Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi

1 
 
O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG„LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI 
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI 
FARMAKOGNOZIYA KAFEDRASI 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Dorivor o„simliklar resursshunosligi” fanidan 
“Farmatsiya” va “Kasb ta‟lim” yo„nalishlari 
5 kurs talabalari uchun 
 
 
 
Ma‟ruzalar matni 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent-2012 

2 
 
Tuzuvchilar: Ibragimov A.Y. - f.f.d., professor 
    
 Komilov X.M.-f.f.d., professor 
                      Muxamedova M.SH. - f.f.n., dotsent 
                      Xodjaeva M.A. - f.f.n., dotsent 
                      Farmonova N.T. - f.f.n., dotsent 
 
 
Taqrizchilar:Maradjapova L.A.  -  O‗zRSSV  qoshidagi  Dori  vositalari  ekspertizasi  va 
standartizatsiyasi Davlat Markazining Dori vositalari  sifatini nazorat qilish 
laboratoriyasi katta ilmiy xodimi, f.f.n.  
                     Abdullabekova V.N. - Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo 
kafedrasi mudiri, f.f.d.,professor  
 
 
 
 
 
Ma‘ruza matni DTS va OO‘MTV tomonidan 2008 yil 24 mayda tasdiqlangan  
o‗quv reja asosida tuzilgan. 
 
 
 
Ma‘ruzalar  matni  Markaziy  uslubiy  kengashning  2012  yil  25  sentyabrdagi  2  -  sonli 
majlisida muhokama qilingan va o‗quv jarayonida qo‗llash uchun tavsiya etilgan. 
 
 
 
 
 
 
MUK ning raisi,  
o‗quv ishlari bo‗yicha 
prorektor v.b., professor                                   X.S.Zaynutdinov      
 
 
 
 
 
 

3 
 
1-Ma‟ruza 
 
Mavzu: Dorivor o„simliklarni resursshunosligi to„g„risida tushuncha va uning 
vazifalari. Asosiy geobotanik va resursshunoslik atamalari. 
O„zbekiston florasini boyligi va xilma-xilligi 
 
Mavzu 2 soatga mo„ljallangan 
 
Ma‟ruza rejasi: 
 
1.Resursshunoslik 
va 
uning 
tarixi 
xaqida 
tushuncha. 
2.Botanik 
resursshunosligi 
oldida 
turgan 
asosiy 
masalalar. 
3.O‗zbekistonning 
ba‘zi 
viloyatlarida 
o‗sadigan 
dorivor 
o‗simliklari.  
4. Asosiy geobotanik va resursshunoslik atamalari. 
 
Tayanch  iboralar:  dorivor  o‗simliklarni  resursshunosligi,  O‗zbekiston  florasi, 
geobotanika, fitocinoz, dominant. 
 
O‗zbekiston  relefini  xar-xilligi  tufayli,  tuprog‗i  va  o‗simlik  olami  har  xil  bo‗ladi. 
Eng  pastki  erlarda  asosan  cho‗l  o‗simliklari  tarqalgan.  Erlari  qum,  taqirlardan  iborat. 
Tuproq tarkibi yuqoriga qarab o‗zgarib boraveradi. 
O‗zbekistonda  4150  atrofida  o‗simliklar  turlari  uchraydi.  O‗sadigan  yovvoyi 
o‗simliklarni 700 ga yaqin turi dorivor hisoblanadi. 
O‗zbekiston  florasi  o‗simliklar  olamida  alohida  o‗ziga  xos  o‗rin  egallaydi. 
Muzliklar  davridan  so‗ng  hosil  bo‗lgan  ―Arkto-alpiyskiy‖  o‗simliklar  tog‗  va  tog‗  yon 
bag‗irlarini  egallaydi.  Bu  o‗simliklar  tekislikdan  tog‗  tomonga  1500-1700  metrgacha 
etib boradi. 
Janubiy  pastroq  zonalarda  efemeroidlarga  xos.  Efemeroidlarni  diferensiatsiyasi  va 
ko‗payishi  asosan  tuproq  tarkibiga  qarab  boradi.  Efemerlar  yirik  formatsiyalar  hosil 
qiladi.  Efemeroidlar  formatsiyasi  bilan  bir  qatorda  tekislik,  dasht,  qir  (step) 
formatsiyalari rivojlanib borgan. 
Dasht  formatsiyalari  boshqa  erlardan  farqliroq  tog‗  va  cho‗l  zonalariga  kirib 
boradi.  Tog‗  o‗simliklari  o‗ziga  xos  farmatsiyalar  xosil  qiladi.  Bu  farmatsiyalarda 
uchraydigan assotsiatsiyalar ko‗proq kserofit o‗simliklardan iborat. 
Respublikamizda  olib  borilgan  resursshunoslik  ishlarini  taxlil  qilib,  yovvoyi 
dorivor  o‗simliklarga  boy  5  ta  viloyatlar  ajratib  olingan:  Samarqand,  Jizzax,  Toshkent, 
Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlari. 
Samarqand  viloyati  respublika  markaziga  joylashgan  bo‗lib,  Zarafshon  sohiliga 
kiradi. Hozirgi kunda viloyat 14 ta tumandan iborat. Samarqand viloyatini relefi asosida 
uchga bo‗lish mumkin. 

4 
 
     -  SHimoliy Nurota tog‗lari yon bag‗ri.  
     - O‗rtasi-Zarafshon sohillari. 
     -  Janubida-Zarafshon tog‗ini adirlari. 
Nurota  atrofidagi vodiylar cho‗l zonasiga kiradi. Vodiyga xos farmatsiya- ermon- 
Artemisia diffusa (polыn raskidistaya). 
Farmatsiya tarkibiga kiruvchi assotsiyasiyalar: efemero- irisovo-polыnnaya; 
irisovoe-adraspano-polыnnaya va eremurosovo-polыnnaya.  
1.Samarqand  viloyati  o‗simliklar  oilalarini  xilma-xilligi  ma‘lum  zonalarga 
bo‗linsa yaqqol ko‗rinadi: 
a) G‗arb tumanlarida uchraydigan va yig‗ib olinsa bo‗ladigan dorivor o‗simliklar: 
- bozulbang- Lagochillus inebrians Bge (Qizil kitobda). 
  labguldoshlar- Lamiaceae 
isiriq (garmala) – Peganum garmala L 
tuyatovondoshlar – Zygochyllaceae 
oqquray (psoraleya) – Psoralea drupacea Bge. 
dukkakdoshlar – Fabaceae 
achchiqmiya (sofora tolstoplodnaya)- Sophora pachycarpa C.A.Mey. 
dukkakdoshlar- Fabaceae 
 bodomcha (mindal)- Amigdalus spinosissima Bge. Men. 
ra‘noguldoshlar- Rosaceae 
b) Janubiy SHarq erlarda uchraydigan dorivor o‗simliklar: 
-qizilpoycha (zveroboy sheroxovatыy)-    Hypericum scabrum L. 
- kiyik o‗ti (zizifora svetonosnaya)-    Ziziphora pedicellata Pazijet Wed. 
- ermon (polыn)-   Artemisia absinthium L. 
- og‗rayxon-    Origanum titthantum Contsch. 
- na‘matak har xil turlari-   Rosa sp. 
- sariq andiz-  Inula grandis Schrenk. 
- qizilmiya-   Glycyrrhiza glabra L. 
Jadvallarda  keltirilgan  dorivor  o‗simliklardan  tashqari  nam  erlarda,  bog‗larda, 
soylarda  va  boshqa  dehqonchilik  erlarda  tarqoq  uchraydigan  dorivor  o‗simliklar 
ro‗yxati: 
-Suv qalampiri – Polygonum hydropiper L. 
-Kelin tili (shaftoli bargli toron) – Polygonum persicaria L. 
-Qushtaron – Polygonum aviculare L. 
-Otquloq –Rumex confertus Willd. 
-Zubturum- Plantago major L. 
-Jag‗-jag‗- Capsella bursa-pastoris Medie. 
Sochiq  tarqalgan  dorivor  o‗simliklarni  zahiralari  uncha  katta  bo‗lmay  50-100  kg 
quruq  mahsolotni  yig‗ib  olishni  rejalashtirish  mumkin.  Bu  o‗simliklar,  odatda  qattiq 
muxofazaga muxtoj emasligi bilan farq qiladi. 
Samarqand  viloyatida  bu  o‗simliklardan  tashqari,  farmatsiya  sanoati  uchun 
foydalanish  mumkin  bo‗lgan  o‗simliklar  mavjud.  Isiriq,  achchiqmiya,  kiyik  o‗ti, 
tog‗rayxon,  bodomcha,  sariq  andiz,  na‘matak  shular  jumlasidandir.  Umumlashtirib 

5 
 
aytilganda  Samarqand  viloyatida  40  dan  ortiq  dorivor  o‗simliklar  turini  uchratish 
mumkin (ofitsinal). 
2. Jizzax viloyati. 
Jizzax  viloyatida  asosan  3  tuman  dorivor  o‗simliklar  manbai  deb  aytilsa  bo‗ladi. 
Jizzax  viloyatida  o‗sadigan  va  zahirasi  aniqlangan  dorivor  o‗simliklar  quyidagilardir: 
tog‗rayxon, qizilpoycha, sariq choy- Hypericum perforatum L.,  qirqbo‗g‗in- Equisetum 
arvensae  L.,  ko‗ka-  Tussilago  farfara  L.,  achchiq  bodom-  Amigdalus  communis  L, 
oqquray,  qizilcha  –  Ephedra  equisetina  Bge,  na‘matak,  qora  andiz,  otquloq,  zirk  – 
Berberis vulgaris L. va hokazolar. 
YUqorida  nomlari  keltirilgan  dorivor  o‗simliklar  Zomin,  Baxmal  va  Forij 
tumanlarida  ko‗proq  uchraydi.  Bog‗larda,  aholi  yashaydigan  joylarda,  yakka 
xo‗jaliklarda  uchraydigan  dorivor  o‗simliklar  turlari  Samarqand  viloyatidagilarga 
o‗xshaydi. 
3.  Keyingi  boy  viloyatlardan  biri  Toshkent  viloyati  hisoblanadi.  Toshkent 
viloyatida xam dorivor o‗simliklar ma‘lum tog‗lik tumanlarida ko‗proq uchraydi. Bular: 
Bo‗stonliq,  Parkent,  Ohangaron  tumanlaridir.  Dorivor  o‗simliklar  turlari  yuqorida 
keltirilgan viloyatlarga o‗xshash bo‗lgan xolda, biroz boyroq. 
Toshkent  viloyatida  qo‗shimcha  bo‗ymadaron  –  Achillea  millefolium  L.,  afsonak- 
Termopsis alterniflora Rge. Et Sehmalch va boshqa o‗simliklar mavjud. 
4. Surxondaryo viloyati. 
Surxondaryo  viloyati  nihoyatda  yirik  viloyatlardan  bo‗lib  u  erda  cho‗l,  tog‗  va 
yaylov erlariga mansub o‗simlimklar uchraydi. 
Surxondaryo  viloyatida  boshqa  viloyatlarda  yig‗iladigan  barcha  o‗simliklarni 
yig‗ish mumkin, ayniqsa cho‗l va adirlarda uchraydigan achchiqmiya o‗simligini. 
O‗rta  Osiyo  endemlaridan  omonqora-  Ungernia  victoris  Vveg.  Surxondaryoda 
o‗sadi  va  mahsulot  o‗sha  erda  yig‗iladi  (Qizil  kitobga  kirgan).  Surxondaryo  adir  va 
cho‗llarida  sanoatda  ishlatish  uchun  isiriq,  bodomcha,  achchiqmiya  o‗simliklarini  xom 
ashyosini yig‗ish mumkin. 
5. Qashqadaryo viloyati. 
Qashqadaryo  viloyatida,  dorivor  o‗simliklardan  asosan  -  qizilpoycha,  sariq  choy, 
tog‗rayxon,  kiyik  o‗ti,  arslonqo‗yruq,  bo‗ymadaron,  qizilcha,  na‘matak  turlari,  sariq 
andiz,  ermon,  qashqarbeda  o‗simliklarning  xom  ashyosini  yig‗ib  olish  mumkin. 
YUqorida keltirilgan o‗simliklar asosan Qashqadaryo viloyatining 5 ta tumanida o‗sadi. 
Bu Dehqonbod, YAkkabog‗, Qamashi, SHahrisabz, Kitob tumanlari. Qolgan tumanlarda 
cho‗l  erlarga  xos  o‗simliklardan  isiriq,  adir  va  cho‗llarda  uchraydigan  o‗simliklardan 
oqquray,  cherkez  –  Salsola  Richteri  Karelin.  va  boshqa  xom  ashyolarni  iyg‗ib  olish 
mumkin. Umuman aytganda Qashqadaryo viloyati  o‗simliklarga boy viloyatlar qatoriga 
kiradi. 
O‗simliklar  dorivor  vosita  sifatida  qo‗llanilishi  tarixi  insoniyat  tarixiga  teng  va  u 
bilan chambarchas bog‗liq.  
Er  yuzidagi  aholi  keskin  ko‗payib  borishi,  ilm  fanni  rivojlanishi,  sanoat  katta 
yutuqlari  va  uning  o‗sib  borishi   aholini  ko‗proq  o‗simlik  olamiga  va  undan  olinadigan 
mahsulotlarga bo‗ladigan ehtiyojini oshib borishiga sabab bo‗lmoqda.  

6 
 
O‗simliklarni  har  xil  turlarini  aniqlash,  ishlatilayotgan  o‗simliklarni areallarini  va 
zahiralarini  aniqlab  terib,  yig‗ib  olish  uchun  tavsiyalar  berish  fani  resursshunoslik  fani 
deb  yuritiladi.  Resursshunoslik  –  fransuz  so‗zi  bo‗lib,  zahira  (zapas)  ma‘nosini 
anglatadi.  
Dorivor  o‗simliklarni  o‗rganish,  ularni  foydali  xossalarini  aniqlash  botanik  - 
sistematiklar va geobotaniklar tomonidan olib borilgan. Asta sekin, dorivor yoki foydali 
o‗simliklarni o‗rganish rivojlana borib, botanikani mustaqil bo‗limi – ―Resursshunoslik‖ 
hosil bo‗lgan.  
Geobotanika,  botanika  fanini  bir  tarmog‗i  bo‗lib  o‗simliklarni  soobщestvasini 
(jamoasini)  –fitotsinozlarni  tuzilishi,  tarqalishi,  tarkibi  va  er,  ob-havo  va  boshqa 
sharoitlar bilan bog‗liqligini o‗rganadi.  
Resursshunoslik bo‗limini nomi yirik olimlar tomonidan tavsiya qilingan. ―Xo‗jalik 
botanikasi‖; ―Tabiiy xo‗jalik botanikasi‖ va ―Botanika resursshunosligida‖ to‗xtalgan.  
Botanik  –  resursshunoslik  akademik  A.A.Fedorov  tomonidan  tavsiya  etilgan. 
Ayrim  olimlarni ishlarida,  resursshunoslikni-o‗simliklarni foydali  xossalarini  o‗rganish, 
ulardan  unumli  foydalanish  va  foydali  o‗simliklar  turlarini  aniqlash  deb  yuritiladi. 
Boshqa  bir  guruh  olimlar  –  tabiat  florasidagi  o‗simliklarni  resurslarini  aniqlash  deb 
yuritiladi. (Ivoshin 1969, Gubanov 1973, Sabolevskaya, Minaeva 1976).  
Botanik  resursshunosligi  oldida  turgan  asosiy  masalalar,  tabiiy  boylik  –  dorivor 
o‗simliklarni  va  umuman  foydali  o‗simliklarni  turlarini  aniqlash,  chuqur  o‗rganish  va 
unumli  foydalanish  uchun  uslubiy  tavsiyalar  berish  (Fedorov  1961,  1965,  1969,  1971 
yillar).     
Resursshunoslar  boshlashidan  oldin  bajariladigan  ishlari,  ularni  unumli  ish  olib 
borishiga  asos  bo‗ladi.  Resursshunoslik,  foydali  o‗simliklardan  foydalanish  bilan  bir 
qatorda,  tabiatni  muhofaza  qilish,  o‗simliklarni  ekologiyasini  o‗rganish,  kamayib 
borayotgan o‗simliklarni ekib o‗stirish masalalarida tavsiyalar berishi lozim.  
Yirik  botanik  olimlarni  (Sokolov  1979,1981,  Fedorov  1965  va  b.)  fikri  va 
xulosasiga binoan botanik resursshunosligi oldida quyidagi asosiy masalalar yotadi:  
-  yovvoyi  holatda  o‗sadigan  foydali  (dorivor)  o‗simliklar  orasidan  eng  istiqbolli, 
to‗la-to‗kis  o‗rganilgan  va  hozirgi  zamon  talablariga  (tarkibi  va  ishlatilishi)  javob 
beradigan o‗simliklarni ajratib olishdir; 
-  yig‗ib  olishga  mo‗ljallangan  o‗simlik  turlarini  areali  (tarqalgan  erlari), 
populyasiyasini  soni  (tarqalgan  erdagi  miqdori),  zahirasini  turg‗unligi,  miqdorini 
etarliligi,  tiklanish  xossasi,  ta‘sir  etuvchi  biofaol  moddalarni  mavjudligi,  o‗simlik 
o‗sadigan  joylarga  etib  borish  imkoniyati,  katta  ko‗chalarga  (transport  yuradigan) 
yaqinligi va boshqa bir qator talablar qo‗yiladi.  
-  yangi  topilgan  o‗simlikni  chuqur  o‗rganish  (morfologiya  va  umuman 
biologiyasini).  
YAngi  dorivor  (foydali)  o‗simlikni  rivojlanishi,  tabiiy  holatda  o‗sishi,  ko‗payishi, 
changlanish  tufayli  o‗zgaruvchanligi,  o‗sishiga  va  hosildorligiga  atrof  muhitni  ta‘siri, 
(ob-  havo)  yog‗ingarchilikni  ko‗pligi  yoki  kamligi),  atrof  muhitni  kimyoviy  tarkibiga 
ta‘siri va boshqalar kiradi.  

7 
 
- foydali yoki dorivor o‗simlikni xom ashyosidan yoki butunlay o‗zidan unumli va 
ko‗p qirrali foydalanish ustida ilmiy ishlar olib borib tavsiyalar berish. 
-  dorivor (foydali)  o‗simligini  hosildorligini  aniqlash,  yig‗ib  olish  davrini aniqlab, 
har  yili  xom  ashyo  yig‗ib  olish  uchun  optimal  miqdorni  ko‗rsatib  berish  ham 
resursovedlar  zimmasiga  yuklanadi.  Undan  tashqari  dorivor  o‗simlikni  har  bir  turini 
tiklanish davrini aniqlab, xom ashyosini yig‗ib olish uchun ratsional ko‗rsatmalar berish.  
YUqorida  bayon  qilingan  masalalarni  hal  qilish  uchun  o‗simlikni  areali, 
populyasiyalar  soni,  zahirasini  aniqlash  kerak.  O‗simlikni  zahirasi  aniqlanganda  xom 
ashyoni  biologik  zahirasini  hisoblab  chiqib,  ekspluatatsion  zahirasini  aniqlab,  so‗ngra 
har  yili  yig‗ib  olish  uchun,  xom  ashyo  miqdorini  ko‗rsatib  berish  resursshunoslarni 
asosiy ishlariga kiradi.  
Dorivor  o‗simliklarni  ayniqsa  –  yangitdan  tavsiya  etilgan  turlarni  areallarini 
aniqlab geografik tarqalishida kartalar tuzilishi ham resursovedlar tomonidan bajariladi. 
Tuzilgan  kartalardagi  ma‘lumotar  aniq  bo‗lib,  tabiatda  o‗sadigan  dorivor  o‗simlikni 
topishda  asosiy  vosita  bo‗lib  hisoblanadi.  Karta  ma‘lumotlari  o‗simlikni  o‗sadigan  eri, 
avto-ulov  boradigan  yo‗llar,  avto-ulovdan  so‗ng  piyoda  yurib  boriladigan  masofa, 
yig‗iladigan turni maydoni, o‗simlikni zahirasi va b. ko‗rsatilishi maqsadga muvofiq ish 
bo‗lib yig‗ib oluvchi kishilarga yordam beradi. 
Resursshunoslik  oldida  turgan  yana  bir  masala  yig‗ib  olingan  o‗simlik  xom 
ashyosidan yoki butunlay o‗simlikni o‗zidan unumli va ko‗p qirrali fodalanishdir. 
O‗simliklarni  ekib  o‗stirishni  tajriba  maydonchalarida  sinab  ko‗rib  ilmiy  asosli 
tavsiyalar  berish  bilan  bir  qatorda  yovvoyi  holatda  o‗sadigan  foydali  dorivor 
o‗simliklarni muhofaza qilish ham resursovedlar oldidagi asosiy masalalardan biridir.  
Botanika  resursshunosligi  masalalariga  o‗simliklar  tarqalishi  qonuniyatlari, 
geografik  ma‘lumotlar,  har  bir  o‗simlikka  xos  tarqalishi  va  foydali  (dorivor) 
o‗simliklarni tabiiy holatda uchraydigan guruhlarini aniqlash kiradi.  
Dorivor  o‗simliklarni  uchraydigan  erlarini  dengiz  sathidan  balandligi  va  shunga 
qarab  o‗simlikni  o‗sishi  ko‗payishi,  hosildorligi,  kimyoviy  tarkibini  o‗zgarishi  haqidagi 
ilmiy ishlar ham resursovedlar tomonidan ilmiy asosda o‗rganiladi.  
O‗zbekiston o‗simliklarni landshafti (manzarasi) dengiz sathidan balandlikka qarab 
bir necha poyaslarga (pog‗onalarga) bo‗linadi   (Zokirov K.Z. 1978 y.). 
 
CHo‗l – dengiz sathidan – 500 m. ga  
Adir – dengiz sathidan - 500-1200 m. ga 
Tog‗ – dengiz sathidan – 1200 – 2700 m. 
YAylov – dengiz stahidan – 2800 – 3800 m.  
 
Keltirilgan  ko‗rsatkichlar  qabul  qilingan  bo‗lib  hisobot  ma‘lumotlariga  kiritish 
mumkin. 
Ko‗rsatilgan  pog‗onalarni  (poyaslarni)  ishlab  chiqishda  muallif  shogirdlari  bilan 
tuproq  (er)  tarkibi,  yog‗ingarchilik,  havo  harorati  va  o‗simliklarni  turi  va  miqdori 
inobatga olingan.  

8 
 
Bu  ma‘lumotlar  asosida  har  bir  o‗simlikni  qaerda  o‗sib  rivojlanishi  haqida  xulosa 
qilish mumkin.  
Dorivor  yoki  foydali  o‗simliklarni  yig‗ishda  o‗simlikni  asosiy  o‗sadigan  erlari,  u 
erdan  qaysi  vaqtda  va  qancha  mahsulot  yig‗ib  olish  mumkinligini  aniqlab  berish 
resursshunoslarni  ishlari  bo‗lib,  xom  ashyolarni  yig‗ish  katta  ahamiyatga  ega.  Undan 
tashqari  resursshunoslar  tavsiyasiga  binoan  ish  olib  borilsa,  o‗simliklar  soniga  va 
tarqalgan erlariga putur etkazilmaydi. Ekologik muvozanat saqlanib qoladi.  
YAna shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, resursshunoslar dorivor (foydali) o‗simliklarni 
o‗rganish bilan bir qatorda, atrofdagi barcha o‗simliklarga ilmiy yondashib o‗rganadilar.  
Resurshunoslar ish boshlashidan oldin tayyorgarlik ishlarini olib boradi. 
O‗rganiladigan  er  haqida  to‗la  ma‘lumotlarni  yig‗ib  xulosa  qiladi.  Birinchidan 
adabiyotlarni  ko‗rib  o‗rganiladigan  rayon  yoki  viloyat  haqida,  ob-havosi  to‗g‗rirog‗i, 
kun va tun harorati, suv bilan ta‘minlanishini o‗rganib chiqadi. 
Bu  izlanishlardan  so‗ng  geobotanik  ma‘lumotlariga  suyangan  holda,  umuman 
uchraydigan  o‗simliklar  bilan  tanishib  chiqadi.  O‗rganilayotgan  erdagi  o‗simliklar 
fitotsenozi  assotsiatsiyalari  va  farmatsiyalari  bilan  tanishadi.  Flora  bilan  tanishgandan 
so‗ng  dorivor  o‗simliklarga  alohida  e‘tibor  qaratiladi.  Uchraydigan  o‗simliklarni 
dorivorlaridan – gerbariylar orqali chuqur o‗rganiladi. 
O‗zbekistonda ancha endemik o‗simliklar uchrab turadi, ularga ham alohida e‘tibor 
beriladi. 
Ekspeditsiyaga  tayyorgarlik  qilinadi.  Tahlil  qilinadigan  joyga  borgandan  so‗ng, 
o‗siliklar  haqidagi  ma‘lumot  erlik,  qishloq  xo‗jalik  yoki  bor  bo‗lsa  o‗simliklar  kartasi 
bilan tanishiladi. 
Ma‘lum  darajada  erlik  aholi  yordamidan  foydalaniladi.  Ular  yordamida  o‗simlik 
bor erlari va ularga etib borish masalalari xal qilinadi.  
A)  o‗rmon  xo‗jaliklaridan,  kolxoz  yoki  dehqonchilik  jamoa  rahbarlaridan,  erlik 
aholidan o‗simliklar turlari va o‗sadigan erlari haqida ma‘lumotlar to‗planadi; 
B) dorivor o‗simliklar ro‗yxatini tuzilib tahlili qilinadi; 
V)  sanoat  miqiyosida  ishlatiladigan  o‗simliklarni  aniqlash  ham  zarur  omillardan 
hisoblanadi; 
G)  xalq  tabobatida  ishlatiladigan  o‗simliklarni  ro‗yxatini  tuzish;  tabiblar 
foydalanadigan o‗simliklarga e‘tibor berib, aniqlab olish keyingi ishlarida katta yordam 
beradi.  Aniqlangan  o‗simliklar  orasida  keng  tarqalgan,  zahirasi  etarli  turlarni  aniqlab 
foydalanishga yoki ilmiy asosda o‗rganishga tavsiyalar berish imkoniyatini yaratadi.  
O‗simliklarga  oid  kartografik  materiallar  bilan  tanishib  chiqish  asosiy  ish 
hisoblanadi. 
Resursshunoslikni  oldida  turadigan  yana  bir  asosiy  masalalardan  biri  o‗simliklar 
olamiga  putur  etkazmasdan  dorivor  (foydali)  o‗simliklar  populyasiyasini  saqlab  qolish, 
iloji  bo‗lsa,  ularni  ko‗paytirish.  Bunday  ishlar  natijasida  farmatsiya  sanoatini  to‗laqonli 
ta‘minlash  imkoniyati  yaratiladi.  Tabiatga  zarar  etkazilmagan  holda  oziqa  sifatida 
foydalanadigan,  sanoat  uchun  zarur  o‗simliklar  ham  yuqorida  bayon  qilganimizdek 
chuqur o‗rganiladi va tavsiyalar beriladi.  

9 
 
O‗rganliganligi  va  amaliyotda  ishlatilishiga  qarab,  yovvoyi  o‗simliklarni  uch 
guruhga  bo‗lish  mumkin:  ta‘sirchan  –  naf  beruvchi  (ishlatiladigan),  kelajakli 
(perspektivli) va ishlatilishi mumkin bo‗lgan o‗simliklar.  
Naf  beradigan  (ishlatiladigan)  o‗simliklarni  to‗la  to‗kis  o‗rganilgan,  me‘yoriy 
hujjatlari bor bo‗lib ilmiy tibbiyotda keng ishlatiladi.  
Biz  kelajakli  deb  nomlagan  o‗simliklar  bir  oz  fitokimyoviy  o‗rganilgan  bo‗lib 
tibbiyotda  ishlatilmaydi,  lekin  ma‘lum  vaqtdan  so‗ng  rasmiy  tibbiyota  ishlatiladi  degan 
xulosaga ega.  
Va nihoyat, kelajakda  ishlatiladi (ma‘lum izlanishlardan so‗ng) deb rejaga kiritish 
mumkin.  
Izlanishlar  natijasida  dorivor  o‗simliklarni  ro‗yxati  yangi  o‗simliklar  bilan 
ko‗payib boradi. Bu ishlarda resursshunoslarni hissasi katta. 
Ishlatib  kelinayotgan  o‗simliklarni  tabiiy  holatini  o‗rganib,  arealini  va  zahirasini 
aniqlab, qaytadan fitokimyoviy o‗rganishga asos yasab beradilar.  
Ayrim holatlarda, ilgaridan ishlatilib kelingan va hozirgi paytda ishlatilmay qolgan, 
qimmatbaho o‗simliklarni terib yig‗ib olish uchun tavsiyalar berish ham resursshunoslar 
tomonidan bajariladi.  
Masalan  o‗simlik  xom  ashyosi  etarli,  lekin  terib  olish  qiyin  (etib  borish  qiyin 
joylar)  tashib  olish,  quritish  va  transport  yuradigan  yo‗ldan  uzoqligi  tufayli  ishlatilmay 
qolgan  o‗simliklar  xom  ashyosini  yig‗ish  yoki  terib  olish  usullarini  resursshunoslar 
ishlab chiqadilar.     
Resursshunoslik  fani  nihoyatda  ko‗p  qirrali  bo‗lib  juda  ko‗p  ilmiy  va  amaliy 
ishlarni qamrab oladi.  
Tabiatda  yovvoyi  holatda  o‗suvchi  dorivor  o‗simliklarni  botaniko-geografik 
tarqalishi  (rayonlar),  filogenetik  qardoshligi,  kimyoviy  tarkibi  asosida  va  ishlatilishi 
tufayli  guruhlarga  bo‗lib  tavsiyalar  beradi.  Guruhlarni  (o‗z  rayonida)  tarqalishi, 
populyasialarini turg‗unligi, o‗simlikni rivojlanish holati va yana bir qancha masalalarga 
javob  berib  yig‗ib  (terib)  oluvchilarga  hisobot  yoki  yig‗ish  uchun  me‘yoriy  hujjatlar 
tayyorlab beradi.  
Aniq  bir  rayon  haqida  gaplashsak  O‗zbekistonda  dorivor  o‗simliklar  manbai  deb 
tog‗lik rayonlar hisoblanadi.  
Tog‗lik  rayonlarda  resursshunoslik  ishlarini  olib  borish,  mavjud  adabiyotlarda 
kamroq  keltirilgan,  shuning  uchun  ish  olib  borish  jarayonida  quyidagi  talab  qo‗yish 
kerak bo‗ladi: 
- dengiz sathidan balandligi; 
-suv bilan ta‘minlanishi (yog‗ingarchilikka) bog‗liq bo‗ladi; 
-tuproq tarkibi; 
-daralar tashkil qiluvchi tog‗ qiyalari (janubiy va shimoliy taraflari); 
-fitotsenotik aloqalari; 
-antropogen ta‘sirlar. 
Har  bir  dorivor  o‗simlikni  turini  joylashgan  eriga  va  tog‗lik  erlarda  o‗simliklarni 
o‗sishini  va  tarqalishini  o‗ziga  xosligini  inobatga  olib  zahirasini  aniqlash  usuli  tanlab 
olinadi.  

10 
 
Ayrim  olimlarni  fikricha,  tog‗lik  erlarda  ayrim  holatlarda  geobotanik  ishlarni 
chuqur olib bormasdan resurslarni aniqlash tavsiya qilingan.  
Tog‗lik erlarda tayyorgarlik ishlarini chuqur olib borib katta maydonlardagi resurs 
ishlarini olib borish mumkin (kichikroq joyni kichikroq chuqur o‗rganilgan maydon yoki 
tog‗  qoyasi  etalon  sifatida  foydalanishi  mumkin).  Tog‗lik  erlarda  ish  olib  borayotgan 
resursshunos  ekspeditsiya  yo‗llarini  tanlashga,  o‗simliklarni  zahirasini  aniqlashga 
o‗zgartirishlar kiritish mumkin.  
Hozirgi  kunda  resursshunoslar  olib  boradigan  ishlarda  dorivor  o‗simliklarni 
tasnifini quyidagicha qilish mumkin: 
Farmakopeyaga kirgan o‗simliklar; 
 Ofitsinal o‗simliklar; 
Xalq tabobatida ishlatiladigan o‗simliklar; 
Kelajagi bor o‗simliklar; 
Original o‗simliklar. 
Resursshunoslarni  oldida  turadigan  navbatdagi  masala  bu  o‗simlik  olamiga  zarar 
etkazmaslik uchun chora tadbirlar tavsiya qilish. Bu masalani xal qilish uchun:  
oldindan  ishlatilib  kelinayotgan  dorivor  o‗simliklarni  qaytadan  chuqurroq 
fitokimyoviy fitoximiklarni jalb etish; 
mol boqiladigan erlarni qisqartirish (zarur joylarda); 
tog‗lik erlarga, tog‗ o‗simliklaridan ekib ko‗paytirish, trassalar yaratish; 
xalq  (aholi)  o‗rtasida  tushuntirish  ishlarini  olib  borish.  Tushuntirish  ishlarida 
asosan o‗simlik va hayvon olamini muhofaza qilish ishlarini olib borish kerak; 
endem o‗simliklarni asrab avaylab muloqatda bo‗lishni erlik aholi bilan bir qatorda 
o‗simlik  yig‗ib  oluvchilar  o‗rtasida  tushuntirish  ishlarini  olib  borish  ham  asosan 
resursovedlar olib boradi.