo‘shatish ko‘rinishida bo‘ladi. Ishdan bo‘shatish o‘g‘rilik, pora olish, adolatsizlik, kattaning yo‘riqlariga asossiz kirmaslik kabi hollarda amalga oshiriladi. Mehnat resurslarini boshqarish. Yapon boshqaruvchilarining o‘ziga xos tomonlaridan yana biri bu mehnat resurslarini boshqarishdir. Yapon korporatsiyalari xodimlarning ishini maksimal darajada samarador bo‘lishiga erishishgan. Buning uchun yapon firmalari mehnat resurslarini boshqarish- ning Amerika tizimini qo‘llagan. Bunda ish haqi, mehnat va ish joylarini tashkil qilish, xodimlarning malakasini oshirish va tekshirish kabi jihat- larga urg‘u beriladi. Ammo-lekin yaponlar amerikaliklardan farqli xodim- larni korxonaga sodiqligidan ham foydalanadilar. Yaponiyada oddiy xo- dimdan tortib to katta boshqaruvchigacha korxonani bir katta tizim deb tushunadi. O‘zini esa bu tizimning bir bo‘lagi deb biladi, va agarda u o‘z ishiga loqaydlak bilan qarasa uni deb butun tizim to‘xtab qolishiga isho- nadi va shunga qarab faoliyat yurgazadi. Ko‘pgina xodimlar mehnat ta’tillarini juda qisqa muddatga va juda kam hollarda oladilar. Chunki «men kompaniyaga kerakli bo‘lgan davrimda qanday qilib dam olaman», degan fikr ular uchun shiordir. Yaponlar xodimlarni boshqa firmaga o‘tib ketmasliklari uchun doimiy bandlik va staj bo‘yicha rag‘batlantiruvchi pul va lavozimlar berishini ka- folatlaydilar. Boshqa firmaga o‘tgan xodim o‘z stajidan ayriladi. Va ham- masini boshidan boshlaydi. Yaponiyada bandlik o‘ziga xos tomonlariga ega. Bu faqatgina ish beruv- chi va ish orasidagi shartnoma bo‘libgina qolmay, balki aqliy va hissiy xarakterga ega omildir. Yapon ishchilari o‘ta punktualdir. Yapon ishchi- larida tozalik va elegantlikka tabiiy yondashuv mavjuddir. Ular o‘z hu- narlari va bilimlari bilan guruhlanadi. Yapon firmalari har bir ishchini oila a’zosi sifatida ko‘radi. Va shuning uchun korxona jamoasi bir oiladek, firma faoliyati davomida barcha qiyinchilik va xursandchiliklarni birgalikda baham ko‘rishadi. Firma bir oila bo‘lib faoliyat ko‘rsatar ekan, asosiy urg‘u ishonch, hamkorlik va jamoa oldida turgan masalalarni o‘zaro yordam orqali yechishga beriladi. Odam o‘z-o‘zini hurmat qilishga muhtojdir. U mas’uliyat sezishni va o‘z bilim va tajribalarini oshirishni sevadi. Bu holda, yaponlar tili bilan 48 aytganda, uzoq ijodiy hayot kechiradi. O‘z kuchini firma masalalarini yechishga qaratish bilan birga, ishchi o‘z bilim va malakasini oshiradi. Yaponiyada menejerlar firma maqsadi va siyosatini ishchilarga doimiy ravishda tushuntirib boradilar va ishchilar ham bunga o‘z roziliklarini yoki shikoyatlarini bildirishlari mumkindir. Ishchilar ma’muriyat bilan erkin aloqadalar. Firmaning muvaffaqiyati – ularning muvaffaqiyatidir. Sifat boshqaruv tizimi. Sifat boshqaruvi tizimining vujudga kelishiga asos bo‘lgan narsa bu davlatning «kamchiliklari yo‘qligi uchun» haraka- tidir. Bu harakat mahsulotlar sifatini oshiribgina qolmay, balki ishchilarda mas’uliyat va o‘z ishini boshqarish xislatlarini kuchaytiradi. Boshidan sifatni nazorat qilish sifat to‘garaklarida amalga oshiriladi. Bunday to‘garaklarni tashkil qilish uchun sifat nazorati bo‘yicha yapon olimi Isakava Nafu boshqaruvchilarga quyidagi tamoyillar bo‘yicha ish ko‘rishni tavsiya etadi. O‘z ustida ishlash. Jamoa bo‘lib faoliyat ko‘rsatish. Sifatni boshqarish usullarini qo‘llash. Ish joyi bilan aloqa. Ish bilan bog‘liq faollilik va faoliyat ko‘rsatishni tinimsizligi. O‘zaro rivojlanish. Yangilik yaratish muhitini vujudga keltirish va ijodiy izlaniish tamoili. So‘nggi bosqichda hammaning qatnashishi. Mahsulot sifatini oshirish muhimligini tushunish va bunga tegishli barcha choralarni ko‘rish. Yana yapon tizimini harbiy tizimdan farqli o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjud: 1) firma miqiyosida sifatni boshqarishda hamma bo‘limlarning roli; 2) sifatni nazorat qilish usullariga yangi kadrlarni o‘rgatish va shuningdek, kadrlarni tayyorlash; 3) sifat to‘garaklari faoliyati; 4) sifatni boshqarishni tekshirish (korxonaga Deming sovrinlari va boshqaruv faoliyatini nazorat qilish); 5) statistik usullarni qo‘llash; 6) sifatni nazorat qilish bo‘yicha milliy dasturlar. Korxonada sifatni nazorat qilishda sifat to‘garaklarining vazifalari: 1. Korxona rivoji va mukammallashishiga yordam berish. 2. Ish joyida sog‘lom va ijobiy muhitni yaritish. 3. Ishchilar qobiliyatini rivojlantirish va shuningdek, qobilyatlarni fir- ma manfaatlariga ishlatish. Sifatni boshqarish ko‘pgina ustunliklarga ega: 49 U aniq sifat kafolatlarni beradi. Sifat nazoratini kuchaytirgan holda defektsiz ishlab chiqarishga o‘tadi. Ammo defektlarni topib va ularni bar- taraf etibgina qolmay, balki bu defektlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni ham aniqlash lozim. Sifatni kompleks nazorat qilish. Xaridorlarning didi va tabiatlarini o‘rganishga qulay muhit yaratiladi va korxona taklif etayotgan tovar xari- dorgir bo‘lishi va modadan qolmasligini kafolatlaydi. Sifatni kompleks boshqarish odamlar ongiga singib, noto‘g‘ri, ha- qiqiy bo‘lmagan axborotni topishga ko‘maklashadi. «Bilim – kuchdir» shiori sifatni kompleks boshqarish asosidir. Qoidaga aylangan asosiy ideallarga quyidagicha tavsiya berish mumkin: 1. Har bir odamning tabiiy ehtiyoji – bu o‘z ishida mukammalikka erishishdir. Agarda biz to‘g‘ri boshqarish olib borib, uni rag‘batlantirib tursak, u o‘z ishini doim mukammallashtirib borishi mumkin. 2. Individual ishni boshqaruvchi insonlar bu ishning haqiqiy muta- xassislaridir. Ish jarayonlarida ko‘plab xatoliklarga yo‘l qo‘yishi mumkin, mutaxassislar esa bu qiyinchiliklarni yechishga o‘zlarining qimmatli masla- hatlarni berishi mumkin. 3. Xodimlar aql va tafakkurga egalar. Ular o‘z ishining ham bilimdoni, ham ustasidirlar, ular muvaffaqiyatga intilib keladilar va mas’uliyatli ishdan ham qochmaydilar. Agarda o‘z ishining mas’uli degan ruhda tarbiyalasak, keyinchalik tashkilotda juda kuchli ijodiy faollilikni kuzatish mumkin. 4. Sifat to‘garagi bu mexanik mashina emas, balki to‘xtovsiz jarayon- dir. U bir-biridan farq qiluvchi, ammo bir tomondan bu ta’lim va tarbiya beruvchi jarayon. Boshqa tomondan, ularning har kungi ishiga taalluqli bo‘lgan marosimlarda qatnashishga da’vat qiluvchi jarayondir. Yaponiyada 1951-yildan boshlab sifatni boshqarish tizimiga o‘zining katta hissalarini qo‘shganlarga U.E.Deming mukofoti topshiriladi. U.E.Deming Yaponiyada sifatni boshqarishning asoschisidir. Iste’molchilarning didi – texnalogiyalar o‘zgarib borayotgan bu za- monda boshqaruvchilar o‘z tafakkuri va yo‘nalishlarini doimiy ravishda o‘zgartirib turishlari kerak. Buni quyidagicha ifodalash mumkin. 1. Avvalambor kuch sifatga qaratiladi, qaysi vaqt ichidagi foydaga emas. 2. Asosiy iste’molchi inson – bu degani har bir narsani iste’molchi o‘lchovi bilan o‘lchash kerakligini bildiradi. 3. Ishlab chiqarish jarayonining keyingi bosqichi sening mahsulotingni iste’molchisidir. 4. Qaror qabul qilishda axborot bilan ta’minlanish va iqtisodiy hamda matematik usullarni qo‘llanilishi bu jarayonni tinch, samaradorligini yu- qori qiladi. 50 5. Boshqaruv tizimida har bir xodimning qatnashishi. Yaponiyada menejment va kasaba uyushmalarning o‘zaro aloqasi. Yapon sanoat tashkilotlarining uchta o‘ziga xos xususiyatlari mavjud: 1. Butun umrga bandlik. 2. Stajning okladli va maoshga ta’siri. 3. Kasaba uyushmalarni tashkil qilish. Yaponiyada ishchi uchun uning qiladigan ishidan ham ustun turadi- gan korxonalarda faqat bitta kasaba uyushma bo‘ladi. AQSH, Angiliya, Italiya va boshqa mamlakatlarda menejerlar personalni boshqarishda juda katta qiyinchiliklarga duch keladi. Kasaba uyushmalar doim menejerlarga qarashadilar. Odatda, kasaba uyushmalardan konfidensial bo‘lgan ko‘pgina axborotlarni yashiradilar. Bunday muhitda mehnat unumdorligi pasaya- di. Yaponiyaning NOK firmasida yuqoridagi barcha qiyinchiliklar menej- ment va kasaba uyushmalarning o‘zaro kelishuvi asosida bartaraf etilgan. Bu «Sodzyankay» vujudga kelishiga ko‘maklashdi. «Sodzyankay» – bu ishchilarni vakolatli organi bo‘lib, ishchilarning qiziqishlari, ish haqi va farovonligi haqidagi suhbatlarni tez-tez amalga oshirib turadi. Yapon menejmenti kasaba uyushmalarni menejment va ishchilar ora- sida qonuniy vositachi sifatida ko‘radi. Bu vositachi ko‘proq ish haqi bi- lan shug‘ullanadi. Yaponiyada kasaba uyushma bu bir firma miqiyosida barcha xodimlar uyushmasidir. U kasb yoki hunar bo‘yicha bo‘linmaydi. Shuning uchun ular menejmentning unumdorlik, foydalik va o‘sish kabi ko‘rsatkichlarining to‘g‘ri va ijobiy baholaydilar. Kasaba uyushmalar xo- dimlarning farovonligi faqat unumdorlik orqali vujudga kelishini tushuna- dilar. Shuning uchun menejment bilan birgalikda ish ko‘radilar. Ishchi kuchini ko‘payib ketishi kabi hollar ham vujudga kelishi mumkin. Bun- day qiyinchiliklar birdamlik bilan hal qilinadi. Yaponiyada menejment va kasaba uyushmalar ishchilarning farovonligini oshirish uchun doim raqo- batdadirlar. Ammo uyushmalar liderlari va menejment ikkita asosli taxminni aytadilar. 1. Firmaning gullashi boshqa masalalarni yechishga sharoit yaratib beradi. 2. Bir-birini yomon ko‘rishlik hech kimga foyda keltirmaydi. Umuman olganda Yaponiyada milliy birdamlik hissi juda yuqori turadi. Yaponlar yevropaliklarga qaraganda guruh bo‘lib, yaxshi faoliyat ko‘rsatadilar. Bu narsa, ayniqsa, biror bir masalani hal qilishda faol ko‘rinadi. O‘zlarining «Yapon boshqaruv san’ati» kitoblarida A. Atos va R. Paskal quyidagilarni aytadilar: «Yaponlar har bir kishini iqtisodiy-ijtimoiy, psixo- logik va ruhiy ehtiyojlarga ega deb qaraydalar. Ammo yapon boshqaruv- 51 chilari boshqa institutlarga urg‘u beradilar. Yaponlar uchun oila bu ha- yot kechirish tarzidir. Yaponlar o‘ta tartiblidirlar, ular jamoa manfaati va qiziqishlaridan kelib chiqib, ekstraordinal ishlarni ham qilishi mumkin. Yaponlar maqsad sari yo‘nalgan insonlardir. Ular o‘zlarini cheksiz mukammallashtirishga inti- ladilar. «Yapon menejmenti 4 asosiy masalani hal qilishga kirishgan – texnologik innovatsiya, sanoatlashish, demokratiya va baynalmilallik. Bu- larning barchasi kattani hurmat qilish va jamoa fikri kabi omillarga o‘z ta’sirini ko‘rsatmaydi. Yapon korxonalarida lider albatta mas’uliyatli lavozimga egadir. U guruhni birlashtiradi. U ichki ziddiyatlarni bosadi. Uning hokimyatini hamma tan oladi. Uning mavjud emasligi guruhni parokandalikka olib keladi. Yaponiyada mavqey va hokimyat qanday ishlaganligiga qarab emas, qancha ishlaganligiga qarab beriladi. O‘qish dasturi – bu ishda hamkorlikni rag‘batlantirishdir. U butun guruhni bilimi va tajribasini oshiradi. Ishlashga bo‘lgan ehtiyojini ham yuqori darajaga oshiradi. Yapon madaniyati o‘z ichida yaponlarning go‘zallikka bo‘lgan ehtiyojni ifodalaydi. Ularning go‘zallik hissi ko‘p qir- ralidir. Ular uchun go‘zallik bu noziklik, elegantlilik, did va oddiylikdir. 1.4.3. Innovatsiya jarayonida xorij tajribasi imkoniyatlari Hozirgi paytda jahon hamjamiyatining rivojlangan mamlakatlarida an’anaviy ilmiy texnika taraqqiyotida innovatsion, ilmiy texnologik tartibga jadal o‘tish jarayoni ro‘y bermoqda. Innovatsion tartibning avvalgisidan farqi shundaki, fanning shakllanishi va davlat tomonidan moliyalashtirish tizimidan texnologik va ilmiy innovatsiyalar barcha turlarini davlat tomoni- dan rag‘batlantirishga o‘tish kuzatilmoqda. Hozirda AQSHda va xususan, g‘arbiy Yevropada, eng avvalo Fransi- ya, Germaniyada fan-texnika siyosatining innovatsion siyosatga aylanishi ro‘y bermoqda. Uning asosiy vazifasi – ilmiy va texnologik innovatsiya- lar, eng avvalo, kichik va o‘rta korxonalar uchun, shuningdek, o‘rta va qisqa muddatli dasturlar sohasida tezkor dversifikatsiya uchun eng qulay sharoitlar yaratishdir. Fanni moliyalash bo‘yicha AQSH jahonda yetak- chi o‘rinlardan birini egallaydi. Ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda ITIMTni moliyalashdagi davlatning roli ancha faol bo‘lib, faqat davlat tashkilotlari tomonidangina amalga oshi- rilmaydi. Hozirgi vaqtda AQSHda federal hukumat ulushi (moliyalash manbayi sifatida) barcha xarajatlar salmog‘ining 50 foizini tashkil etadi. 52 Bu ko‘rsatkich Buyuk Britaniya, Shvetsiya va Germaniyada 40 foiz atro- fida, Fransiyad 57 foiz, Yaponiyada 28 foiz. ITIMT sohasining davlat to- monidan bunday e’tibor bilan ko‘plab quvvatlanishi qonuniy bo‘lib, bir qator dalillar bilan izohlanadi. Ilmiy tadqiqot konstruktorlik ishlari davlat tomonidan turli shakllarda qo‘llab-quvvatlanishi mumkin, jumladan: ilmiy tadqiqotlar uchun bevosita budjet mablag‘larini ajratish (dav- lat tashkilotlari orqali moliyalash, shartnomalar tuzish, subsidiyalar ajra- tish). Ayni holatda davlat yirik xarajatlar talab qilinadigan va ko‘plab ta- vakkalchilikka ega bo‘lgan fanning yetakchi yo‘nalishlaridagi ko‘p kapi- talli tadqiqotlarni moliyalashni o‘z bo‘yniga oladi; ilmiy tadqiqotlarni (ITIMT) bilvosita moliyalashning turli usullari: xususiy kompaniyalar, innovatsiya jarayonini rag‘batlantirish, shuningdek, ular investitsiyasini yangi asbob-uskunalar olish uchun kengaytirish maqsad- larida soliq va amortizatsiya imtiyozlaridan foydalanish. Davlat ayni vaqtda kichik tadqiqot biznesi uchun shart-sharoit yara- tishga ko‘maklashadi, davlat tomonidan fan-texnika taraqqiyotini bevosi- ta moliyalash xususida to‘laroq to‘xtab o‘tamiz. Uchinchi usul bo‘yicha subsidiyalar (grantlar) beriladi, subsidiyalar- ning o‘ziga xosligini quyidagicha belgilash mumkin: ular kichik ijrochilarning asosiy ish joyida oylik ish haqidan va unga bog‘liq bo‘lmagan holda beriladi; subsidiyalar qaytarib berilmaydi; subsidiya olgan olim yoki ilmiy jamoa olgan mablag‘larni mustaqil sarflaydi. AQSH davlat innovatsiya siyosatining obyekti – bu asosan xususiy biznesdir. Davlatning bu boradagi siyosati mavjud ilmiy-texnik yutuqlardan xo‘jalikda foydalanishga, ilmiy-texnik majmuada ichki aloqalarni mus- tahkamlashga qaratilgan. Davlat innovatsiya siyosatining usul va vositalari ancha keng. Bunga u yoki bu ma’noda biznesning innovatsion faolligini rag‘batlantiruvchi turli xil davlat tadbirlari kiradi. Amerikalik mutaxassislarning ta’kidlashicha, eng samarali tashkiliy shakllardan biri universitet – sa- noat, tadqiqot markazlari sanaladi. Davlat ishtirokida tashkil etiladigan bunday markazlar doirasida juda keng ko‘lamdagi ilmiy-texnik masala- larni hal etish imkoni mavjud. Sanoat korxonalari va universitetlarning hamkorlikdagi tadqiqotlariga oid yirik dasturlar davlatning maqsadli il- miy jihatdan ishtirokchilar faoliyatining boshqa korporatsiya mexaniz- mini nazarda tutadi. O‘zbekistonda AQSH davlat innovatsiya siyosatining ma’lum bir to- 53 monini qo‘llash mumkinki, bunda davlat moliyaviy mablag‘larining umum- lashishini va sanoat moddiy texnika bazasini malakali oliy o‘quv yurtlari kadrlari bilan ta’minlashi rag‘batlantirilishi lozim. Uzoq istiqbolga mo‘ljallangan tavakkal ilmiy texnika loyihalariga mablag‘ ajratishga sanoat korxonalarini qiziqtirish uchun davlat dastlabki xarajatlarni o‘z bo‘yniga olib qolmasdan, ishtirokchi firmalarga kashfiyot va ixtirolardan foydala- nishda bepul litsenziyalar ham berishi kerak bo‘ladi. AQSHdagi eng yirik kompaniyalarda ishlab chiqarish hajmi ko‘pincha eng maqbul me’yordan oshadi, aynan shu narsa ilmiy texnika soha rivoj- lanishida monopoliyani to‘xtatadi, kichik firmalar faoliyatining muvaffa- qiyati ham shunda. O‘zbekistonda yirik firmalar sateliti (ko‘makchisi) si- fatida ishlaydigan kichik firmalarni tashkil etish uchun shart-sharoitlar yaratish zarur. Aytaylik, Yaponiyada innovatsiya siyosatini amalga oshirishning o‘zgacha mexanizmi mavjud, ya’ni Yaponiya hukumatining dasturiy huj- jatlarida bayon etilgan ilmiy texnika yangiliklari yaratilishida strategik tad- qiqotlar yetakchilari, yo‘lboshchilari guruhi o‘qitilishini ta’minlashga qara- tilgan. Ayni paytda, innovatsiya siyosatini qayta ko‘rish zaruriyatidan ke- lib chiqqan holda, shu mamlakatning boshqalardan afzal bo‘lgan o‘z texnika va texnologiyasini ishlab chiqish hamda tatbiq etish patent, litsenziya sav- dosiga nisbatan talabchanlikni oshirish orqali rag‘batlantiriladi. Yaponiyada ishlab chiqilgan mazkur siyosat amalga oshirilishining o‘ziga xos tomoni shundaki, kompaniyalarning loyihalarga (ko‘pincha davlat tomonidan moliyalanadigan) jalb etish mexanizmidir. Davlatning bu jarayondagi roli xususiy sektorda, jamoa, sanoat, ilmiy tadqiqotlarni rag‘batlantirishda ko‘rinadi. U birinchi galda yirik korporatsiyalar bilan hamkorlik qilishga intiladi. Yaponiya tajribasi shuni ko‘rsatadiki, demak, O‘zbekistonda shaklla- nayotgan innovatsiya sohasi jiddiy texnologiyalarni amalga oshirish assot- siativ shaklda ilmiy tekshirish tashkilotlari va korxonalari imkoniyatlarini vaqtinchalik yoki doimiy tarzda birlashtirishni talab etadi. Albatta, bunda bosh loyihani amalga oshirish uchun davlat buyurtma berish orqali ko‘maklashmog‘i kerak. Sanoati rivojlangan ilg‘or mamlakatlar innovatsiya siyosatining zamo- naviy davlat strategiyasiga xos bo‘lgan bir qator umumiy xususiyatlarini sanab o‘tish mumkin: ilmiy tadqiqotlarning davlat tomonidan moliyalanishi; soliq va amortizatsiya siyosatiga mos holda rivojlangan kontrakt tizimi yordamida biznesga ilmiy tadqiqotlar uchun ta’sir o‘tkazish; 54 universitetlar va davlat ilmiy markazlarida umummilliy ahamiyatga ega ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazish; ta’lim tizimini moliyalash va tashkiliy takomillashtirish, ayniqsa, yuqori malakali kadrlar tayyorlash; ilmiy-texnik ma’lumotlarni tarqatish tizimini yanada rivojlantirish. Yuqorida sanab o‘tilgan sanoati rivojlangan mamlakatlardagi davlat innovatsiya sohasi strategiyasining umumiy tomonlarini u yoki bu dara- jada O‘zbekiston sharoitida qo‘llash mumkin. Bu o‘rinda albatta, ilgari to‘plangan tajriba, an’ana va hukumatning mavjud imkoniyatlarini hisob- ga olish kerak bo‘ladi. Fransiyada ilmiy-texnikani rivojlantirish afzalliklarini ishlab chiqish vazifalari uch yo‘nalishida olib boriladi. Birinchi darajadagi ishlar, asosan, ilmiy tadqiqotlar ilmiy markazi (CNRS) tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur markaz ilmiy tadqiqotlarni, jumladan, ijtimoiy va inson haqidagi fanlar bo‘yicha tadqiqotlarni moliyalash borasidagi milliy agentlik sanala- di, u asosan, fundamental tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Ilmiy-texnika va innovatsiya rivojlanishining ustunliklarini bashorat qilish hamda belgilash bo‘yicha ishlar esa, Fransiyadagi yirik xususiy sanoat va davlat korxonalari tomonidan amalga oshiriladi. Bu borada bir qator muam- molar mavjud bo‘lsada, Fransiya yirik bashorat qilish loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha katta tajribaga ega. Xususan, atom va molekulyar fizika, qattiq jismlar fizikasi rivojlanishi bo‘yicha bashoratlar qilingan. Italiyada moliyalash va texnik imkoniyatlar muammolari mavjud tar- moqlarga oid korporatsiya va kichik innovatsiya firmalari o‘rtasida nomus- tahkam aloqa mavjud. Daniyada esa, «tarmoqlar sxemasi» (chizmasi) deb ataluvchi kichik innovatsiya firmalar tarmog‘i mavjud bo‘lib, u Angliya, Ispaniya va AQSHga eksport qilinadi. Shvetsiya va Norvegiyada ishchilarning biznesda ishtirokiga ko‘maklashishda boy tajriba to‘plangan. Buyuk Britaniya xususiy kapital- ni jalb etish chora-tadbirlarini qo‘llaydi. Niderlandiya va Belgiyada texnologik reytingni yaratish uchun muntazam tarzda ishlovchi banklar va innovatsiya markazlari tarmoqlari tashkil etilgan. Innovatsion jarayonlarni doimiy tadqiq etish uchun Evropa hamjami- yati 1983-yilda SPRINT innovatsiyalar va texnologiyalarni uzatishga ko‘maklashishning strategik dasturini yaratdi. Bu Yevropada innovatsion jarayonlar samaradorligini belgilovchi omillarni davriy tadqiq etishni bosh- lab berdi. Ushbu dasturni amalga oshirish natijasida to‘plangan ma’lumotlar «innovatsiya to‘g‘risidagi yashil kitob», deb nomlanuvchi ma’ruzaning yozilishiga sabab bo‘ldi. Unda innovatsiya jarayonlarini rag‘batlantirishning mavjud imkoniyatlari taklif etilgan. 55 MDH mamlakatlaridagi iqtisodiy islohotlarga texnik jihatdan ko‘maklashish bo‘yicha TASIS dasturi birinchi galda o‘z oldiga xususiy- lashtirishning bozor shakllari, moliya, tadbirkorlikni rivojlantirish, tadbirkorlik infratuzilmasini yaratish sohalaridan Yevropa Nou-Xau tajri- balarini o‘zlashtirishga qaratilgan. Ko‘rinib turibdiki, u asosan boshqaruv, axborot va moliya sohasidagi loyihalarni moliyalashga qaratilgan. INTAS dasturi esa, axborotlar va xodimlar bilan ilmiy-texnik almashu- vining an’anaviy kooperativ shakli sanaladi, u innovatsiya sohasi uchun deyarli ahamiyatsiz. Xulosa qilib aytganda, innovatsiya jarayonlarini boshqarish bo‘yicha rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish ilmiy-texnik ta’lim tizi- mini modernizatsiyalashning ilmiy imkoniyatlarini ochish, xorij texnologi- yasini keltirish, raqobatbardoshlik yo‘nalishlarini aniqlash va boshqa ma- salalarni hal etishga qaratilgan. Nazorat savollari 1. XVFning baholashicha, jahon YAIMning miqdori rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda qanday o‘sishi kutilmoqda? 2. Yapon innovatsion menejmenti usullari va uni boshqa mamlakatlar menejmentidan farqini ayting. 3. Yaponiyaning yirik tadbirkori S. Xondaning boshqaruv falsafasini so‘zlab bering. 4. «Panasonik» kompaniyasining asoschilaridan biri I. Matsusitaning boshqaruv bo‘yicha birinchi xulosalarini keltiring. 5. Rivojlangan ilg‘or mamlakatlarda ilmiy tadqiqot tajriba konstruk- torlik ishlari (ITTKI) davlat tomonidan qanday shakllarda qo‘llab-quv- vatlanadi? 6. Sanoati rivojlangan ilg‘or mamlakatlar innovatsiya siyosatining zamonaviy davlat strategiyasiga xos bo‘lgan bir qator umumiy xususiyat- larini sanab o‘ting. 7. Fransiyada ilmiy-texnikani rivojlantirish afzalliklarini ishlab chiqish vazifalari nechta yo‘nalishda olib boriladi va ular qaysilar? 56 2-bob. INNOVATSION LOYIHALARNI BAHOLASH VA INNOVATSION JARAYON 2. 1. INNOVATSION LOYIHALARNI BAHOLASH Reja: 1. Investitsion loyihalarni baholash usullari va qo‘shilgan mablag‘ umumiy summasi. 2. Innovatsion loyihalarni baholash tartibi. 3. Innovatsiya menejmentini baholash mezonlari. Tayanch iboralar: investitsiya qoplash, sof qiymat oqimi, integral sa- mara hisobi, investitsiyalar rentabelligi, investitsiya samaradorlik koeffit- sienti. 2.1.1. Investitsion loyihalarni baholash usullari va qo‘shilgan mablag‘ umumiy summasi Investitsiyani qoplash muddati. Bu usul eng sodda usul bo‘lib, bunda investitsiya qanday muddatda olinadigan foyda hisobi qoplanishi aniqlanadi. Pul tushumi yillar bo‘yicha bir tekis kelib tushganda: Investitsiyalar Qoplanish muddati (n)= ––––––––––––––––––––– Amortizatsiya yili+yillik sof foyda Agar pul tushumi bir tekisda kelib tushmasa, investitsiyani qoplanish muddati pul tushumining investitsiya qiymatidan ortib ketish muddatiga teng. Bu usul sodda bo‘lgani bilan o‘ziga xos kamchiliklarga ega. Birinchidan, bir xil umumiy daromad summasi, daromadni yillar bo‘yicha har xil taqsim- laydigan loyihalar orasidagi farqni ko‘rsatmaydi. Ikkinchidan, investitsiya qoplangandan keyingi davrni hisobga olmaydi. Shunga qaramay bu usuldan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, korxona investitsiyani qisqa muddatda qoplanishidan manfaatdor bo‘lsa, odatda, bu hol tez o‘zgaruvchan texnologik sohalarda namoyon bo‘ladi. Investitsiya samaradorlik koeffitsienti. Yana bir investitsiya loyihalarini baholash usuli – bu investitsiya samaradorlik koeffitsientini hisoblash 57 usulidir (investitsiya buxgalter rentabelligi). Bu koeffitsient yillik o‘rtacha foydani investitsiya o‘rtacha qimmati bo‘lishi orqali topiladi. Bu koeffitsientni hisoblashda o‘rta yillik sof foyda (balans foyda budjet ajratmalari) va investitsiya o‘rtacha qiymati uning boshlang‘ich ishlab chiqarish qiymatining yarimidan foydalanadi. Olingan qiymatni umumiy kapital samaradorlik koeffitsienti bilan taqqoslab ko‘rish e’tiborga molik. O‘rtacha yillik sof foyda Investitsiya samaradorligi koef. =————————————————- Investitsiyalar yig‘indisi+ Asosiy fondlarni qoldiq bahosi Umumiy sof foyda Kapital samaradorlik =————————————————————- Umumiy kiritilgan vositalar yig‘indisi Qo‘shilgan mablag‘ umumiy summasi. Bu usulning soddaligi ham qo‘llanishga qulaydir, lekin bu usul ham o‘ziga xos kamchilikka ega, bun- da vaqt omilini hisobga olinmaydi. Masalan: bir xil o‘rtacha yillik foyda- ni, haqiqatda esa bu foyda yillar mobaynida o‘zgarib boradi. Ma’lum darajada, birinchi ikkita usulning kamchiliklari pul oqimlarni diskontlash tamoiliga asoslangan usullarni qisqartirilishiga olib keladi. Jahon amali- yotida bir necha bunday usullar mavjud, ularning mohiyati investitsiya umumiy qiymatini kelajak tushumlar qimmati bilan taqqoslashdan iborat. Bir qator yillar mobaynida investitsiyalar ma’lum yillik daromad beradi, bular mos ravishda R1, R2, R3, R4, . . . Rn bilan belgilanadi. Lekin davr o‘tishi bilan pulning to‘lov qimmatini o‘zgartirish, investitsiyadan kelgan foyda, to‘g‘rirog‘i pul tushumlarini olidingi va keyingi davrga nisbatan to‘lov qobiliyati farqlanishi turadi. Korxona uchun ularning davrlarga mos ra- vishda nisbatini ko‘rib chiqish e’tiborga molik. Vaqtga nisbatan pul oqim- larini baholash tamoyillari quyidagidan iborat: – P davr mobaynida i % keltiruvchi bugungi kundagi pul mablag‘larning miqdori (qimmatining), kelajakdagi qiymati quyidagi formula bilan hisoblanadi: Kelajak qiymati = Amaldagi narx•(1+i) * 5n Hozirgi qiymat – ma’lum davr mobaynida i % keltiradigan. Kelajakdagi to‘lovlarning bugungi qimmati quyidagicha aniqlanadi. Kelajak narxi Hozirgi kundagi qiymat = —————————————- (i+r)* 5K Pk va Rk k yilda, r % keltiruvchi yillik daromad va diskont daromad. 58 2.1.2. Innovatsion loyihalarni baholash tartibi Jahon mahalliy amaliyotida innovatsion loyihalarini baholashning bir nechta standartlashgan tamoyillari mavjud. Avvalo, loyihani oldindan tekshirish o‘tkaziladi, uning davomida lo- yiha maqsadi va korxonaning joriy va istiqboldagi faoliyatiga mosligi aniq- lanadi. Oldindan tekshirish paytida loyiha bilan bog‘liq xatarlar, yaratilayot- gan loyiha, imkoniyatlarni amalga oshirish uchun zarur tajribani korxo- nada mavjudligi aniqlanadi. Huddi shu davrda innovatsion loyihani ba- holash uchun ishlatiladigan me’zonlar aniqlanadi. Keyin innovatsion lo- yihani amalga oshirish maqsadga muvofiqligi baholanadi. Odatda, baho- lash 3 bosqichda olib boriladi: 1. Yillar bo‘yicha boshlang‘ich ko‘rsatkichlar hisoblanadi (realizatsiya qilish hajmi, joriy xarajatlar, eskirish, taklif qilinayotgan innovatsiyalardan keladigan sof pul tushumlari va sof foyda hajmi). 2. Analitik koeffitsientlarni hisoblash (innovatsiyalarni sof joriy qiy- matini hisoblash, innovatsiyalar rentabelligi o‘z-o‘zini qoplash muddati va innovatsion loyiha samaradorligi koeffitsienti). 3. Koeffitsientlar tahlili (bu korxonada qabul qilingan me’zonlar asosida loyiha yoki qabul qilinadi, yoki undan voz kechiladi, tadbirkor o‘zining fikricha eng muhim bo‘lgan bir yoki bir nacha me’zonlarga qarab ish ko‘rish mumkin, yoki qo‘shimcha omillarni hisobga olish mumkin). Innovatsion loyiha qabul qilingan holda uning realizatsiyasi bo‘yicha konkret choralar ko‘riladi. Har xil innovatsion loyihalarni solishtirish va ulardan eng afza- lini tanlash uchun ishlatiladigan asosiy ko‘rsatkichlar – bu kutilayotgan integral samarasi ko‘rsatkichidir (xalq xo‘jaligi darajasida iqtisodiy, alo- hida tashkilot darajasida tijorat). Xuddi shu ko‘rsatkichlar rezervlash va sug‘urtalash shakli va ratsional hajmlarini asoslash uchun ham ishlatiladi. Agar loyihani amalga oshirish har xil sharoitlarda ehtimoli aniq ma’lum bo‘lsa, kutilayotgan integral samara matematik kutilish formulasi bo‘yicha hisoblanadi. Eoj=Zi•Pi Bu yerda Eoj–loyihaning kutilayotgan integral samarasi; Zi–realizatsiyaning 1-sharoiti bo‘yicha integral samara; Pi–bu loyihani amalga oshirish ehtimoli. Umumiy holda kutilayotgan integral samara hisobini quyidagi formu- la bo‘yicha o‘tkazish tavsiya etiladi: Eoj=h•Emax+(1–h)•Emin bu yerda Emax va Emin – ijozati ehtimolli taqsimlash bo‘yicha integral samarani matematik kutilishini eng katta va eng kichik; h – xo‘jalik sub- yektini noaniqlik sharoitida afzal ko‘rishlari tizimlarini aks ettiruvchi, sa- marani noaniqligini hisobga olish uchun maxsus normativ; kutilayotgan in- tegral iqtisodiy samara topilganda uni 0,3 24 darajasini olish tavsiya etiladi. 59 Diskontlangan daromadlardan umumiy yig‘ilgan xatoligi va boshlang‘ich investitsiyalar orasidagi farq sof joriy qiymatni tashkil etadi (sof keltirilgan samara): Investitsiyalarning Diskontlangan Doimiy sof joriy = daromadlardan + daromadlar qiymati umumiy kattaligi hajmi (kattali) Aniqki, agar sof joriy qiymat musbat bo‘lsa, unda investitsion loyiha- ni qabul qilish zarur, manfiy bo‘lsa undan voz kechish lozim. Agar sof joriy qiymat 0 ga teng bo‘lsa, loyihani foydali yoki zararli deb aytib bo‘lmaydi. U holda solishtirishning boshqa usullarini ishlatish zarur. Bir nechta alternativ loyihalarga o‘rin beriladi. Keltirilgan formulalar yordamida qo‘lda hisoblash ko‘p mehnat talab etadi, shuning uchun diskontlangan baholarga asoslangan bu va boshqa usullarni qo‘llash qulayligi uchun vaqt intervali va diskontlash koeffitsi- enti miqdoriga bog‘liq ravishda murakkab protsentlar, diskontlash ko‘paytuvchilari, pul birligini diskontlangan miqdori va hokazolar keltirilgan maxsus statistik jadvallaridan foydalaniladi. Investitsiyalar rentabelligi. Sof joriy qiymat usulini qo‘llash, uning hisoblanishi qiyin bo‘lishiga qaramasdan o‘z-o‘zini qoplash davri va in- vestitsiyalarining samaradorligini baholash usulini qo‘llashga afzalroqdir, chunki pul tushumlarni vaqtinchalik aspektlarini hisobga oladi. Bu usulni qo‘llash nafaqat absolyut ko‘rsatkichlarini (sof joriy qiymatni), balki so- lishtirma ko‘rsatkichlarini hisoblash va solishtirishga imkon beradi. Ular- ga investitsiyalar rentabelligi kiradi. Investitsiyalar rentabelligi diskontlangan daromadlarning umumiy yig‘ilgan kattaligi – investitsiyalar kattaligi. Aniqki, agar rentabellik 1 dan katta bo‘lsa loyihani qabul qilish lozim, 1 dan kichik bo‘lsa voz kechish lozim. Sof joriy qiymati kattaligi bir xil bo‘lgan alternativ loyihalar qatoridan birini tanlashda yoki investitsiyalar protfelini komplektlashda, ya’ni maksimal sof joriy qiymat beradigan pul vositalarini bir vaqtdagi investitsiyalashni bir necha variantdan tanlashda investitsiyalar rentabelligi nisbiy ko‘rsatkich sifatida juda ham qulaydir. 2.1.3. Innovatsiya menejmentini baholash mezonlari Investitsiya zarurligiga bir necha sabablar mavjud. Ulardan asosiylari mavjud bo‘lgan moddiy-texnik ishlab chiqish bazasini yangilash yoki al- mashtirish, uni takomillashtirish, eskirgan ishlab chiqarish vositalarini modernizatsiyalash, ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish uchun vosita- larini kengaytirish va h.k. Investitsiya manbayi, asosan, korxonalarning ichki mablag‘lari (us- tav kapitali, amortizatsiya fondi, korxonaning taqsimlangan foydasi) 60 hisoblanadi. Korxona foydasini qayta ishlab chiqarishga jalb qilish inves- titsiyani moliyalashning eng arzon ko‘rinishidir. Uni ishlab chiqarishga bevosita jalb qilinishi qaytarilishi zarur bo‘lgan kredit foizlari bilan bog‘liq yoki qimmatli qog‘ozlarni chiqarish bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlardan holi bo‘lish imkonini beradi. Korxona foydasi ishlab chiqarishga bevosita qayta jalb qilinsada, uning nazorat sistemasi saqlanib qoladi, chunki ak- sionerlar, ya’ni paychilar soni o‘zgarmay qoladi. Investitsion faoliyat odatda noaniqlik sharoitida amalga oshiriladi, shuning uchun bunday vaziyatda tavakkalchilik omilini hisobga olishimiz kerak. Odatda, kelajakda shular hisobiga keladigan iqtisodiy samarani aniq- lash murakkab jarayondir. Shuning uchun investitsion loyiha tahlili pay- tida ko‘p muqobil investitsion loyihalar ko‘rib chiqilib, yagona investit- sion qaror qabul qilinadi. Bir necha loyiha ichidan bittasini qabul qilish ular ma’lum kriteriy va parametrlar asosida tahlil qilish orqali amalga oshi- riladi. Bunda loyihalarni ko‘rib chiqishida bir necha kriteriy va parametr- lardan foydalanadi (qo‘yilma hajmi, qoplanish muddati, jalb qilinadigan mablag‘ manbayi), loyihalarni barcha kriteriyalar bo‘yicha qarab chiqilgan- dan so‘ng ichida bittasi qabul qilinadi, shuning uchun yo‘l qo‘yiladigan ham boshqa boshqaruv qarorlarini qabul qilish singari san’atdir. Bu yerda tad- birkorning tajribasi, bilimi, mutaxassisligi va qolaversa, sezish holi muhum rol o‘ynaydi. Tadbirkorga jahon menejmenti xazinasida yig‘ilib keladigan bilimlar, jumladan, menejment amaliyotida shakllanib qo‘llanib keladigan investitsion loyihalarni baholash uslublari katta yordam berib keladi. Menej- ment amaliyotida investitsion loyihalarni baholashni bir necha usullari mavjud. Ularni chizma shaklida quyidagicha ko‘rishimiz mumkin. 2.1-chizma. Investitsion loyihalarni baholash usullari. Investitsiyani qoplanish muddati Investitsiya rentabelligi Investitsiyalarni samaradorlik koeffitsienti Investitsiya jarayonlarini baholash Mezon ro‘yxati usuli Pul oqimini diskontlashtirish Balli usul Sof joriy qiymat Boshqa usullar 61 Investitsiyani qoplash muddati. Bu usul eng sodda usul bo‘lib, bunda in- vestitsiya qanday muddatda olinadigan foyda hisobiga qoplanishi aniqlanadi. Pul tushumi yillar bo‘yicha bir tekis kelib tushganda: Investitsiyalar Qoplanish muddati (n)= —————————————— Amortizatsiya yiliQyillik sof foyda Agar pul tushumi bir to‘kisda kelib tushmasa, investitsiyani qoplanish muddati pul tushumining investitsiya qiymatidan ortib ketish muddatiga teng. Umumiy ko‘rinishda qoplanish muddati n Σ RK>1 k=1 RK-k yillik sof pul foydasi. Bu usul sodda bo‘lgani bilan o‘ziga xos kamchiliklarga ega. Birin- chidan, bir xil umumiy daromad summasi daromadni yillar bo‘yicha har xil taqsimlaydigan loyihalar orasidagi farqni ko‘rsatmaydi. Ikkinchidan, investitsiya qoplangandan keyingi davrni hisobga olmaydi. Shunga qara- may bu usuldan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, korxona in- vestitsiyani qisqa muddatda qoplanishidan manfaatdor bo‘lsa, odatda, bu hol tez o‘zgaruvchan texnologik sohalarda namoyon bo‘ladi. Investitsiya samaradorlik koeffitsienti. Yana bir investitsiya loyihalarini baholash usuli investitsiya samaradorlik koeffitsientini hisoblash usulidir (investitsiya buxgalter rentabelligi). Bu koeffitsient yillik o‘rtacha foydani investitsiya o‘rtacha qimmati bo‘lishi orqali topiladi. Bu koeffitsientni hisob- lashda o‘rta yillik sof foyda (balans foyda budjet ajratmalari) va investit- siya o‘rtacha qiymati uning boshlang‘ich ishlab chiqarish qiymatining ya- rimidan foydalanadi. Olingan qiymatni umumiy kapital samaradorlik ko- effitsienti bilan taqqoslab ko‘rish e’tiborga molik. O‘rtacha yillik sof foyda Investitsiya samaradorligi koef. = ——————————————— Investitsiyalar yig‘indisi+ Asosiy fondlarni qoldiq bahosi Umumiy sof foyda Kapital samaradorlik =———————————————————— Umumiy kiritilgan vositalar yig‘indisi Qo‘shilgan mablag‘ summasi. Bu usulning soddaligi ham qo‘llanishga qulaydir, bu usul ham o‘ziga xos kamchilikka ega, bunda vaqt omilini hisob- ga olinmaydi. Masalan: bir xil o‘rtacha yillik foydani. Haqiqatda esa bu 62 foyda yillar mobaynida o‘zgarib boradi. Ma’lum darajada birinchi ikkita usulning kamchiliklari pul oqimlarini diskontlash tamoiliga asoslangan usul- larni qisqartirilishiga olib keladi. Jahon amaliyotida bir necha bunday usullar mavjud, ularning mohiyati investitsiya umumiy qiymatini kelajak tushumlar qimmati bilan taqqoslashdan iborat. Bir qator yillar mobaynida investitsi- yalar ma’lum yillik daromad beradi, bular mos ravishda R1, R2, R3, R4, . . . Rn bilan belginadi. Lekin davr o‘tishi bilan pulning to‘lov qimmatini o‘zgartirish, investitsiyada kelgan foyda, to‘g‘rirog‘i pul tushumlarini ol- dingi va keyingi davrga nisbatan to‘lov qobiliyati farqlanishi turadi. Kor- xona uchun ularning davrlarga mos ravishda nisbatini ko‘rib chiqish e’tiborga molik. Sof qiymat oqimi. Diskont daromadlarni R yilda yig‘ilgan qiymatini in- vestitsiya qiymati bilan taqqoslash kerak. R yilda yig‘ilgan diskont daro- madlarining umumiy miqdori diskont to‘lovlarining umumiy summasiga teng. n Pk Rk = Σ —————- k=1 (1+r) 5k Yig‘ilgan diskont daromad qiymati bilan investitsiya boshlang‘ich qiy- mati orasidagi farq sof joriy qiymatni keltirib chiqaradi. Shunga qarab sof joriy qiymat musbat bo‘lsa bu loyihani qabul qilish, agar manfiy bo‘lsa qabul qilmaslik kerak. Agar bu qiymat nolga teng bo‘lsa, unda boshqa usul- lar bilan baholash kerak. Odatda, muqobil loyihalarni ko‘rib chiqishda, shuningdek, ko‘rsatkich katta ahamiyat beradi. Bu formulalarni qo‘lda hisoblab chiqish juda murakkab jarayondir. Shuning uchun buni soddalash- tirishga maxsus statistik jadvallar tuzilgan. Turli xil mezonlar yordamida investitsion loyihalarni tanlab olish usulini mazmuni quydagilardan iborat. Loyiha har bir qo‘yilgan mezonlarga mosligi ko‘rib chiqiladi va har bir mezon bo‘yicha loyiha baholanadi. Bu usul bo‘yicha loyihani kamchiligini va yutuqlarini aniq ko‘rish mumkin va 1-baholash qiyinchiliklar paydo bo‘lganda biror bir mezonlar e’tiborsiz qolmaslikka kafolat beradi. Innovatsiya loyihalarni baholashda zarur bo‘lgan mezonlar o‘zini aniq korxona xususiyati, uning sohasi va strategik yo‘nalishi bilan ajralib turadi. Innovatsion loyihalarni baholashda asosiy mezonlar bo‘lib: – korxona maqsadlari, strategiya, siyosat va qimmatlilik; – loyihaning tashkilot strategiyasi va uzoq muddatli reja bilan mosligi; – korxona strategiyasining o‘zgarishlarini moslashuvchanligi; – korxonaning tavakkalchilikka bo‘lgan munosabatga muvofiqligi; – korxonaning yangiliklarga bo‘lgan munosabatlarga muvofiqligi; – korxona talabalarini, muddat aspektini e’tiborga olgan holda mu- vofiqligi; 63 – loyihani korxonaning o‘sish potensialiga muvofiqligi; – korxona mustahkamligi; – mustahkamlikka ta’sir qiluvchi korxonaning diversifikatsiya darajasi; – korxonani zamonaviy holatiga ta’sir qiluvchi katta moliyaviy xara- jatlar va qaysidir muddatga qoldirilgan olinadigan foyda; – rejalashtirilgandan chetlangan muddat, xarajat va masalalarni ba- jarilish ta’siri. Moliyaviy mezonlar: – investitsiya hajmi (ishlab chiqarishga, marketinga, loyihani ITT- KI izlanishlarga qilinadigan sarf-xarajatlar); – yillik potensial foyda hajmi; – kutiladigan sof foyda normasi; – loyihaning korxonada qabul qilingan kapital qo‘yilmasini iqti- sodiy samaradorlik mezonlarida muvofiqligi; – loyihani amalga oshirishga qilinadigan birinchi sarf-xarajatlar; – loyihani muddatdan keyin olib keladigan foydasi; – zaruriy vaqtda moliyani bo‘lishi; – boshqa moliyaviy vosita talab qiluvchi loyihalariga qabul qilina- digan loyihaning ta’siri; – loyihani moliyalash uchun qarzga kapital (kredit) olish zaruriyati va ularning investitsiyalardagi qismi; – loyihani bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy xatar; – loyihadan tushayotgan daromadlarning barqarorligi; – mahsulot ishlab chiqarish boshlanadigan va demakki, kapital xara- jatlari qaytariladigan vaqt oralig‘i; – soliq qonunchiligini ishlatish imkoniyati; – fond qaytishi, ya’ni o‘rtacha yillik yalpi daromad (loyihadan olin- gan), kapital xarajatlari nisbati (i. ch. quvvatlarini o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan doimiy xarajatlarni fond qaytish darajasi qanchalik katta bo‘lsa, tashkilotning umumiy sarflaridagi qismi shuncha kam bo‘ladi, demak, agar bu korxonada fond qaytish darajasi tarmoqdagi o‘rtachadan past bo‘lsa, unda krizis holatida birinchi bo‘lib ishdan chiqish imkoniyati ko‘p); – loyihada qo‘yilgan mahsulotning xarajatlari strukturasini eng qulay- ligi (eng arzon va yetarli bo‘lgan ishlab chiqarish resurslarini ishlatish). Ishlab chiqarish mezonlari: – loyihani amalga oshirish uchun texnologik yengilliklardagi zaruriyat; – bor ishlab chiqarish quvvatlariga loyihaning mosligi (korxonada bor ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning yuqori darajasi saqlanib qoladimi yoki loyihani qabul qilish bilan qo‘shimcha sarf ko‘payib ketadimi); – ishlab chiqarish personali mavhumligi; 64 – ishlab chiqarish xarajatlari hajmi. Ularni raqobatchilarniki bilan solishtirish; – qo‘shimcha ishlab chiqarish quvvatlariga bo‘lgan ehtiyoj. Tashqi va ekologik mezonlar: – mahsulot va ishlab chiqarish jarayonining zarurli ta’siri; – loyihaning qonuniy ta’minlanishi, ularni qonunchilikka mosligi; – kelajakdagi qonunchilikni loyihaga ta’siri ehtimoli; – loyihani amalga oshirishga jamoatchilik fikrini javobi ehtimoli. Nazorat savollari 1. Investitsiya qoplash muddati ko‘rsatkichlari tenglamalarini yozing. 2. Sof qiymat oqimi topish formulasini ayting. 3. Integral samara hisobining tenglamalarini yozing. 4. Investitsiyalar rentabelligi sonli chegarasini ayting va tarif bering. 5. Investitsiyani qoplash muddatini nazariy yo‘l bilan tushuntiring. 6. Investitsiya samaradorlik koeffitsienti qanday aniqlanadi? 7. Innovatsion loyihalarni baholashda asosiy mezonlar bo‘lib ni- malar hisoblanadi? Test savollari 1. Innovatsion loyihani amalga oshirish maqsadga muvofiqligini ba- holovchi 3 me’zonlari: – yillar bo‘yicha boshlang‘ich ko‘rsatkichlar hisoblanadi; analitik koeffitsientlarni hisoblash; koeffitsientlar tahlili; – yig‘ilgan diskont daromad qiymati; o‘rtacha yillik sof foydaning hisobi; sof qiymat oqimini beligilash; – analitik koeffitsientlarni hisoblash; asosiy fondlarni qoldiq ba- hosini topish; o‘rtacha yillik sof foydaning hisobi. 2. Innovatsion loyihalarni baholashda asosiy mezonlar bo‘lib: – korxona maqsadlari, strategiya, siyosat va qimmatlik; moliyaviy mezonlar; ishlab chiqarish mezonlari; tashqi va ekologik mezonlar; – kutiladigan sof foyda normasi; loyihani bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy xatar; loyihada qo‘yilgan mahsulotning xarajatlari strukturasining eng qulayligi; – korxonaning yangiliklarga bo‘lgan munosabatlarga muvofiqligi; rejalashtirilgandan chetlangan muddat, xarajat va masalalarni bajari- lishga ta’siri; korxonaning tavakkalchilikka bo‘lgan munosabatga mu- vofiqligi. 65 2.2. INNOVATSION LOYIHA YARATISH, XATARI VA ANIQMASLIK OMILLARI Reja: 1. Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bos- qichlari. 2. Innovatsion loyihalarni tahlil qilish usullari, tanlash, xatari va aniq- maslik omillari. 3. Innovatsion menejmentning tashkiliy shakllari va resurslar bilan ta’minlanishi. 4. Innovatsion jarayonning asosiy bosqichlari. Uning natijasida yangi mahsulotni ishlab chiqarish va amalda qo‘llash. Tayanch iboralar: innovatsiya obyektlari, loyihada noaniqlik, innovat- sion loyiha xatari. 2.2.1. Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bosqichlari Innovatsion loyiha tushunchasi 2 xil mazmunda qo‘llaniladi: – aniq maqsadlarga erishishni ta’minlovchi biror harakatlar kompleksini amalga oshishini ko‘zlovchi ish, faoliyat, tadbir sifatida. – biror harakatlarni amalga oshishi uchun zarur bo‘lgan huquqiy- tashkiliy va hisob-kitob moliyaviy hujjatlar sifatida. Ilmiy va innovatsion faoliyatni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash shakllari 2.1-chizmada taqdim etilgan. Har bir loyiha, uni bajarilishi uchun zarur bo‘lgan ish hajmini qiyin- ligidan qat’iy nazar o‘zini rivojlanish yo‘lida aniq holatlarni bosib o‘tadi, ya’ni «loyiha hali yo‘q» holatidan «loyiha o‘zi (allaqachon) yo‘q» holati- gacha. Amaliyotda yuzaga kelgan holatlarga ko‘ra loyiha bosib o‘tadigan holatlarni «fazalar» deb yuritiladi. Har bir loyihani qayta ishlash va amalga oshirish fazasi uning maqsad va vazifalariga ega bo‘ladi. Loyihani yaratish va amalga oshirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: – investitsion g‘oyani shakllantirish; – investitsion imkoniyatlar izlanishi; – shartnoma hujjatlarini tayyorlash; – loyiha hujjatlarini tayyorlash; – qurilish-montaj ishlari; – obyektni qo‘llash; – iqtisodiy ko‘rsatkichlar monitoringi. Investitsiya subyektlari bo‘lib investitsiyadan foydalanayotgan tijorat tashkilotlari va xo‘jalikning boshqa subyektlari hisoblanadi. Innovatsiya obyektlariga esa quyidagilar kiradi: 66 – qurilayotgan va qayta ta’mirlanayotgan korxona, yangi tovar va xizmat- lar ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan bino va inshootlar (asosiy fondlar); – bir masala (dastur)ni yechishga yo‘naltirilgan qurilayotgan va qayta ta’mirlanayotgan obyektlar majmui. Bu yerda investitsiya qilishning obyekti deyilganda amaldagi ishlab chiqarish va tashkilot doirasi ishlab chiqarish maydonlarida mavjud bo‘lgan yangi tovar (xizmat) ishlab chiqarish dasturi nazarda tutilgan. Innovatsion loyihasida quyidagi investitsiya shakllari qo‘llaniladi: – pul mablag‘lari va ularning ekvivalentlari (maqsadli quyilmalar, aylanma mablag‘lar, qimmatbaho qog‘ozlar, masalan, aksiyalar yoki ob- ligatsiyalar, kreditlar, qarzlar va garovlar); – yer; – bino, inshoot, mashina va uskunalar, o‘lchovchi va tekshiruvchi (sinovchi) vositalar, asbob-uskunalar, lividlikka ega bo‘lgan yoki ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan har qanday mulk; – qoida bo‘yicha pul ekvivalenti deb baholangan mulk huquqi. Investitsiyaning asosiy manbalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 2.1-chizma. Ilmiy va innovatsion faoliyatni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash shakllari. H U K U M A T To‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalash Individual ixtirochilar va kichik korxonalar- ga foizsiz bank ssudalarini taqdim etish Ko‘pgina soliq imtiyozlaridan foydalanuvchi venchurli innovatsion fondlarni yaratish Individual ixtirochilar uchun davlat patent solig‘ini kamaytirish Resurslarni tejash uchun patent solig‘i to‘lashni kechiktirish Uskunalarni tezlashtirilgan amortizatsiyasi uchun huquq Texnologiyalar va texnoparklar to‘rini yaratish 67 – shaxsiy moliyaviy mablag‘lar, boshqa turdagi aktivlar (asosiy fond- lar yer uchastkalari, sanoat mulki va boshqalar) va jalb qilingan mablag‘lar; – davlat hududi va mahalliy budjetlardan ajratmalari; – chet el (xorijiy investitsiyalar, qo‘shma korxonalarning ustav fon- dida moliyaviy va boshqa turdagi ishtiroki shaklida namoyon bo‘luvchi chet el (xorijiy investitsiyalar); – har xil turdagi zayomlar, qarz mablag‘lari, shu jumladan, davlatning qaytarib berish shartlari bilan bergan kreditlari va chet el investorlarining kreditlari. Innovatsion imkoniyatlar izlanishi bosqichi quyidagilarni ko‘rib chiqadi: – eksport va importni hisobga olgan holda tovar va xizmatga bo‘lgan talabni oldindan o‘rganishni; – mahsulot (xizmat)ning bazis, joriy kelajak davr narx darajasini ba- holashni; – loyihani amalga oshirish va ishtirokchilar tarkibini tashkiliy-huqu- qiy shaklidagi takliflarni tayyorlashni; – kengaytirilgan normativ bo‘yicha investitsiya kutilayotgan hajmi va ularning tijorat samaradorligini baholashni; – yakuniy ruxsat beruvchi hujjatlar tayyorlashni; – TIA bo‘limlari bo‘yicha oldindan baholashni va xususan loyiha sa- maradorligini baholashni tayyorlash; – innovatsion imkoniyatlarni asoslashning natijalarini tasdiqlashni. Innovatsion imkoniyatlarini o‘rganishdan maqsad potensial investor uchun investitsiya taklifini tayyorlash, agar investorda bunga talab bo‘lmasa va hamma ishlar o‘zlarining shaxsiy mablag‘lari hisobiga olib borilayot- gan bo‘lsa, unda TIA loyihani tayyorlash ishlarini moliyalashtirish haqida qaror (yechim) qabul qilinadi. TIA loyihasi bosqichi to‘liq hajmda quyidagilarni ko‘rib chiqadi: – mahsulotni chiqarish (xizmat ko‘rsatish) dasturni tayyorlashni; – yakuniy ruxsat beruvchi hujjatlarni tayyorlashni; – texnik qarorlarni qayta ishlab chiqish, shu jumladan, bosh (asosiy) rejani; – me’moriy rejalashtirish va qurilish qarorlarini; – muhandislik ta’minotini; – atrof-muhitni qo‘riqlash va fuqaro mudofaasi bo‘yicha tadbirlarni; – qurilishni tashkil etishni tasvirlash (ta’riflash); – zaruriy istiqomat, fuqaroviy qurilish haqida ma’lumotlar; – korxonaning boshqaruv tizimi, ishchi va xodimlar mehnatini tashkil qilishni tasvirlash (ta’riflash); – kirim-chiqim moliyaviy hujjatlarini tuzish: ishlab chiqarish xarajat- larini baholashni, kapital xarajatlar hisob-kitobini, loyihani moliyalashti- rishning loyihalashtirayotgan va tavsiya etilayotgan manbalari (hisob-ki- 68 tobini), chet el valyutasini kutilayotgan ehtiyoj, investitsiyalar sharoitida aniq investorni tanlashni, kelishuvni rasmilashtirishni; – loyihani amalga oshirish bilan bog‘liq xavf-xatarni baholashni; – loyihani amalga oshirish muddatini rejalashtirishni; – loyihani tijorat samaradorligini baholashni (budjet investitsiyasini qo‘llash); – loyihani amalga oshirishni bekor qilish shartlarini tuzishni (shakl- lantirish, tashkil qilish). 2.2.2. Innovatsion loyihalarni tahlil qilish usullari, tanlash, xatari va aniqmaslik omillari Loyihani me’zonlar to‘plami yordamida tahlil qilish natijalarini ras- miylashtirish zaruriyati tug‘ilganda (bu ko‘p sonli alternativ loyihalar- ni tahlil qilishda kerak bo‘ladi) loyihalarni balli baholashdan foydala- niladi. Baholashning balli usuli quyidagicha. Loyiha natijalariga ta’sir etuvchi eng muhim omillar tanlab olinadi (me’zonlar ro‘yxati tuzila- di). Mezonlar ahamiyatlilik darajasi bo‘yicha terib chiqiladi. Buni boshqaruvchilardan aniqlash mumkin, ya’ni ularga 100 punktdan ibo- rat ko‘rsatkichlarni me’zonlar guruhiga ajratish taklif etiladi (umumiy qaror uchun u yoki bu me’zonlarning ahamiyatlik darajasi bo‘yicha). Har bir aytib o‘tilgan me’zonlar bo‘yicha sifatli baholar («juda yax- shi», «yaxshi» va h. ) miqdoriy ifodalaniladi. Buni mutaxassislar me’zonlarini miqdoriy ifodalash yo‘li bilan aniqlay oladilar. Agar balli baholash asosiy sxemasiga tasodifni olib kirilsa, ekspert- lar vazifasini osonlashtirish va shu vaqtning o‘zida aniqroq natijalarga erishish mumkin. Loyihani u yoki bu ko‘rsatkichi yaxshi-yomonligini aniq farqiga borish juda ham qiyin, chunki ko‘p me’zonlar shu balli baholash tizimida tasodifni ishlatishda esda tutiladi: Loyiha ko‘rib chiqish uchun har bir me’zon bo‘yicha ekspertlar juda yaxshi, yaxshi va h. natijalarga erishish imkonini baholaydilar va bu loyiha bilan bog‘liq bo‘lgan xavfni hisobga olishga yordam beradi. Bu usul bo‘yicha umumiy baho quyidagicha olinadi: ranglar tarozisi bu ranglarga yetish ehtimoliga ko‘paytiriladi va bu yo‘l bilan me’zonning ehti- molli tarozisi yopiladi, keyin bu me’zon tarozisiga ko‘paytiriladi, har bir me’zon bo‘yicha olingan ma’lumotlar qo‘shiladi. Lekin olingan loyiha ba- holarini to‘laligicha to‘g‘ri deb bo‘lmaydi. Bu holat har bir omilga tegishli tarozini topishda foydalaniladigan fikrlar hamda har bir rangga sonli miq- dor berishdagi subektivlik bilan bog‘liq. Shuning uchun umumiy bahodagi ozgina farq qaror qabul qilish uchun asos bo‘la olmaydi. Balli ko‘rsatkich mohiyatini ehtiyot bo‘lib tushuntirish kerak. 69 Boshqa usullar. Loyihani tanlashda uning samaradorligini baho- lashda noaniqlik va xatar omillarni hisobga olish kerak. Bu savolni to‘laligicha o‘rganish ushbu o‘quv qo‘llanmasi chegarasidan chiqib ke- tadi, shuning uchun ularga qisqacha to‘xtab o‘tamiz. Noaniqlik deganda loyihani amalga oshirish shart-sharoitlari haqida- gi axborot noaniqligi, shu bilan bir qatorda xarajat va natijalar to‘g‘risidagi axborot noaniqligi yoki to‘liqmasligi tushuniladi. Loyihani amalga oshirish jarayonida ro‘yobga chiqadigan xalal beruvchi holatlar kelib chiqishi bi- lan bog‘liq bo‘lgan noaniqlik xatarlari. Loyihaga baho berishda quyidagi noaniqlik va investitsion xatarlarga e’tibor qaratiladi: – iqtisodiy qonunchilik va joriy iqtisodiy holat barqarormasligi, in- vestitsiya qilish va foydani ishlatish shartlari bilan bog‘liq xatar. – tashqi iqtisodiy xatar (savdo va yetkazib berishlariga chegaralar ki- ritish, chegaralarini berkitish va h.); – siyosiy holat noaniqligi mamlakat yoki regionda ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar xatari; – bozor konyukturasini, valyuta kurslarini tebranishlari; – tabiiy-iqlimiy sharoitlar aniqmasligi, tabiiy ofatlar ro‘y berish ehti- moli; – ishlab chiqarishni texnologik xatari (avariyalar, uskunalar xato ish- lashi, ishlab chiqarish braklari); – qatnashchilarning maqsadlari, qiziqishlari va axloqi noaniqligi; – qatnashchi korxonalarning ish holati va moliyaviy ahvoli haqidagi axborot to‘qimasligi yoki noaniqligi. Eng aniq usul bu noaniqlikni rasmiylashtirilgan ravishda ifodalash usulidir. Innovatsion loyihalarni baholashda eng ko‘p uchraydigan noa- niqliklar turlariga nisbatan bu usul quyidagi etaplarni o‘z ichiga oladi: – loyihani amalga oshirishni ehtimolli shartlarini va bu shartlarga javob beruvchi xarajatlarning barchasini ifodalash (sug‘urta va ðåçåðâèðîâàíèå bilan bog‘liq sanksiya va xarajatlarni hisobga olgan holda); – noaniqlik omillari haqidagi boshlang‘ich axborotlarni amalga oshi- rishni alohida ehtimolli shartlari va mos samaradorlik ko‘rsatkichlar hamda ularni o‘zgarish intervallari haqidagi axborotga aylantirish; – amalga oshirish shartlari noaniqligini hisobga olgan holda loyiha- ning umumiy samaradorligi ko‘rsatkichlarini aniqlash; – innovatsion loyihalarni baholashni solishtirma xarakteristikasi qu- yidagi 2.1-jadvalda berilgan. 70 2.1-jadval. Innovatsion loyihalarni tanlashning asosiy usullari. Usul nomi va uning qisqacha ta’rifi Usul afzalliklari Usul kamchiliklari Usul qo‘llash muhiti Loyiha o‘z-o‘zini qoplashni diskont usuli daromadlarning diskontlangan pul oqimi xarajatlarning diskontlangan pul oqimiga tenglashish vaqti aniqlanidi. Pul oqimlari konsepsiyasidan foydalaniladi. Qayta moliyalash imkoniyati va pullarning vaqtinchalik bahosi hisobga olinadi. Avvalgi usulga qarang. Avvalgi usulga qarang. Sof joriy qiymat usuli daromadlarning barcha pul oqimlarining haqiqiy qiymati summasi va xarajatlar summasi orasidagi farq yoki loyihadan tushgan sof pul oqimi sifatida aniqlanadi. Agar bu ko‘rsatkich 0 dan katta bo‘lsa loyiha o‘tadi. Agar loyihaning sof qiymati 0 teng bo‘lsa korxona bu loyihaga loqayd. Bu usul moliyaviy menejmentning asosiy maqsadi aksionerlar foydasini ko‘paytirishga erishishga qaratilgan. Quyidagi hollarda sof joriy qiymat kattaligi to‘g‘ri me’zon bo‘lmaydi: a) boshlang‘ich katta xarajat talab qiladigan loyiha va boshlang‘ich kam xarajatlar talab qiladigan loyihalardan tanlanayotganda; b) katta joriy qiymatli, uzoq qoplash muddatli va kichik joriy qiymatli, qisqa qoplash muddatli loyihalardan biri tanlanayotganda. Shunday qilib bu usul rentabellik. Yagona loyihani tasdiqlash yoki undan voz kechishda hamda bir necha loyihalardan biri tanlab olinayotganida ichki rentabellik stavkasiga teng keladigan usul qo‘llaniladi. Bundan tashqari, har xil pul oqimlariga ega bo‘lgan loyihalarni tahlil qilishda bu usul qo‘llaniladi. Chegarasi va loyihaning moliyaviy ta’minoti haqida fikr yuritishga yordam beradi. Usul ko‘chmas mulk va xomashyo o‘zgarishini loyihaning sof joriy qiymatiga ta’siri obyek- tiv aks ettirilmaydi. Usul qo‘llash diskontlash stavkasi prognoz qilish qiyinchiligi bilan bog‘liq. 71 72 2.2.3. Innovatsion menejmentning tashkiliy shakllari va resurslar bilan ta’minlanishi Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning innovatsion rivojlanish xiliga o‘tishning tashkiliy boshqaruv jarayonining ta’minlanishi quyidagi tadbirlar majmuasi- dan iborat: Firma yoki korporatsiyalarning ishlab chiqarish va sotish operatsiya- larini markazlashtirish. Ilmiy-texnik mahsulotlarni oddiy maqsadlar va oddiy operatsiyalar orqali ishlab chiqarishga yordam beruvchi egiluvchan tashkiliy texnologik tizimini yaratish. Buning asosida ilmiy ishlab chiqarish tizimini yangi av- lodini qabul qilish yoki mukammalashtirish yotadi. Istiqbolli sohalarini egallashga qaratilgan innovatsion tadbirkorlik firmalarini, ilmiy laboratoriyalarini yaratish. O‘zida istiqbolli ilmiy izlanishlarni va ishlab chiqarish, moliyalash- tirishni, ularning natijalaridan foydalanish huquqini egallash, mutaxassis- larini o‘qitish va qayta o‘qitishni moliyaviy jihatdan ta’minlash, maslahat berish xizmatlarini olgan ilmiy tashkilotlar, oliygohlar va xususiy ilmiy izlanish firmalari bilan hamkorlik qilishni shakllantirish. Ilmiy izlanish iishlarini olib borish uchun boshqa firmalar bilan aloqani tashkil etish, yangilik firmalarni tashkil etish. Yirik innovatsion loyihalarni amalda qo‘llash. Tor mutaxassisliklardan keng intergratsiyalashuvga o‘tish asosida boshqaruvni demokratik va koordinatsion usullarini rivojlantirish. Berilgan usulga ishchilarning imkoniyatlarini ochish, ijodini rag‘batlantirish, yangilikka intilishni kuchaytirish, yangi, ko‘p xomashyo talab qilinmaydigan qarorlarni izlash kabi forma va metodlar xos. Bunda tashkiliy strukturani, odatda, tekis deyiladi, shuning bilan birga yu- qori boshqaruvchilar va ijrochilar orasidagi daraja eng minimal hisoblanadi. 73 Ilm, ishlab chiqarish va bozorni integratsiyalashuvi muammosi bilan bog‘liq butun ilmiy qayta ishlab chiqarish siklida strategik qarorlarni qabul qi- lishni ta’minlovchi innovatsion anametik strategik markazlarni shakllantirish. Ilmiy, ilmiy-texnik va innovatsion faoliyat sohasida tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish, aqliy mehnatni xalqaro taqsimlanishida qat- nashish, yirik innovatsion dasturlar va loyihalarni amalga oshirish. Innovatsion xildagi rivojlanish kompleks holda resurslar bilan ta’minlanishi va xo‘jalik iqtisobiy tizimini stabilligini samaradorligiga alo- hida e’tiborni talab qiladi. Tizimi innovatsion xildagi rivojlanishiga o‘tishda iqtisodiy stabillik, samaradorlikning sharti bo‘lib, ichki o‘zini rivojlantirish omillari mavjud- ligi hisoblanadi. Menejment ular qayta ishlanishiga tashkiliy, rag‘batlantiruvchi, resurs- larni, iqtisodiy, ijtimoiy, pisixologik va boshqa formalarni kiritib beradi. Bu vazifalarni menejment korporatsiyaning ilmiy menejerlik bo‘limlarini olgan strukturalar bilan birgalikda yaratilish yo‘li bilan yechish mumkin. Shuning uchun kompleks ilmiy texnik markaz (ITM) tashkil etadi. Menejerlar bu markaz orqali korporatsiyada yangi ilmiy ishlarni tashkil qilishi kerak. Bular orsida: – ilmiy-texnik va innovatsion siyosatni ishlab chiqish va amalda qo‘llash; – korporatsiyaning boshqa bo‘limlari bilan birgalikda innovatsion bozor strategiyasini ishlab chiqishda qatnashish; – eng iqtisodiy foydali innovatsion dasturlar va loyihalarni bajarilishi- ni tashkil etish va ishlab chiqish; – ishlab chiqarishni texnologik bazasini, mahsulotning raqobatbardosh- ligini ta’minlash; – chet mamlakatlar ilmiy tashkilotlari bilan aloqani tashkil etish, texno parkda venchur innovatsion formalarini yaratish va rivojlantirish orqali ichki innovatsion faktorlardan effektiv foydalanishni shakllantirish; – kadrlarni (va boshqaruv kadrlarini) tayyorlash va qayta tayyorlash- da qatnashadi; – ilmiy-texnik va innovatsion faoliyat sohalarida korporatsiyaning tashqi iqtisodiy aloqalarini tashkil etish; – korporatsiyaning muhim yo‘nalishi va sohalari faoliyatida ITMning asosiy tendensiyalariga mavsumiy izlanishlar olib borish; – korparatsiyaning intellektual mulkini saqlash va korporatsiya ishlab chiqarayotgan mahsulotning potenligini ta’minlash; – korporatsiyada ishlayotgan har bir xodimning ijobiy faoliyatini kuchaytirishga qaratilgan rag‘batlantiruvchi shartlarini shakllantirish, shu bilan birga boshqaruvchilarining ham. Maqsadli raqobatda korporatsiya- ning stabilligini oshirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga qara- tilgan dasturlarni ishlab chiqishda qatnashish. 74 2.2.4. Innovatsion jarayonning asosiy bosqichlari. Uning natijasida yangi mahsulotni ishlab chiqarish va amalda qo‘llash Innovatsion jarayonning asosiy bosqichlari: – kelib tushayotgan fikrlarni sistemlashtirish: ishlab chiqarish bo‘limlarida marketing xizmatidan firmaning sotish apparatidan, savdo agentlaridan, oxirgi istemolchilardan kelib tushayotgan yangiliklar va bozorlardagi texnologik o‘zgarishlar haqida axborotlar yig‘ish – tavakkalchilik hajmini va darajasini aniqlash, yangi mahsulotlarni yaratish va o‘zlashtirish bilan bog‘liq firma- ning potensial imkoniyatlari haqida axborot yig‘ish; maqsadli bozorlar va ular rivojlanishini uzoq muddatli tendentsiyalari haqida axborot yig‘ish. – g‘oyani aniqlanishi va yangi mahsulotlar g‘oyasini ishlab chiqish: – g‘oyaning amaliy jihatdan amalga oshirish imkoniyatlarini aniqlash; – yangi va an’anaviy mahsulotni texnologik umumiyligi darajasini aniqlashtirish; – firmaning, yani mahsulotlarni mos tushishi va uning strategik rivojlanishi; – kelajakdagi mahsulotga patent tizimini aniqlash. Yangi mahsulotni iqtisodiy samaradorligini tahlili, marketing dasturini ishlab chiqarish: – qachonki g‘oya konkret loyihani qurishga kelsa, mahsulotni texnik holatini yaratilishi; – mahsulotni texnik-iqtisodiy xarakteristikasini aniqlash. Uning sifatini va iste’mol xususiyatlarni baholash; – sotuv hajmini va potensial bozor taklifini baholash; – yangi menejmentning yaratish va o‘zlashtirishga ketgan xarajatlarni (investitsiyalarni) aniqlash; – yangi mahsulotni: texnalogik mashinalar va jihozlarni xomashyo va materiallarni, kadrlarni, moliyaviy resurslarni ishlab chiqarish uchun ke- rakli resurslar mavjudligi; – yangi mahsulotni o‘zlashtirish va u bilan bozorga chiqish vaqtini aniqlash; – yangi mahsulot ishlab chiqarish rentabelligini tahlil va baholash, mahsulot uchun marketing dasturini yaratish. Yangi mahsulotni yaratish: – firmaning bo‘limlariga vazifalarni taqsimlangan holda yangi mah- sulotni rivojlantirishni aniq dasturini tuzish; – namunani yaratish va texnik tanlovdan o‘tkazish; – mahsulotni nomini va belgisini aniqlash, qadoqlash va marketing- lashtirishni rivojlantirish. Bozorda test o‘tkazish: – narx va boshqa tijorat shartlariga oid eng kam bo‘lmaganda uch (3) oy oralig‘ida bozorda test o‘tkazish; – sotishni optimal kanallarini tanlash; – reklama metodi va vositalarni tanlash; 75 2.2-chizma. Korxonaning ITM sxemasi. 2.3-chizma. Yangi mahsulot ishlab chiqarishni tadqiqot-texnologik sikli sxemasi. Korxonani boshqarish xizmati Soha banki Bosh texnikaviy menejer Strategik marke- ting markazi Korxonaning ilmiy-texnik markazi (ITM) Innovatsion loyihalarni tayyorlash va baholash guruhi Yangi ishlab chiqarish tuzilmalari bloki Korxonaning ilmiy muhan- dislik bo‘limi Korxonaning ilmiy izlanish bo‘limi. Texnoparkdagi kichik ilmiy ishlab chiqarish tuzilmalari Ijtimoiy va infratuzilma bo‘limlari bo‘limi Jarayon Bosqich Pog‘ona Xarajat Samara Fundamental tadqiqotlar G‘oyalarni tanlash Tadqiqot Ishlanishdagi tadqiqot Amaliy tadqiqot Amaliy tadqiqot X 1 S 1 Ishlanma Texnik-iqtisodiy talab Ishlab chiqarishga tatbiq etish Eskiz va ishchi loyihalash Ishlab chiqarish Tajriba namunasini tayyorlash Yalpi ishlab chiqarish X 2 S 2 76 – texnik xizmat ko‘rsatishni tashkil etish; – yangilikni tijorat tomonidan asoslanishi, sotish hajmi mahsulotning rentabilligi ehtiyoji va talabni qondirilash darajasini sotish metodlari va kanallariga aks beruvchi mahsulot uchun marketing dasturi asosida yangi mahsulotni ishlab chiqarishga kiritish haqida qaror qabul qilish. Innovatsiya jarayonini boshqarish tizimi (2.2, 2.3-chizma). Innovat- siya jarayonini boshqarish obyekti texnik siyosatni ishlab chiqish uchun yuqori darajada maxsuslashtirilgan bo‘limlar, ya’ni uyushmalarni, komitet- larni yoki ishchi guruhini tuzishni taxmin qiladi: – inovatsion faoliyatni nazorat qilish uchun yangi mahsulot bo‘limlarini va markazlashgan xizmat ko‘rsatishni tashkil etish; – yangi mahsulot yaratish uchun maqsadli loyiha guruhlarini yoki markazlarni belgilash; – ishlab chiqarish bo‘limlarida mavjud bo‘lgan II KI, laboratoriyalar, ilmiy markazlar bo‘limlarining rolini oshirish; – innovatsion faoliyatni rag‘batlantiruvchi maxsus fondlarni va ven- chur bo‘limlarni tashkil etish; – yangilik kiritish sohasida maslahat berish xizmatlarini tashkil etish; – yangi texnologiyani o‘zlashtirish muammosi bilan shug‘ullanuvchi maxsus tarmoqli laboratoriyalarini yaratish. Tovar yangi xususiyatlari bilan ishlab chiqarilishi va taqsimlanishi uni mukammal assortimentga qo‘shsa, odatda, yangi mahsulot deyiladi. Mavjud mahsulotlarni mukammallashtirish bunga kirmaydi. Yangi mahsulot yoki prinsipial yangi mahsulotlar yoki tovarning o‘zi o‘zgarmagan holda yangi mexanizmlar, moslatgichlar kombinatsiyasi bo‘lishi mumkin. Innovatsion jarayonning maqsadlari: – kashfiyotning yangi texnik yechimini yechish va yaratishni izlash; – ilmiy izlanish va tajriba konstruktorlik kashfiyotlar o‘tkazish; – mahsulotni seriyali ishlab chiqarishni sikllashtirish; – paralell tayyorgarlik va sotishni tashkil yetish; – yangi tovarni bozorga kiritish; – mahsulotning bardoshliligini oshirish, texnologiyalarni mukam- mallashtirish yo‘li bilan yangi bozorlarda mustahkamlanish. Har qanday ishni tashkil qilish zarur. Tashkil etish innovatsion menej- mentga tegishlidir. Innovatsiyalarni boshqarishni tashkil etish juda katta ahamiyatga ega. Innovatsion menejment O‘zbekistondagi tadbirkorlarga nisbatan yangi tushunchadir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida mazkur faoliyat bilan davlat organlaridan tortib pastki tabaqalardagi korxonalar har xil kichik biznes shaklida shug‘ullanmoqlari lozim. Innovatsiya menej- mentini tashkil qilish bu yangiliklarni boshqarish tizimida ko‘rkamlikni tashkil etish va tartibni o‘rnatuvchi qoidalar majmuasidir. U ishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlaydi. O‘zgaruvchan sharoitlarni hisobga olgan holda innovatsiyalarni boshqarish sistemasini kompleks tahlili va loyihalashti- rishda qat’iy to‘la aniqlangan tartiblarni o‘rnatadi. 77 Ishlab chiqarish va iste’mol o‘sgan ko‘lamlari ilmiy-texnik taraqqiyot mulkchilikning turli shakllari, mehnat xarakterida sifatli o‘zgarishlar, bo- zor iqtisodiyotiga o‘tish innovatsion menejmentini tashkil etishga ilmiy yondashuvni talab etadi. Bozorning obro‘si uning oxirgi hisobda murakkab ilmiy mahsulotlar- ni ishlab chiqarishni tashkil etish ko‘lamini aniqlash bilan belgilanadi. Bozor munosabatlari innovatsiya o‘smasligi va uning samaradorligi oshmasligi bilan ma’nosiz. Shuning uchun innovatsion menejmentni tashkil etishni mukammallashtirish yo‘li orqali innovatsiyalar samaradorligini oshiruvchi zaxiralarni harakatga keltirish lozim. Innovatsion menejmentni mukammallashtirshni boshqarish tashkil etishning nazariy va metodologik asoslari ushbu sohada ilmiy izlanishlar- ni o‘tkazmasdan, yangi tashkiliy tuzilmalarni loyihalashtirmasdan, boshqaruvchi kadrlar, reklama va axborot ta’minotisiz boshqaruv qaror- larini asoslashni qabul qilishni va tashkil qilishni oshirib bo‘lmaydi. Bozor munosabatlari bozorda ilmiy-texnikaviy mahsulotlarning ha- rakatini tashkil qilishni iqtisodiy-ijtimoiy va huquqiy boshqaruvni yanada mukammal tashkil qilinishini ham talab qiladi. Nazorat savollari 1. Innovatsiya obyektlariga nimalar kiradi va innovatsion loyihasida qanday investitsiya shakllari qo‘llaniladi? 2. Loyihada noaniqlik deganda nimani tushunasiz. 3. Innovatsion loyihalarni tanlashning asosiy usullarini sanang. 4. Innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tishning tashkiliy boshqaruv jara- yonining ta’minlanishi qaysi tadbirlar majmuasidan iborat? 5. Innovatsion jarayonning asosiy bosqichlarini keltiring. 6. Innovatsiya jarayonini boshqarish tizimini sxema orqali tushuntiring. 2.3. INNOVATSION JARAYONNING SAMARADORLIGI VA MENEJMENTINI RIVOJLANTIRISHGA TAVSIYALAR Reja: 1. Innovatsion jarayonning samaradorlik ko‘rsatkichlari. 2. Innovatsion menejmentini rivojlantirishga tavsiyalar. Tayanch iboralar: real pul oqimi, hosilaviy ishlab chiqarish, davlat boshqaruvini nomarkazlashtirish. 2.3.1. Innovatsion jarayonning samaradorlik ko‘rsatkichlari Innovatsion loyihani baholash va moliyalashtirish uchun ularni tanlash bo‘yicha uslubiy tavsiyanomalar O‘zRsining Davlat mulk qo‘mitasi, Moliya vazirligi va Makroiqtisodiyot va Statistika vazirligi tomonidan tasdiqlangan quyidagi asosiy innovatsion loyiha samaradorlik ko‘rsatkichlari belgilangan. 78 1. Tijorat (moliyaviy samaradorligi) uni bevosita ishtirokchilariga lo- yihani amalga oshirishda moliyaviy oqibatlarni ko‘zda tutadi. 2. Budjet samaradorligi loyihani amalga oshirishni davlat hududiy va mahalliy budjetlar uchun moliyaviy oqibatlarini aks ettiradi. 3. Xalq xo‘jaligi iqtisodiy samaradorligi innovatsion loyiha ishtirokchi- larining to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy qiziqishlari va mumkin bo‘lgan baho o‘lchovlari doirasida loyihani amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar va natijalarni ko‘zda tutadi. Innovatsion jarayonning samaradorlik ko‘rsatkichlari. Loyihaning tijo- rat samaradorligi (moliyaviy asosi) talab qilinadigan daromad normalarini ta’minlovchi moliyaviy xarajat va natijalarning o‘zaro munosabati bilan aniqlanadi. Tijorat samaradorligi loyiha uchun to‘laligicha hisoblanganidek alo- hida ishtirokchilar uchun ham ularning qoida bo‘yicha qo‘yilmalari hiso- bi bilan ham hisoblanishi mumkin. Uning uchun t-qadamda (Et) samara sifatida real pul oqimi xizmat qiladi. Har bir faoliyat chegarasida pul vositalarining oqimi Pf(t) va chiqib ketishi Of(t) bo‘lib o‘tadi. Ular orasidagi farqni Ff (t) deb belgilaymiz: Ff(t)=Pf(t)-Of(t), bu yerda i=1, 2, 3, Loyihani amalga oshirishning har bir davrida investitsion va operat- sion faoliyatda kelib chiqqan va chiqib ketgan pul vositalari orasidagi far- qni real pul oqimi Ff(t) deb belgilaymiz: F(t)= (P1(t)-O1(t))=(P2(t)-O2(t))=A1(t)-A2(t) Budjet samaradorligi ko‘rsatkichlari loyihaning amalga oshirish nati- jalarini tegishli (federal, regional va mahalliy) budjetning daromadi va xarajatlarga ta’sirini aks ettiradi. Loyihada ko‘zda tutilgan regional va federal qo‘llab quvvatlash choralarini asoslash maqsadida foydalanuvchi budjet samaradorligining asosiy ko‘rsatkichi bo‘lib budjet samarasi hisoblanadi. Loyihani amalga oshirishning t-qadami uchun budjet samarasi (Bt) loyihani amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar (Rt)dan daromadni (Dt) oshirish sifatida aniqlanadi. B(t)=P(t)-D(t). Integral budjet samarasi B(t) formula bo‘yicha diskontlangan yillik budjet samaralarining yig‘indisi sifatida yoki budjet integral daromadlari (Dint)ning integral budjet xarajatlarini (Ring) oshirish sifatida hisoblani- shi mumkin. Xalq xo‘jaligi iqtisodiy samaradorligining ko‘rsatkichlari loyiha sama- radorligini butunlay xalq xo‘jalik, shuningdek, loyihani amalga oshirishda qatnashuvchi region, tarmoq va tashkilotlarning qiziqishlari nuqtayi nazari- dan aks ettiradi. Xalq xo‘jaligida iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisobga olishda loyiha natijalari tarkibiga quyidagilar kiradi. 79 Hosilaviy ishlab chiqarish natijalari (mamlakat ishtirokchi tashkilot- larining iste’mol mahsulotidan tashqari tashqi va ichki bozorda butan ishlab chiqarish mahsulotlarining realizatsiyasidan tushgan mablag‘). Bu yerda, shuningdek, loyihani amalga oshirish jarayonida ishtirokchilar tomonidan tashkil etiluvchi mulk va intellektual mulkni (kashfiyotlardan foydalanish huquqiga litsenziya, nou-xau, EHMlar uchun dasturlar va h.k.) sotishdan tushgan mablag‘lar ham kiradi. Qiymatlilik bahoga tegishli bo‘lmagan ijtimoiy, ekologik, siyosiy va boshqa natijalar xalq xo‘jaligi samaradorligining qo‘shimcha ko‘rsatkichlari sifatida qaraladi va loyihani davlat qo‘llab quvvatlash yoki realizatsiya xarajatidagi qarorlarni qabul qilish bilan hisobga olinadi. Loyiha xarajatlari tarkibiga loyihani amalga oshiruvchi barcha ishti- rokchilarning loyihada ko‘zda tutilgan va uni realizatsiya qilishga lozim bo‘lgan, joriy va bir vaqtdagi xarajatlari kiritiladi. Shuning uchun hisobga quyidagilar kiritilmaydi: – iste’molchi tashkilotlarning loyihani boshqa ishtirokchilari bo‘lgan ishlab chiqaruvchilardan mahsulotni olishga bo‘lgan xarajatlar; – loyihaning bir ishtirokchilari tomonidan yaratilgan (qurilgan, tay- yorlangan) va ishtirokchilar tomonidan foydalanuvchi asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya chegirmalari; – Rossiya ishtirokchilari tashkilotlarining davlat budjeti daromadla- riga bo‘lgan to‘lovlarning barcha turlari, shuningdek, soliq to‘lovlari ham kiradi. Ekologik normativlar va sanitar me’yorlarni bajarmaganlik uchun jarima va sanksiyalar xalq xo‘jalik xarajatlari tarkibida me’yorlarning bu- zilishining ekologik oqibatlari loyihaning ekologik natijalari tarkibida aho- lida belgilanmagan va loiyaning natijalari tartibiga qiymatlilik ma’nosida kiritilmagan taqdirda hisobga olinadi; – investitsion loyihani realizatsiyasi ishtirokchilari qaroriga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki, uning agentlari va tijorat bank- larining kreditlari bo‘yicha foizlar; – xorijiy ishtirokchilarning xarajatlari. Investitsion loyihani amalga oshirish jarayonida ishtirokchi tomoni- dan vaqtincha foydalanuvchi asosiy vositalar quyidagi usullardan biri yor- damida hisobga olinadi: – asosiy vositalarning qoldiq qiymati ularning qo‘llashni boshlash vaqtida bir vaqtdagi xarajatlar tarkibida kiritiladi; tugatish vaqtida bir vaqt- dagi xarajatlar bu vositalarning qoldiq qiymatidan kamayib boradi. – ko‘rsatilgan asosiy vositalar uchun ijara to‘lovlari ulardan foydala- nish vaqtida joriy xarajatlar tartibiga kiritiladi. Region (tarmoq) darajasida iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisoblashda loyiha natijalari tarkibiga quyidagilar kiradi: – regional (tarmoq) ishlab chiqarish natijalari: loyiha ishtirokchilari, region (tarmoq) tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot rea- lizatsiyasidan tushgan mablag‘; 80 – korxonalar va region aholisi (tarmoq tashkilotlari) tomonidan oli- nadigan egri moliyaviy natijalar. Xarajatlar tarkibiga faqatgina loyihaning ishtirokchilari – tashkilotla- rining xarajatlari kiritiladi: – ishlab chiqarish natijalari; – tashkilot ishchilari va ularning oila a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarga sariflangan ijtimoiy natijalardan tashqari ishlab chiqarilgan mahsulotni realizatsiya qilishdan tushgan mablag‘. Bunga xarajatlar tarkibiga tashki- lotlarning faqat qayta hisoblashi bir vaqtdagi va joriy xarajatlari kiritiladi. Investitsiyalash bo‘yicha qarorlarni qabul qilish quyidagi har xil omil- lar ta’sirida murakkablashadi: investitsiyalar turi, investitsion loyihaning qiymati, oson loyihalarning ko‘pligi, moliyaviy resurslarning cheklangan- ligi, tavakkalchilik va h.k. shubhasiz, qarorlar qator alternativ yoki o‘zaro mustaqil loyihalar bo‘lgan taqdirdagina qabul qilinishi kerak. Investitsion xarakterdagi qarorlarni qabul qilish boshqaruv fa’oliyatining boshqa xohlagin turidek har xil shakllangan va shakllanma- gan uslublardan foydalanishga asoslangan. Hayotning har xil hodisasi uchun yaroqli universal uslub mavjud emas. 2.3.2. Innovatsion menejmentni rivojlantirishga tavsiyalar Rivojlanishning innovatsion yo‘lini tanlagan davlatlarda innovatorlar qatlamining shakllanishi venchur moliyalash asosida amalga oshiriladi: faqatgina u ommaviy masshtablar tavakkalchilikning qayta taqsimlanishi- da yuz beradi. Bizning mamlakatda bugungi kunda baxtga qarshi innovatsion faoliyat motivatsiyasi uchun huquqiy iqtisodiy va tashkiliy baza to‘liq mavjud emas. Shuning uchun ushbu bobda innovatsion faoliyat motivatsiyasi haqida emas, balki innovatsion faoliyat motivatsiyasining muammolari haqida so‘z yuri- tamiz. O‘zbekiston iqtisodiyotining oldida juda muhim strategik masallardan biri turibdi. Bu masala texnologik krizisdan chiqish va ishlab chiqarish- ning past industrial texnologik usulining shakllanishining tugunli yo‘nailishlarida uzilishlar paydo qilish. Bunday yo‘nalishlar orasida kos- mos, aviatsiya, biotexnologiya, elektronika va informatika sohalaridagi tovarlar va texnologiyalarni belgilash mumkin. O‘zbekiston spetsifikasini hisobga olgan holda yuqorida aytib o‘tilgan yuqori texnologiyaning tarmoqlarini rivojlanish yo‘nalishlarini stimulirov- kasidan tashqari iste’molchilar kompleksi tarmoqlarining kordinal texnik qayta yaxshilanishi lozim, eng avvalo, ishlab chiqaruvchilarni. Bu O‘zbekiston bozorini import ekspansiyasidan ko‘ra arzonroq va sifatsiz- 81 roq tovarlarning importidan chegaralash, ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab- quvvatlash uchun lozim. Innovatsion tadbirkorlarning ilmiy-texnika faoliyatlarini qo‘llab-quvvat- lash sohasida mamlakatning maxsus siyosatini ishlab chiqish va qo‘llash lozim. Mamlakat informatsion sistemasini qo‘llab-quvvatlash potentli fondlarni yara- tish loyihalarini sug‘urtalash, qo‘llab-quvvatlash metodlari va shakllarini qo‘llash evaziga innovatsion sferaga kapital qo‘yilmasini stimulirovka qilish kerak. Davlat siyosatining strategik maqsadi bo‘lib, XXI asrda O‘zbekistonning mustahkam iqtisodiy rivojlanishini ta’minlaydigan ishlab chiqarishning past industrial texnologik usuli strukturasini shakllantirish, bazaviy innovat- siyaning kirib kelishini amalga oshirish hisoblanadi. Texnologik bog‘lanishning muhim bosh instrumentlaridan bo‘lib inves- titsiyalarning innovatsiyalarga, innovatsion tadbirkorlikka burilishi hisobla- nadi. Mamlakat quyidagi kuch va vositalarni shu yo‘lda sarflashi lozim. Mamlakat siyosati innovatsion tadbirkorlik aktivizatsiyasining samara- li shakllaridan foydalanishni oldindan belgilashi va ayniqsa, moliyaviy sa- noat guruhlarining va xoldinglarning funksionirovka mexanizimi innovat- sion faoliyat bilan shug‘ullanuvchi yirik strukturalarni qo‘llab-quvvatlashi bilan birga kichik innovatsion tadbirkorlikning ham shakllantirishi lozim. Bugungi kunda 90% ga yaqin innovtsion faoliyat subyektlari davlatga qarashli bo‘lmagan sektorga tegishli. Shunisi tushunarliki, mamlakat o‘z zimmasiga innovatsion faoliyatni innovatsion ta’minlanishini ololmaydi. Biroq mamlakat davlatga qarashli bo‘lmagan investitsion korparatsiya, banklar investitsion resurslarni mobilizatsiya qilish va ularni mamlakat uchun ahamiyatliroq realizatsiyasiga yo‘naltirishi mumkin va kerak. 80-yillarga kelib, AQSH va boshqa G‘arbiy davlatlarda kichik biznes in- novatsion mexanizimning eng muhim komponenti, uzoq muddatga iqtisodi- yotning gullab yashnashiga olib keluvchi investitsiya obyekti, deb tan olindi. Innovatsion faoliyatining rivojlanishi uchun quyidagi jihatlarni belgi- lash lozim: – intellektual shaxsiylikni huquqiy qo‘riqlash sistemasini yaratish O‘zbekistonda tugallanmagan; – mamlakatning «Tovar belgisi va patentlar» bo‘yicha O‘zbekiston agentligining yuqori patentli to‘lovini shakllantirishi to‘g‘risidagi qonuni- ga ko‘ra sud tartibida tortishuv savollarining yechilishiga O‘zbekiston fu- qarolarining konstitutsion huquqini amalga oshirilishini ta’minlash; – mamlakatning federal budjet vositalaridan yaratilgan intellektual shaxsiylik obyektlari va ular bilan bog‘liq texnologiyalarga bo‘lgan aniqlik yo‘qligidan sanoat innovatsiyasining rivojlanishi oqsamoqda; – haligacha biznesda kashfiyotchilik bazasida oldi texnologiyalaridan 82 foydalanish stimulirovaniyasining tashkiliy-huquqiy mexanizimi yaratilma- gan, shuningdek, kichik tadbirkorlik sohasida ham O‘zbekiston fuqarola- rining intellektual shaxsiylik sohasida yaratuvchanligining rivojlanishini va kashfiyotchiligini rag‘batlantirish siyosatining sustligi. Respublikada davlat boshqaruvi vakolatlarini cheklash va vazifalarni nomarkazlashtirish bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilmoqda: – bir paytning o‘zida tarmoq boshqaruvidan funksional boshqaruvga o‘tishni nazarda tutuvchi gorizontal nomarkazlashtirish: – davlat va xo‘jalik boshqaruvi vazifalarining bo‘linishi, bosqichma- bosqich tarzda tegishli xo‘jalik birlashmalarini nazorat ishlaridan ozod qilinishi; – vertikal tarmoq dekonsenratsiyasi. Bu jarayon respublika organlari vazifalarining bir qismini quyi tuzilmalariga, jumladan, xususiy sektorga berish orqali amalga oshiriladi; – resurslarning markazlashtirilgan taqsimotini butunlay tugatish, mavjud taqsimlash tizimini bekor qilmasdan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining korxonalar faoliyatiga aralashuvini nomarkazlashtirib va qisqartirib bo‘lmaydi; – vazifalarning bir qismini respublika markazidan joylardagi davlat boshqaruvi organlariga o‘tkazish. Hozirda mintaqalar mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida tobora faol subyekti bo‘lib bormoqda; – davlat hokimiyati vazifalarini fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga berish. Nazorat savollari 1. Hukumat tuzilmalari tomonidan belgilangan asosiy innovatsion loyiha samaradorlik ko‘rsatkichlarini sanang. 2. Real pul oqimi hisoblash tenglamalarini yozing. 3. Hosilaviy ishlab chiqarish natijalariga nimalar kiradi? 4. Respublikada davlat boshqaruvi vakolatlarini cheklash va vazifalarni nomarkazlashtirish qanday yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilmoqda? 5. Innovatsion menejmentni rivojlantirishga tavsiyalarni aytib bering. 83 3-bob. TADQIQOTLAR DASTURLARI, INNOVATSIYA ISHLARI DASTURINI SHAKLLANTIRISH VA INNOVATSION LOYIHALARGA TALABLAR 3.1. FUNDAMENTAL VA AMALIY TADQIQOTLAR ISH DASTURI Reja: 1. Fundamental tadqiqotlar ish dasturi. 2. Amaliy tadqiqotlar ish dasturi. Tayanch iboralar: fundamental tadqiqotlar, amaliy tadqiqotlar, ish das- turi, dasturning shifri. Fundamental tadqiqotlar ish dasturi: – Loyihaning nomi; – – Loyihada hal etilishi mo‘ljallangan ilmiy-texnik muammo (qisqacha ma’lumot – bir betda); – muammo doirasida loyihada yechiladigan aniq fundamental masala; – loyihada qo‘yilgan masalaning avval yechilmaganligi; agar taklif etilayotgan loyiha bo‘yicha hozirda Davlat fundamental tadqiqotlar das- turlari doirasida tadqiqotlar olib borilayotgan bo‘lsa, dasturning shifri, shartnoma raqami va loyihaning nomi ko‘rsatilsin. Yaqin besh yilda ush- bu tadqiqotlarni, taklif etilayotgan loyiha doirasida davom ettirish zaruri- yati asoslansin; – mazkur fan yo‘nalishidagi O‘zbekiston va xorijdagi tadqiqotlarning qisqacha tavsifi. Tadqiqotlardan kutilajak natijalarni jahon miqyosidagi ilmiy yutuqlar bilan solishtirish. Loyiha bajarilishining dolzarbligini asoslash; – loyihani to‘liq ilmiy asoslash, uning yangiligi. Loyiha bajarilishi- ning asosiy bosqichlari, taklif etilayotgan uslub va ilmiy yondashishlar. Loyiha bajarilishining to‘liq muddati uchun umumiy reja (bosqichlar bo‘yicha). Loyiha mavzusi bo‘yicha shu bugungi kunga guruh tomonidan olingan, mustaqil ahamiyatga ega bo‘lgan, aniq ilmiy natijalar; – loyihada rejalashtirilgan bosqichlar bo‘yicha tadqiqotdan kutilajak natijalar, ularning yangiligi va originallik darajasi ko‘rsatilgan keng tav- siloti. Loyihadan kutilajak natijalarning ilmiy-amaliy ahamiyati. Mazkur 84 fan yo‘nalishidagi zamonaviy holatga nisbatan tadqiqotdan kutilajak na- tijalar darajasini baholash; – loyiha mavzusi bo‘yicha shu bugungi kunga guruh tomonidan olin- gan, mustaqil ahamiyatga ega bo‘lgan, aniq natijalar (patentlar, ilmiy jur- nallarda e’lon qilingan maqolalar, me’yoriy, ilmiy-texnik, uslubiy va boshqa hujjatlar, dasturiy mahsulotlar va boshqalar). Tadqiqotlar natijalarining aprobatsiyasi (sinovi) o‘tkazilgan joy va vaqti, ular bo‘yicha xulosalar va bu xulosalarni tasdiqlovchi hujjatlar; – ijtimoiy va gumanitar fanlar sohasidagi loyihalar uchun – nashr etilgan monografiya, darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, standartlar va boshqa ilmiy-o‘quv adabiyotlar; – yuqorida ko‘rsatilgan materiallarning nusxalari ilova qilinadi yoki ilm- iy-o‘quv adabiyotlar chop etilganligini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etiladi. Amaliy tadqiqotlar ish dasturi. – loyihaning nomi; – loyihada hal etilishi mo‘ljallangan ilmiy-texnik muammo (qisqacha ma’lumot – bir betda); – muammo doirasida loyihada yechiladigan aniq ilmiy-texnik masala; – loyihada qo‘yilgan masalaning avval yechilmaganligi (ilgari bajarilgan tadqiqotlar yuzasidan tanlovga qaytadan loyihalar topshirilishining oldini olish maqsadida ilmiy-texnik ekspertiza tomonidan loyiha topshirgan gu- ruhning oldingi tadqiqotlari hisobotlarini loyiha bilan solishtirib ko‘riladi); – loyihani amalga oshirish zaruriyatining aniq va daliliy asosi. Ijrochi tashkilotda loyihani bajarish uchun zarur bo‘lgan mavjud asbob-uskunalar, materiallar, qurilmalar. Loyihaning bajarilishi natijasida erishiladigan aniq natijalarning (mahsulot, texnologiya), O‘zbekiston va xorijdagi o‘xshash (analog)lari bilan solishtirgan holda, qisqacha tavsifi va texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari. Joiz bo‘lsa, mahsulotning ichki va tashqi bozorda sotilishi to‘g‘risida asoslangan ma’lumot; – loyiha bajarilishining asosiy bosqichlari. Uch yil davomida loyihadan kutilajak, mustaqil ahamiyatga ega bo‘lgan natijalar (me’yoriy, ilmiy-texnik, uslubiy va boshqa hujjatlar, dasturiy mahsulotlar, reglamentlar (qachon va kim tomonidan tasdiqlanadi), tajriba va maket namunalari va boshqalar (har bir yil uchun alohida-alohida ko‘rsatiladi). Ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasidagi loyihalar uchun esa tayyorlanib, nashr etiladigan monografiya, darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, standartlar va boshqa ilmiy-o‘quv adabiyotlar; – loyiha doirasida tugallangan tadqiqotlar natijalarini amaliyotga jo- riy etish joyi, muddatlari va shakllari, tijoratlashtirish imkoniyatlari; – ishlab chiqarishga joriy etishdan kutilajak amaliy natijalar; – loyiha mavzusi bo‘yicha shu bugungi kunga guruh tomonidan olin- 85 gan, mustaqil ahamiyatga ega bo‘lgan, aniq natijalar (patentlar, jurnal- larda e’lon qilingan maqolalar, me’yoriy, ilmiy-texnik, uslubiy va boshqa hujjatlar, dasturiy mahsulotlar, reglamentlar (qachon va kim tomonidan tasdiqlangan), tajriba va maket namunalari va boshqalar). Tadqiqotlar natijalarining aprobatsiyasi (sinovi) o‘tkazilgan joy va vaqti, ular bo‘yicha xulosalar va bu xulosalarni tasdiqlovchi hujjatlar; – ijtimoiy va gumanitar fanlar sohasidagi loyihalar uchun – nashr etil- gan monografiya, darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, standartlar va boshqa ilmiy-o‘quv adabiyotlar; – yuqorida ko‘rsatilgan materiallarning nusxalari ilova qilinadi yoki il- miy-o‘quv adabiyotlar chop etilganligini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etiladi. – agar taklif etilayotgan loyiha bo‘yicha hozirda Davlat ilmiy-texnika dasturlari doirasida tadqiqotlar olib borilayotgan bo‘lsa, dasturning shifri, Shartnoma raqami va loyihaning nomi ko‘rsatilsin. Yaqin uch yilda ush- bu tadqiqotlarni, taklif etilayotgan loyiha doirasida davom ettirish zaruri- yati asoslansin. Nazorat savollari 1. Fundamental tadqiqotlar ish dasturi tarkibiy qismlarini ayting. 2. Loyihada rejalashtirilgan bosqichlar bo‘yicha tadqiqotdan kutilajak natijalar, ularning yangiligi va originallik darajasi qaysi sohada qanday bo‘ladi? 3. Amaliy tadqiqotlar ish dasturini tarkibiy qismlarini ayting. 4. Tabiiy-texnika va gumanitar-ijtimoiy sohalarda loyiha bajarilishi- ning asosiy bosqichlari va kutiladigan natijalarni ayting. 3.2. ILMIY MUASSASA VA OBYEKTLARNI «DAVLAT NOYOB ILMIY OBYEKTLAR RO‘YXATI»GA KIRITISH VA MONITORINGINI OLIB BORISH Reja: 1. Noyob ilmiy obyektlar tadqiqi. 2. Noyob ilmiy obyektlar faoliyatining monitoringi. 3. Noyob ilmiy obyektlar bo‘yicha taqdim etiladigan hujjatlar. Tayanch iboralar: noyob ilmiy obyektlar, obyektning tavsifi, ilmiy muassasa. 3.2.1. Noyob ilmiy obyektlar tadqiqi Ilmiy faoliyat uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lgan, ilmiy tadqiqot ishlarining saviyasini jahon andozalari darajasiga ko‘tarishda muhim o‘rin tutadigan hamda o‘rnatilgan tartibda «Davlat noyob ilmiy obyektlar ro‘yxati»ga kiritilgan ilmiy muassasalar, asbob-uskunalar, kolleksiyalar, kutubxonalar, muzeylar, nodir jamg‘armalar va boshqa obyektlar noyob ilmiy obyekt, deb hisoblanadi. 86 Noyob ilmiy obyektlar bo‘yicha ishlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: – matbuotda hamda Fan va texnologiyalar Markazining internet saytida noyob ilmiy obyektlar bo‘yicha takliflar berish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni e’lon qilish; – Fan va texnologiyalar Markaziga taqdim etilgan noyob obyektlar bo‘yicha hujjatlarni ko‘rib chiqish uchun qabul qilish; – qabul qilingan hujjatlarni tahlil qilish, ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan eng muhim obyektlarni aniqlash va tanlab olingan har bir obyektga ajra- tiladigan bir yillik moliyaviy mablag‘ hajmini belgilash; – noyob ilmiy obyektlar bo‘yicha tegishli tavsiyalar, hujjatlar va ma’lumotlarni tayyorlash; – noyob ilmiy obyektlar bo‘yicha materiallarni komissiyada ko‘rib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ilmiy- texnika taraqqiyotini Muvofiqlashtirish Kengashiga tasdiqlash uchun taqdim etish; – har bir obyektga ajratiladigan moliyaviy mablag‘ hajmi ko‘rsatilgan noyob obyektlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ilmiy-texnika taraqqiyotini Muvofiqlashtirish Kengashi tomo- nidan ”Davlat noyob ilmiy obyektlar ro‘yxati” sifatida tasdiqlangandan keyin bu obyektlar joylashgan ilmiy muassasa bilan Fan va texnologiyalar Markazi o‘rtasida shartnoma tuziladi. 3.2.2. Noyob ilmiy obyektlar faoliyatining monitoringi Noyob ilmiy obyektlar faoliyatining monitoringi Komissiya tomoni- dan Ilmiy-texnika taraqqiyotini Muvofiqlashtirish Kengashi seksiyalari a’zolari, Fan va texnologiyalar Markazi, tasarrufida noyob obyektlar bo‘lgan vazirlik va idoralar hamda Moliya vazirligining mas’ul xodimlari bilan birgalikda amalga oshiriladi. Zarur hollarda Komissiya noyob obyektlarning faoliyatini joylarga borib o‘rganib, nazorat qiladi. Monitoringning maqsadi noyob ilmiy obyektni ishchi holatda saqla- nayotganligi, unga zarur texnik va boshqa xizmatlarning ko‘rsatilayotganligi hamda undan yuqori saviyada unumli foydalanilayotganligi, ajratilgan moliyaviy mablag‘ning samarali va maqsadli sarflanayotganligi, noyob obyekt bo‘yicha ilmiy va moliyaviy hisobotlarning o‘z vaqtida topshiri- layotganligini kuzatishdan iboratdir. Ushbu holatlardan bironta jiddiy nuqson va kamchiliklar yoki moliyaviy qonunbuzarliklar aniqlangan hol- larda Komissiya bu noyob obyektning moliyalashtirilishini davom ettirish 87 maqsadga muvofiq emasligi to‘g‘risida Fan va texnologiyalar Markaziga o‘z xulosasini taqdim etish huquqiga ega. Fan va texnologiyalar Markazi Komissiya xulosasiga asosan noyob ilmiy obyektlarni moliyalashtirishni muddatidan oldin to‘xtatish to‘g‘risida Muvofiqlashtirish Kengashiga taklif kiritadi. Muvofiqlashtirish Kengashi qaroriga asosan noyob ilmiy obyekt- ni moliyalashtirish, belgilangan tartibda, Moliya vazirligi tomonidan to‘xtatiladi. 3.2.3. Noyob ilmiy obyektlar bo‘yicha taqdim etiladigan hujjatlar Noyob ilmiy obyektlar bo‘yicha taqdim etiladigan hujjatlarga quyidagilar kiradi: – vazirlik yoki idora rahbariyati tomonidan obyektni “Davlat noyob ilmiy obyektlari ro‘yxati”ga kiritish uchun ko‘rib chiqish so‘ralgan rasmiy xati; – obyektning ilmiy nuqtayi-nazardan noyobligiga asosnoma; – obyektning to‘liq tavsifnomasi; – obyektni tashkil etuvchi asbob-uskunalar, jihozlar, shtamplar va boshqalar to‘g‘risida ma’lumot; – obyektga xizmat ko‘rsatuvchi shtatlar to‘g‘risida ma’lumot; – obyektdan foydalangan holda amalga oshirilishi rejalashtirilgan il- miy tadqiqot ishlarining tavsifi; – obyektdan foydalanayotgan va foydalanishi mumkin bo‘lgan boshqa ilmiy muassasa hamda tashkilotlar to‘g‘risida qisqacha ma’lumot; – obyektning bir yillik xarajatlari to‘liq ko‘rsatilgan smetasi (ilmiy muassasa rahbari va bosh hisobchi tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi shart); – obyekt to‘g‘risida vazirlik yoki idora tomonidan berilgan asoslan- gan xulosa. Nazorat savollari 1. «Davlat noyob ilmiy obyektlar ro‘yxati»ga qanday obyektlar kiradi? 2. Noyob ilmiy obyektlar faoliyatining monitoringini maqsadini aytib bering. 3. Noyob ilmiy obyektlar ro‘yxatiga kitirish bo‘yicha taqdim etiladi- gan hujjatlarni sanab chiqing. 88 3.3. INNOVATSIYA ISHLARI DASTURINI SHAKLLANTIRISH, AMALGA OSHIRISH TARTIBI VA INNOVATSIYA LOYIHALARIGA TALABLAR Reja: 1. Umumiy tartib va innovatsiya faoliyatining obyektlari; 2. Inno- vatsiya loyihalari tanlovini tashkil qilish tartibi; 3. Innovatsiya loyihalarini ko‘rib chiqish va ekspertizaga tayyorlash; 4. Dasturni shakllantirish; 5. Im- tiyozli kreditlar ajratish tartibi; 6. Dasturni amalga oshirish va innovatsiya loyihalarini hissadorlik asosida moliyalashtirish tartibi; 7. Innovatsiya loyi- halarini bajarilishining monitoringi, ekspertizasi va muvofiqlashtirish tarti- bi; 8. Innovatsiya loyihalari tanlovida qatnashish hujjatlari; 9. Loyiha to‘g‘risida ma’lumot;10. Loyiha tasnifi; 11. Texnik – iqtisodiy asosnoma. Tayanch iboralar: innovatsiya loyihalari, innovatsion faoliyat obyekt- lari, imtiyozli kreditlar, bajarilish monitoringi. 3.3.1. Umumiy tartib va innovatsiya faoliyatining obyektlari Ushbu tartib respublika hukumatining «Ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil qilishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq ish- lab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Fan va texnologiyalar Markazining (keyingi o‘rinlarda Markaz deb ataladi) inno- vatsiya ishlari dasturini shakllantirish va amalga oshirish tartibini belgilaydi. Markazning Innovatsiya ishlari dasturi (keyingi o‘rinlarda Dastur deb ataladi) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ilmiy- texnika taraqqiyotini Muvofiqlashtirish Kengashi (keyingi o‘rinlarda Muvofiqlashtirish Kengashi deb ataladi) tomonidan belgilangan qisqa muddatli ilmiy-texnika rivojining davlat ustuvorligidan kelib chiqib, yan- gi texnologiyalarni amaliyotda keng qo‘llashga, ijtimoiy va iqtisodiy rivoj- lanishning dolzarb masalalarini hal etishga, mavjud ilmiy-texnologik salo- hiyatdan samarali foydalanishga yo‘naltirilgan innovatsiya faoliyatini, amal- iy, ilmiy-texnik, tajriba-konstruktorlik, texnologik va boshqa ishlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga mo‘ljallangan. Dasturni moliyalashtirish Muvofiqlashtirish Kengashi huzuridagi Inno- vatsiya ilmiy-texnika faoliyatini mablag‘ bilan ta’minlash jamg‘armasi (keyingi o‘rinlarda Jamg‘arma deb ataladi) mablag‘i hisobidan amalga oshiriladi. Innovatsiya faoliyatining obyektlari quyidagilardir: a) ixtirolar, nou-xau, ilmiy-texnik ishlanmalar asosida yangi ilmiy hajmdor mahsulotlarning tajriba-sanoat namunalarini yaratish, sanoat si- novlaridan o‘tkazish, yangi texnologiyalarni joriy etish, ularni ishlab chiqa- rish jarayoniga tayyorlash; b) mavjud texnologiyalarning raqobatbardoshligini oshirishga 89 yo‘naltirilgan, tijorat nuqtai nazaridan samarali bo‘lgan, mahalliy xom- ashyo asosida yangi ilmiy hajmdor mahsulotlarni bozorga olib chiqish; d) inson va hayvonlar kasalliklarini davolashning zamonaviy usullarini o‘zlashtirish, yangi turdagi dori-darmonlarni, ularning substansiyalarini va tibbiy texnika mahsulotlarini ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiya- larni o‘zlashtirish; e) tuproq unumdorligini oshirish, qishloq xo‘jalik o‘simliklarini yetish- tirish, ularning seleksiyasi va urug‘chiligi sohasida va himoya preparat- larini ishlab chiqarishda samarali texnologiyalarini joriy etish; f) sanoat chiqindilarini, hamda ikkilamchi resurslarni qayta ishlash texnologiyalarini o‘zlashtirish; j) yangi axborot texnologiyalarini, dasturiy vositalarni yaratish va ish- lab chiqarishni kengaytirish; h) ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va ekologik xavfsizlik bi- lan bog‘liq bo‘lgan huquqiy-tashkiliy, iqtisodiy va boshqaruv masalalarini hal qilish; k) ilm-fanning zamonaviy natijalarini yorituvchi original monografi- yalar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va ilmiy-ommabop kitoblarni nashrga tayyorlash, chop etish va o‘quv jarayoniga joriy etish; l) innovatsiya faoliyatini kengaytirishga, intellektual faoliyat obyekt- larini amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirilgan respublika va xalqaro seminar- lar, konferensiyalar, ko‘rgazmalarni tashkil etish. 3.3.2. Innovatsiya loyihalari tanlovini tashkil qilish tartibi Muvofiqlashtirish Kengashi tomonidan belgilangan ilmiy-texnika taraq- qiyotining qisqa muddatli ustuvor yo‘nalishlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar hokimliklari, vazirlik, idora va boshqa tashkilotlar takliflari asosida Markaz har yili 1-maygacha respublikaning ijtimoiy-iqti- sodiy rivojlanishining dolzarb masalalarini hal etishga yo‘naltirilgan in- novatsiya loyihalari tanlovini o‘tkazish bo‘yicha topshiriqlar ro‘yxati loy- ihasini ishlab chiqadi. Ro‘yxat loyihasi Yirik ilmiy va investitsiya loyihalarini ekspertizadan o‘tkazish kengashi (keyingi o‘rinlarda Ekspertiza kengashi deb ataladi) va Muvofiqlashtirish Kengashi seksiyalari bilan kelishgan holda tasdiqlash uchun Muvofiqlashtirish Kengashiga kiritadi. Innovatsiya loyihalari tanlovi topshiriqlari ro‘yxati Muvofiqlashtirish Kengashi tomonidan tasdiqlangandan so‘ng Davlat buyurtmasi maqomi- ga ega bo‘ladi. Markaz, har yili 1-iyulgacha ommaviy axborot vositalari orqali respub- likani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning dolzarb masalalarini hal etishga 90 yo‘naltirilgan innovatsiya loyihalari tanlovini e’lon qiladi, shuningdek, in- novatsiya faoliyati ishtirokchilarini tanlovning muddatlari, talablari va lo- yihalarni tanlovga topshirish tartibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan ta- nishtiradi. 3.3.3. Innovatsiya loyihalarini ko‘rib chiqish va ekspertizaga tayyorlash Markaz tanlovga taqdim etilgan loyihalarni tanlovning shartlari, maqsadlari va talablariga mosligini ko‘rib chiqadi. Loyihalar quyidagi hollarda tanlovga qabul qilinmaydi: – keltirilgan talab va qoidalarga javob bermasa; – loyihalarni qabul qilish muddati tugagandan so‘ng. Tanlovga yo‘llangan loyihalar ro‘yxati va ularga muvofiq tayyorlan- gan barcha hujjatlar Ekspertiza kengashiga Davlat ekspertizasidan o‘tkazish uchun yo‘llanadi. 3.3.4. Dasturni shakllantirish Har bir loyihaga berilgan asoslangan ekspertlar xulosalari Muvofiqlash- tirish Kengashining tegishli seksiyalarida muhokama qilinadi. Muhoka- ma jarayonida innovatsiya loyihalarini bajarilishidan manfaatdor bo‘lgan, hamda ularni hissadorlik asosida moliyalashtiradigan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning vakillari qatnashishlari mumkin. Markaz va Muvofiqlashtirish Kengashi seksiyalarining yig‘ilishi qarori bayonnoma ko‘rinishida rasmiylashtiriladi, zaruriyat tug‘ilgan hollarda yig‘ilishga Ekspertiza kengashining rahbari va sohaning yetakchi olim va mutaxassislari taklif etilishi mumkin. Dasturga kiritiladigan loyihalar aniqlangandan so‘ng Markaz loyiha- larning texnik-iqtisodiy asosnomalarini ko‘rib chiqish maqsadida Moliya vazirligi vakillari, iqtisodchilar va Muvofiqlashtirish Kengashi a’zolaridan iborat Ishchi guruhini tuzadi. Ishchi guruh loyihalarning texnik-iqtisodiy asosnomalarini o‘rganib chiqib, ularning moliyaviy hajmlari bo‘yicha tavsiyalar tayyorlab, Markazga topshiradi. Dastur Muvofiqlashtirish Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Dastur Muvofiqlashtirish Kengashi seksiyalari bilan kelishilgan holda, yil mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlarida belgilangan topshiriqlarni yechish, dolzarb ijtimoiy – iqtisodiy masalalarni hal qilishga yo‘naltirilgan yangi innovatsiya loyihalari bilan to‘ldirilib borishi mumkin. Loyihalar tanlovini tashkil qilish va o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlar- ni (materiallarni ko‘paytirish, jo‘natish, tanlovga tegishli e’lonlar berish, jalb etiladigan mutaxassislar mehnatiga haq to‘lash va boshqalar) qoplash 91 maqsadida tanlovda ishtirok etuvchi yuridik shaxslar har bir loyiha uchun O‘zbekiston Respublikasida belgilangan minimal oylik ish haqining 5 karra hajmidagi miqdorda badal to‘laydilar. Davlat ekspertizasidan ijobiy xulosa olmagan innovatsiya loyihalari bo‘yicha mualliflarga va tashkilotlarga Markaz tomonidan ma’lumot va tushuntirish axborotlari berilmaydi. Tanlovga taqdim etilgan loyihalar, materiallar va pul badali qayta- rilmaydi. 3.3.5. Imtiyozli kreditlar ajratish tartibi Innovatsiya loyihalariga imtiyozli kreditlar ajratish Muvofiqlashtirish Kengashi tomonidan belgilangan ilmiy-texnika taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari doirasida amalga oshiriladi. Imtiyozli kreditlar zamonaviy texnologiyalar asosida yangi, raqobat- bardosh ilmiy hajmdor mahsulotlar ishlab chiqarishga, ularni hajmini ko‘paytirishga, kichik va o‘rta biznesda tijoratlashtirishga molik texnologik jarayonlarni takomillashtirishga yo‘naltirilgan innovatsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun ajratiladi. Imtiyozli kredit loyihaning rejalashtirilgan moliyaviy hajmining 50 foyizi miqdorida, kontrakt imzolangan kundan boshlab 5 yil muddat ichida qaytarish majburiyati bilan Jamg‘arma hisobidan ajratiladi. Qarzdor va zarar bilan ishlayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga imtiyozli kreditlar berilmaydi. Imtiyozli kredit olish uchun innovatsiya faoliyati qatnashchilari maz- kur tartibda keltirilgan hujjatlarga qo‘shimcha ravishda quyidagilarni taqdim etadilar: a) innovatsiya loyihasini hissadorlik asosida moliyalashtirish to‘g‘risida bank yoki boshqa tashkilotlar kafolati; b) kreditni qaytarish majburiyati ko‘rsatilgan ijrochi tashkilotning ka- folat xati; d) ijrochiga xizmat ko‘rsatayotgan moliya tashkilotining kredit olayotgan tashkilotni qarzi yo‘qligi to‘g‘risidagi ma’lumoti. Mablag‘ni qaytarish shartlari, tartibi kontraktda yoki kontraktga qo‘shimcha kelishuv hujjatida qayd etiladi. 3.3.6. Dasturni amalga oshirish va innovatsiya loyihalarini hissadorlik asosida moliyalashtirish tartibi Dastur Muvofiqlashtirish Kengashi tomonidan tasdiqlangandan so‘ng, Markaz loyihalar ijrochilari bilan kontrakt (shartnoma)lar tuzadi. Kon- trakt ishlab chiqarish quvvatiga, qurilmalarga va mehnat resurslariga ega bo‘lgan, ishning asosiy qismini bajara oladigan yuridik shaxs bilan tuziladi. 92 Kontrakt o‘z ichiga texnik topshiriqni, kalendar rejani va xarajatlar smetasini oladi. Kontrakt ishlarni bajarish shartlarini, tomonlarning huquq va majburi- yatlarini, innovatsiya loyihasining bajarilish jarayonida yaratilgan intellek- tual mulkka bo‘lgan egalik huquqlarini, loyihani bajarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa qoidalarni belgilaydi. Kontrakt loyihani to‘liq bajarilish davriga tuziladi, loyihani bajarilish jarayonida tomonlarning kelishuviga binoan unga o‘zgartirishlar kiritili- shi yoki O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida va ushbu Nizomda ko‘zda tutilgan hollarda bekor qilinishi mumkin. Kontraktning texnik topshirig‘i innovatsiya loyihasi natijasidan man- faatdor bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan tasdiqlanadi. Ustama xarajatlar miqdori kontraktga ajratilgan mablag‘ning 20 foizidan ortmasligi lozim. Loyihalarni amalga oshirishdan manfaatdor tomonlarning mablag‘lari Jamg‘arma hisobida jamlanadi va tasdiqlangan xarajatlar smetasi asosida ijrochi tashkilot hisob raqamiga o‘tkaziladi. Hissador tashkilotning mablag‘i pul sifatida yoki loyihani amalga oshi- rish uchun zarur bo‘lgan qurilmalar, ishlab chiqarish bazasi, xomashyo, energiya, mashina va mexanizmlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Innovatsiya loyihalarini hamkorlikda moliyalashtirish shartlari Markaz va manfaatdor tomon o‘rtasida tuziladigan hissadorlik asosida mablag‘ bilan ta’minlash to‘g‘risidagi shartnomada yoritiladi. Hisobotlar monitoringini tashkil etish va o‘tkazish maqsadida, kon- traktlar tuzilgandan keyin bir oy muddatda, Markaz, loyihalar ijrochilari bilan tuzilgan kontraktning texnik topshirig‘i va kalendar rejasini Eksper- tiza kengashiga yetkazadi. 3.3.7. Innovatsiya loyihalarini bajarilishining monitoringi, ekspertizasi va muvofiqlashtirish tartibi Markaz innovatsiya loyihalarini bajarilishini borishi bilan tanishish va nazorat qilish maqsadida ularning monitoringini olib boradi. Monitoring Markazning farmoyishi bilan tasdiqlanadigan monitoring guruhi tomonidan amalga oshiriladi. Monitoring guruhiga innovatsiya loyihalari natijalaridan manfaatdor vazirlik, idora, hokimliklar va Moliya vazirligining vakillari hamda Muvofiqlashtirish Kengashi seksiyalari a’zolari jalb qilinadi. Markaz, monitoring guruhini jalb qilgan holda, innovatsiya ishlarini borishini loyiha bajarilayotgan obyektga borib ko‘radi. Markaz Dasturni muvofiqlashtiradi. Zaruriyat tug‘ilgan hollarda va monitoring guruhining taklifi asosida kontraktlarga tegishli 93 qo‘shimchalar kiritilishi mumkin. Hamma qo‘shimchalar tomonlarni kelishuviga muvofiq, yozma shaklda rasmiylashtiriladi va ularning nus- xasi Ekspertiza kengashiga yetkaziladi. Dastur doirasida bajarilayotgan loyihalarning oraliq hisobotlari Eks- pertiza kengashiga topshiriladi, ekspertiza jarayoni yakunlangandan so‘ng (bir oy), ularning har biri bo‘yicha ekspertlar xulosalari Markaz- ga topshiriladi. Markaz ekspertlar xulosalarini Muvofiqlashtirish Kengashi seksiya- larini jalb qilgan holda ko‘rib chiqib, loyihalarni davom ettirish va oraliq nazorat natijalari bo‘yicha bajarilishi qoniqarsiz deb topilgan innovat- siya loyihalarini to‘xtatish va Dasturdan chiqarib yuborish to‘g‘risida Muvofiqlashtirish Kengashiga taklif kiritadi. Moliyalashtirilishi to‘xtatilgan loyihalardan bo‘shagan moliyaviy mablag‘, Muvofiqlashtirish Kengashining qaroriga ko‘ra boshqa sama- rador innovatsiya loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. Markaz yakunlangan innovatsiya loyihalari bo‘yicha hisobotlarni, manfaatdor tomonlarning xulosasi bilan birga Ekspertiza Kengashiga topshiradi. Ekspertiza Kengashining xulosasiga asosan loyiha tugallangan deb hisoblanadi va Markaz ishni qabul qiladi. Bajarilgan ish bosqichlarini qabul qilish jarayonida natijalar kon- trakt talablariga javob bermagan holda loyiha rahbari va ijrochi tashkilot kontraktning texnik topshirig‘ida ko‘rsatilgan ishlar hajmini o‘z hiso- bidan Markaz bilan kelishgan muddatda me’yoriga yetkazib bajarishga majbur. 3.3.8. Innovatsiya loyihalari tanlovida qatnashish hujjatlari Innovatsiya loyihalari tanlovida qatnashuvchi yuridik shaxslar quyi- dagi hujjatlarni taqdim etadilar. Ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida: Markaz direktori nomiga xat. Loyiha. Loyihani amalga oshirilishidan manfaatdor vazirlik, idora, xo‘jalik yurituvchi subyektlardan loyihani qo‘llab-quvvatlanishi va hissadorlik asos- ida mablag‘ bilan ta’minlash to‘g‘risida kafolat xati. Loyihani amalga oshirilishidan manfaatdor vazirlik, idora, xo‘jalik yurituvchi subyektlar ilmiy kengashlarining xulosalari. Loyihani bajaruvchi muassasa ilmiy kengashining xulosasi. Tanlov badalini to‘langanligi to‘g‘risida ma’lumot tabiiy va texnik fanlar sohasida. Ilmiy hajmdor mahsulotni ishlab chiqaruvchi tashkilotning xati. Loyihani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan xomashyo, butlovchi 94 qismlar va hokazolar bilan ta’minlashni zimmasiga oluvchi tashkilotning xati. Tibbiy, veterinariya va kimyoviy vositalarni qo‘llash, ishlab chiqa- rish va yangilarini yaratishga yo‘naltirilgan loyihalar uchun ruxsat beruv- chi tashkilotlarning xatlari. Tanlov badalini to‘langanligi to‘g‘risida ma’lumot. 3.3.9. Loyiha to‘g‘risida ma’lumot Quyidagilar: – loyiha nomi; – loyihani taqdim etayotgan ilmiy muassasa: to‘la nomi, manzili, tel- efon, faks, e-mail; – loyiha rahbari: ismi-sharifi, ilmiy unvoni va darajasi, manzili, tele- fon, faks, e-mail; – loyihaning umumiy moliyaviy hajmi. Shu jumladan: – Fan va texnologiyalar markazidan so‘ralayotgan mablag‘ miqdori: – hissador tashkilot tomonidan ajratilayotgan mablag‘ miqdori; – loyihaning davomiyligi: 24 oydan ortmasligi lozim; – loyihaning elektron nushasi. 3.3.10. Loyiha tasnifi Kalit so‘zlar (15 tadan ortmasin, kichik harflar bilan, vergullar bilan ajratilsin): – yechilishi lozim bo‘lgan muammo (0, 5 varaqda); – loyihaning maqsadi va vazifalari: (loyiha qanday bajariladi, amalga oshirish rejalashtirilgan ishlar va tadbirlar) (2 varaqqacha); – innovatsiya obyektining ilmiy-texnik saviyasi: – birinchi marta olingan natijalar asosida; – O‘zbekistonda birinchi marta olingan natijalar asosida; – boshqa o‘xshash texnologiya va usullardan afzalligi; – innovatsiya obyektining ilmiy-texnik hujjatlari: (patentlar, guvohno- malar, sertifikatlar, texnologik reglament, texnik pasport, texnik shartlar, texnologiya yoki mahsulotning sinov dalolatnomalari va boshqalar) nus- xalari ilova qilinsin. Innovatsiya obyektining tayyorlik darajasi: (texnologiya yoki ilmiy hajmdor mahsulotning sanoat yoki tajriba namunasi mavjud) chizmasi yoki surati ilova qilinadi. Innovatsiya obyektining texnologik ta’minlanganligi: (ishlab chiqarish bazasining, texnologik tizimning, asbob-uskunalarning va zarur infra- tuzilmaning mavjudligi) xatlar va boshqa hujjatlar ilova qilinadi. 95 Innovatsiya obyektining xomashyo bilan ta’minlanganligi: ta’minlovchi tashkilotlarning xatlari ilova qilinadi. Loyihani amalga oshirish bosqichlari. Rejalashtirilgan umumiy xarajatlar. 3.3.11. Texnik-iqtisodiy asosnoma Loyihani bajarilish miqyosi: loyihani bajarilishidan manfaatdor vazirlik, idora va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar ko‘rsatilsin. Ishlab chiqari- lishi rejalashtirilayotgan ilmiy hajmdor mahsulot qancha miqdorda im- portni qisqartiradi (foizlarda), eksportga yo‘naltirilgan yoki qanday muayyan soha talabini qondiradi? Yakuniy natijalar tasnifi: Loyihani bajarilishi natijasida muayyan iqti- sodiyot tarmog‘ida qanday texnologiya, texnologik tizim, sanoat-tajriba qurilmasi o‘zlashtiriladi yoki mavjudining samaradorligi oshadi; qanday ilmiy hajmdor mahsulotlarni ishlab chiqarish boshlanadi (to‘la ma’lumot keltiriladi). Loyihani bajarilishi natijasida kutilayotgan iqtisodiy samaradorlik: ishlab chiqarish hajmi; texnologiya yoki ilmiy hajmdor mahsulotning tannarhi; loyiha yakunlangandan so‘ng 1–2–3 yil davomida erishiladigan iqtisodiy samaraning hisobi (loyihaga sarflangan mablag‘larning qoplanish davri) (to‘la ma’lumot keltiriladi). Loyihaning budjeti va uning asosnomasi: – rejalashtirilgan xarajatlar va ularning asoslovi; – vaqtincha ijodiy jamoa tarkibi va ularning vazifalari; – sotib olinishi rejalashtirilgan xomashyo, asboblar va texnik vosita- larning asosnomasi; – xizmat safarlarining asosnomasi. Nazorat savollari 1. Innovatsiya faoliyatining obyektlariga nimalar kiradi? 2. Innovatsiya loyihalari tanlovini qanday tashkil qilish talab etiladi? 3. Qanday loyihalarga imtiyozli kreditlar ajratiladi? 4. Dasturni amalga oshirish va innovatsiya loyihalarini hissadorlik asosida moliyalashtirish qaysi yo‘sinda amalga oshiriladi? 5. Innovatsiya loyihalarini bajarilishining monitoringi, ekspertizasi va muvofiqlashtirish tartibi qanday? 6. Loyihani bajarilishi natijalari nimalardan iborat bo‘ladi? 96 4-bob. ILMIY VA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINING NAZARIY VA AMALIY INNOVATSIYA FAOLIYATI 4.1. TEXNOLOGIK CHEGARA VA P. ROMER MODELI Reja: 1. Texnologik chegara va sinish hamda yangilik diffuziyasi. 2. Ilmiy texnologik taraqqiyot va P. Romer modeli. Tayanch iboralar: texnologik chegara, yangilik diffuziyasi, perla egri chizig‘i, neoklassik model. 4.1.1. Texnologik chegara va sinish hamda yangilik diffuziyasi Texnologik chegara va sinish. Texnologiya parametrlarining yaxshilanishi muayyan chegaraga ega. Mazkur chegaralar texnologiya rivojlanishi jara- yonida, shuningdek, uning mukammallashuviga sarflangan xarajatlarga bog‘liq bo‘lgan texnik xarakteristikada namoyon bo‘ladi. Bular texnologik chegara deyiladi (4.1-chizma). Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, sarmoya ajratish bir qator faktorlarga ham bog‘liqdir. Ertami-kech ushbu potensial sarflanib bo‘ladi. a s 4.1-chizma. S ko‘rinishdagi egri chiziq. Natijalar Xarajatlar (vaqt) 97 Bu kabi kamayish S – shakldagi egri chiziq orqali ta’rifdanadi. (S – shakldagi egri chiziqlar Gemperjtsa egri chiziq, Perla egri chizig‘i va boshqa egri chiziqlarni o‘z ichiga olgan matematik funksiyalar oilasining umumiy nomidir. S shakldagi egri chiziqning mohiyati shundaki, yangilik yaratishning birinchi bosqichida sarflangan xarajatlar past natija beradi. Bu degani natija o‘sishi yuqori emas va natija degan mazkur yangiliknig turli xil xaraktiris- tikalari tushuniladi. So‘ng natija o‘sishining ildamliligi sodir bo‘ladi, so‘ngra esa tushumning arogressiv susayishi o‘rin oladi. Jadal o‘sish bosqichi, xara- jatlar (a) va (s) nuqtalar oralig‘ida joylashganligi bilan mos tushadi, boshqacha qilib aytganda invistitsion xarajatlar ko‘p, lekin tushumi ham seziladi. Yuqori bosqichda investitsiyalar nisbatan past natija bo‘ladi. Ular av- valambor texnologik jarayonlarning shakllanishiga, modifikatsiyalanayot- gan innovatsiyalar reklamasi va ularni amalga oshirishga yo‘naltiriladi. Jarayon pasayish bosqichidami yoki yo‘qmi, buni aniqlash uchun yana bir bor S shaklidagi egri chiziqlarga e’tibor berish kerak, bunda mazkur texnologiyaning egri chiziqlari bilan uni almashtiruvchi, unga raqibdosh bo‘lgan texnologiya egri chizig‘ini taqqoslab ko‘rish kerak. Ikki S shakldagi egri chiziqlar o‘rtasidagi tafovut texnologik to‘xtash bo‘ladi. Texnologik to‘xtash (tanaffus) – bu o‘rindosh va o‘rin egallovchi texnologiyalar para- metrlari o‘rtasidagi masofa, buni oqsoqlanayotgan texnologiyaning rivojla- nishiga sarflanayotgan xarajatlar ko‘payishi natijasida qisqartirib bo‘lmaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, qoidaga ko‘ra, har biri o‘z egri chizig‘i bilan xususiyatlanayotgan, bir qator raqib texnologiyalar mavjud. Bular 3–4 yoki undan ortiqroq bo‘lishi mumkin, bunda biri o‘zini himoya qiladi, ikkin- chisi esa hujum qiladi. Masala shundaki, texnologik to‘xtatishni o‘z vaqtida aniqlash va in- vestitsiyalarni I texnologiya ishlab chiqarishidan II texnologiya ishlab chiqa- rishiga o‘zgartirish (yo‘naltirish) (4.2-chizma). xarajatlar (vaqt) 4.2-chizma. Texnologik sinish. natijalar texnologik sinish 98 Buni amalga oshirish oson emas. Ko‘pchilik kompaniyalar o‘z kuchi- ni egri chiziq shaklini nazorat qilishga sarflaydi va bunga boshqa firmalar bilan hamkorlik qilish orqali erishadilar. Ba’zan bu kabi egri chiziqlar shaklini “yaxshilash” xarajatlar ko‘payishi hisobiga erishiladi, bu katta alternativ xarajatlarga olib keladi. Texnologik to‘xtash (sinish)ni bartaraf etishga ko‘nikib qolgan kom- paniyalar o‘zgacha yo‘l tutadi va sezilarli raqobatbardoshlikka erishadilar (4.3-chizma). Ular o‘zaro almashadigan texnologiyalar 8-shakl egri chizig‘ining qayerida ekanligini va kelgusi vaqtda ushbu holatda qanday o‘zgarishlarni kutish mumkinligini bilish uchun tadqiqot ishlariga mab- lag‘ kiritadilar. Maksimal aniq S shakl egri chiziqlarni aniqlashga katta e’tibor beradi, vaholanki, zaruriy hulosaga kelish uchun umumiy kontur va chegara haqida tasavvurga ega bo‘lish kifoya qiladi. “To‘g‘ri” egri chi- ziqlari bo‘lgan progressiv o‘rnini egallovchi texnologiyalarni qo‘llash na- tijasida kichik hajmga ega bo‘lgan kichik kompaniyalar, nisbatan katta kom- paniyalar bilan raqobatlashgan holatlari ham ma’lum. Yuqori pog‘ona egri chiziqlari bilan xususiyatlanayotgan yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish- ga sarflanadigan kuchlar konsentratsiyasi zarurligini bu kompaniyalar o‘z vaqtida anglab yetdilar. texnlogik to‘xtash natijalar xarajatlar (vaqt) 4.3-chizma. Texnologik to‘xtash (yangi texnologiyalarni o‘rnatishga ketadigan vaqt bo‘yicha). Texnologik to‘xtashning yana bir boshqa tushunchasi mavjud – bu bir texnologiyadan ikkinchisiga o‘tish vaqti. Bizning fikrimizcha, mazkur ikkala ta’rif ham mavjud bo‘lish huquqiga ega. Yangilik diffuziyasi. Yangilik kolilersializatsiyasi jarayoni ularning iqti- sodiyot sistemasida tarqalishi bilan kuzatiadi. Avval bu kabi tarqalish bir texnologik to‘xtash 99 necha tashkilot doirasida bo‘lib o‘tadi, lekin keyinroq keng quloch oladi. Bu jarayon diffuziya deyiladi. Yangilik diffuziyasi – iqtisodiyotda ularning tarqalish jarayoni. Yanada aniqroq aytganda bu jarayon eski texnologiyalarni siqib chiqarishi orqali, shuningdek, mijozlar tomonidan anologi bo‘lmagan yangi texnologiyalarni qabul qilish orqali ifodalanadi. Diffuziya jarayonlari, ko‘rib chiqilgan texnologi- ya rivojlanish jarayonlari kabi 8-shakl egri chiziq orqali ifodalanishi mumkin. Bu holatda ular almashtiruvchi egri chiziqlar deb atalishi mumkin. Almashtiruvchi egri chiziq parametrlari yangilik xususiyati, shuningdek, bir qator iqtsodiy parametrlarga bog‘liq. Bu kabi egri chiziq parametrlarni aniqlashning turli xil usullari mavjud. Tadqiqotlar jarayonida 8-shakl egri chiziq xususiy holati o‘rganiladi – bu Perla egri chizig‘i deyiladi. Bu egri chiziq quyidagi ko‘rinishga ega: Y t =L/(1+ae -(kQbt) ) qayerdaki, Y t – t vaqt nuqtasida o‘zgaruvchanlik hajmi. t – vaqt faktori. a, k, b – son parametrlari (konstantalar). L – u o‘zgaruvchanlikning yu- qori chegarasi. e-son, natural logarifm. Mashhur amerikalik innovatsiyalar targ‘ibotchisi E. Mensfild yangilik diffuziyasi jarayoni modulini AQSH iqtisodyotining bir necha tarmoqla- rida ishlab chiqish uchun mazkur egri chiziqni qo‘llagan. O‘rganilayotgan diffuziya ko‘rsatkichi sifatida t-vaqtida bo‘lgandagi yangilikni qabul qilgan firmalar o‘rganib chiqilgan. Yuqori chegara sifa- tida yangilik qabul qila olgan tarmoq firmalar soni nazarda tutilgan. Mi- sol uchun “Shishalarni tezkor to‘ldirgich” yangiligi uchun pivo sanoatida Perla egri chizig‘i Mensfildga ko‘ra quyidagi ko‘rinishga ega: Y t =16/(1+e -(-20. 58Q0. 36t) ) Parametr o‘lchovi b(0,36), iqtisodiy faktorlar bog‘liqligiga tayanadi, sotib olish muddati yangilik sotib olish muddati bilan munosabat, shuningdek, o‘rta birlamchi sarmoyaning tarmoq firmalar fondlari o‘rtacha hajmiga bo‘lgan munosabatidir. 4.1.2. Ilmiy texnologik taraqqiyot va P. Romer modeli 3–10 yillik davomida, 1950-yil o‘rtalaridan boshlab, 1980-yil o‘rtalarigacha g‘arb iqtisodiy fanida, iqtisodiy sistemaga chetdan olib kelingan, ya’ni egzo- gen texnologik taraqqiyot konsepsiyasi hukmron edi. U Y. Tinberk, R. Salou, R. Xaroda, Dj. Xiksa va bir qator taniqli iqtisodiyotchilr asarlarida asoslab berilgan. Y(t)=[K(t), L(t), t] ko‘rinishli ishlab chiqish funksiyasiga ega bo‘lgan uch faktorli neoklassik modeli ramkasida olib borilgan turli tadqiqotlar, AQSH iqtisodiy rivojlnish dinamikasining statistik massiv ko‘rsatkichlarida, turli davlatda, ilmiy texnologik taraqqiyotni iqtisodiy o‘sishga bo‘lgan ulushining mos kelmaydigan, lekin yuqori bahosini bergan. 100 Buning hammasi zamonaviy iqtisodiyotda texnologik taraqqiyotning muhim roli haqida dalolat beradi. Ammo nazariyotchilarning ko‘p yillik mehnatiga qaramay, ilmiy-texnik taraqqiyotning o‘zi neoklassik modellar doirasida eng asosiy mehnat va kapitaldan tashqari ishlab chiqarish fak- torlarining ta’sirini izohlovchi ishlab chiqarish funksiyasining yig‘ma ar- gumenti sifatida namoyon etilgan. Teng o‘sish sharoitida mehnat sama- radorligining bu kabi modellarda neytral ilmiy texnologik taraqqiyoti evaziga ta’minlangan va maqsadning doimiy sarmoyadorligi sharoitidagi mehnat sarmoyadorligini oshirish bilan parallel yurgan. Neoklassik model holatidan shu kelib chiqqanki, zamonaviy texnologi- yalarga teng huquqqa ega bo‘lgan barcha mamlakatlar teng o‘sish traek- toriyasiga chiqish uchun o‘rta me’yorda mehnat unumdorligining bir-biri bilan bog‘laydigan rivojlanish sur’atlariga ega bo‘lishi kerak. Lekin R. Solou takidlaganidek, real iqtsodiyot sharoitida bu kabi kon- vergensiya haqida so‘z yuritish faqat sanoati rivojlangan mamlakatlar misolida ko‘rinishidir, ammo Lotin Amerikasi, Afrika va Osiyo mamlakat- lari misolida ko‘rish o‘rinli bo‘lmaydi. Mazkur holat, inson kapitalining ko‘payishi g‘oyasiga asoslangan en- dogen ilmiy-texnik taraqqiyot modelini yaratish bo‘yicha urinishlarini hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Albatta bu kabi urinishlar avval ham amalga oshirilgan. Bunga misol qilib, mashhur bo‘lgan “ishlab chiqarish jarayoni- da o‘qitish” modelini yodga olish mumkin (K. Errov, X. Uzava modellari). 1980-yil o‘rtalarida muhim nazariy burilish yuz berdi. P. Romer, R. Lukas, F. Agion, P. Xovuit, Dj. Gressman, E. Xelpmen va bir qator iz- doshlari texnologik o‘zgarishga ega bo‘lgan, o‘rganilayotgan makroiqti- sodiy sistema generatsiyasi imkoniyatlarini nazarda tutuvchi iqtisodiy o‘sish modelini yaratishga qaratilgan, ya’ni sa’y-harakatlarini qo‘llashgan. Na- tijada, modellashgan tizim mehnat va kapital ishlab chiqarishning an’anaviy faktorlar xarajatining tengligi sharoitida o‘sishga nisbatan qo‘shimcha impulsga ega bo‘ladi. Umumiy ko‘rnishda bu ishlab chiqarish hajmidan kelib chiqadigan samaraning ortishini induksiya qiladigan, inson kapita- lining yig‘ilishi hisobiga sodir bo‘ladi. Endogen texnologik progress bilan iqtisodiy o‘sish modelining yangi sin- fining paydo bo‘lishi iqtisodiy dinamika muammolariga bo‘lgan qiziqishining ortishiga olib keldi. Bunda asosiy rolni, jiddiy amaliy ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan, mazkur modellarning uch muhim oqibati o‘ynadi. So‘z quyidagilar haqida boradi: 1. Yangi bilim olsh sharoitda ishtirok etadigan, zaxiralar o‘sishidan kelib chiqqan bashorat qilingan masshtab effekti haqida. 2. Inson kapitalini ko‘payishini nazorat qiladigan, mamlakatning te- gishli siyosati yordamida iqtisodiy o‘sish sur’atlariga ta’sir etish imkoniyati haqida. 101 3. Iqtisodiy muhit o‘lchami roli, xususan, xalqaro savdo ahamiyati, isobalizatsiya va dizintegratsiya jarayonlari haqida. Shu usulda Dj. Grossman va E. Xelpmen ikki mamlakat o‘rtasida inson kapitalini taqsimlashga yo‘l qo‘yiladigan 3 sektorli modellar (ilmiy tad- qiqot va tajriba konstruktorlik ishlanma (ITTKI) muhiti oraliq mahsulot- lar ishlab chiqarishi, ya’niy iste’mol mahsulotini ishlab chiqarish) tuzish- gan va uning doirasida shuni ko‘rsatishganki, teng traektoriyasiga yaqin- lashgan sari transnatsional korporatsiyalar shakllanishi mumkin bo‘ladi. Mazkur model asosida bir qator qiziqarli va jadal xulosalar qilindi. Xusu- san, bundan kelib chiqadiki, ITTKIni qo‘shish subsudiya qilish, tadqiqot va izlanishlar olib borish ishlarida birmuncha hukmron bo‘lgan mamlakat- da, modellanayotgan tizimning iqtisodiy o‘sish umumiy sur’atlarining ortishiga olib keladi. Shunga o‘xshash subsudiyalar innovatsion faoliyatga nisbatan yakuniy mahsulot ishlab chiqarish ko‘proq rivojlangan mamlakatda zid natija berishi mumkin. Proteksionistik savdo-sotiq faqatgina ITTKI muhiti rivojlanish darajasi nisbatan pastroq bo‘lgan mamlakat tomonidan amalga oshirilganidagina iqtisodiy o‘sishga yordam beradi. Lekin tadqiqot va o‘rganish ishlarda nisbatan ustunlikka ega bo‘lgan mamlakat tomoni- dan amalga oshirilsa, natija beradi. Mazkur xulosalar modellanayotgan gipotetik tizimga aloqador. Taqdim etilgan o‘sish modelidan kelib chiqqan nazariy xulosalar endogen texnik jarayon bilan birga, globalizatsiya jara- yonlarining chuqurlashuvi bilan bog‘liq bo‘lgan jahon iqtisodiyoti rivojla- nishining bir qator tendensiyalarida aniq tasdiqqa ega bo‘ladi. Shunday qilib, ITTKI xarajatlarining 18–14% Buyuk Britaniyada xorijiy kapital evaziga qoplanadi. Ikki taraflama va ko‘p taraflama asosidagi xalqaro il- miy hamkorlik dasturlarini amalga oshirish bilan birga, korporativ dara- jadagi xalqaro texnologik kooperatsiyaning yangi tashkiliy shakllarini in- tensiv rivojlantirish ham bunga yordam beradi. Ammo endogen texnologik jarayonga ega bo‘lgan o‘sish modelini ya- ratish asosiga qo‘yilgan bir qancha nazariy yo‘nalishi, shuningdek, bu modellardan olingan xulosalarning impirestik tasdig‘i bilan bog‘liq bo‘lgan yana bir talay savollar mavjud. Misol tariqasida P. Romer va F. Agion, P. Xouvtit ishlarida o‘rganilayotgan yondashuvlarini ko‘rb chiqamiz. P. Romer modeli. P. Romer moduli asosida 3 ta asosiy qism yotadi: – iqtisodiy o‘sishnng muhim faktorlaridan biri – jamiyat qo‘l ostida bo‘lgan xomashyo materiallarining turli chatishuvini ishlatishga imkon yaratadigan, nisbatan mukammal instruksiyalar kabi namoyish etila ola- digan texnologik o‘zgarishlardir; – shunga o‘xshash texnologik o‘zgarishlar va olib chiqayotgan bozor rag‘batlariga ta’sir etadigan insonlar faoliyatiga ko‘ra ko‘p hollarda sodir bo‘ladi; – xomashyo materiallarining turli ko‘rinishlarini qo‘llashga oid yo‘l- yo‘riqlarni, prinsipial ravishda boshqa iqtisodiy tovarlarda farq qiladi: yangi 102 texnologiyalarni yaratish doimiy ishlab chiqarishning to‘xtashiga ekviva- lent bo‘ladi. Bu texnologiyalarning keyingi qo‘llanilishi ishlab chiqaruvchi tomonidan hech qanday sarf-xarajatni talab qilmaydi. Romer iqtisodni uchta asosiy sektorga bo‘ladi. Birinchi, tadqiqot sek- torida inson kapitali N A va mavjud bilimlar zaxirasi (A)dan foydalanish natijasida yangi bilim olinadi. Yangi bilim qo‘shilishini quyidagi formula bilan ta’riflash mumkin: A= δ N A A, bu yerda, δ -ilmiy mahsuldorlik parametri. Mazkur formula borasida Romerning ta’kidlagani shunisi bilan qiziqki, injenerlik oliy o‘quv yurti bitiruvchilari 100 yil avval ham hozirgilar kabi inson kapitaliga ega bo‘lishgan, chunki bir xil vaqt davomida o‘qishgan va shuning uchun amaliy mexanikasiga ega bo‘lishmagan. Ammo hozirgi davr muhandisining ish unumdorligi nisbatan yuqori bo‘lishi kerak, chunki u ko‘proq bilim zaxirasi (A)ga ega bo‘ladi. Ikkinchi, oraliqlar sektor firmalari texnologik asbob-uskuna ishlab chiqarish uchun tadqiqot sektoridagi ilmiy bilimlarni olishadi. Bu sektordagi har bir firma monopolist hisoblanadi: u o‘z mahsulotini ishlab chiqarish patentiga ega bo‘ladi va uni ayirboshlashdan foyda olishi mumkin. Taxmin qilinishicha patent uzoq vaqt amal qiladi. Ishlab chiqarish vositalari – mehnat xarajati L va inson kapitali asosidagi iqtisodiy uchinchi sektor (Y) mijozga mo‘ljallangan yakuniy mahsulot ishlab chiqarishini ta’minlaydi. Mazkur ishlab chiqarish funksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega: Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|