IQTISODIYOT FAKULTETI MEK 51 GURUHI TALABALARINING MUSTAQIL ISHI
ALIYEVA ZULFIYA
MAVZU O‘yinlar nazariyasi va o‘zaro hamkorliklarni modellashtirish
Oʻyinlar nazariyasioʻyinlarda optimal strategiyalarni oʻrganuvchi matematikmetoddir. Oʻyin deganda, oʻzlarining manfaatlarini koʻzlovchi ikki va undan ortiq tomonlar ichida boruvchi kurash tushuniladi. O´yinlar nazaroyasi matematikaning bir bo´limi hisoblanib, bir necha ishtirokchi (Agent)dan iborat sistemani tahlil qilish bilan shug´ullanadi. Shuningdek, o´yinlar nazariyasi sozial konflikt vaziyatida razional qaror qabul qilish yo´llarini ham o´rganadi.
Oʻyinlar nazariyasi — matematikaning noaniqlik mavjud boʻlgan vaziyatlarda optimal qaror qabul qilish masalalari oʻrganadigan boʻlimi. Bunday masalalarning matematik modellari oʻyin deb ataladi. Oʻyinda bir yoki ikki oʻyinchi ishtirok etishi mumkin.
Oʻyinda ishtirok etuvchi bir oʻyinchi qabul qiladigan qaror bir bosqichli yoki koʻp bosqichli boʻlishi mumkin. Uning harakatini butun oʻyin davomida toʻla belgilab beruvchi qoidalar strategiya deyiladi. Strategiyalar toʻplami oʻyinchining imkoniyatlari koʻpligini, oʻyinning murakkabligini aks ettiradi. Strategiyalarning maqsadga muvofiqlik darajasini aniqpash uchun oʻyinda toʻlov funksiyasi berilgan boʻlishi kerak. Oddiy optimallashtirish masalalarida faqat bir oʻyinchi ishtirok etib, toʻlov funksiyasi /(x) koʻrinishida boʻlsa, oʻyinda toʻlov funksiyasining qiymati oʻyi
.
Agar oʻyin koʻp marta takrorlansa, aralash strategiya tushunchasini kiritish maqsadga muvofiq. Tatbiqlarda uchraydigan barcha oʻyinlarda, jumladan, chekli oʻyinlarda strategiya mavjudligi isbotlangan. Oʻyinlar nazariyasi iqtisod, harbiy ish, biol., boshqarish nazariyasi, savdo sohalarida muhim tatbiqlarga ega.
Ma’lumki, neoklassikaning «qat’iy negizi»dagi o‘zaro hamkorliklarni tahlil qilishda differensial hisoblashdan foydalanilgan. Institutsional iqtisodiy nazariyada yuqoridagi tadqiqot usulini tayanch usul sifatida qo‘llash uncha qulay emas. Institutsional iqtisodiyot nazariyasining predmetini individlarlarning o‘zaro hamkorligi hamda ushbu hamkorlikni ta’minlovchi tuzilmalar tashkil etsa, o‘yinlar nazariyasi uning tadqiqot usuli hisoblanadi.
Institutsional iqtisodiyot formal modellarini tuzish uchun Jon fon Neyman va Oskar Morgenshternning «O‘yinlar nazariyasi va iqtisodiy xattiharakat» (1944) kitobidagi fikrlarga asoslangan o‘yinlar nazariyasidan foydalanadi [47].Ushbu nazariyaning rivojlanishi Jon Nesh 1950 yilda kiritgan muvozanat vaziyati tushunchasi bilan bog‘liq. Bu bilan kooperatsiyaga asoslanmagan (nokoalitsion) o‘yinlarning yechish usuli ishlab chiqildi. 1994 yilga kelib, birdaniga uch tadqiqotchi “nokooperativ o‘yinlar” nazariyasidagi muvozanatni birinchi bor tahlil qilib chiqqanligi uchun iqtisodiyot bo‘yicha Nobelь mukofotiga sazovor bo‘ldilar. Bular: Raynxad Selten (Germaniya), Jog Nesh (AQSh), Jon S.Xarsani (asli vengriyalik – AQSh). Ushbu tadqiqot usulining o‘ziga xos asosiy belgilari ichida quyidagilarni ajratish lozim. Birinchidan, o‘yinlar nazariyasi individlarning o‘zaro shartlashilgan xattiharakatlari vaziyatini tahlil qilish bilan shug‘ullanadi: har bir shartning hal etilishi o‘zaro hamkorlik natijasiga va o‘z navbatida, qolgan individlarning qarorlariga ta’sir ko‘rsatadi. Individ o‘z harakatlari masalasini hal etayotib, o‘zini kontragentlar o‘rniga qo‘yib ko‘rishi kerak.
Klassik hisoblanuvchi "Qaror qabul qilish nazariyasi"dan farqli ravishda, o´yinlar nazariyasida o´rganiladigan qaror qabul qilish vaziyatlarida alohida ishtirokchi (Agent) ning muvaffaqiyati nafaqat o´zining hatti-harakatiga, balki boshqa ishtirokchilar hatti-harakatiga ham bog´liq bo´ladi.Ba´zida oýinni hazariy tahlil qilishnig matematikaga aloqador bo´lmagan qismini Oýinlar nazariyasi deb atashadi, masalan, Homo ludens, O´yin pedagogikasi, Ludologiya.
Ikkinchidan, o‘yinlar nazariyasi, mukammal kalьkulyator sifatidagi individdan tortib to robot sifatidagi individgacha qator modellardan foydalangan holda, individlarning to‘liq ratsionalligini talab etmaydi. Uchinchidan, o‘yinlar nazariyasi o‘zaro hamkorliklardagi muvozanatning mavjudligi, yagonaligi va Pareto-optimalligini nazarda tutmaydi. Ushbu sabablar o‘yinlar nazariyasi yordamida qurilgan institutlarning formal modellariga qiziqishni orttiradi. O‘yinlar nazariyasidagi formal modelni tashkil etish uchun: ishtirokchi individlarning mavjudligi; har bir ishtirokchining imkoniyatlar to‘plami; ishtirokchilarning strategiyalari hisobga olinishi lozim. O‘yinlar nazariyasi tarkibiy jihatdan kooperativ (koalitsiyali) va nokooperativ (koalitsiyasiz) nazariyalarga ajratiladi. Bunda o‘yin ishtirokchilarining o‘zaro kelishuvi darajasiga ko‘ra, kooperativ(koalitsiyali) va nokooperativ(koalitsiyasiz) o‘yinlar nazarda tutiladi. Shartli ravishda aytish mumkinki, birinchi guruh nazariyalar makrodarajadagi tahlilga, ikkinchi guruhdagilar esa, mikrodarajaga e’tiborni qaratadilar. Kooperativ (koalitsiyali) o‘yinlar – ishtirokchilar o‘rtasida axborot almashish va ittifoq tuzish mumkin bo‘lgan vaziyatlar. Nokooperativ (koalitsiyasiz) o‘yinlarda yakka ishtirokchi tahlil qilishning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi, bunda ishtirokchilar o‘rtasida axborot almashish va ittifoq tuzish mumkin emas. O‘yinlar asosan matritsa shaklida namoyon etiladi. Nokooperativ (koalitsiyasiz) o‘yinlarda ishtirokchilar o‘zaro ziddiyatli munosabatda bo‘ladilar. Har bir ishtirokchi o‘z yutug‘ini oshirishga xarakat qiladi. Birining yutug‘i ikkinchisining mag‘lubiyatiga olib keladi. Har bir o‘yin ishtirokchisining ziddiyatli vaziyatlarni hal etish borasidagi xarakat dasturi o‘yin ishtirokchisining strategiyasi deyiladi.
O´yinlar nazariyasida o´yin deganda bir nacha qatnashchidan iborat va bir-biriga o´z qarorlari bilan ta´sir etuvchi qarorlar qabul qilish vaziyati tushuniladi. O´yinlar nazariyasi nazariy qism va tahlil qilish instrumentlaridan iboratdir. O´yinlar nazariyasi eng avvalo Operations Research, iqtisodiyot, huqhuning bir sohasi hisoblanuvchi huquqnig iqtisodiy tahlili, siyosatshunoslik, soziologiya, psixologiya, informatika va 80-yillardan boshlab esa biologiya sohalarida qo´laniladi
