VƏ fiziologiyanin əsaslari
Yüklə 177,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
M MİİKRO KROORANİZMLƏRİN ORANİZMLƏRİN MORFOLOGİYASI, SİSTEMATIKASI MORFOLOGİYASI, SİSTEMATIKASI VƏ FIZIOLOGIYANIN ƏSASLARI VƏ FIZIOLOGIYANIN ƏSASLARI Morfologiya Morfologiya -- mikroorqanizmlərin formasını, quruluşunu, mikroorqanizmlərin formasını, quruluşunu, çoxalma və hərəkət üsullarını öyrənən elmdir. çoxalma və hərəkət üsullarını öyrənən elmdir.
Əksər mikroorqanizmlərin hüceyrəsinin diametri 0,001 mm Əksər mikroorqanizmlərin hüceyrəsinin diametri 0,001 mm--dən dən
artıq olmur. Ona görə də bunlar üçün ölçü vahidi mikrometrdir artıq olmur. Ona görə də bunlar üçün ölçü vahidi mikrometrdir (1mkm=10 (1mkm=10
--3 3 mm), hətta mikroorqanizmlərin zərif struktur mm), hətta mikroorqanizmlərin zərif struktur quruluşunu, viruslar və bakteriofaqlarıöyrəndikdə belə, quruluşunu, viruslar və bakteriofaqlarıöyrəndikdə belə, dahakiçik ölçü vahidindən nanometrdən (1nm = 10 dahakiçik ölçü vahidindən nanometrdən (1nm = 10 --6
6 mm)
mm) istifadə edilir. Deməli mikroorqanizmlərin ölçü vahidi mkm və istifadə edilir. Deməli mikroorqanizmlərin ölçü vahidi mkm və nm nm--dir. dir. Bakteriyaların Bakteriyaların formaları formaları: : kürəşəkillilər kürəşəkillilər: a : a –
– mikrokokklar mikrokokklar; ; b
– diplokokklar diplokokklar; c ; c – – tetrakokklar tetrakokklar, , sarsinlər sarsinlər; d ; d –
– streptokokklar streptokokklar; ; çöpşəkillilər çöpşəkillilər: e : e –
– sporəmələgətirməyənlər sporəmələgətirməyənlər; f, ; f, h,
h, ii – – sporəmələgətirənlər sporəmələgətirənlər: f : f –
– bakteriyalar bakteriyalar; h ; h – – klostridial klostridial; ; ii
– – plektridial plektridial tiplilər tiplilər; ; əyilmişlər əyilmişlər: j : j – – vibrionlar vibrionlar, k , k –
– sarsina sarsina
Bakteriya hüceyrəsinin Bakteriya hüceyrəsinin . . H Hü üceyr ceyrə ə divar divarıı. Bu . Bu nazik nazik, r , rə
əngsiz ngsiz,
, elastik elastik ttö örrə əm
ə olub olub, h
, hü üceyr
ceyrə əni
ni xaricd
xaricdə ən
n ə əhat
hatə ə edir.Onun edir.Onun ə əsas
sas v və əzif zifə əsi
si h hü üceyr ceyrə əy yə ə daimi daimi forma forma verm
vermə ək,
k, onun onun anatomik anatomik taml tamlıığ
ğıın nıı ttə
əmin min etm
etmə ək,
k, mikrobu mikrobu xarici xarici ttə
əsirl sirlə
ərd rdə
ən n qorumaq qorumaq v və ə kapsula kapsula ə əm mə əllə ə g
gə ətirm
tirmə əkd
kdə ə iştirak iştirak etm etmə
əkdir kdir..
Tanınmış alim Qram (1884) bakteriyaları boyanmaya görə 2 qrupa Tanınmış alim Qram (1884) bakteriyaları boyanmaya görə 2 qrupa bölmüşdür. Qram bölmüşdür. Qram--mənfi, qram mənfi, qram--müsbət. Qram müsbət. Qram--mənfi (məsələn, qanlı mənfi (məsələn, qanlı ishal çöpləri) bakteriyalarda hüceyrə divarı peptidoqlükonlar, ishal çöpləri) bakteriyalarda hüceyrə divarı peptidoqlükonlar, lipoproteidlər, polisaxaridlər, zülallar, fosfolipidlər qalığından lipoproteidlər, polisaxaridlər, zülallar, fosfolipidlər qalığından ibarətdir. Qram ibarətdir. Qram--müsbət bakteriyaların hüceyrə divarının tərkibində müsbət bakteriyaların hüceyrə divarının tərkibində az miqdarda zülal, əsasən mukopeptidlər, polişəkərlər, teyxoya və az miqdarda zülal, əsasən mukopeptidlər, polişəkərlər, teyxoya və teyxouron turşuları müəyyən edilmişdir. teyxouron turşuları müəyyən edilmişdir. 2. 2. Kapsula. Kapsula. Bəzi bakteriyalarda hüceyrə divarından əlavə xüsusi Bəzi bakteriyalarda hüceyrə divarından əlavə xüsusi selikli bir qişaya selikli bir qişaya – – kapsulaya da təsadüf olunur. Kapsula hüceyrə kapsulaya da təsadüf olunur. Kapsula hüceyrə divarının dəyişilmiş forması olub, vəzifəsi mikrobu xarici təsirdən divarının dəyişilmiş forması olub, vəzifəsi mikrobu xarici təsirdən qorumaqdır. Patogen bakteriyalardan qarayara çöpləri, qorumaqdır. Patogen bakteriyalardan qarayara çöpləri, pnevmokoklar cinsinə daxil edilən növlərdə kapsula müşahidə pnevmokoklar cinsinə daxil edilən növlərdə kapsula müşahidə edilir. edilir.
Sitoplazmatik membran Sitoplazmatik membran. Hüceyrə divarının altında onun . Hüceyrə divarının altında onun protoplastı yerləşir. Bu, xaricdən nazik membranla əhatə protoplastı yerləşir. Bu, xaricdən nazik membranla əhatə olunmuşdur ki, buna sitoplazma membranı adı verilmişdir. Bu olunmuşdur ki, buna sitoplazma membranı adı verilmişdir. Bu hüceyrə divarı ilə sıx əlaqədar olub, çox mühüm fizioloji rol oynayır. hüceyrə divarı ilə sıx əlaqədar olub, çox mühüm fizioloji rol oynayır. Hüceyrə divarından fərqli olaraq sərt deyildir. O, yüksək keçiricilik Hüceyrə divarından fərqli olaraq sərt deyildir. O, yüksək keçiricilik qabiliyyətinə malikdir, hüceyrəyə daxil olan maddələri nizamlayır. qabiliyyətinə malikdir, hüceyrəyə daxil olan maddələri nizamlayır. Tərkibi 40 Tərkibi 40--70% zülaldan ibarətdir. Bakteriyaların sitoplazma 70% zülaldan ibarətdir. Bakteriyaların sitoplazma membranında müxtəlif fermentlər toplanmışdır ki, bunların köməyi membranında müxtəlif fermentlər toplanmışdır ki, bunların köməyi ilə tənəffüs prosesi gedir , qidalı maddələr mənimsənilən hala keçir. ilə tənəffüs prosesi gedir , qidalı maddələr mənimsənilən hala keçir. 4.
4. Sitoplazma Sitoplazma-- Membranın altında yerləşir. Bu, yarımmaye, Membranın altında yerləşir. Bu, yarımmaye, kolloidal, şəffaf, sulu və azca özlülüklü olub, 70 kolloidal, şəffaf, sulu və azca özlülüklü olub, 70--80% sudan ibarətdir 80% sudan ibarətdir (qalınlığı 20 A (qalınlığı 20 A 0 0 və daha çoxdur). Hüceyrənin sitoplazmasında çox və daha çoxdur). Hüceyrənin sitoplazmasında çox xırda, 200 xırda, 200--300 A 300 A 0
ölçüdə çoxlu miqdarda ribosomlar vardır. Belə ölçüdə çoxlu miqdarda ribosomlar vardır. Belə cisimləri RNT ilə zəngin olur , bunlarda da zülalların sintezi baş cisimləri RNT ilə zəngin olur , bunlarda da zülalların sintezi baş verir. Bakteriyalarda kiçik ölçülü, müxtəlif sayda DNT molekulu verir. Bakteriyalarda kiçik ölçülü, müxtəlif sayda DNT molekulu şəklində sitoplazmatik irsiyyət determinantları vardır ki, hazırda şəklində sitoplazmatik irsiyyət determinantları vardır ki, hazırda onları plazmidilər adlandırırlar. Plazmidilərə DNT qırıqları kimi onları plazmidilər adlandırırlar. Plazmidilərə DNT qırıqları kimi baxılır. baxılır.
Bakteriyaların hərəkəti. Bakteriyaların sporları Bakteriyaların hərəkəti. Bakteriyaların sporları Qamçıların yerləşməsinə görə bütün Qamçıların yerləşməsinə görə bütün hərəkətli bakteriyaları 4 qrupa bölmək olar: hərəkətli bakteriyaları 4 qrupa bölmək olar: 1) tək
1) tək--qamçılılar qamçılılar--monotrixlər; monotrixlər; 2) hüceyrənin hər iki ucunda birər 2) hüceyrənin hər iki ucunda birər qamçıları olanlar qamçıları olanlar – – amfitrixlər; amfitrixlər; 3) dəstə qamçılılar 3) dəstə qamçılılar – – lofotrixlər; lofotrixlər; 4) hüceyrənin bütün səthini əhatə edən 4) hüceyrənin bütün səthini əhatə edən kirpiklilər kirpiklilər – – peritrixlər. peritrixlər.
Spor əmələgəlmə Spor əmələgəlmə Mühitin müxtəlif amillərinə qarşı əsasən çöp və ya silindrik formalı Mühitin müxtəlif amillərinə qarşı əsasən çöp və ya silindrik formalı (Bacillus, Clostridium (Bacillus, Clostridium -- cinslərində) bakteriyalarda hüceyrə daxilində cinslərində) bakteriyalarda hüceyrə daxilində davamlı forma olan spor əmələ gəlir. Spor dairəvi və ya dəyirmi davamlı forma olan spor əmələ gəlir. Spor dairəvi və ya dəyirmi formalı olub, hüceyrənin mərkəzi hissəsində və ya ucunda yerləşə formalı olub, hüceyrənin mərkəzi hissəsində və ya ucunda yerləşə bilər. Sporların işıq sındırma əmsalı yüksək olduğundan, bilər. Sporların işıq sındırma əmsalı yüksək olduğundan, mikroskopiya zamanı onlar aydın görünürlər. Hər bakterial hüceyrədə mikroskopiya zamanı onlar aydın görünürlər. Hər bakterial hüceyrədə yalnız bir spor əmələ gələ bilər və bu yalnız bir spor əmələ gələ bilər və bu endospor endospor adlanır. adlanır.
Tədqiqatlar göstərir ki, spor əmələ gəlmədə 4 mərhələ nəzərə çarpır: Tədqiqatlar göstərir ki, spor əmələ gəlmədə 4 mərhələ nəzərə çarpır: hazırlıq, hazırlıq, spor qabağı spor qabağı – – prospor, prospor,
qılaf əmələgəlmə və qılaf əmələgəlmə və sporun yetişməsi mərhələsi. sporun yetişməsi mərhələsi. Bakteriyalarda Bakteriyalarda 3 tip 3 tip spor spor m
mə əlumdur
lumdur:: basilyar
basilyar, , qlostridial qlostridial, , plektridial plektridial.. Mikroorqanizmlərin sistematikası Mikroorqanizmlərin sistematikası Son zamanlarda əsasən N.Krasilnikovun və Bercinin təyinediciləri Son zamanlarda əsasən N.Krasilnikovun və Bercinin təyinediciləri ilə mikro ilə mikro--orqanizmləri təsnifləşdirirlər. Həmin təsnifata əsasən orqanizmləri təsnifləşdirirlər. Həmin təsnifata əsasən mikroorqanizmləri, daha dəqiqi bakteriyaları prokariotlar aləminə mikroorqanizmləri, daha dəqiqi bakteriyaları prokariotlar aləminə aid edirlər ki, onlar da iki şöbəyə bölünürlər: aid edirlər ki, onlar da iki şöbəyə bölünürlər: 1.Sianobakteriyalara. 1.Sianobakteriyalara. 2.Bakteriyalara. 2.Bakteriyalara. N.Krasilnikovun (1949) təsnifatında onlar mikroorqanizmlərə N.Krasilnikovun (1949) təsnifatında onlar mikroorqanizmlərə (Protophyta) aid edilib, 2 qrupa bölünürlər. (Protophyta) aid edilib, 2 qrupa bölünürlər. a) tərkibindəxlorofillolanlara ; b) xlorofilsizlərə. a) tərkibindəxlorofillolanlara ; b) xlorofilsizlərə. Bunlar da sıralara, fəsillərə, cinslərə və növlərə bölünürlər. Lakin Bunlar da sıralara, fəsillərə, cinslərə və növlərə bölünürlər. Lakin Bercinin (1974) təyinedicisində bütün prokariot mikroorqanizmlər Bercinin (1974) təyinedicisində bütün prokariot mikroorqanizmlər ayrı ayrı--ayrı aləmə daxil edilir və bu barədə iki istiqamət vardır. ayrı aləmə daxil edilir və bu barədə iki istiqamət vardır. Birincidə prokariotlar aləmi 2 şöbəyə bölünür. Birincidə prokariotlar aləmi 2 şöbəyə bölünür.
– fototrof prokariotlar ( fototrof prokariotlar (Photobacteria
) adlanır. İkinci şöbə İkinci şöbə – – işığa laqeyd olan prokariotlardır ( işığa laqeyd olan prokariotlardır (Scotobacteria
). Onların hər biri 3 sinifə bölünür. Onların hər biri 3 sinifə bölünür. Birinci şöbənin Birinci şöbənin siniflərinə aiddir: siniflərinə aiddir: Onların hər biri 3 sinifə bölünür. Onların hər biri 3 sinifə bölünür. Birinci şöbənin Birinci şöbənin siniflərinə aiddir: siniflərinə aiddir: sinif sinif – – göy
göy--yaşıl yosunlar. yaşıl yosunlar. sinif sinif – – qırmızı rəngli fotobakteriyalar. qırmızı rəngli fotobakteriyalar.
– yaşıl rəngli fotobakteriyalar. yaşıl rəngli fotobakteriyalar.
3 sinif aid edilir: sinif sinif – – bakteriyalar. bakteriyalar.
– rikketsilər (eukariot hüceyrələrin obliqat parazitləri). rikketsilər (eukariot hüceyrələrin obliqat parazitləri).
– mikoplazmalar mikoplazmalar (h (hü
üceyr ceyrə
ə divar divarıı olmayan olmayan bakteriyalar bakteriyalar). ). İkinci
İkinci istiqam istiqamə
ətd tdə
ə də də prokariotlar prokariotlar al alə
əmi 2 mi 2 şö
şöb bə əy yə ə b
bö öllü
ün nü ür: r: bakteriyalara bakteriyalara v və ə
sianobakteriyalara.. Bercenin Bercenin 1974 1974--c cü
ü ilil ttə əyinedicisind yinedicisində ə Bacteria Bacteria şö şöb
bə əsin
sinə ə ü üst stü
ünl nlü
ük k verilir verilir.. Bakteriyalar Bakteriyalarıı ttə əsnif snif ed
edə ərk
rkə ən h
n hü üceyr
ceyrə ənin
nin formas formasıı, , fizioloji fizioloji ə əlam
lamə əti
ti, , madd
maddə əllə
ər m r mü
übadil badilə
əsi si v
və ə qohumluq qohumluq ə əlaq
laqə əsi
si n nə əz zə ərrə
ə al alıın
nıır. r. B Bü üttü
ün n bakteriyalar bakteriyalar 4 4 sinf
sinfə ə b
bö öllü
ün nü ürlər rlər:: 1.
1. Aktinomisetl Aktinomisetlə ərə rə –
– Actinomycetes Actinomycetes;; 2. 2. Əsil
Əsil bakteriyalara bakteriyalara – – Bacteriaceae Bacteriaceae;; 3. 3. Miksobakteriyalara Miksobakteriyalara ((selikli selikli bakteriyalar bakteriyalar) ) –
– Myxobacteriaceae Myxobacteriaceae;; 4. 4. Spiroxetl Spiroxetlə ərə
rə -- Spirochaetaceae Spirochaetaceae.. Viruslar Viruslar Çox xırda ölçülərə malik olub, digər mikroorqanizmləri keçirməyən Çox xırda ölçülərə malik olub, digər mikroorqanizmləri keçirməyən bakterial süzgəclərdən süzülüb keçən və müəyyən hüceyrə bakterial süzgəclərdən süzülüb keçən və müəyyən hüceyrə quruluşu olmayan canlılara viruslar adı verilir (latınca virus quruluşu olmayan canlılara viruslar adı verilir (latınca virus – – heyvan heyvan mənşəli zəhər deməkdir). «Virus» termini ilk dəfə Hollandiya alimi mənşəli zəhər deməkdir). «Virus» termini ilk dəfə Hollandiya alimi Beyerinq tərəfindən təklif edilmişdir. Beyerinq tərəfindən təklif edilmişdir. Amerika alimi Stenli 1945 Amerika alimi Stenli 1945--ci ildə tütündə alabəzək xəstəliyi törədən ci ildə tütündə alabəzək xəstəliyi törədən virusun iynəvari kristallarını almışdır. Sonralar heyvanların virusları, virusun iynəvari kristallarını almışdır. Sonralar heyvanların virusları, 1965 1965--ci ildə isə bakteriofaqın kristalları alınmışdır. Kristallaşma ci ildə isə bakteriofaqın kristalları alınmışdır. Kristallaşma virusların xüsusi qabiliyyəti olduğundan, onların birmənalı canlılara virusların xüsusi qabiliyyəti olduğundan, onların birmənalı canlılara aid olmasına şübhə yaradır. Viruslar da biopolimerlərin sintezini aid olmasına şübhə yaradır. Viruslar da biopolimerlərin sintezini aparan fermentlərin olmamasına görə inert hissəciyə bənzəyirlər. aparan fermentlərin olmamasına görə inert hissəciyə bənzəyirlər. Bunların bioloji fəallığı yalnız yoluxdurduğu hüceyrədə müşayət Bunların bioloji fəallığı yalnız yoluxdurduğu hüceyrədə müşayət olunur. Viruslar sahib hüceyrələrdə çoxalaraq onları tələf edirlər. olunur. Viruslar sahib hüceyrələrdə çoxalaraq onları tələf edirlər. Virusları hüceyrə quruluşlu orqanizmlərdən fərqləndirən əsas Virusları hüceyrə quruluşlu orqanizmlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət, onlarda yalnız bir tip nuklein turşusu xüsusiyyət, onlarda yalnız bir tip nuklein turşusu – – ya DNT və ya ya DNT və ya RNT
RNT--nın olmasıdır. Bitkiləri yoluxduranda əsasən RNT, heyvan və nın olmasıdır. Bitkiləri yoluxduranda əsasən RNT, heyvan və insanları yoluxduranda isə həm RNT, həm də DNT tərkibli viruslar insanları yoluxduranda isə həm RNT, həm də DNT tərkibli viruslar olur. olur.
Bununla bərabər, viruslarda canlılara xas olan xüsusiyyətlər də Bununla bərabər, viruslarda canlılara xas olan xüsusiyyətlər də vardır. Virusların tərkibində zülal molekulu, bəzilərində hətta vardır. Virusların tərkibində zülal molekulu, bəzilərində hətta lipid və karbohidrat molekulları da olur. Digər canlılar kimi lipid və karbohidrat molekulları da olur. Digər canlılar kimi viruslarda da dəyişkənlik və irsi xüsusiyyətləri nəsildən nəslə viruslarda da dəyişkənlik və irsi xüsusiyyətləri nəsildən nəslə keçirmək qabiliyyəti vardır. keçirmək qabiliyyəti vardır. Virusların təbiətini, xarici görünüşünü, kimyəvi tərkibini, Virusların təbiətini, xarici görünüşünü, kimyəvi tərkibini, çoxalmasını, yayılmasını, müxtəlif xəstəliklərdə rolunu, onlarla çoxalmasını, yayılmasını, müxtəlif xəstəliklərdə rolunu, onlarla mübarizə üsulunu və mənşəyini öyrənən elmə mübarizə üsulunu və mənşəyini öyrənən elmə virusologiya virusologiya deyilir. Bu da öz növbəsində ümumi və xüsusi virusologiyaya deyilir. Bu da öz növbəsində ümumi və xüsusi virusologiyaya bölünür. Virusların təbiətini, çoxalmasını, təsnifatını, bölünür. Virusların təbiətini, çoxalmasını, təsnifatını, morfologiyasını, quruluşunu, kimyəvi tərkibini, dəyişkənliyini, morfologiyasını, quruluşunu, kimyəvi tərkibini, dəyişkənliyini, hüceyrələrlə nisbətini hüceyrələrlə nisbətini ümumi virusologiya ümumi virusologiya öyrəndiyi halda, öyrəndiyi halda, xüsusi virusologiya xüsusi virusologiya virus xəstəliklərinin etiologiyasını, virus xəstəliklərinin etiologiyasını, yayılmasını, diaqnostikasını, profilaktika və müalicə üsullarını yayılmasını, diaqnostikasını, profilaktika və müalicə üsullarını tədqiq edir. tədqiq edir. Viruslar formalarına görə bir neçə qrupa bölünürlər: Viruslar formalarına görə bir neçə qrupa bölünürlər: 1) dəyirmi formalı viruslar 1) dəyirmi formalı viruslar -- heyvan, insan və bitki xəstəlikləri heyvan, insan və bitki xəstəlikləri əmələ gətirən viruslar (qrip, qızılca); əmələ gətirən viruslar (qrip, qızılca); 2)
2) kubvari kubvari formada formada olan olan viruslar viruslar (ç (çiiçə
çək k);
); 3)
3) basilformal basilformalı ı viruslar viruslar ((arpan arpanıınx nxə
ətlivirusu tlivirusu); ); 4) çöp formalı viruslar (tütündə, kartofda alabəzəklik xəstəliyi 4) çöp formalı viruslar (tütündə, kartofda alabəzəklik xəstəliyi törədən viruslar); törədən viruslar); 5) sapşəkilli viruslar (kartof virusu, şəkər çuğundurun 5) sapşəkilli viruslar (kartof virusu, şəkər çuğundurun saralmasına səbəb olan virus). saralmasına səbəb olan virus).
Hazırda virusları təsnifləşdirdikdə 1965--ci ci ildə mikrobioloqların Moskvada keçirilən ildə mikrobioloqların Moskvada keçirilən beynəlxalq beynəlxalq konqresdə qəbul olunan təsnifatdan istifadə edilir. Bu təsnifatda konqresdə qəbul olunan təsnifatdan istifadə edilir. Bu təsnifatda nuklein turşuları nəzərə alınmaqla Vira tipi iki yarım tipə nuklein turşuları nəzərə alınmaqla Vira tipi iki yarım tipə bölünür:
bölünür: 1. Tərkibində RNTolanviruslara 1. Tərkibində RNTolanviruslara – – Ribovira; Ribovira; 2. DNT
2. DNT--yə malikolanviruslara yə malikolanviruslara – – Deoxyvira. Deoxyvira. Bakteriofaqlar Bakteriofaqlar Viruslara yaxın orqanizmlərdən olub ilk dəfə, 1898 Viruslara yaxın orqanizmlərdən olub ilk dəfə, 1898--ci ildə ci ildə
N.F.Hamaleya tərəfindən kəşf edilmişdir. O, bakteriyaların N.F.Hamaleya tərəfindən kəşf edilmişdir. O, bakteriyaların naməlum amil tərəfindən duruluşunun itirildiyini müşahidə etmiş və naməlum amil tərəfindən duruluşunun itirildiyini müşahidə etmiş və bunu bakteriolizin adlandırmışdır. İngilis bakterioloqu Tvort isə bunu bakteriolizin adlandırmışdır. İngilis bakterioloqu Tvort isə 1915 1915--ci ildə stafilokokkların koloniyasının görünüşünü dəyişən ci ildə stafilokokkların koloniyasının görünüşünü dəyişən yoluxucu amili yoluxucu amili – – faqı müşahidə etmişdir. faqı müşahidə etmişdir. Bakteriyaların faqları Bakteriyaların faqları bakteriofaq
şüalı göbələklərin faqı isə akrinofaq akrinofaq adlanır və s. adlanır və s. Bakteriofaq üç formada olur. Onlar Bakteriofaq üç formada olur. Onlar yetkin faq yetkin faq, , profaq profaq və və
vegetativ faq vegetativ faq adlanırlar. Yetkin faq maddələr mübadiləsi aparmır, adlanırlar. Yetkin faq maddələr mübadiləsi aparmır, bakteriyaya toxunaraq, hüceyrə tərəfindən adsorbsiya olunur. bakteriyaya toxunaraq, hüceyrə tərəfindən adsorbsiya olunur. Sonra isə bakterial hüceyrənin əriməsi nəticəsində faqlar Sonra isə bakterial hüceyrənin əriməsi nəticəsində faqlar sərbəstləşir və yetkin faqlara çevrilirlər. Profaq isə sahib hüceyrəni sərbəstləşir və yetkin faqlara çevrilirlər. Profaq isə sahib hüceyrəni tələf etmir, əksinə onunla müştərək həyat keçirir. Profaq çoxalaraq tələf etmir, əksinə onunla müştərək həyat keçirir. Profaq çoxalaraq onu dağıdır və vegetativ formaya keçir. Hüceyrə üçün qeyri onu dağıdır və vegetativ formaya keçir. Hüceyrə üçün qeyri əlverişli şəraitdə profaqı daşıyan kultura lizogen adlanır və təbiətdə əlverişli şəraitdə profaqı daşıyan kultura lizogen adlanır və təbiətdə bakteriofaqlar belə kulturalarda öz nəsillərini qoruyub saxlayırlar. bakteriofaqlar belə kulturalarda öz nəsillərini qoruyub saxlayırlar.
Göbələklər ( Göbələklər (Funqi Funqi)) Xlorofilsiz ibtidai bitkilərə aid olub göbələklərin 90.000 Xlorofilsiz ibtidai bitkilərə aid olub göbələklərin 90.000--ə qədər növü ə qədər növü məlumdur. Onlar torpaqda, suda, bitkilərlə müştərək münasibətdə, məlumdur. Onlar torpaqda, suda, bitkilərlə müştərək münasibətdə, bir çoxları da bitki və heyvanlarda müxtəlif xəstəliklər bir çoxları da bitki və heyvanlarda müxtəlif xəstəliklər törədirlər.Yaşayış tərzi ilə əlaqədar olaraq onların vegetativ törədirlər.Yaşayış tərzi ilə əlaqədar olaraq onların vegetativ bədənləri əsasən mitsell adlanan budaqlanmış nazik saplardan bədənləri əsasən mitsell adlanan budaqlanmış nazik saplardan təşkil olunmuşdur. təşkil olunmuşdur. Göbələklər tipinə görə arximisetlər ( Göbələklər tipinə görə arximisetlər (Archmycetes Archmycetes), fikomitsetlər ), fikomitsetlər ((Phycomycetes
), kisəli göbələklər (Ascomycetes Ascomycetes), bazidiomisetlər ), bazidiomisetlər ((Basidiomycetes
), natamam göbələklər (Fungi imperfecti Fungi imperfecti) adı ) adı
altında 5 sinfə bölünürlər.Birinci və ikinci siniflər ibtidai, üç və altında 5 sinfə bölünürlər.Birinci və ikinci siniflər ibtidai, üç və dördüncü siniflər isə ali göbələklərə aid edirdilər. dördüncü siniflər isə ali göbələklərə aid edirdilər. Mikrobioloji baxımdan marağlı təsərrüfat əhəmiyyətinə malik və Mikrobioloji baxımdan marağlı təsərrüfat əhəmiyyətinə malik və təbiətdə geniş yayılmış kif, maya göbələkləri və bəzi natamam təbiətdə geniş yayılmış kif, maya göbələkləri və bəzi natamam göbələklərin öyrənilməsi istehsal sahələri üçün vacibdir. Kif göbələklərin öyrənilməsi istehsal sahələri üçün vacibdir. Kif göbələkləri (şəkil 1.3) həm ibtidai və həm də ali göbələklərə aid göbələkləri (şəkil 1.3) həm ibtidai və həm də ali göbələklərə aid edilirlər. Onların təbiətdə daha çox yayılmış edilirlər. Onların təbiətdə daha çox yayılmış Mucor Mucor, , Rhizopus Rhizopus (şəkil (şəkil
1.4) nümayəndələri məlumdur. 1.4) nümayəndələri məlumdur. Maya göbələklərinə Maya göbələklərinə gəldikdə isə, onlar bir hüceyrəli gəldikdə isə, onlar bir hüceyrəli orqanizmlərdən olub, hüceyrələrinin forması çox vaxt dairəvi, oval orqanizmlərdən olub, hüceyrələrinin forması çox vaxt dairəvi, oval-- yumurta formalı və ya ellipsvarı, bəzən isə silindrik və ya yumurta formalı və ya ellipsvarı, bəzən isə silindrik və ya limonşəkilli olurlar limonşəkilli olurlar, , bakteriyalara nisbətən iridirlər, hüceyrələrinin bakteriyalara nisbətən iridirlər, hüceyrələrinin ölçüsü isə 5 ölçüsü isə 5--8 8--10 mk diametrində olur. 10 mk diametrində olur. Mikroskop altında Mikroskop altında baxdıqda onların hüceyrəsinin qılaf və protoplastdan ibarət olduğu baxdıqda onların hüceyrəsinin qılaf və protoplastdan ibarət olduğu müşahidə edilir. Maya göbələklərinin qılafının elektron müşahidə edilir. Maya göbələklərinin qılafının elektron mikroskopiyası göstərir ki, qılaf iki və bəzən daha artıq təbəqədən mikroskopiyası göstərir ki, qılaf iki və bəzən daha artıq təbəqədən ibarət olub, tərkibində sellüloza vardır. ibarət olub, tərkibində sellüloza vardır.Bakteriyalardan fərqli olaraq Bakteriyalardan fərqli olaraq maya göbələklərində dairəvi və ya oval şəkilli, formalaşmış maya göbələklərində dairəvi və ya oval şəkilli, formalaşmış nüvənin olması onları bakteriyalardan fərqləndirir. Onların nüvənin olması onları bakteriyalardan fərqləndirir. Onların sitoplazmasında çoxlu vakuollar əmələ gəlir. Onların çoxu sitoplazmasında çoxlu vakuollar əmələ gəlir. Onların çoxu tumurcuqlama, bəziləri isə hüceyrənin ikiyə bölünməsi yolu ilə tumurcuqlama, bəziləri isə hüceyrənin ikiyə bölünməsi yolu ilə çoxalırlar, sporlarla da çoxala bilirlər. Təsnifatına görə maya çoxalırlar, sporlarla da çoxala bilirlər. Təsnifatına görə maya göbələkləri göbələkləri Ascomycetes
sinfinin ibtidai kisəlilər – – Protascales
sırasına aiddirlər və onlar sadə bölünmə və ya tumurcuqlama yolu sırasına aiddirlər və onlar sadə bölünmə və ya tumurcuqlama yolu ilə, sporlarla çoxalan orqanizmlərdəndir. Maya göbələklərinin ilə, sporlarla çoxalan orqanizmlərdəndir. Maya göbələklərinin ibtidai kisəlilər sırasının yalnız bir fəsiləsi məlumdur ki, bunlar da ibtidai kisəlilər sırasının yalnız bir fəsiləsi məlumdur ki, bunlar da
adlandırılırlar. Onlar 12 cinsi əhatə edirlər Onlar 12 cinsi əhatə edirlər
Fiziologiya- mikroorqanizmlərin qidalanmasını, tənəffüsünü, inkişafını, çoxalmasını və s. məsələləri öyrənir. Mikroorqanizmlərin böyüməsi və çoxalması Bütün canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətlərindən biri əlverişli şəraitdə onların böyümə və çoxalmalarıdır. Böyümə fizioloji proses olub hüceyrənin həcmcə ölçüsünün artması- böyüməsidir. Hüceyrənin böyüməsində 3 mərhələ nəzərə çarpır: Hüceyrənin fəal böyüməsi, böyümənin zəifləməsi və tələf olma. Böyümə prosesi çoxalma ilə nəticələnir. Bakterialar əlverişli şəraitdə çoxalır və çoxalmaları əsasən sadə yolla hüceyrənin ikiyə bölüməsi yolu ilə gedir. Adətən balterialar 15-30 dəqiqədən bir bölünür. Bölünmə zamanı əmələ gələn arakəsmə tədricən hüceyrəni 2 hissəyə bölür. Bakteriya bölünməzdən əvvəl onun hüceyrəsində böyük dəyişiliklər baş verir. Əvvəlcə hüceyrənin protoplastında nukleoproteidlər və ehtiyyat qida maddələri çoxalır. Bölünmədən əvvəl bakterial xromosomun DNT-sinin replikasiyası (ikiləşməsi) baş verir.
DNT-nin replikasiyasında sonra hüceyrənin bölünməsi başlayır. Əvvəlcə 2 qatlı sitoplazmatik membran sintez olunur, sonradan hüceyrənin daxili divarında iki çıxıntı törəyir və bunlar sürətlə inkişaf edərək halqa formasında hüceyrəni ikiyə bölən ikiqatlı arakəsmə əmələ gətirir və protoplast iki hissəyə bölünür, bu hissələr bir-birindən protoplazmatik membran ilə ayrılır. Bundan sonra yeni əmələ gəlmiş hüceyrələrin arasında hüceyrə divarı əmələ gəlir və nəticədə iki cavan hüceyrələr bir-birindən ayrılır. Əgər əmələ gəlmiş cavan hüceyrələr morfoloji oxşardırsa, belə bölünməyə izomorf , bir-birindən fərqli hüceyrələr əmələ gələrsə buna heteromorf bölünmə deyilir. Son zamanlar alimlər bəzi bakteriyalarda maya göbələyində olduğu kimi tumurcuqlanma ilə gedən çoxalmanın olduğunu da qeyd edirlər. Aktinomisetlər qeyri-cinsi partenogenez yolla əmələ gələn sporlarla çoxalırlar. Bakteriyalarda sadə yolla gedən
da müəyyən edilmişdir. Bakteriyalar təzə qidalı mühitə daxil edildikdə onlar qidalı maddələri minimuma endirənə qədər çoxalır. Sonra isə çoxalma dayanır. Əgər çoxalma prosesinin gedişində mühitə əlavə qida maddələri daxil edilməzsə və əmələ gələn ifrazat məhsulları mühitdən ayrılmazsa, buradakı kultura dövrü kultura adlanır. Belə kultural papulyasiyalarda çoxalma s formalı çoxalma əyrisi üzrə 4 fazada gedir: embrional inkişaf və ya laq faza, intensiv loqarifmik və ya eksponensial faza, stasionar çoxalma və tələf olma fazaları. I faza embrional inkişaf və ya laq faza ( böyünmənin dayanmsı) dövründə hüceyrələrdə fermentlər, nuklein turşuları və zülallar sizntez olunur. Bu dövrdə hüceyrələr bölünmür, lakin mühitə uyğunlaşır. Onlar morfoloji və fizioloji dəyişkənliyə uğrayır, ölçüsü böyüyür və hüceyrələr bu dövrdə xarici mühit amillərinə qarşı çox həssas olurlar. II faza loqarifmik və ya eksponensial faza laq fazanı əvəz edir.
Bu dövrdə hüceyrələr kifayət qədər qidalı maddələrlə təmin olunmuşdur, mühitdə isə maddələr mübadiləsinin zərərli məhsulları toplanmışdır. Ona görə də bu fazada hüceyrənin çoxalması hər növün özünə məxsus müddətdə, eyni maksimal sürətlə həndəsi proqreslə gedir, qidalı maddələr sürətlə istifadə olunur. Lazımsız metabolizm məhsulları toplanır, çoxalmanın zəifləməsi gedir. Bəzi hüceyrələr bölünmədən qalır, hətta tək- tək tələf olan hüceyrələr də müşahidə olunur. III faza stasionar çoxalma fazası - Bu zaman qidalı maddələrin sərf olunub azalması və ifrazat məhsullarının əmələ gəlməsi hüceyrələrin bölünməsinə mənfi təsir göstərir. Ona görədə bu fazada çoxalan hüceyrələrlə tələf olan hüceyrələrin miqdarı nisbi bərabər olur. IV faza tələf olma fazası – Burada tələf olan hüceyrələrin miqdarı bölünən hüceyrələrdən artıq olur. Ona görə də bu dövrə tələf olmanın laqorifmik fazası deyilir. Mikroorqanizmlərin qidalanması Mikroorqanizmlər yaşamaq, inkişaf etmək, çoxalmaq üçün qidalanmalıdırlar. Xarici mühitdən qida maddələrinin mikrob hüceyrəsinə daxil olması və mikrobun həyat fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmiş maddələrin ifraz olunmasına maddələr mübadiləsi deyilir. Bütün canlı orqanizmlər kimi mikroblar maddələr mübadiləsiz yaşaya bilmirlər. Mikrobların qidalanması dedikdə, maddələrin daxil olub həzmə getməsi, yəni assimilyasiyası başa düşülür. Mikroorqanizmlərin qidalanması diffuziya (sərbəst daxil olma) və osmos ( hər hansı bir təsiri altında daxil olma) yolu ilə yarımkeçirici membran hüceyrələrindən hüceyrəyə maye qida maddələrinin daxil olması və metabolizm məhsullarının kənar edilməsidir. Qida maddələrinin membrandan daxil olma sürəti hüceyrənin quruluşundan, o cümlədən onda və ətraf mühitdə olan qida maddələrinin konsentrasiyasından və ətraf mühit amillərindən asılıdır. Mikroorqanizmlər qida kimi müxtəlif maddələrdən istifadə edirlər. Onların tərkibinə həm orqanogen maddələr, yəni üzvi maddələrin tərkibinə daxil olan maddələr (oksigen, hidrogen, karbon və azot), həm də mineral maddələr (kükürd, fosfor, kalium, kalsium, maqnezium, dəmir) daxildirlər. Bundan əlavə
mikroorqanizmlərin normal inkişafı üçün təbi suda və mineral qatlarda olan cüzi miqdarda mikroelementlər də tələb olunur (sink, bor, kobalt və marqansovka). Bəzi
mikroorqanizmlərin inkişafı
üçün xüsusi
maddələr də - boy maddələri, boy stimulyatorları da tələb olunur. Bu maddələrdə həyat üçün vacib olan vitaminlər, amin turşuları və onlara oxşar maddələr olurlar.
Mikroorqanizmlər oksigen və hidrogeni su və üzvi birləşmələrdən alırlar. Bəzi bakteriyalar havanın sərbəst oksigenini də mənimsəyirlər. Karbondan istifadə mənbəyinə görə mikroorqanizmlər
(avtos-özü, trofe -qidalanma) və
(heteros - başqqası) qruplara bölünürlər. Autotrof mikroorqanizmlər karbonun üzvi maddələrə çevrilməsi üçün zəruri olan enerjidən istifadə etmələrinə görə 2 qrupa ayrılırlar: 1. Günəş enerjisindən istifadə edənlər- fototroflar və ya fotosintezedicilər. 2. Kimyəvi reaksiyada əmələ gələn enerjidən istifadə edənlər- xemotroflar və ya xemosintezedicilər. Karbonun reduksiyasında hidrogen daşıyıyıcısı kimi üzvi və mineral maddələrdən istifadə oluna bilər. Bunlara görə də mikroorqanizmlər 2 qrupa:
- üzvi maddələri mənimsəyənlərə və
mineral maddələrdən istifadə edənlərə bölünürlər.
karbon qazını mənimsəmələrinə görə yaşıl bitkiləri xatırladırlar. Bu bakteriyalar tipik su orqanizmləri olub şirin və duzlu sularda yayılmışlar.Bunların təsnifatı Nil tərəfindən verilmiş vəo bu bakteriyaları 3 qrupa bölmüşdür. 1. Kükürd mənimsəyən qırmızı rəngli bakteriylar(Athiorhodaceae) 2. Kükürd mənimsəyən purpur bakteriyalar (Thiorhodaceae) 3. Kükürd mənimsəyən yaşıl bakteriyalar (Chlorobiaceae) Bakterial fotosintez anaerob şəraitdə gedir və burada oksigen xaric olmur. Bunlar bitkilərin hidrogen donoru kimi istifadə etdikləri sudan deyil, hidrogenin müəyyən donatorundan, məs: hidrogen sulfid, tiosulfat, molekulyar hidrogen və bəzi üzvi maddələrdən istifadə edirlər. Məs: 2CO 2 + H 2 S+ 2H
2 = 2(CH
2 O) +H
2 SO 4 Xemotrof mikroorqanizmlər fototroflara nisbətən daha geniş yayılmışdır. Bu prosesdə mikroorqanizmlər CO 2 -ni mənimsəyərkən günəş enerjisindən deyil, üzvi maddələrin oksidləşmə-reduksiya prosesində əmələ gələn enerjidən və qeyri-üzvi maddələrdən istifadə edir. Ona görə də belə orqanizmlərə xemotroflar deyilir. Xemotroflar 2 qrupa ayrılırlar : Xemolitotroflar - enerjini qeyri-üzvi maddələrdən, məs: NH 3 , NO
2 , CO, Fe +2 , H
2 , H
2 S və kükürdün digər tam oksidləşmiş birləşmələrindən alırlar.
maddələrdən alırlar. Bura bakteriyaların əksəriyyəti daxildir. Xemotrof xemosintez prosesi rus alimi Vinoqradski tərəfindən 1887- ci ildə rəngsiz kükürd mənimsəyən və nitritləşdirici bakteriyalarda öyrənilmişdir. Mühit şəraitində asılı olaraq bəzən öz autotrof qidalanmasını heterotrofla əvəz edən mikroblar da vardır ki, bunlara
adı verilir. Həm autotrof qidalanmada CO 2 -dən,
həm də heterotrof qidalanmada üzvi maddələrdən istifadə edən mikroorqanizmlərə miksotroflar deyilir.
Mikroorqanizmlərin tənəffüsü Mikrobların tənəffüsü dedikdə, bakteriya hüceyrələrində mürəkkəb üzvi maddələrin sadə maddələrə parçalanmasını, yəni dissimilyasiyası başa düşülür. Bu vaxt enerji əmələ gəlir ki, onu mikroblar özlərinin müxtəlif fəaliyyəti üçün istifadə edirlər. Bütün bakteriyalar tənəffüs tipinə görə obliqat aeroblar, mikroaerofillər, fakulatativ anaeroblar və obliqat anaeroblara bölünürlər. Obliqat aeroblar - atmosferdə 20%-ə qədər oksigen olduqda normal yaşaya bilir. Mikroaerofillər öz inkişafı üçün nisbətən az oksigen tələb edir. Molekulyar oksigen çox olduqda bunlar tələf olmasa da inkişafdan qalır. Məs: aktinomisetlər və s. Fakultativ anaeroblar - həm molekulyar oksigenli və həm də oksigensiz şəraitdə çoxala bilir.
edirlər. Bunlar oksigeni istifadə etdikləri qidalı mühitlərin parçalanmsı nəticəsində alırlar.
Mikroorqanizmlərin kimyəvi tərkibi Mikroorqanizmlərin bədənində bitki və heyvan orqanizmlərində olan kimyəvi maddələr vardır. Bakterial hüceyrə orta hesabla 80-85% sudan, 15-20% isə quru maddələrdən ibarətdir. Su hüceyrədə gedən kimyəvi proseslərdə iştirak edir. Su hüceyrədə iki formada olur: sərbəst və birləşmiş halda. Sərbəst su hüceyrə hissəcikləri arasında əlaqə yaradır, birləşmiş su isə hüceyrə kolloidləri ilə əlaqədardır. Quru maddələr əsasən üzvi birləşmələrdən ibarətdir. Üzvi maddələrdən əsas yeri zülallar tutur. Bəzi bakteriyalarda zülallar quru maddənin 50-80%-ni, maya göbələklərində 40-60%-ni, kif göbələklərində isə 15-40%-ni təşkil edir. Hüceyrənin quru maddəsinin 12-28%-ni karbohidratlar təşkil edirlər. Hüceyrələrin tərkibində yağlar və yağabənzər maddələr də vardır. Bunlar quru maddələrin 1,7-3,7%-ni təşkil edirlər. Mikrobların quru maddələrinin müəyyən hissəsini (15%-ni) mineral maddələr təşkil edir. Hüceyrə tərkibində 70-ə qədər makro- və mikro-elementlər vardır.
Fermentlər – zülal təbiətli birləşmələrdir. Onların bir hissəsi sadə zülallar – proteinlər qrupuna aid edilir. Belə fermentlərin hidroliz məhsulları yalnız amin turşularından ibarət olurlar. Oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarını kataliz edən fermentlərin hamısı mürəkkəb zülallar – proteidlər qrupuna daxildir. Bunların molekulunda zülali hissədən başqa, qeyri-zülali hissə, yəni prostetik qrup olur. Belə fermentlərin nə zülali hissəsi, nə də prostetik qrupları bir-birindən ayrılmış vəziyyətdə fermentativ aktivliyə malik olmur. Onlar yalnız bir- birilə birləşdikdən sonra fermentlər üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlər əldə edirlər. Mürəkkəb zülallar qrupuna daxil olan fermentlərin zülal hissəsi – apoferment, qeyri-zülali komponentləri isə koferment (tərkibinə üzvi maddə daxil olduqda) və ya aktivator (ancaq metal ionundan ibarət olduqda) adlanır. Hazırda 2000-ə qədər ferment məlumdur. Buna görə fermentlərin öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün onları təsniflşdirirlər. Yeni təsnifata əsasən fermentlər kataliz etdikləri reaksiyaların növlərinə görə aşağıdakı altı sinfə bölünürlər: 1) Oksireduktazalar. 2) Transferazalar. 3) Hidrolazalar. 4) Liazalar. 5) İzomerazalar. 6) Liqazalar ( sintetazalar). Bu siniflərin hər biri müəyyən sayda yarım siniflərə, qruplara bölünür. Oksireduktazalar sinfinə bioloji oksidləşmə proseslərini kataliz edən, hidrogen ionlarının və elektronların daşınmasını həyata keçirən fermentlər daxildir. Buraya peroksidaza, katalaza və s. fermentləri daxildir.
– müxtəlif kimyəvi qrupların bir molekuldan digərinə keçirilməsi ilə nəticələnən reaksiyaları kataliz edirlər. Məsələn, fosfotransferazalar, aminotransferazalar, metiltransfera-zalar. Burada aminotransferazalar – amin qrupunu amin turşulardan ketoturşulara daşıyan fermentlərdir. Hidrolazalar – molekuldaxili rabitələrin hidrolitik (su molekulunun birləşməsi ilə müşayiət olunan) parçalanma reaksiyalarını kataliz edən fermentlərdir. Məsələn, fosfotazalar fosfat turşusunun mürəkkəb efirlərini hidroliz edirlər. karboksiesterazalar – üzvi turşuların mürəkkəb efirlərini hidroliz edir, qlükozidazalar isə qlükozidlərin hidrolizini sürətləndirən fermentlərdir. Buraya mürəkkəb karbohidratları hidrolitik yolla parçalayan fermentlər, məsələn, amilaza, sellülaza kimi fermentlər də daxildir. Peptid rabitəsini hidroliz edən fermentlər (pepsin, tripsin və s.) də bu sinfin nümayəndələrinə aiddir. Liazalar substratdan bu və ya digər kimyəvi radikalı ayıran fermentlərdir. Karboksilazaları bu qrupun fermentlərinə misal göstərmək olar. Karboksilazalar aminturşuların tərkibində olan karboksil qruplarını onların molekulundan ayırır və karbon qazına çevirirlər.
üzvi birləşmələrin müxtəlif izomerlərin qarşılıqlı çevrilmələrini kataliz edir. Bura sis-trans- izomerazalar aiddir. Liqazalar- sintetazalar sinfinə pirofosfat rabitələrinin parçalanmasından alınan enerjidən istifadə edərək, sadə birləşmələrdən mürəkkəb maddələrin sintezini sürətləndirən fermentlər daxildir. Liqazalar zülalların, nuklein turşularının sintezində mühüm rol oynayırlar. Fermentlərin bir çox xüsusiyyətləri vardır: 1)
Onlar spesifikdirlər. Bu o deməkdir ki, bir ferment yalnız bir maddəyə təsir göstərir. 2)
Fermentlər yüksək fəallıq qabiliyyətinə malikdirlər. Məsələn, 1 ton nişastanı şəkərə çevirmək üçün 1 qr amilaza fermenti lazımdır. 3)
Fermentlər müxtəlif amillərin təsirinə həssasdırlar, tezliklə öz fəaliyyətini itirirlər. Onlar üçün optimal temperatura 40-50°C arasında yerləşir, temperaturun daha da yüksəlməsi isə fermentlərin aktivliyinin zəifləməsi və ya tamamilə itirilməsi ilə nəticələnir. Yüklə 177,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|