Üzeyir hacibəYLİ
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DUMANIN HALI
- ÖZ MƏİŞƏTİMİZDƏN BİR DRAM
- İTTİFAQ VƏ İTTİHAD MƏSƏLƏSİ
- YUXUDA
- İRAN İŞLƏRİ
- "QUYRUQLU ULDUZ"
- İkinci məclis gələn səfər. ATA VƏ OFUL
- GƏLƏCƏK AVROPA KONFRANSI
- "MÜƏLLİMLƏRƏ 75 MANAT PUL BOLDUR" ŞƏHƏR İDARƏSİ "MÜƏLLİMLƏR ÖZ İŞLƏRİNİ QOYUB ÖZGƏ İŞLƏRLƏ MƏŞĞUL OLURLAR"
- Axırıncı komediya Yenə şah hüzurunda
- Bir neçə gundən sonra
- ÜZEYİR HACIBƏYLİ SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ İKİ CİLDDƏ I CİLD "ŞƏRQ-QƏRB"
|
HÖKUMƏT VƏ DUMA Bir pərdəli komediya
Hökumət (minnət gözləmək səsilə). Hə, lotu gördün? Yenə səni çağırdım, yığdım Peterburqa, yaxşı elədimmi? D u m a. Yaxşı elədin, ancaq təvəqqe edirəm ki, mənə minnət qoymayasan. __________________Milli Kitabxana___________________ 375
H ö k u m ə t (guya inciyib). Hə! Sözünə bax, mən ölüm. Di gəl bundan sonra xalqa yaxşılıq elə! D u m a. Sən bizi ondan ötrü yığdın ki, çünki daim... H ö k u m ə t {öz-özünə). Tazadan işə düşmədim?! (Dumaya) Yaxşı, indi sənin sözün nədir? D u m a. Sözüm odur ki, hələ irəli otur hesab çəkək. Hokumət (öz-özünə). Bu nə kələk idi, abaşınıza dönüm! (Dumaya) Balam, nə hesab? D u m a. Necə nə hesab? Bəs bizi şoraba qoymağa çağırmısan? H ö k u m ə t. Yox əşi, bir gəlin məni də döyün, vallah zərrə qədər sizdən qorxmuram. D u m a. Əlbəttə, sən bir igid oğlansan, sənin yaxşı voyenni polojeniyaların var, ondan "voyenni polevoy sudların var, qərəz çox zirəksən. Ancaq bunların hələ mətləbə dəxli yoxdur. Sən bir gəl əvvəl hesabımızı çəkək, sonra igidliyindən dəm vurarsan. Hökumət. Ağzına bax, mən ölum, uşaqcıq! Mən yekəlikdə kişi durub sizə hesab verəcəyəm. D u m a. Uşaqcığıq, ya hər nəyik - sən yığmısan, amma hər halda biz hesab dərsini çox yaxşı bilirik, arxayın ol, bizi aldada bilməzsən. H ö k u m ə t (öz-özünə). Lənət sənə kor şeytan, dayna, bu nə qələt idi ki, mən elədim; təki, əvvəlki dumanı mən heç qovmayaydım. (Dumaya) Balam, axı vallah, billah, siz hələ mən biləni bilmirsiniz. Mənim ayağım biləni sizin başınız bilmir, nahaq yerə mənə də, özünüzə də zəhmət verməyin, hesab nədir, zad nədir, qoy mən bildiyimi eləyim, siz də deyin ki, bəli, dürüst buyurursunuz, siz deyəndir!.. Duma (baş barmağını səhadət ilə orta barmağının arasından çıxarıb deyir). Ala! Yaxşı zurna çalırsan, amma heyif ki, səsi çıxmır! Təvəqqe eləyirik ki, əngəl eləməyəsən. Qurtar! Bizə hesab ver görək. Hökumət. Adə, vallah dinc oturun, yoxsa, and olsun o Fon-Plevenin goruna, o Trepovun qəbrinə, o Pobedonosstevin baş daşına ki, durub sizi qovaram. D u m a. Bilirsən nə var, aşna, biz qovulmaqdan, filandan qorxan adam deyilik və sənə də bunu deyirik ki, bax, əvvəlinci duma səninlə ancaq güləşməyə hazırlaşırdı ki, sən nahaq yerə onu qovdun, sonra da min cürə biclik edib bizi çağırdın. Amma özün görürsən ki, bicliyin baş tutmadı. Çünki biz gələn kimi yapışdıq sənin qollarından, əgər bizi də qovub, üçüncü duma çağırsan inan ki, o da gəlib yapışacaqdır xırp sə-
__________________Milli Kitabxana___________________ 376
nin büğazından özün də qalacaqsan udquna-udquna. Ona görə elə yaxşısı budur ki, heç o yan-bu yan eləməyib, oturasan yerə və biz soruşaq, sən də cavab verəsən. Hökumət (bilmir nə qayırsın, gah ah çəkir, gah zaylanır və öz başına döyür). Evin yıxılsın fələk, bu nə kələk idi ki, məni saldın? Bu nə iş idi mənim başıma gətirdin. (Bu əsnada, "əsli rus " adamlarmdan Pruşheviç meydana çıxıb, dumaya tərəf qışqırır.) Əşi, siz nə çox hırt-hırt edirsiniz, hökumət doğru deyir də nə karasınız ki, gəlib ondan hesab çəkirsiniz? Hesaba qalsa, mən sizdən min cür hesab istərəm. Hələ bir deyin görüm, qaradavoy Qançlovu kim öldürübdür? Hökumət (sevinir). Hə, bərəkallah, sən öl, bax bu mənim işimi tikdi, ha qoçum Pruşkeviç! D u m a (Pnışkeviçə). Sən nə hədyan eləyirsən? Pravakator oğlu pravakator! İtil bu saat buradan - sürün! Pruşkeviç. Məni qovursunuz? Məni. Duma. Rədd ol, sürük burdan xuliqan belindən gəlmiş! İtil! {Pruşkeviçi itələyib, hökumət bikef olur və öz-özünə deyir;) H ö k u m ə t. Heç nə, işlər xarab oldu, kələk baş tutmadı, indi mən nə qayırım. Paxırlar açılacaq. Qovum - vay! Qovmayım - vay! Hesab verım-vay! Verməyim-vay! Çay, Dunay, Uxay. May, Cuhud, voyenni polevoy sud... (Burada pərdə düşür.)
Bu yaxınlarda dumadan bəzi qəvanin və tənzimata dair bir islahat gözləmək hələ çətindir; çünki duma qanunsuz bir müəssisə mövqeyini hələ işğal eləməyibdir. Söz yoxdur ki, üzvlər məhəllərdən seçilib Peterburqa tərəf getdikləri zaman, birinci dəfə yığılıb da qanunsuz bir heyət təşkil edəcəklərinə əmin idilər; onlar özlərini həmin seçildikləri gündən qanun və tənzimat yapacaq bir işçi bilib, bu niyyət ilə də seçilmişdilər; lakin, baş vəzir Stolıpin kabinəsinin dumaya qarşı ittixaz etdiyi rəftar və göstər-
__________________Milli Kitabxana___________________ 377
diyi münasibət bunu aşkar etdi ki, duma özünə nə tövr baxacaqsa baxsın, amma hökumət isə onun qanunsuz bir müəssisə olduğuna hələ bu tezlik ilə inanmaq istəməyir. Orası məlumdur ki, hökumət şurişə gəlmiş olan məmləkəti təskin etmək üçün "dinməyin, sizin üçün məclisi-məbusan açacağam" dedikdə, şübhəsiz, həmin məclisi-məbusanın qanunsaz bir müəssisə olacağını dəxi bildirirdi və onsuz da elə, bu hər kəsə məlum idi. Lakin görünür ki, hökumət bir cür vədə verib də, özgə cürə ifa etmək fikrində imiş, yəni indiyə qədər yalnız bir özünə müxtəss bildiyi qanunsazlığı bu tələsiklə məclisi-məbusana tərk edib, kənara çəkilmək niyyətindən uzaq imiş. Firqə və partiyalar arasında ümumiyyətcə böyük bir həmrəylik ilə məşhur olan birinci duma əvvəlinci günü hökumətə öz mövqe və vəzifəsini göstərib həman vəzifəni ifadə də sabitqədəm olacağını qəti nümayişlərilə elan etdi. Hökumət bunun üstündə onu qovdu və qovub da ümidini ikinci dumanın "sözü yatan" olacağına bağladı və bu ümidin hüsulu üçün birinci intixab nizamlarını təqyir edib, seçki işində verilmiş olan bir para ixtiyarları təbdü etdi; yəni o surətə salmaq istədi ki, intixabatın nəticəsində ikinci dumanın üzvləri əksərən "əsil rus" adamlarından və yaxud ittilaat və məlumatı - siyasiləri az olan "bitərəflər"dən olsun; lakin hökumət aldandı, çünki o cürə adamlar Rusiyada ços az tapıldı. Amma bainhəmə hökumət belə bir sifət göstərir ki, guya öz aldanmasına inanmaq istəməyir. Bu səbəbə görə də duma üzvlərini siyasətcə bir şey başa düşməyib, qanmaz olmaqlıqda zəmm edir və bununla dəxi o tərəfə işarə etmək istəyir ki, belə, qanmaz və qanacaqsız dumadan qanunsuz bir müəssisə ola bilməz; ona görə bu cür durnanın işi ancaq vəzirlər tərəfindən sazlanan qanunları bilamübahisə və müzakirə təsdiq etmək olmalıdır. Lakin duma vəzirlərin bu biəsas sözlərinə cavab verə bilməyəcək qədər cahil olmadığına görə, hökumət ancaq başını bulayıb çiynini atmağa məcbur olur. Məlumdur ya, əgər dumanın üzvləri siyasətcə cahildirlərsə, bütün təqsir hökumətin özündədir, çünki özü qəsdlə sədlər qurub əqilli və müttəle şəxslərin dumaya daxil olmaq yolunu kəsdi. Bundan masəva, hökumətin dumanı əsassız sözlərlə zəmm etməkdə haqlı olmadığına bir dəlil burasıdır ki, duma özü kəndisinin bəzi əhəmm məsələlərdə filhəqiqə bir o qədər əhəmiyyətli olmadığını etiraf edərək, hökumətə təklif edirki, haman məsələlərin müzakirə və tədqiqi üçün təşkil olunmuş xüsusi komisyonlara kənardan əhəmiy-
__________________Milli Kitabxana___________________ 378
yətli və bilikli adamlar çağrılsın. Lakin hökumət buna qəti surətdə razı olmayıb, bu cürə şeyi "xilafi-qanun" hesab edir. Xeyr kim nə deyir desin; amma bircə orası doğrudur ki, hökumət bu fikrə heç razı olmaq istəməyir ki, məclisi - məbusan qanunsuz bir müəssisə olmalı və icraat işləri isə, məsuliyyət ilə bərabər hökumətə vagüzar edilməlidir. Odur ki, indi duma hələ öz qanunsuzluq mövqeyini işğal etməyibdir: ona görə də bu tezlikdə ehtiyacati-məmləkətə müvafiq bir qanun yazıb tətbiq edilməsini gözləməkdən isə, dumanın qovulmasına müntəzir olmaq daha dürüstdür.
İKİ UŞAQ H ü m m ə t ə l i. Ədə, Həsən bəy, gəl mazı-mazı oynayaq. H ə s ə n b ə y. Nədən oynayaq? H ü m m ə t ə l i. Lopuxdan oynayaq, hərgah mən udsam, sənə dörd lopux vurum, hərgah sən udsan, mənə üç lopux vur. H ə s ə n b ə y. Əh, mən lopuxdan oynamaq istəmirəm.... H ü m m ə t ə l i. Di yaxşı, neynək, lopuxdan oynamırsan, gəl üz əlləmədən oynayaq. Hərgah mən udsam, sənin üzünü əlləyim, yox sən udsan, əvəzində mənim üzümü əllə. Həsən bəyin anası. Ədə ey, o nə yava-yava sözdür ki, mənim uşağıma deyirsən? Heç utanmırsan? Gedib indi bu bu saat nökərə deyim, gəlsin səni başına alıb elə yerə vursun ki, pırtdanağın çıxsın? (Hümmətəli qaçır, Həsən bəy də anasının yanına gəlir.) ***
İkinci məclis. Polisxana.
P r i s t a v H ə s ə n b ə y. Gətirin görüm o dükançını! (Dükançı Hümmətəlini gətirirlər. Pristav Həsən bəy onun ustünə çığırır.) Ədə, sənin adın nədir?
D ü k a n ç ı H ü m m ə t ə l i. Bəy, məni tanımırsan? Bahalıq ili siziklə qapı- qapıya olmurduqmu? H ə s ə n b ə y (acıqlı). Adını de görüm nədir. Artıq zəvzəmə.
__________________Milli Kitabxana___________________ 379
H ü m m ə t ə l i. Vuy, ay Həsən bəy, nə tez bizi yaddan çıxartdın. Uşaqlıqda elə il uzunu bir yerdə oynamırdıq? Yadındadırmı, bir dəfə də anan Şərəfcahan xanımın mənə acığı tutdu, ha! H ə s ə n b ə y (yasavullara). Vurun bu zəvzəy oğlu zəvzəyi. Yasavullar vururlar. H ü m m ə t ə l i. Əşi ta niyə vurursunuz? Qoy adımı deyim, dayna! Adə vurmayın, adım Hümmətəlidir, atamın adı ... yavaş vur a zalım oğlu, Molla Cəfərdir. Dayım mırığ Səfi, vay gözüm töküldü,--ala itdən məşhurdur....
*** Üçüncü məclis (Beş ildən sonra. Bazarda Həsən bəy qulluqdan qovulmuş, əynində köhnə palto. Hümmətəlinin dükanına tərəf gedir.) H ə s ə n b ə y. Salaməleyküm, Hümmətəli! H ü m m ə t ə l i. Əleyküməssəlam, bəy! Ancaq sən allah dükanın qabağını kəsmə, müştərilər səni görəndə hürkərlər. H ə s ə n b ə y. Əşi, nə yaman kəmiltifaq olmusan. Di elə isə o üç qəpiklik papirosun birini ver, gedirəm Qaspergilə. H ü m m ə t ə l i. Buyur (verir.) H ə s ə n b ə y. Sağ ol, qayıdan baş üç qəpiyini verərəm. H ü m m ə t ə l i (əlini uzadır). Bəy, bir o papirosu bura ver!... H ə s ə n b ə y. Neyniyirsən? H ü m m ə t ə l i. Sən bircə mənə ver (alır, qoyur yerinə), havaxt pulun olsa, gəlib apararsan! H ə s ə n b ə y. Əşi, zarafat eləmə, bura ver, axşamdan boğazım göynəyir.... H ü m m ə t ə l i. Yox Həsən bəy, verə bilmərəm, atamın goruna and içmişəm ki, heç kəsə nisyə verməyim. Bir də məndən sənə əmanət, heç papiros çəkmə! Vallah ... adama çox zərərdir, nahaq yerə döşünü tutur. Onun əvəzində həmişə adət elə fındıq ye. H ə s ə n b ə y (gedə-gedə). Ey bivəfa dünya!!.. (gedir). H ü m m ə t ə l i (çırtıq çalıb oxuyur).
Yadındadır lopux-lopux, ay balam, Mənə vurdun lopux-lopux, ay balam. Ay ölləm, ölləm, gedərəm Elxana....
__________________Milli Kitabxana___________________ 382
İTTİFAQ VƏ İTTİHAD MƏSƏLƏSİ
Bakı. Bax budur, mən sizə açıq-açığına deyirəm: hərgah bizün aramızda "ittihad və ittifaq" olmasa, - onda, sözün doğrusu, işlərimizin axın xarab olacaqdır. Bax, bu bir sözdür ki, mən sizə dedim və oz borcumdan çıxdım, indi özünüz bilin!.. Gəncə. Əvvəla, Allah sənin atana rəhmət etsin. Və saniyən, sənin dediyin sözlər bir belə həqiqətdir ki, hərgah bir kəs durub, onun əksinə danışsa - nə deyim, onda gərək sözsüz, hekətsiz namərdliyi boynuna götürə. Mən də bunu deyirəm. Qarabağ. Bax, bu siz öləsiniz, mənim də fikrim, zikrim, gündüz axşamadək elə bu idi. Ancaq, sözün doğrusu, qorxurdum deyəm, məni qınayasınız. Tiflis. Hərgah əlinizə çıraq alıb, bütün dünyanı gəzəsıniz - bir nəfər adam tapmazsınız ki, desin ittifaq və ittihad pisdir! Ş ə k i. Doğrudıır! Dərbənd. Düzdür! İ r ə v a n. Ey milləti-biçarə! Daha, sən nə vaxta kimi öz hali pərişaninə bəsirət nəzəri salıb, nifaq və zıddiyyətdən tökülən atəşi cövr və zülmi görməyəcəksən?! Ordubad. Bərəkallah, sən öl! S a 1 y a n. Haqq sözə kim nə deyər. Q u b a. Heç kim.
Bu hamısı pərdənin bir üzüdür. İndi baxaq pərdənin o biri üzünə. B a k ı. İttifaq, ittihad - bunlar hamısı boş sozdür. Pəh! Mən işimi, gücümü töküm ki, bəli millətin halı pərişandır, xeyr, yalan sözdür. Hərgah mən millətəmsə, mənim keyfim çox kökdür. Yerdə qalanın canı çıxsın! Mənə nə? Gəncə. Doğrudur, ittifaq və ittihad yaxşı söz və yaxşı da işdir. Amma adam gərək bir işi tutanda, daha da mülahizə eləsin. Hərgah bu ittifaq və ittihadın dalısı müəllimlər icrimai olacaqsa, onda, sözün doğrusu, mən əlimi yuyub çıxıram qırağa, bu cürə ittifaq ittihaddansa, farağat oturmaq min pay yaxşıdır. Qarabağ, Bir yerdə ki, cəmi rəiyyətlərin "atası" olan bəyin sözünə bir qara qəpik qiymət qoyan olmıya və bir yerdəki baqqal du-
__________________Milli Kitabxana___________________ 383
rub bəy hüzurunda "reç" deyə və bir yerdə ki, eşşəksürənin birisi bəy ilə bərabər saat gəzdirə, elə yerdə İttifaq və ittihaddan danışmaqdansa, bir girvənkə simiçkə alıb, çırtlamaq yüz dəfə yaxşıdır. Tiflis. Mən də deyirəmki, ittifaq və ittihad yaxşı şeydir. Amma, di gəl ki, gərək hökumət nə deyir. Vallah, mən mərc gələrəm ki, hərgah biz də durub xalq kimi ittihad və ittifaq qayırsaq, bir də nişan və midal görüncə qulaqlarımızın dibini görərik və halbuki cəmi vur tutduğumuz elə bir nişan üçündür. Ş ə k i. İttifaq, yəni birləşmək deyilmi? Canım, mən birləşmirəm də! Ş a m a x ı. Bu məsələdə "böyük" sözünə baxan heç vaxt pəşiman olmaz. İ r ə v a n və Naxçıvan. İttifaq və ittihad, bunlar hamısı lotu-potu sözüdür. Təvəqqe edirəm ki, öz işinizdə olasınız. Ordubad. Bərəkallah, sən öl! S a 1 y a n. Haqq sözə kim nə deyər? Quba. Heç kim.
Əvvəlinci məclis Şahın sarayında, bir qapının ağzında vaqe olur.
Ş ü c a N i z a m. Mən deyirəm ki, şahın yanına bir-bir gedək. M ü c t ə h i d M i r z ə H ə s ə n. Neyçün? Hamımız bir yerdə girsək nə olar?
Ş ü c a N i z a m. O da yaxşı olar, ancaq.... M i r H a ş ı m. Mən də o fikirdəyəm ki, bir-bir girsək yaxşı olar! M ü q t ə d i r i d d ö v l ə. Mən də buna razıyam. R ə h i m x a n. Yoxsa bir-bir girib məndən şaha şeytanlıq eləmək istəyirsiniz? Ş ü c a N i z a m. Əşi, ayıb deyilmi belə sözlər danışırsan? R ə h i m x a n. Yox, şahzadə! Mən sözü açıq danışıram. Demə ki, bu bir çöl tərəkəməsidir, qanmır, amma mən sözü açıq danışaram. Şahın özünə də açıq söyləyəcəyəm! Mən, mən ... biclik bilmərəm. Ş ü c a N i z a m (acıqlı). Xan! Sən padşahı söyürsən! R ə h i m x a n. Mən padşahı söymürəm! Mənim ürəyim....
__________________Milli Kitabxana___________________ 384
Ş ü c a N i z a m (lap acıqlı). Xeyr, sən padşahı söyürsən. Sən mənə xanəzadə, şahzadəyə bic deyirsən və halonki mənim atam da, anam da məlumdur. R ə h i m x a n. Mənim sənin atanla və ananla işim yoxdur ... və təvəqqə edirəm ki, hirsini basıb, top kimi açılmayasan. Mənim xasiyyətim bir qədər tünddür! Ş ü c a N i z a m (hədə ilə). Yaxşı.... Çox Yaxşı.... M ü c t ə h i d M i r z ə H ə s ə n -- Əşi, bəsdir, ayıb deyilmi, uşaq deyilsiz ha!
M i r H a ş ı m.... Bura Təbriz deyil ha! Bura padşah qapısıdır. R ə h i m x a n. Bilirəm, sizin hamınızın fikri nədir! Amma şahı aldada bilməzsiniz! M ü q t ə d i r i d d ö v l ə. Xan, ümidvaram ki, sən mənə yaxşı bələdsən! M i r z ə H ə s ə n. Allahın kəlamına and olsun, heç qanmıram ki, bu nə söhbətdir. R ə h i m x a n. Sizin hamınıza yaxşı bələdəm! M i r H a ş ı m (cibindən tənbəki çıxardıb çubuq hazırlayır)--Xan, çubuq dartırsan? R ə h i m x a n (etinasız). Yox, başım ağrıyır. M ü q t ə d i r i d d ö v l ə. Məndə bir qədər başağrısı davası var, istəyirsən? R ə h i m x a n. Yox, o davalar mənə kar eləməz. M i r z ə H ə s ə n. İstəyirsən başağrısı duası yazım.... R ə h i m x a n. Yox, ağa zəhmət çəkmə! Mənim bütün əhvalım pərişandır. Ş ü c a N i z a m. Xan, mən sənin xatirinə dəydim, təvəqqə edirəm ki, bu adamların içində məni bağışlayasan. Özün bilirsən ki, Təbrizin əldən getməyi nə təhər əsər eləyibdir, bir qədər dilim acı olub, bağışla xan! (yanına gedir, əl verir). R ə h i m x a n (bu işdən xoşlanıb). Allah bağışlasın, mənim də dediyim odur ki, mən sizin hamınızdan qocayam, özümün də sənətim gündüz axşamadək cəngü cidal idi. Bir dava olurdu ki, mən basırdım, bir dava olurdu ki, mən basılırdım. İndi Təbriz davasında mən basıldım. Nə zərəri var, sabah Şiraz davası olar, mən basaram. Dediyim budur, elə şaha da belə deyəcəyəm. Mənim təqsirim yoxdur, mənim sənətim belədir. H a m ı s ı. Əlbəttə, əlbəttə, bizim heç birimizin təqsiri yoxdur, ancaq iş burdadır ki, o tərəf güclü oldu. Ona görə ... iş də belə oldu!
__________________Milli Kitabxana___________________ 385
Ikinci məclis Şah otarinda Ş a h. Sonra nə oldu? Ş ü c a N i z a m. Fəda olum sənə! Sonra mən Rəhim xana dedim ki, indi ki sən dava eləmək istəmirsən, onda sən Təbrizdən çıx get, ancaq qoşunu ver mənə, dava edim. Buna da razı olmadı. O tərəf isə getdikcə hücumunu artırıb, bizi dara saldı! Yenə Rəhim xana yalvardım ki, allaha baxsın, səni arada görsün, bizə kömək eləsin, qulaq asmadı. Axırda bir də eşitdik ki, Rəhim xan öz qoşunu ilə Təbrizdən çıxıb qaçıbdır. Ş a h. Yaxşı, get o biri otağa. Mir Haşım gəlsin. Şüça Nizam çıxır. M i r H a ş ı m g i r i b səcdə edir. Ş a h. Söylə görək əhvalat nə tövr oldu. M i r H a ş ı m (durur). Bi əbi əntə və ümmi! Ayağınızın torpağına fəda olum, şah! Bizim evimizi yıxan Şüca Nizam ilə müctəhid Mirzə Həsən oldu.... Ş a h. Həə!... Yaxşı, get, Müctəhid gəlsin! Mir Haşım çıxır, M i r z ə H ə s ə n ərəbcə sözlər oxuya-oxuya daxil olub səcdə edir. Ş a h. Söylə görüm əhvalat nə tövr oldu. M ü c t ə h i d M i r z ə H ə s ə n. Fəda olum sənə, dünyada hər şeyin bir başı olar və bir də ayağı. Məsələn, sən bizim başımızsan, biz də sənin ayağın.... Ş a h. Mətləbi söylə görək iş nə tövr oldu! M i r z ə H ə s ə n. Sənə fəda olum, hərgah Şüma Nizam, Mir Haşı və Müqtədiriddövlə olmasaydı, Təbriz əldən getməzdi. Ş a h. Yaxşı get, Müqtədiriddövlə gəlsin! M ü q t ə d i r i d d ö v l ə. Xaki payinə qulamın canı. qurban! Şüca Nizam, Müctəhid Mirzə Həsən, Mir Haşım Təbrizi fənaya verdilər. (Gedir). Ş a h. Rəhim xan gəlsin. (Rəhim xan gəlir). Çağırın Şüca Nizamı Mir Haşımı, Mirzə Həsəni, Müqtədiriddövləni (hamısı daxil olurlar). Ş a h (Şüca Nizama). Bəs sən deyirsən ki, Təbrizin batmağına Rəhim xan səbəb oldu? Ş ü c a Nizam (Rəhim xana baxıb). Bəli, şah sağ olsun! R ə h i m x a n (acığından dişini qıcayır). Sən namərdsən! Ş a h. Xamuş! Müctəhid, sən də deyirsən ki, təqsirkar Şüca Nizam, Mir Haşım və Müqtədiriddövlə idi?
__________________Milli Kitabxana___________________ 386
Ş ü c a N i z a m, M i r H a ş ı m və M ü q t ə d i r i d d ö v l ə. Şah sağ olsun, təqsir bu əmmaməli müctəhidin özündə idi. Ş a h. Mir Haşım, sən nə deyirdin ki, təqsirkar Şüca Nizam ilə müctəhiddir. M i r H a ş ı m. Şah sağ olsun, Şüca Nizamı da dedim? Gərək ki, onu.... Ş a h. Müqtədirddövlə, sən də söylədin ki, Şüca Nizam, Mirzə Həsən, Mir Haşım təqsirkar idilər. M ü q t ə d i r i d d ö v l ə. Şah sağ olsun, bəli! M i r H a ş ı m. Müqtədiriddövlə, məni də təqsirkar bilirsən? M ü q t ə d i r i d d ö v l ə. Bəs sən məni nə üçün deyirsən? M i r H a ş ı m. Mən səni deməmişəm.... M ü c t ə h i d. Yaxşı, cənab Müqtədiriddövlə və Mir Haşım, sizin sözünüzdən bu çıxır ki.... Ş ü c a N i z a m. Cənab müctəhid, heç utanmadın ki, sən məni böhtan altında.... R ə h i m x a n. Görək, Şüca Nizam, qalsın səninlə.... M ü q t ə d i r i d d ö v l ə. Ayıb olsun sənə, Mirzə Həsən, mən səni bir adam.... Ş a h (bərkdən). Lyaxov!
L y a x o v daxil olur. Ş a h. Bu adamları aparıb top ağzına qoyarsan. Ən əvvəl müctəhidi toplarsan. M i r z ə H ə s ə n -- Vay, dədəm vay, ay şah, başına dönüm, sənə qurban olum, mənə yazığın gəlsin! Mənə yazığın gəlsin, sənə qurban olum, vay.... -- Ağa, ağa, ağa M i r z ə H ə s ə n. -- Haa!... -- Nə pis sayaqlayırsan! M i r z ə H ə s ə n. Paho!... Bari pərvərdigara, şükür olsun sənə, yaxşı ki, yuxu imiş! -- Nə olub? M i r z ə H ə s ə n. Balam, yuxumda gördüm ki, Təbrizi Səttarxana verib, Tehrana qaçmışıq, şah da bizi top ağzına qoydurub. -- Ağa, elə axırda da o cürə olacaqdır. Bizi ya Səttarxan tapa qoylcaqdır, ya ki şah. Bu ikisindən xali dəyilik. Nahaq yerə özümüzü əngələ saldıq!...
__________________Milli Kitabxana___________________ 387
QALMAQAL
Əvvəlinci məclis T ü r k i y ə (sair dövlətlərə). Bircə siz mənim işimə qatışmayın, qoyun mən öz əlimlə öz başım olum, işlərimi də düzəldim! Yəni Siz Makedoniyanın rahatlığını istəmirsinizmi? Sizin işiniz yoxdur, mən onu rahat edərəm. İ n g i 1t ə r ə. Kişi doğru deyir, gəlin gedək, qoyun işini görsün. F r a n s a. Mən ki, qatışmayacağam. Rusiya. Mm m... mən də! A v s t r i y a. İndi ki, belə oldu - mənə nə düşübdür? Bolqariya. Doğrudan çıxıb gedirsiniz? Bəs, sizin hünəriniz elə buradək imiş, ay bişuurlar! Avstriya. Neyləmək əzizi mən, kişiyə güc ilə demək olmaz ki, yıxıl üstünə minim. O lap ağ olar ki, (qulağına pıçddayır) amma sən... başqa məsələsən, sənin bu saat əlinə bir fürsətdir düşübdür ki, hərgah şüurun olsa. İ n g i 1tə r ə. Onun qulağına nə pıçıldayirsan? Avstriya. Heç, deyirəm ki, elə otur, elə dur ki, heç kəs səndən inciməsin!.. T ü r k i y ə. Çox razıyam həzərat! Təvəqqə edirəm ki, sabah gəlib çörəyinizi bizdə yeyəsiniz. Bolqariya. Saat neçədə? T ü r k i y ə. Sən ilə dəyiləm! Bolqariya (ağlamsınır). Məni çağırmırsan? T ü r k i y ə. Yox, sənin bunlara dəxlin yoxdur. Bolqariya(ağlayır). Görünür ki, sən məni adamlı hesab eləmirsən. Rusiya və Avstriya (Türkiyəyə). Get onu da çağır, xətrinə dəymə. Türkiyə. Xeyr, ola bilməz, bura xətir yeri deyil, heç görün o sizə taydırmı? B o 1 q ar i y a (gözlərini silir və yavaşca deyir). Gör sənin başına nə oyun gətirəcəyəm?
__________________Milli Kitabxana___________________ 388
DÖVLƏTLƏR GƏZİRLƏR
İkinci məclis F r a n s a. Məncə, bu gün durub Türkiyə ilə pislik başlamağın heç bir mənfəəti yoxdur. Bu gün bu kişi heç birimiz ilə düşmən olmaq fikrində deyil, mən bunu yəqin bilirəm. Avstriya. Yaxşı, məgər mən deyirəm ki, Türkiyə ilə dava başlayaq? R u s i y a. Doğrudur, demirsən, arama... A v s t r i y a. Nə amma? İngiltərə. Arama bu gün danışırlar ki, Bosna hersoqu özünə götürmək istəyirsən. Avstriya. Kim?Mən? Əşi, ağlınız olsun, sizallah, Bosna hersoqu mən nə edəcəyəm? Mənim yerimmi azdır, adamımmı yoxdur. A1 m a n i y a. Fransanın da yeri çoxdur və adamları da vardır, amma bununla belə Fası da udmaq istəyir. F r a n s a. Əşi, Allah mənə lənət eləsin, hərgah elə fikrim varsa. İs p a n i y a (Älmaniyaya). Sən nahaq yerə Türkiyəyə töhmət eləmə. A 1 m a n i y a. Bəs nə üçün Molla Hafizi təsdiq eləmirsiniz? F r a n s a. Kim deyir eləmirəm? Eliyirəm. Ancaq mənim dediyim odur ki, elə olsun ki, sonra bunun içindən bir pislik çıxmasın ki, hamnız peşman olasınız. (Bu əsnada Bolqariya gendən görünüb qaçır və qaça-qaça çığırır.) Bolqariya. Vallah verməyəcəyəm! Ölsəm də verməyəcəyəm. D ö v 1 ə t1 ə r (təəccüblə). Bu nə işdir? Avstriya. Adə nə olub? T ü r k i y ə (Bolqarın dalınca yüyürür). Sənə deyirəm ki, qoy yerə!.. Qoy yerə, yoxsa daldan tolamaz da gəldi. (Yüyürür.) Dövlətlər (onların dalınca yüyürür). Nə olub? Nə olub? Nə oğurlayıbdır? T ü r k i yə (dayanır və dövlətlərə deyir). Görürsünüz bu bici? Dövlətlər. Axı nə olub? O nə götürüb qaçır? T ü r k i y ə. Belə dəmir yolu. Dövlətlər (iztirab ilə). Hansı dəmir yolu? T ü r k i y ə. Şərq dəmir yolunu! __________________Milli Kitabxana___________________ 389
D ö v 1 ə t1ə r. Əşi, nə deyirsən? Ada yüyürün qoymayaq, orada bizim də payımız var, bu axmaq nə qayırdığıdır. (Yüyürürlər.) Bolqariya dalına baxıb lap bərk qaçır, dövlətlər yüyürüb onu tuturlar. Avstriya. Yavaş, hələ vurmayın. İ n g i 1t ə r ə. Bura ver oğurladığını bu saat. R u s i y a (Türkiyəyə). Sən bir az səbrini bas, biz görək bunun sözü nədir! T ü r k i y ə. Özünüz bilin, orada Sizin payınız da var. Bolqariya (zınqıldayır). Əşi, vermirəm, vermirəm!.. R u s i y a. Qoçaq, sən nə üçün belə nahaq iş görürsən? İngiltərə. Dinməz-söyləməz xalqın malım ver özünə. Bolqariya. Əşi, vermirəm, vermirəm! F r a n s a. Axı necə yəni vermirsən? Avstriya. Bala, axı bu yol Türkiyənin deyil. Burada bizim de payımız vardır. Bolqariya. Əşi, vermirəm, vermirəm. Türkiyə (qolunu çırmalayıb). Yaxşı vermə! A v s t r i y a. Bəlkə onun əvəzində bir şey istəyirsən? İngiltərə (o birilərinə). Sən bunun bicilyinə bax. Fransa. Adə bir qarın çörəkdən ötrü xalqı xataya salma, ver özünə! Bolqariya. Əşi, vermirəm, vermirəm! -deyib ağlayır. D ö vl ə t1 ə r bir-birinin üzünə baxıb dururlar.
Ş a h (öz-özünə). Nə tövr eləyim? Doğrudan, məclisi bir də açımmı, açmayımmı? Məşrutəni verimmi, verməyimmi? Vallah, qəribə işə düşmüşəm, heç baş açmaq olmur! Ə m i r B a h a d ı r (daxil olur). Sənə qurban olum! Buyur, bu kağıza qol çək; bu qələm, bu da mürəkkəb. Ş a h. O nədir? Nə yazılıbdır? Ə m i r B a h a d ı r. Bu dəsti-xətdir və içində də yazdırmışam ki, məşrutə şəriətə xilafdır və məclis də olmayacaqdır.
__________________Milli Kitabxana___________________ 390
Ş a h. Bəs biz vədə vermişik ki, axı bu günlərdə məclisi açaq, nəinki bilmərrə bağlayaq. Ə m i r B a h a d ı r. Sənə qurban olum, fərman sənindir, ancaq məclisi əgər bir də açsaq, nə qədər ki, İranda molla var, yəni İranın yarısı, bir iğtişaş salarlar ki, Təbriz iğtişaşı onun yanında zarafat hesab olunar. Əgər mən qocanın bu sözlərinə inanmırsınızsa (ağzını qapıya tərəf tutub çağırır), Şeyx Fəzlullah, ay Şeyx Fəzlullah! Ş e y x (daxil olur). Salaməleyküm! Ə m i r (ona). Mollaların sözlərin şaha ərz elə. Ş e y x. Sənə fəda olum! İran əhalisinin yarısından ibarət olan bütün mollalar mənim vasitəmlə hüzuri-alinizdən istirham edirlər ki, məşrutə verməyəsiniz və məclisi açmayasınız. Ş a h (qol çəkir). Siz deyən olsun! Ə m i r v ə Ş e y x. Allah mübarək eləsin, inşaallah! (gedirlər). Ş a h (öz-özünə). Qurtardım. By əsnada i n g i l i s və rus səfirləri daxil olur, şah onları qəbul edir. İ n g i l i s s ə f i r i. Nə tövr oldu? Ş a h. Nə? R u s s ə f i r i. Məşrutə əhvalatı. Ş a h. Bu gün dəsti-xəttə qol çəkdim. Görəsən, hava nə tövrdür? Gərək ki, sizin Rusiyət indi çox soyuqdur. Amma sizin İngilis, gərək, bir az isti ola. S ə f i r l ə r. Bəli, Rusiya soyuqdur, amma İngilis istidir. Deməli, inşallah bu gün-sabah məclis açılar? Ş a h. Hansı məclis? S ə f ə r l ə r. Buyurdunuz ki, qol çəkibsiniz.... Dəsti-xətt veribsiz.... Ş a h. Bəli, dəsti-xəttə qol çəkdim, amma məclis açılmayacaqdır! Bizim şəriət elə şeyləri haram buyurubdur. Məşrutə, donuz əti, məclis, çaxır -- bunlar hamısı bizdə haramdır. S ə f i r l ə r. Mərənd alındığını zati-aliniz bilirmi? Ş a h. Xeyr, məgər Mərənd alınıbdır? S ə f i r l ə r. Bəli, Xoy da alınıbdır, Culfa da, Səlmas da, qərəz bütün Azərbaycan əldən gedir. Ş a h. Qəribə əhvalat var imiş! Heç mən bilməmişəm! Daha nə var, nə yox? S ə f i r l ə r. Əgər məclisi açmasanız, sizin işləriniz çox xarab olacaqdır. Bəlkə bütün İranı təhlükəyə salarsınız. Bizim məsləhətimiz odur ki, məclisi açıb, __________________Milli Kitabxana___________________ 391
İranı sakit edəsiniz, həm də qonşuların iştahasını artırmayasınız. Ş a h. Bəs axı məclis şəriətcə haramdır, mollalar qoymaz. S ə f i r l ə r. Əvvəla, Məhəmməd peyğəmbər heç bir yerdə deməyibdir ki, məşrutə və məclis haramdır. Və saniyən sizin şəriətinizdə var ki, əgər şərab bir naxoşluğa dərmandırsa, o halda şərab naxoş üçün halaldır. İndi də sizin İran naxoşdur və bunun dərmanı məşrutədir. Ona görə biz əminik ki, şəriət buna yol verər.
Ş a h. Görünür ki, siz bizim şəriəti də əzbərləyibsiniz. Siz avropalılar çox qoçaqsınız. Xub, əmr edərəm ki, o dəsti-xətti camaata bildirməsinlər (səfirlər gedirlər). Ə m i r B a h a d ı r (daxil olur). Sənə qurban olum, kafirlər nə deyirdilər? Ş a h. Deyirlər ki, gərək məclisi açasan. Mən də baxıram ki, açmasam onlar bizi lap təngə gətirəcəklər. Ə m i r (fikir edir və sonra bir qədər bərkdən). Görək kim kimi aldadacaqdır! (deyib əyilir və şahın qulağına sözlər pıçıldayır.) Ş a h (bir az fikirdən sonra). Xub, buyurunuz fərman yazılsın və məşrutənin verilməyəcəyi elan olunsun.
K ü ç ə d ə ə h a l i: -- Ta bərk səre-kar in ... əst İran hələ ləng, ləng, ləngəst.
"QUYRUQLU ULDUZ" (2 pərdəli komediya. Yaxud "Revizoru"u yamsılamaq) Əvvəlinci məclisdəki əfrad əhli-məclis. 1) H a c ı Q ə m i ş -- tacirdir. 2) C a h i l o ğ l u Q a t i l-- işi məlum deyildir. 3) Ş ə r m i s a r b ə y -- bəydir.
Ş ə r m i s a r b ə y (əlində rus qəzeti). Həzərat, sizi buraya çağırmaqda məqsədim sizə bir pis xəbər verməkdir. H a c ı Q ə m i ş (kənara). Pis xəbər verən, evin yıxılsın!
__________________Milli Kitabxana___________________ 392
C a h i l o ğ l u Q a t i l. Nə pis xəbərdir! Ş ə r m i s a r b ə y. Göydə quyruqlu ulduz görünübdür. Budur qəzetdə yazıbdır. Haman bu ulduz bir neçə aydan sonra yerə düşüb, hər nə günahkar adam var, hamısını quyruğu ilə yandıracaqdır. H a c ı və Q a t i l (bir yerdə). Bəh, bəh!... Bunu bizə neyçün deyirsən? Ş ə r m i s a r b ə y. Bəs kimə deyim? H a c ı və Q a t i l. O adama söylə ki, günah sahibidir, biz ki, əlhəmdülillah müsəlmanıq. Ş ə r m i s a r b ə y (özü də şad olur) Əlbəttə, mən özüm də müsəlmanam və o ulduzun nə quyruğundan və nə başından qorxuram. Ancaq bunu sizə deməkdən məqsədim yenə də, hərhalda xəbərdarlıqdır ki, bəli, o vaxt ulduz yerə düşəndə vahimə etməyəsiniz. H ac ı Q ə m i ş . Ancaq mən bilmirəm ki, o ulduzun göydə durduğu halda yerdə nə işi var? Q a t i l. Necə? Yoxsa öz müsəlmanlığından arxayın deyilsən? H a c ı. Arxayın olmasaydım, mən də sənin kimi həccə getməzdim! Ulduzun yerə düşməsinin o tərəfi xoşagələn deyil ki, yerdə olan günahkarları yandırıb müştərilərimizi azaldacaqdır.... Ş ə r m i s a r b ə y. Bax, Hacı sən deyirsən ki, arxayın olmasaydım, həccə getməzdim. Sənin bu sözün, bağışla, ancaq məni bir qədər şəkkə salır. Çünki mən, mən Şərmisar bəy öz müsəlmanlığımdan arxayınam ki, həccə getmirəm! Q a t i l. Əlbəttə! Mən özüm də o cürəyəm! Mən öz müsəlmanlığımdan arxayın olmasaydım, başlardım həccə getməyə, ehsan vərməyə, qurban kəsməyə.... H a c ı. Şərmisar bəy, məgər sən öz müsəlmanlığından arxayınsan? Ş ə r m i s a r b ə y. Arxayınam! H a c ı. Bəs nə tövr arxayınsan ki, əlinə qazut alıb oxuyursan, halbuki haman qazutu çıxardan kafirlərdir və o kafirlərdir ki, quyruqlu ulduz gəlib onları yandıracaqdır. Q a t i l. Doğru deyir! Ş ə r m i s a r b ə y. Ha, ha, ha, ha!... Bəs, Hacı, sən burdan Məskova gedəndə nə üçün vaqona minirsən? Məgər bilmirsən ki, vaqonu çıxardanlar da kafirlərdir? Q a t i l. Bu da doğru deyir! H a c ı. Mənim əlacım olsa, vaqona minmərəm. Amma sən nəinki qazut oxuyursan, hələ hətta çaxır da içirsən! __________________Milli Kitabxana___________________ 393
Q a t i l. Bu da yalan demir! Sən çaxır içirsən! Ş ə r m i s a r b ə y. Doğrudur, mən çaxır içirəm və günah eləyirəm, amma bəzi vaxt olur ki, ayıq da oluram. Bundan əlavə, nə sənin kimi, hacı dörd arşında arşınyarım kəf gedib, puluma haram qatmıram, nə də sənin kimi cəllad olub xalqın başını kəsmirəm. H a c ı. Doğrudan, birdən olur ki, arşında səhv düşür, çünki ölçüdə adam karıxa bilər. Amma sən onu de ki, hər cümə axşamı oruc tuturam və bir tələbə gətirib qarnını doydururam, amma sən qumar da oynayırsan. Q a t i l -- Doğrudur, mən az adam öldürməmişəm. Bunu da hər kəs bilir və polisiyaya da yəqindir, amma sən orasını da de ki, ömrüm olanı bir dəfə də üzümə ülgüc dəyməyibdir. Həddi-büluğa yetəndən bəri bir kərə də olsun ajaq üstə bövl eləməmişəm! Amma sən çaxır içirsən, qumar oynayırsan, üzünü qırxdırırsan və üzdən iraq, saldat kimi də ayaq üstə divarın dibini gözləyirsən. H a c ı -- Hələ təharət almağından da şəkkim vardır! Ş ə r m i s a r b ə y. Mən hər nə eləyirəm öz nəfsimə eləyirəm. Amma siz xalqın evini yıxırsınız! Mənim ömrümdə əlimdən tək bircə danə xəta çıxıbdır ki, bir gün keflənib butulka ilə Sərkis bəyin başını yarmışam və ayılandan sonra da çox peşiman olub, ondan "izvineniya istəmişəm. Amma siz.... Ux, allah heç kafir bəndəsini də sizə rast eləməsin, yamanca ev yıxansınız. H a c ı. Bəs sən özün qumar oynayıb, xalqın pulunu udub evini yıxmırsan? Ş ə r m i s a r b ə y. O məni udmasın, mən də onu udmayım! Q a t i l . Əcəb! Onda o məni öldürmək üçün gizlənməsin, mən də onu öldürməyim! H a c ı. Vallah, o adama ki, mən səhvən arşında ona kəf gedirəm ha ... hərgah onu buraxsan, o saat mənim dükanımı yarar. Mən bilirəm bu camaatı! Ş ə r m i s a r b ə y. Qərəz, adam gərək insaflı olsun. Əgər mən günahkaramsa, sən də günahkarsan, o da günahkardır. O biri də günahkardır.... Dünyada günahsız adam yox dur. H a c ı. Bəs, günahı da savab yuyar! Odur mən bir günah buraxıramsa da iki savab edirəm. Çox vaxt üç rükət axşam namazı əvəzinə mən qəsdən dörd rükət qılıram ki, biri də artıq olsun. İndi o artıq rükətin savabı bir köpükdən hesab olunsa, gör onun pulu hara vurar?
__________________Milli Kitabxana___________________ 394
Q a t i l. Əşi, vallah, öldürdüklərim adamların hamısının qanı mənim üçün dəryaca günah olsa da, bir adam öldürmüşəm ki, onun savabı hamısını yuyub aparar.
Məlun oğlu Qara Vəlini deyirəm ey, deyirlər istəyirmiş babi olsun! Ş ə r m i s a r b ə y. Canım, günah eləmək bir günah, günahı da danmaq iki günah. Hamısından yaxşısı budur ki, şək-şübhədə və qorxuda qalınca, duraq burdan gedək axundun yanına, öz əhvalatımızı ona söyləyək və hər nə lazımdır, ona verək, baxsın, görsün hərgah günahımız savabımızdan çoxdursa, o halda bundan sonra başlayaq ulduz yerə düşənə qədər ibadətə məşğul olaq. Elə ki, ulduz gəlib bizdən ötdü getdi, yenə də öz işimizdə davam edərik. H a c ı və Q a t i l. Çox əcəb, artıq danışmaq nə lazım, gedək axundun yanına.
A t a (təkcə). Kordur yurdum! Kor, kor! O günə daş düşeydi ki, mən evləndim. O günə ildırım düşeydi ki, mən belə nəslə rast gəldim! Kaş heç əvvəldən məni evləndirməyəydilər. A r v a d (daxil olur). A, kişi, yenə nə var öz-özünə söylənirsən? A t a. Kəs səsini, kəs! O günü olmayaydı ki, sən mənə düçar olub mənim üçün bala doğmadın, bir bəla doğdun! A r v a d. Axı yenə bir de görüm nə olubdur, balam sənə nə eləyibdir? A t a. Nə olacaq? Laməzhəb oğlun məni soymaq istəyir! A r v a d. Neyçün, məgər quldurdur? A t a. Quldurdan da pisdir! Bayaq evdə namaz qıldığım yerdə adam göndərib ki, filan yerdə yığılıb qiraətxana açırıq, tez on manat pul versin. Acığımdan namazı da alayarımçıq qılıb, indiyə qədər acığımı soyuda bilmirəm.... Vay, kor olan yurdum! A r v a d. Belə, təqsir sənin özündədir! Kim sənə dedi ki, oğlunu dərsə qoy? Mən min dəfə sənə dedim ki, kişi, uşağımı xarab eləmə, məktəbdə min cür biclik öyrənər, sən qulaq asmadın!
__________________Milli Kitabxana___________________ 395
A t a. Əşi, allah sənin qardaşına lənət eləsin ki, mən boyda yekə kişini yoldan çıxartdı, zorla gədəni aparıb məktəbə qoydu, yoxsa mən olam, uşaq oxudam ki, axırda da belə laməzhəb ola? Hər gah oxutmaq istəsəydim, İrana göndərərdim ki, gedib tələbə olub gəlsin. Mən heç yerli-dibli oxutmaq istəmirdim. Hər nə başıma bəla gəlirsə, səndən və sənin qohumlarından gəlir. Allah sizin nəslinizi üzsün? A r v a d. Yaxşı, pul verdin, yoxsa yox? A t a. Lənət şeytana də! Ay heyvan nəslindən əmələ gəlmiş, mən xəzinəçiyəm? O ğ u l (daxil olur). Yaxşı, pul vermədiyin bəs deyil, birdə göndərdiyim adamı söyürsən, o da gəlib xalqın içində mənə deyir ki, atan məni söydü, qovdu, mən də xalqdan xəcalət oluram. A r v a d. Doğru deyir, pul vermədin-vermədin, daha nə söyürsən? A t a. Arvad, arvad! Ey məluni-xəsərətdünya! İndicə sən mənə tərəf dəyildin? İndi oğlunu görüb o tərəfə dönürsən, ay bimürvət? Sən o dünyada ruzi-məhşərdə nə cavab verəcəksən? O ğ u l. Cavab verəcəkdir ki, ərim məni söyürdü! A t a. Oğul, sən hər nə desən de, amma mənim dinimə, məzhəbimə sataşma. O ğ u l. Mən din və məzhəbə sataşmıram. Ancaq onu deyirəm ki, hərgah sən o dünyada anamdan şikayət etsən, o da səndən edəcəkdir! A t a. Deməli, sənin sözündən bu çıxır ki, heç o dünya yerli-dibli yoxdur? Bilirəm, bilirəm nə deyirsən, eşşək deyiləm, anlayıram.
A r v a d. Oğul, başına dönüm, sən o cürə şeylərə sataşma, dilim qurusun, gözün tutular.... O ğ u l. Ay ana, məgər mən burda dinə bir pis söz dedim? Deyirəm ki, hərgah o dünyada.... A t a. Görürsən, arvad? "Hərgah o dünyada", yəni "əgər o dünya varsa" -- demək istiyir! Əstəğfürullah rəbbivə əttövbə ileyh! Bari pərvərdigar, sən mənim günahımdan keç! Mən yazığam, bu cürə nacins ucundan məni cəhənnəm oduna yandırma. O ğ u l. Ey on manat, sənsən bu kişini belə danışdıran! A t a. Əstəğfürulla rəbbi və təbəileyh. Arvad, pambıq gətir qulaqlarıma tıxıyım və bu cürə küfr sözləri eşitməyim. Bu laməzhəb deyir ki, məni danışdıran puldur, yəni pul allahdır. Ay camaat, bu cürə küfrü mən heç yerdə eşitməmişdim. Bu müşikdir, pulu allaha şərik bilir. __________________Milli Kitabxana___________________ 396
Ravi rəvayət eləyir ki, bir dəfə bir kəs Musa peyğəmbərin hüzuruna gəlib dedi ki, ey Musa!... Yox, mən bu kafirnən bir evdə ola bilmərəm, çıx, çıx mənim evimdən! O ğ u l. Ay ata, mən nə vaxt o cürə küfr söz dedim. Nə üçün yalan deyirsən? A t a. Vay, ilahi? Bu atasına deyir ki, yalan deyirsən! Bu görünür ki, bütün kafirlərin bidinidir. Hərgah mən yalan deyirəmsə, bil ki, molla da yalan deyir; molla yalan deyirsə, bil ki, müctəhid yalan deyir; müctəhid yalan deyirsə, bil ki, imam yalan deyir. İmam yalan desə, bil ki, peyğəmbər yalan deyir. Peyğəmbər yalan desə, bil ki, allah yalan deyir.... Çəkil, çəkil mənim bu müqəddəs evimdən, ey kafir! Bu saat, bu saat evimizdə olan bütün qablar, boşqablar, istəkanlar, samavar, qazan, kəfkir, aşsüzən -- hamısı sənə lənətxandır. Onlar hamısı qiyamət günü hüzura çıxıb sənin cəzanı istəyəcəklər. Çəkil, kafir,çəkil!Murdarlama bu pak olan yeri, çəkil, çəkil (yıxılır səcdəyə).
O ğ u l. Bu kişi dəli olubdur. A r v a d. Qoy, gedim bir dua yazdırım.
Müqəddimə Bir gecə Molla Nəsrəddin yatmışdı, evinin qabağında böyük bir dava düşdü. Arvadı Mollanı oyatdı ki, gör o nə davadır. Molla durub yorğana büründü və qapının ağzına çıxdı. Dava edənlər Mollanı görüb, yorğanı onun əlindən qapdılar və qaçdılar. Haman dəm, dava sakit oldu. Molla otağa qayitdıqda arvadı soruşdu ki, dava nə üstə idi? - Heç, bizim yorğan üstə idi, - deyib Molla çılpaq uzandı. Əhvalat
İngilis (Avstriyaya). Balam, sən öz yanından Bolqariyaya məzəmmət edirdin ki, dəmir yolu oğurlayıbdır, indi görünür ki, oğrunun böyüyü özün imişsən. Avstriya. Təvəqqe edirəm ki, mənə oğru deməyəsiniz. Mən öz malıma yiyəlik eləmişəm. Serbiya (ağlayır). Yalançıya Allah lənət eləsin! Bosna hersoqu sənin malın idi?
__________________Milli Kitabxana___________________ 397
A v s t r i y a. Çox zıqqıldama, Bosna hersoqu mənim də olmasa, sənin də deyildi. Özün də ata sərçə kimi çox atılıb düşmə. Yoxsa axırda xarabçılıq edərsən. Qaradağ. Səndə çöx oyan-bu yan eləmə, görünür ki, bizi balaca tanıyıbsan. A v s t r i y a (rişxənd ilə). Buna bax! Heç qıçım boyda deyil ha! Bu da mənim üstümə xoruzlanır. Səni bir Qaradağ qayıraram ki, böyründən də bir Ağdağ çıxar. Rusiya. Yaxşı-yaxşı bilirik ki, sən Serbiyadan da Qaradağdan da güclüsən. Ancaq iş bundadır ki, sən nahaq iş görübsən. F r a n s a. Sən Yevropanın tərəzisinə əl vurubsan, indi tərəzinin bir gözü ağır gəlir.
Avstriya. Hansı tərəzi? İngilis. Belə Berlində qurduğumuz tərəzi. R u s i y a. Həzərat, burada oturub boşboğazlıq eləmək lazım deyil, durun gedək, tərəziyə baxaq görək bir gozü nə qədər əyilibdir. Ona görə də əməl edək. Razısnızmı? Hamısı. Razıyıq. İngilis (Avstriyaya). Görürsən tərəzinin sən baxan gözü iki girvənkə ağır çəkir. Bu, Bosna hersoqunun ağırlığıdır. Sən gəl onu qaytar sahibinə, həm tərəzimiz düzəlsin, həm də o kişiyə bihörmətlik olmasın. Yazıq tazə iş başlayıb, xələl yetirmək yaxşı deyıl. Özü də gör ne mülayimətlə dolanır. Vallah onun yerinə ayrısı olsa idi, indi səni o baş ilə qoymazdı. A v s t r i y a. Mininiz min söz deyəsiniz, mən Bosna hersoqu qaytaracaq deyiləm. Çünki, əvvəla o yer mənim haqqımdır, ora mən pul qoymuşam. İkinciyə qalan yerdə eşşəyə minmək bir ayıb, düşmək iki ayıb. F r a n s a. İndi ki, belə oldu onda gərək tərəzinin o biri gözünə də bir əlac olsun ki, bu biri gözü ilə düz olsun. Avstriya. O ayrı məsələdir. Ona mən də razıyam. İngilis. Nə tövr edək? Ru s iy a (tərəzinin boş gözünü özünə tərəf çəkir). Hərgah Dardanel boğazı bu gözünə qoyulsa, mən tərəf düzələr. Almaniya. Türkiyədə nəki dəmir yol var hamısını qoyun mən tərəfə, düzəlməsə Messopatamiyanı da artırın. İ t a 1 i y a. Mən evdə hesablamışam, Albaniya da mənə tərəf qoyulsa, mən tərəf də düzələr. __________________Milli Kitabxana___________________ 398
İ n g i 1 i s.Yəni yəqin bilirsən. İ t a 1 i y a.Yəqin. İngilis. Yaxşı onda gərək Misir də bəri qoyulsa, mən tərəf də düzələrmi? R u s i y a. Düzələr, düzələr. F r a n s a. Bəs mən tərəf? H a m ı s ı. Sən də gör də! F r a n s a. Keçmişdə bizim üçüncü Napaleon deyirdi ki, Şam bizə yarar. Ağlım kəsir ki, elə indi də onu qoysaq, mən tərəf düz olar. H a m ı s ı. Sözümüz yoxdur. Y u n a n. Daha mənim deməyim lazım deyil, özünüz bilirsiniz ki, Kirid cəzirəsi də mən tərəfi düzəldər. H a m ı s ı. O məlumdur. F r a n s a. Çox gözəl, o halda, bir tez paylaşaq ki, məsələ həll olsun. Daha vaxtımızı zay etməyək, onsuz da "kulturnı" işimiz çoxdur. Rusiya. Bəs Bolqariya, Serbiya, Qaradağ? Onlara nə verilsin ki, xətirlərinə dəyməsin. H a m ı s ı. Yerdə qalan da onlara verilsin. Özləri bölüşərlər... Xub, deməli məsələ həll olundu. Dağılaq. T ü r k i y ə. Yaxşı, bəs indi mənim təklifim nədir? H a m ı s ı. Sən... zad elə... əvvəla bizdən incimə, çünki bizim fikrimiz əsla sənə pislik eləmək olmayıb, bəlkə tərəzini düzəltməkdir. İkinciyə qalan yerdə... (elə bu yerdə qalır).
ŞƏHƏR İDARƏSİ "MÜƏLLİMLƏR ÖZ İŞLƏRİNİ QOYUB ÖZGƏ İŞLƏRLƏ MƏŞĞUL OLURLAR"
Boşboğazlar dərs M ü ə 11 i m (klasa daxil olarkən). ...(15 manat dükançı Cəfərə)... Oturan! (11 manat yarımda çörəkçi Vəliyə) ...Duanı oxuyun görüm! (Bu elədi 26 manat yarım)... Çox yaxşı (18 manat evyiyəsi... Keçən səfər 3 manat da borclu qalmışdım.
__________________Milli Kitabxana___________________ 399
Bu elədi) Ki dərsini deyər?.. (Bu elədi) Oxu görüm. (21 manat, o da 43 manat yarım)... Həsən düz otur, biclik eləmə! (Qəssaba gərək verəm 12 manat beş şahı.)... Otur yerə, indi sən oxu. Ş a g i r d. Bir gün Həsən atasına dedi ki, ata, mənə də çeşmək al, mən də sənin kimi kitab oxuyum. Mü ə 11 i m (öz-özünə). Budur, bizim Mecid neçə vaxtdan bəri yalvarır ki, ata mənə bir çəkmə al, yazıq lap ayaqyalındır... Amma hanı pul?! Ş a g i r d. Atası gedib oğluna bir əlifba kitabçası aldı. Müəllim (görünürki, kişinin pulu var imiş).Yaxşı, otur. Sən oxu! (Suçuya 3 manat 87 qəpik verilməlidir, neftçiyə 4 manat 20 qəpik). Ş a g i r d. Dedi ki, ata, mənə bir çeşmək al. M ü ə 11 i m (şagirdə). Yox, çəkmə al. Ş a g i r d. Mirzə, xeyr, çeşmək al. Mü ə 11 im. Hə, hə çeşmək al. Oxu... (Bu səfər də mənə 25manat çatmır, onu nə tövr eyləyim?) Şükür, dinc otur, qulağını çəkərəm! (...manat). Açın kitabları. (Yəni 25 manat çatmayacaqdır... Heç kəs də borc vermir.) Qulaq asın, təzə dərs verirəm. (Nə qayırım ev kirayəsi olmasa idi, yenə bir tövr əl-əl baş-başa çıxmaq olardı.) Düz oturun, yaxşı qulaq asın! Bu saat hesaba məşğul olacağıq! (Cibimizdə olmayan pulu əqlimizdə hesablamaq genə təsəllidir.) Sizə bir hesab məsələsini deyəcəyəm: bir kişi (kişi şəhərimizin atasıdır) ildə... yaxşı qulaq verin! İldə... Həsən, düz otur, qələmi qoy yerə, hələ qulaq as! Hə... ildə... dürüst-dürüst qulaq verin, amma qorxmayın!.. İldə 20 min manat nəqd pul alır!!! Şagirdlərin bəziləri. Vaxsey!!! Bəziləri. Vay dədə vay!!! Bəziləri. Pah atanın evinecən! Müəllim. Bəs ildə. Ş agirdilər. Mirzə, daha demə, qorxuruq! M ü ə 11 i m. Yox, qorxmayın, heç bir xətası yoxdur. Ancaq onu bilin ki, ildə 20000 min manat nəqd put alır! Bütün klas. Vaxsey!!! B i r ş a g i r d. Mirzə, bəs onu nə tövr sayır? Müəllim (acı gülümsünür). Hey, yüz o qədərini saya bilər! Yaxşı, bir də bir ayrı kişi var ki... (məsələn, mən yazıq ildə doqquzca __________________Milli Kitabxana___________________ 400
yüz manat pul alır... Hələ onu da nə tövr alır..,) Bu az pul alan kişinin hər ay 25 manat borcu olur. Şagirdlər. Yazıq! M ü ə 11 i m. Əlbəttə, yazıq! Ş a g i r d. Mirzə, o çox pul alan kişi öz pulundan bir az ona versə nə olar? M ü ə 11 i m. Ay balam, nə olacaq, çox yaxşı iş olar, amma elə dərd burasıdır ki, məsələyə yaxşı qulaq asın, ayrı söz danışmayın! Ş a g i r d. Mirzə, bəs məsələdə nə sual olunur? Müəllim. Hə, indi sual olunur ki, həmin o 20000 manat pul alan, öz aldığı puldan 6-ca min manat kəsib versə, neçə yüz nəfər 900 manat alan kişini borcdan xilas edə bilər? Bir şagird. Mirzə, əvvəlcə de görək, bu az pul alan kişi ki, bir ayda 25 manat borca düşür, ildə nə qədər borc eləyir? Müəllim. Bərəkallah! Bəs onu nə tövr bilək? (Hərçənd mən yaxşı bilirəm.) Şagird. Bir ayda 25 manat borc, bir ildə yəni 12 ayda eylər: on dəfə 25-250; iki dəfə də 25-50. 250. O da 50, eylər 300 manat. M üə 11 i m. Çox yaxşı, sonra? Ş a g i r d. İndi görək, 6000-in içində nə qədər 300 var. 6000-ni 300-ə böləndə eylər... eylər 20. Müəllim. Bəs nə məlum oldu? Şa g i r d. Məlum oldu ki, əgər o 20000 manat pul alan, öz pulundan... Müəllim. İnsafa gəlib... Ş a g i r d. İnsafa gəlib, öz pulundan... Müəllim. Yox, sən insafa gəlib demə, onu mən deyirəm. Ş a g i r d. Elə durduğu yerdə öz pulundan 6000 manat kəsib versə, o halda 20 nəfər 900 manat alan... Müəllim. Və borca düşən... Şagird. Və borca düşən adamları, borcdan xilas eylər. Müəllim.Və o adamlar da borcdan xilas olandan sonra öz işlərini yaxşımı görərlər. Şagirdlər. Bəli! Müə 11 i m. Əlbəttə, yoxsa yazıq borc fikrinə düşsün, yoxsa öz fikrinə düşsün.
__________________Milli Kitabxana___________________ 401
Bir şagird. Mirzə, axı o çox pul alan adam öz pulundan 6000 kəssə, onda bunun pulu azalar!.. 14-cə min manat qalar. M ü ə 11 i m (onun üzünə bir qədər baxıb). Sənin atan dumda qlasnı deyil ki? Ş a g i r d. Bəli, bəzi vaxt duma gedir. Müəllim. Deyirəm axı... doğrudur. Pul bir qədər azalar, amma iş yaxşı yola gedər. Məsələ həll olundu. Amma... (Hər halda bu ay da 25 manat borc gəlir, vallah bilmirəm nə tövr eyliyim.) İdarədən. Yazıq müəllim.
ORDAN-BURDAN
Şah söz verdi ki, altı günlük sülh olsun. Amma yalançı çıxdı... Rus konsulu. Komediyalar I Camaat arasında C a m a a t (çığırır). Ay Avropa, ay insaf əhli, ay insaniyyətdən dəm vuranlar, şah bizi qırır, qoymayın! İngilis səfiri. Əşi, nə danışırsınız. Belə də iş olarmı, onun nə haqqı var insan övladını qırsın? Camaat. A başına dönüm, şah haqqı-maqqı nə tanıyır. Bizi qırır, qoymayın. Axı biz də sizin kimi insanıq. S ə f i r. Həzərat, mən bu saat onun yanına gedib bir əxtar verim ki, heç dadı da damağından çıxmasın. C a m a a t. Balam, Allah səndən razı olsun, bizə əlac elə! Səfir. Bu saat, bu saat. (Gedir.)
Ş a h. Gərək İranın yarısını qan dəryasına döndərəm! Əmir Bahadır. Qurban olum bu kəlamə! L y a x o v. Bəli, qorxutmaq, qorxutmaq lazımdır bu asiyalılan.
__________________Milli Kitabxana___________________ 402
S ə f i r (daxil olur). Şah, Allah saxlasın! Əmir Bahadır. Xoş gördük, a kirvə! Ş a h. Sağ ol ingilis, əyləş qonaq ol! S əfir. Çox sağ ol, şah! Əmir Bahadır. Nə var, nə yox? S ə f i r. Hər şey var və heç zad yoxdur... he-he-he! Əmir Bahadır. Xa-xa-xa, nə nazik, mətləbdir. Səfir. Şah, camaatın hamısını birdən qırdıracaqsınız, yoxsa yarısını saxlayacaqsınız? Ş a h. O mənim qəzəbimə bağlıdır. İstəsəm hamısını qırdıraram! Əmir Bahadır. O, şahın öz əmrinə bağlıdır. Bu gün hökm eyləsə hamısını öldürdər, istəsə hamısını bağışlar. Bu cür işlər şahın özünə məxsus işdir. Onu heç kəs bilməz və heç kəs soruşmaz. S ə f i r. Xeyr, siz elə güman etməyin ki, mən şahın xüsusi işlərinə müdaxilə etmək xəyalındayam. Əstəğffürullah, ancaq dediyim odur ki... yəni hamısını birdən-birə qırdırmaqdansa, yarı-yarı bölmək... Əmir Bahadır. Bəli, başa düşürəm, nə deyirsiniz. Xeyr, o babətdən arxayın olun! S ə f i r. Bəli, çünki mənim borcum gəlib-getmək... Özünüzə məlumdur. Əmir Bahadır. Xeyr, xeyr, xatircəm olun, başa düşürəm... Səfir. Xudahafiz! Əmir Bahadır. Xoş gəldin, sağ ol. (Nökərə) Ay gədə, səfirin başmaqlarını cütlə!
III İngilis parlamanında
Bir məbus,Yaxşı,bəs nə oldu? O yazıq iranlıların da və fəryadına qulaq verən oldumu? Bu barədə hökumətimiz nə qayırdı? Vəzir Kirey. Əlbəttə! Bizim səfir şaha şiddətli bir əxtar göndərib, dövlətimiz naminə tələb etdi ki, emal və hərəkəti mərdimazaridən çəkilsin. Məbuslar. Bərəkallah, sonra? Kirey. Daha sonrası yoxdur, çünki biz İran işlərinə müdaxilə edə bilmərik. Məbuslar. Çox yaxşı, indi vicdanımız əziyyətdən xilas oldu. __________________Milli Kitabxana___________________ 403
IV Yenə şah huzurunda
S ə f i r (tələsik daxil olur). Sözün doğrusu, bunun adına həddən artıq zarafat deyirlər. Ş a h. Nə olub, nə olub? Əmir Bahadır. Allah saxlasın kirve? S ə f i r (acıqlı). Xeyr, saxlamasm! Ş a h. Baba, in çe zərbə zenk əst. Məgər mən şah...ney... Əmir Bahadır(şaha).Dinmə, dinmə, bu ingilisdi. Zarafat deyil, qoy görək nə olubdur. (Səfirə) Babacan nə olubdur? S ə f i r. Nə olacaqdır! Sizin yerinizdə bizinı mənafeyimizə toxunulubdur. İsfahan tərəfində bir ingilisin iki şahi pulu itibdir və biri də yıxılıb burnu qanayıbdır. Bu saat buna bir tədbir tökün. Əmir Bahadır. Paho! Bu saat əmr yazaram İsfahan qubernatoruna ki, həmin pulu itmiş ingilisə əhalidən yüz o qədər pul alıb versin və o burnu qanayanın da yıxılmağı əvezinə həmin yıxıldığı yerin sahibini iki il həbsə salsın, bəsdirmi? S ə f i r. Yaxşıdır. (Mülayim səslə)... Bəs eşitdim ki, məşrutə vermək istəyirsiniz? Əmir Bahadır. Bəli, verəcəyik! Səfir.Nə vaxt? Əmir Bahadır. Nə vaxt şah lazım bilsə. S ə f i r. İndi vermirsiniz? Əmir Bahadır.Xeyr, indi olmaz! S ə f i r. Neyçün? Əmir Bahadır. Çünki bizim şəraitdə məşrutə-qəşrutə net rabatay. Və bir də bu bizim daxili işimizdir. S ə f i r. Əibəttə, mənim müdaxiləyə heç bir haqqım yoxdur, xudahafiz!
S ə f i r. Təbrizdə bütün adamlar və bütün əcnəbilər qorxurlar ki, aclıq davası düşsün. Atlılarınıza əmr edin ki, bir neçə gün möhlət versinlər ki, şəhərə azuqə getsin.
__________________Milli Kitabxana___________________ 404
Əmir Bahadır. Xeyr, elə iş mümkün deyildir. S ə f i r. Onda sözün doğrusu Təbrizə qoşutı göndərəcəyik, bizdən incıməyin. Əmir Bahadır. Bəs onda... Ş a h. Vallah mən bunların işini heç başa düşmürəm! L y a x o v. Zərər yoxdur, 6 gün möhlət verərik. S əf i r. Doğrudan? L y a x o v. Doğrudan. (Meytini görüm.) S əf i r. Onda gedim deyim ki, qoşun gəlməsin. Xudahafiz! Əmir Bahadır. Xudahafiz (acıqlı), başıma daş salasan! Elə bizim çalışdığımız odur ki, Təbriz acından qırılıb təslim olsun. Bu da deyir ki, möhlət verin azuqə gəlsin! Ay yazıq! L y a x o v. Bəli, Təbrizə azuqə gəlsin, onlar da yeyib qızsınlar, ondan sonra gəl tazadan dava elə. Əmir Bahadır. Mən burda şəhəri mühasirə elətdirib, aclıq qorxusu ilə şəhər alıram, bu da gəlibdir ki, onlara möhlət ver, Guya ki, oyun oynayırıq, "siçan yolu" ver deyir! Ş a h. Vallah mən bunların işlərini heç başa düşmürəm!..
Ş a h (iztirab ilə). Bəs deyirlər ki, Təbrizə rus qoşunu gəlir. Əmir Bahadır. Bəli, gəlir! Şah. Bəs ne tovr olsu? Əmir Bahadır. Nə təfavütü vardır? Təbriz bizim deyildi ki, məncə, rus qoşunu məşturəçilərdən min pay yaxşıdır. Ş a h. Axı bəs... onlar gəlib İranı alarlar. Əmir Bahadır. Bəli, alarlar. Ş a h, Bəs, onda biz... Əmir Bahadır və Lyaxov. Onda (çırtıq vururlar), onda...
Biya berəvim əzin vilayət məno to. Şah xodra be "baq" əndaz! Şah xodra be "baq" əndaz!
__________________Milli Kitabxana___________________ 405
MÜNDƏRİCAT
OPERALAR Leyli və Məcnun……………………………………………………………17 Şah Abbas va Xurşid banu………………………………………………….44 Əsli və Kərəm……………………………………………………………….82 Harun və Leyla…………………………………………………………….116 Rüstəm və Söhrab…………………………………………………………154 Koroğlu ……………………………………………………………………174
MUSİQİLİ KOMEDİYALAR Ər və arvad………………………………………………………………...223 O olmasın, bu olsun……………………………………………………..…247 Arşın mal alan ………………………………………………………….…288
SATİRİK HEKAYƏLƏR Pristav ata ………………………………………………………………....329 Bir firəng ilə söhbətim……………………………………………………..331 Üçüncü dəllək ………………………………………………………….….332 Məşədi Kabilin Təbriz səfəri………………………………………………334 Bazar söhbəti………………………………………………………………335 Hara qaçacaqlar?...........................................................................................335 Bir dəlinin dəftərindən …………………………………………………….337 Başa düşmədi ………………………………………………………………338 Təhsil………………………………………………………………………341 Balaca felyeton…………………………………………………………….342 Pruuşkeviç və Hacı Xudu………………………………………………….345 Qarabağın keçmiş günlərindən…………………………………………….347 Yevlax-Şuşa yolu………………………………………………………….358 Söhbət……………………………………………………………………...360 Keçmişdə və indi…………………………………………………………..362
__________________Milli Kitabxana___________________ 406
Müəllimə…………………………………………………………………...364 Dinmə ver pulu…………………………………………………………….365 Pişik………………………………………………………………………..366 Ayrı söhbət………………………………………………………………...368 Məzhəkə……………………………………………………………………369
Kələkbazlar………………………………………………………………...373 Hökümət və Duma…………………………………………………………374 Dumanın halı………………………………………………………………376 Öz məişətimizdən bir dram ……………………………………………….378 Moizə………………………………………………………………………380 İttifaq və ittihad məsələsi…………………………………………………..382 Yuxuda……………………………………………………………………..383 Qalmaqal…………………………………………………………………...387 Dövlətlər gəzirlər………………………………………………………….388 İran işləri…………………………………………………………………...389 "Quyruqlu ulduz"…………………………………………………………..391 Ata və oğul…………………………………………………………………394 Gələcək Avropa konfransı…………………………………………………396 "Müəllimlərə 75 manat pul boldur" şəhər idarəsi………………………….398 Ordan-burdan ………………………………………………………………401
__________________Milli Kitabxana___________________ 407
ÜZEYİR HACIBƏYLİ SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ İKİ CİLDDƏ I CİLD "ŞƏRQ-QƏRB" BAKI-2005 __________________Milli Kitabxana___________________ 408
Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev Texniki redaktor:
Tərtibatçı-rəssam: Nərgiz Əliyeva Kompyuter səhifələyicisi: Alianna Duxanina Korrektorlar:
Yığılmağa verilmişdir 25.09.2004. Çapa imzalanmışdır 13.03.2005. Formatı 60x90 V16. Fiziki çap vərəqi 25,5. Ofset çap üsülu. Tirajı 25000. Sifariş 46.
Kitab "PROMAT" mətbəəsində çap olunmuşdur. Document Outline
Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|