Viktor hüQO

---

VĠKTOR HÜQO. 

 

 

SƏFĠLLƏR. 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Cənab Miriel. 

 

1815-ci ildə ġarl-Fransua-B’envenü Miriel Din Ģəhərinin yepiskopu idi. Miriel yetmiĢ beĢ 

yaĢında bir qoca olub, 1806-cı ildən bəri Dində yepiskopluq taxtında əyləĢmiĢdi. 

Cənab Mirielin yeparxiyaya gəlməsi ilə doğan bütün dedi-qoduların danıĢacağımız əhvalat üçün 

heç bir cəhətdən əhəmiyyəti olmasa da, hər Ģeyi dürüst anlamaq üçün bunları qeyd etmək, bəlkə 

də, faydasız deyildir. Adamların yaydıqları Ģaiyələr həqiqət, yaxud yalan da olsa, hər halda, 

insanın həyatında, xüsusən, onun sonrakı taleyində, onun öz əməlləri qədər əhəmiyyətli rol 

oynayır. Cənab Miriel Eks də məhkəmə palatası müĢavirinin oğlu idi və, deməli, məhkəmə 

aristokratiyasına mənsub idi. Belə deyirdilər ki, onun atası öz vəzifəsini irsən oğluna vermək 

istədiyindən məhkəmə məmurları arasında çox yayılmıĢ olan bir adət üzrə onu çox tez, on 

səkkiz-iyirmi yaĢında ikən evləndirmiĢdi. Lakin Ģaiyələrə görə, ġarl Miriel evlənəndən sonra da 

bir çox dedi-qodulara səbəb olmuĢdu. O, boyu bir az qısa olsa da, təndürüst, zərif, çevik, zəkalı 

bir gənc idi, ömrünün birinci yarısını bütünlüklə kübar həyatına və eĢq macəralarına sərf etmiĢdi. 

Nəhayət, inqilab baĢlandı. Hadisələr sürətlə bir-birini təqib edirdi, məhkəmə məmurlarının 

seyrəlmiĢ, təqib edilən ailələrinin hərəsi bir yana qaçıb dağıldı. Miriel inqilabın hələ ilk 

günlərində Ġtaliyaya mühacirət etdi. Arvadı çoxdan bəri düçar olduğu döĢ xəstəliyindən orada 

öldü. UĢaqları yox idi. Bəs Mirielin sonrakı həyatı necə quruldu? Köhnə Fransa cəmiyyəti artıq 

süqut etmiĢdi. Mirielin öz ailəsi məhv olmuĢdu. 93-cü ildə ümidləri üzülən mühacirlərin 

nəzərində uzaqdan daha dəhĢətli görünən faciəli hadisələr baĢ vermiĢdi. Mirielin tərki-dünya 

etməsinə və yalqızlığa çəkilməsinə səbəb, bəlkə də, bunlar olmuĢdu? Yaxud, bəlkə də, eĢqbazlıq 

və əyləncələr içində ömür sürərkən o, varlığını qıran və maddi rifahını pozan ictimai sarsıntılar 

qarĢısında dayanmağa qadir insanın bəzən lap ürəyinə dəyib, onu yerlə yeksan edən gizli və 

dəhĢətli zərbələrdən birinə düçar olmuĢdu? Bu suallara heç kəs cavab verə bilməzdi: yalnız bu 

məlumdur ki, Miriel Ġtaliyadan qayıtdıqda artıq keĢiĢ idi. 

Cənab Miriel 1804-cü ildə Brinyolda məhəllə keĢiĢi olmuĢdu. O, artıq qocalmıĢdı və tək-tənha 

yaĢayırdı. 

Tacqoyma mərasimindən bir az əvvəl öz məhəlləsinə aid cüzi bir iĢ – bu iĢin nədən ibarət 

olduğunu indi təyin etmək artıq mümkün deyildi, – onu Parisə getməyə məcbur etmiĢdi. Öz 

məhəllə adamlarının xahiĢləri üçün müraciət etdiyi hökumət adamlarından biri də kardinal FeĢ 

idi. Bir dəfə imperator öz əmisini ziyarət etmək üçün gəldiyi zaman qəbul otağında gözləyən 

möhtərəm küre imperator həzrətləri ilə üz-üzə gəlmiĢdi. Napoleon qocanın onu maraqla 

nəzərdən keçirdiyini görüb, geri dönmüĢ və kəskin bir səslə soruĢmuĢdu: 

– Mərhəmətli insan, niyə mənə elə baxırsan? 

– Əlahəzrət, siz qarĢınızda mərhəmətli bir insanı görürsünüz, mən isə böyük bir insanı seyr 

edirəm. Hər birimiz bu tamaĢadan özü üçün müəyyən bir fayda ala bilər, – deyə Miriel cavab 

vermiĢdi. 

Ġmperator həmin axĢam kardinaldan bu keĢiĢin adını soruĢmuĢ, bir müddət sonra isə cənab 

Miriel özü belə gözləmədən Din Ģəhərinin yepiskopluğuna təyin olunduğunu eĢitmiĢdi. 

Lakin cənab Mirielin həyatının birinci yarısı haqqında söylənilənlərin nə dərəcədə doğru 

olduğunu heç kəs bilmirdi. Ġnqilabdan əvvəl Mirielin ailəsi o qədər də məĢhur deyildi. 

Cənab Miriel, boĢboğazları çox, ağıllı adamları az olan balaca bir Ģəhərə təzə köçmüĢ hər bir 

adamın düçar olduğu bir vəziyyətə düĢmüĢdü. O, yepiskop olmasına baxmayaraq, daha doğrusu, 

məhz yepiskop olduğu üçün bu qismətdən yaxasını qurtara bilməmiĢdi. Lakin onun adı ətrafında 

---

gedən danıĢıqlar Ģaiyə, dedi-qodu, boĢ söz və hətta cənubluların ifadəli dili ilə demiĢ olsaq, 

sadəcə, cəfəngiyatdan baĢqa bir Ģey deyildi. 

Hər halda, yepiskop Din Ģəhərində doqquz il qaldıqdan sonra ilk zamanlar balaca Ģəhəri və 

balaca adamları həmiĢə məĢğul edən bütün bu danıĢıqlar və dedi-qodular tamamilə unuduldu. 

Ġndi heç kəs onları təkrar etməyə, xatırlamağa cürət etməzdi. 

Cənab Miriel Din Ģəhərinə özündən on yaĢ kiçik olan bacısı, yaĢı ötmüĢ və hələ ərə getməmiĢ 

madmazel Batistina ilə birlikdə gəlmiĢdi. 

Onların yeganə qulluqçusu, madmazel Batistinanın yaĢıdı olan madam Maqluar, əvvəllər ―cənab 

kürenin xidmətçisi‖ ikən indi həm ―madmazel Batistinanın qulluqçusu‖, həm də ―yepiskop 

həzrətlərinin ev müdirəsi‖ olmuĢdu. 

Madmazel Batistina ucaboylu, solğun, arıq, mülayim bir adam idi, o, ―hörmətə layiq‖ sözlərinin 

təĢkil etdiyi idealı təcəssüm etdirirdi, çünki bizcə ―möhtərəm‖ adlanmaq üçün qadınlara ancaq 

analıq haqqı verə bilər. O, heç bir zaman gözəl olmamıĢdı, lakin bütün ömrü boyu yaxĢı iĢlər 

gördüyündən üzündə nə isə bir ağlıq, bir nur vardı, onun siması ―mərhəmət gözəlliyi‖ adlandırıla 

bilən bir gözəllik kəsb etmiĢdi. Gəncliyində arıq idisə, yaĢa dolduqda, bu arıqlıq, sanki, Ģəffaflığa 

çevrilmiĢdi və bu Ģəffaflıq içərisində, elə bil, mələk görünürdü, O bir bakirə, daha doğrusu, 

ruhun özü idi. O, elə bil, kölgədən toxunmuĢdu, cinsiyyətini bildirmək üçün lazım olan qədər 

cismi var idi, bir parça cism içində, sanki, bir nur parıldayırdı, iri gözləri daim yerə baxırdı, 

sanki, ruhu yer üzündə yaĢamaq üçün bəhanə axtarırdı. 

Madam Maqluar balacaboylu, ağsaçlı, dolğun, hətta ĢiĢman çalıĢqan bir qarı idi, daim hərəkətdə 

olduğundan həm də nəfəs darlığı xəstəliyinə mübtəla olduğundan həmiĢə tövĢüyürdü. 

Cənab Miriel Ģəhərə varid olduğu zaman onu imperatorun verdiyi dekret üzrə böyük ehtiramla 

yepiskop sarayına gətirdilər. Bu dekretə əsasən yepiskoplar rütbə və Ģöhrət etibarilə, general-

mayordan sonra birinci yeri tuturlar. Mer və məhkəmə sədri onu birinci olaraq ziyarət etdilər, 

generalın və prefektin yanına isə birinci olaraq Miriel özü getdi. 

Yepiskop öz vəzifəsinə baĢladıqda bütün Ģəhər yepiskopun iĢdə özünü necə göstərəcəyini 

gözləyirdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Cənab Miriel dönüb monsenyor B’envenü olur. 

 

Dindəki yepiskop sarayı xəstəxanaya bitiĢik idi. 

Bu, keçən əsrin əvvəllərində Paris darülfünunun ilahiyyat elmləri doktoru və 1712-ci ildə Din 

Ģəhərində yepiskop olmuĢ Simor abbatı monsenyor Anri Püje tərəfindən daĢdan tikilmiĢ gözəl və 

geniĢ bir bina idi. Bu bina, həqiqətən, bir knyaz sarayı idi. Burada hər Ģey: yepiskopun otaqları 

da, qonaq otaqları da, olduqca geniĢ və qədim Florensiya zövqündə tikilmiĢ rəsmi qəbul otaqları 

da, tağlı qalereyaları olan həyət də, gözəl ağaclar əkilmiĢ bağçalar da çox əzəmətli bir görünüĢə 

malik idi. AĢağı mərtəbədə yerləĢən və bağçaya baxan uzun və dəbdəbəli qalereyadakı yemək 

otağında monsenyor Anri Püje, 1714-cü il iyulun 29-da Ambren knyazı arxiyepiskop ġarl Brülar 

de Janlis, kapusin1 və Qras yepiskopu Antuan de Meqrin’i Fransanın böyük prioru Filipp de 

Vandom, abbat Sent-Onore de Leren, yepiskop Van baronu Fransua de Berton de Kril’on, 

hökmdar Qlandev yepiskopu Sezar de Sabran de Forkalk’e və bratori presviteri kralın saray 

vaizi, hökmdar Senez yepiskopu Jan Soanen üçün rəsmi ziyafət düzülmüĢdü. Bu yeddi 

möhtərəm zatın portreti yemək otağının divarlarını bəzəyirdi və əlamətdar 1714-cü il 29 iyul 

tarixi qızıl hərflərlə ağ mərmər lövhə üzərində yazılmıĢdı. 

Xəstəxana qarĢısında balaca bağçası olan ikimərtəbəli, alçaq, darısqal bir binada yerləĢmiĢdi. 

Yepiskop, gəldiyindən üç gün sonra xəstəxanaya baĢ çəkdi, sonra isə xəstəxana müdirindən 

xahiĢ etdi ki, onun yanına gəlsin. 

– Cənab müdir, bu saat xəstəxanada neçə xəstəniz vardır? – deyə ondan soruĢdu. 

– Ġyirmi altı, monsenyor. 

– Bəli, mənim hesabıma görə də o qədərdir, – deyə yepiskop təsdiq etdi. 

---

– Çarpayılar bir-birinə çox yaxındır, – deyə xəstəxana müdiri əlavə etdi. 

– Bəli, bu mənim də diqqətimi cəlb etdi. 

– Otaqlar palata üçün yaramır, onların havasını dəyiĢdirmək olduqca çətindir. 

– Bəli, mənə də elə göründü. 

– Bir də, bilirsinizmi, yaxĢı hava olanda, bağçamız sağalan xəstələrin hamısını tutmur. 

– Bunu mən də düĢündüm. 

– Yoluxucu xəstəliklər yayılan zaman bəzən yüzə qədər xəstə olur, biz nə edəcəyimizi bilmirik; 

məsələn, bu il yatalaq, iki il bundan əvvəl isə isitmə xəstəliyi düĢmüĢdü. 

– Bu fikir mənim də ağlıma gəldi. 

– Əlac nədir, monsenyor, – deyə xəstəxana müdiri davam etdi, – bütün bunlara dözməli oluruq. 

Bu müsahibə alt mərtəbənin qalereya Ģəklində tikilmiĢ yemək salonunda gedirdi. 

Yepiskop bir qədər sükut etdi, sonra birdən xəstəxana müdirindən soruĢdu: 

– Cənab, təkcə bu otaqda neçə çarpayı yerləĢə bilər? 

Müdir heyrətlə səsləndi: 

– Zati əqdəslərinin yemək salonundamı? 

Yepiskop otağa göz gəzdirərək fikrində, elə bil, nəyi isə ölçüb-biçir və hesablayırdı. 

O öz-özünə danıĢır kimi: 

– Bu otaqda azı iyirmi çarpayı yerləĢdirmək olar, – dedi, sonra da ucadan sözünə davam etdi, – 

Cənab müdir, burada, görünür bir səhv vardır. Siz iyirimi altı nəfərsiniz, özünüz də beĢ, ya altı 

kiçik otaqda yerləĢmisiniz. Biz isə cəmi üç nəfərik, amma altmıĢ adamlıq yer tutmuĢuq. Təkrar 

edirəm: burada, Ģübhəsiz, bir səhv vardır. Siz mənim yerimi tutmuĢsunuz, mən də sizin. Mənim 

evimi özümə qaytarın. Bu evin sahibi isə sizsiniz. 

Ertəsi gün xəstəxanada olan iyirmi altı xəstə yepiskop sarayına köçürüldü, yepiskop isə 

xəstəxana evində yerləĢdi. 

Cənab Mirielin ailəsi inqilab zamanı hər Ģeyini itirdiyi üçün onun varı-dövləti yox idi. Bacısı ildə 

beĢ yüz frank renta alırdı ki, bu da kilsə evində sadə bir həyat sürdükləri üçün onun Ģəxsi 

xərclərini görürdü. Cənab Miriel dövlətdən on beĢ min livr yepiskop maaĢı alırdı. Xəstəxanaya 

köçdüyü gün o, bu məbləğin necə sərf ediləcəyini həmiĢəlik müəyyən etdi. Onun öz əli ilə 

yazılmıĢ olduğu cədvəli təqdim edirik: 

 

EV XƏRCLƏRĠMĠN BÖLGÜSÜ. 

 

Kiçik seminariya üçün 

min beĢ yüz livr. 

Missioner cəmiyyəti üçün 

yüz livr. 

Mondid’e lazaristləri üçün  yüz livr. 

Parisdə olan əcnəbi ruhani missiyalarının seminariyaları üçün 

iki yüz livr. 

Müqəddəs ruh cəmiyyəti üçün 

yüz əlli livr. 

Müqəddəs torpağın ruhani idarələrinə 

yüz livr. 

Yetim yurdları cəmiyyətləri üçün 

üç yüz livr. 

Əlavə olaraq Arledəki həmin cəmiyyətlər üçün 

əlli livr. 

Həbsxanalarda dustaqların saxlanmasını yaxĢılaĢdıran xeyriyyə 

cəmiyyəti üçün 

dörd yüz livr. 

Dustaqlara kömək edən və onları xilas edən cəmiyyət üçün 

beĢ yüz livr. 

Borc üstündə dustaq olan ailə sahiblərini həbsdən çıxarmaq üçün  min livr. 

Yeparxiyada ehtiyacı olan müəllimlərin maaĢına əlavə üçün 

iki yüz livr. 

Yuxarı Alp departamentində ehtiyat çörək mağazaları üçün 

yüz livr. 

Yoxsul qızları pulsuz oxutmaq üçün Din, Manok və Sisteron 

Ģəhərlərində təĢkil edilmiĢ qadın cəmiyyətinə 

min beĢ yüz livr. 

Yoxsullar üçün 

altı min livr. 

ġəxsi xərclərim üçün  min livr. 

 

Cəmi: on beĢ min livr. 

---

 

Yepiskop Miriel Dində olduğu müddətdə bu cədvəli, əsla, dəyiĢmədi. Gördüyümüz kimi, bu 

cədvəli o, ―ev xərclərimin bölgüsü cədvəli‖ adlandırırdı. 

Madmazel Batistina heç bir etiraz göstərmədən bu bölgünü qəbul etdi. Bu müqəddəs qızın 

nəzərində Din yepiskopu həm qardaĢ, həm də keĢiĢ idi, qan qohumluğu qanununa görə onun 

dostu, kilsə qanununa görə rəhbəri idi. O, yepiskopu sevir və ona səmimiyyətlə pərəstiĢ edirdi. 

Cənab Miriel danıĢdığı zaman Batistina etiraz etmədən ona qulaq asar, onun hər bir hərəkətini 

sözsüz bəyənərdi. Yalnız xidmətçi qadın, madam Maqluar altdan-altdan donquldanardı. 

Yuxarıda gördüyümüz kimi yepiskop öz xərcləri üçün ancaq min livr ayırmıĢdı ki, bu da 

madmazel Batistinanın pensiyası ilə birlikdə ildə min beĢ yüz livr edirdi. Ġki qarı ilə bir qoca bu 

pulla dolanırdı. 

Hətta Dinə bir keĢiĢ gəldiyi zaman yepiskop madam Maqluarın ciddi qənaətçiliyi və madmazel 

Batistinanın evi bacarıqla idarə etməsi sayəsində onu yaxĢı nahara qonaq edə bilirdi. 

Cənab Mirielin Dinə gəldiyi gündən üç ay keçmiĢdi. Bir gün o dedi: 

– Necə olsa, mən pul cəhətdən çox korluq çəkirəm! 

– Bəs nə? – deyə madam Maqluar səsləndi. – Axı Ģəhərdə ekipaj saxlamaq və yeparxiyanı 

gəzmək üçün departamentin sizə verməli olduğu minik xərcini yepiskop həzrətləri hələ tələb 

etməmiĢdir. Qabaqkı yepiskoplar bu xərci həmiĢə alırdılar. 

Yepiskop dedi: 

– Bu doğrudur. Siz tamamilə haqlısınız, madam Maqluar. Cənab Miriel ərizə yazıb həmin pulları 

tələb etdi. Bir az sonra ali Ģura yepiskopun tələbini nəzərə alaraq, ona ―Cənab yepiskopun ekipaj 

saxlamaq, poçt karetaları tutmaq və yeparxiyanı gəzmək xərcləri‖ adı ilə ildə üç min frank 

verməyi qərara aldı. 

Bu hadisə yerli burjuaziya arasında böyük gurultuya səbəb oldu. Ġmperiyanın bir senatoru, 

BeĢyüzlər ġurasının keçmiĢ üzvü, özünü on səkkiz brümer tərəfdarı kimi göstərib Ģəhərin 

yaxınlığında gözəl senator mülkünə sahib olmuĢ bir zat bu münasibətlə ruhani iĢlər naziri cənab 

Biqo de Priamenenin adına qeyzlə dolu gizli bir məktub göndərmiĢdi. AĢağıda dərc etdiyimiz 

sətirlər həmin məktubdan alınmıĢdır. 

―Ekipaj saxlamaq xərci! Heç dörd min nəfər əhalisi olmayan bir Ģəhərdə ekipaj nəyə lazımdır? 

Yeparxiyanı gəzmək xərci! Əvvələn yeparxiyanı gəzmək kimə lazımdır? Ġkincisi, bu dağlıq 

yerlərdə poçt karetalarında necə gəzmək olar? Burada yol yoxdur, yalnız atla gəzmək 

mümkündür. Hətta ġato-Arnudakı Düransu körpüsü də ikitəkərli öküz arabasının ağırlığına güclə 

davam gətirə bilir. Bu keĢiĢlərin hamısı acgöz və xəsis olur. Ġndiki təzə gəldiyi zaman özünü ağır 

tuturdu. Ġndi isə o, keçmiĢdəkilər kimi hərəkət edir. Ona ekipaj və poçt karetaları lazım 

olmuĢdur! Əvvəlki yepiskoplar kimi ona da dəbdəbə və zinət lazımdır. Ah, bu keĢiĢlər! Cənab 

qraf, inanın ki, imperator bizi bütün bu uzunətəklərin əlindən qurtarmadıqca, iĢlər 

düzəlməyəcəkdir. Rədd olsun papa! (Roma ilə iĢlər dolaĢmağa baĢlayırdı). 

Mənə gəldikdə mən yalnız və yalnız Sezar tərəfdarıyam. Və sairə və sairə‖. 

Yeni maaĢ təyin edilməsi madam Maqluarı çox sevindirdi. 

O, madmazel Batistinaya: 

– Nə yaxĢı oldu, – dedi. – Monsenyor əvvəlcə baĢqalarının halına qaldısa, nəhayət, özünü də 

düĢünməli oldu. O, özünün bütün xeyriyyə iĢlərini qaydaya salmıĢdır. Bu üç min frank isə artıq 

bizə çatacaqdır. Nəhayət! 

Həmin axĢam yepiskop aĢağıdakı cədvəli yazıb bacısına verdi. 

 

YOL VƏ EKĠPAJ XƏRCLƏRĠ ÜÇÜN ALINAN MƏBLƏĞ. 

 

Xəstəxanadakı xəstələrə ət suyu vermək üçün  

min beĢ yüz livr. 

Eksdə yetimlərə kömək cəmiyyəti üçün  

iki yüz əlli livr. 

Draqinyanda yetimlərə kömək cəmiyyəti üçün  

iki yüz əlli livr. 

Küçəyə atılmıĢ uĢaqların bəslənməsi üçün   beĢ yüz livr. 

Yetimlər üçün  

beĢ yüz livr. 

---

 

Cəmi: üç min livr. 

 

Yepiskop Mirielin büdcəsi belə idi. 

Ayinlərin icrası, xeyir-dua, xaç mərasimi, moizə, kilsələrin dualanması, nikah duası və sairə kimi 

mərasimdən toplanan əlavə yepiskop mədaxilinə gəlincə, cənab Miriel varlılardan mümkün 

qədər çox alır və aldığını yoxsullara paylayırdı. 

Çox keçmədən yepiskopun üzərinə hər tərəfdən ianələr yağmağa baĢladı. Varlılar da, yoxsullar 

da hamı cənab Mirielin qapısını döyürdü, kimi sədəqə istəməyə, kimi də sədəqə verməyə gəlirdi. 

Bir il keçmədi ki, yepiskop bütün ianə verənlərin xəzinədarları və bütün ehtiyac içində olanların 

daxıldarı oldu. Onun əlindən çoxlu pullar gəlib keçirdi, lakin heç bir Ģey onu öz həyat tərzini 

dəyiĢməyə və zəruri ehtiyacı ödəyən miqdardan artıq bir Ģey sərf etməyə vadar edə bilməzdi. 

Əksinə, aĢağılarda səfalət və ehtiyac həmiĢə yuxarı təbəqələrin mürüvvət və səxavətindən çox 

olduğu üçün, cənab Miriel aldıqlarını demək olar ki, almamıĢdan əvvəl paylayırdı, – quru 

torpağa düĢən su da bu cür dərhal yox olur. Yepiskopun əlinə nə qədər pul gəlirdisə, çatıĢmırdı. 

O da öz-özünü soyurdu. 

Adətə görə yepiskoplar yazdıqları dini fərman və əmrlərin baĢında xaç mərasimi zamanı onlara 

verilmiĢ adların hamısını qeyd edirdilər, yoxsul əhali də öz yepiskopuna məhəbbətini izhar 

etmək üçün bir çox adamların içərisindən onlara daha çox mənalı görünənini seçmiĢdilər. Onlar 

Mirieli monsenyor Byenvenü1 çağırmağa baĢladılar. Biz də öz tərəfimizdən onu bu adla 

çağıracağıq. Bu ad onun özünün də xoĢuna gəlirdi. O deyirdi: – ―Mən bu adı sevirəm. Byenvenü 

―monsenyorun‖ təshihi kimi bir Ģeydir‖. 

Biz, əsla, iddia etmirik ki, burada yepiskopun portretini düzgün təsvir etdik. Biz yalnız bunu 

deyə bilərik ki, bu portret, hər halda, ona çox bənzəyir. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Mərhəmətli yepiskopun pis yeparxiyası. 

 

Yepiskop öz ixtiyarında olan yerləri gəzmək üçün aldığı maaĢı yoxsullara paylamasına 

baxmayaraq, yeparxiyanı gəzməkdən əl çəkmirdi. Din yeparxiyasını gəzmək isə çətin idi. Orada 

düzənlik az, dağlar çox, yollar demək olar ki, yox idi. Orada otuz iki məhəllə kilsəsi, qırx bir 

vikariat və monsenyora tabe olan iki yüz səksən beĢ kilsə vardı, bunların hamısını gəzib 

dolanmaq asan iĢ deyildi. Lakin yepiskop bütün çətinlikləri dəf edirdi, yaxına getməli olduqda 

piyada gedər, düzənlikləri tək atlı arabada gəzər, dağları isə at belində dolaĢardı. Adətən hər iki 

qarı onu müĢayiət edərdi, yalnız səfər onlar üçün ağır olduğu zaman yepiskop yola tək çıxardı. 

Bir dəfə o, Senezdəki qədim yepiskop iqamətgahına eĢĢək belində gəlmiĢdi. O zaman pul kisəsi 

boĢ olduğundan, baĢqa bir vasitə ilə yola çıxmaq imkanı yox idi. Onu qarĢılamaq üçün yepiskop 

sarayının bayır qapısına çıxan Ģəhər meri yepiskopun eĢĢəkdən düĢməsini görüb hiddətlə ona 

baxmıĢdı. Burada olan bir neçə Ģəhərli də ona gülmüĢdü. Yepiskop demiĢdi: ―Cənab mer və 

cənab Ģəhərlilər, sizin hiddətinizin səbəbini baĢa düĢürəm. Siz bu fikirdəsiniz ki, mənim kimi adi 

bir kilsə xadimi üçün həzrət Ġsanın mindiyi bir heyvanın belində gəzmək böyük ədəbsizlikdir. 

Sizi əmin edirəm ki, bu hərəkətimə səbəb heç də Ģöhrətpərəstlik deyil, ehtiyac və zərurətdir‖. 

Səyahət zamanı o, mərhəmətli, mülayim olar, adamlara moizə etməkdən daha çox onlara söhbət 

edərdi. Dəlil və timsal üçün uzağa getməzdi. Bir yerin əhalisinə qonĢu yerin əhalisini nümunə 

göstərərdi. Yoxsullarla sərt rəftar edilən yerlərdə deyərdi: ―Brianson əhalisinə baxsanız, onlar 

yoxsullara, dul arvadlara və yetimlərə hamıdan üç küp qabaq ot biçməyə icazə vermiĢlər və 

yoxsulların köhnə evləri uçduqda təzədən onlar üçün pulsuz ev tikirlər. Bunun əvəzində Allah 

onların ölkəsini bərəkətli etmiĢdir. Bir əsr olar ki, o yerlərdə bir adam belə öldürülməmiĢdir‖. 

Əhalisinin hamısı pula həris olan və öz məhsullarını tez yığmağa çalıĢan kəndlərdə isə deyərdi: 

―Ambren əhalisinə bir baxın, oğulları orduda, qızları isə Ģəhərdə xidmət edən bir ailə baĢçısı 

biçin vaxtı xəstələnib iĢləyə bilmədikdə, keĢiĢ moizəsində əhalini ona yardım etməyə dəvət edir 

---

və bazar günü əhali – kiĢilər, qadınlar, uĢaqlar – Ġbadətdən sonra o yoxsulun tarlasına gedib 

məhsulunu yığır, taxılını, küləĢini anbara doldururlar‖. Pul, ya miras üstündə savaĢan ailələrə: 

―Devolni dağlılarına baxsanız, – deyərdi, – onlar o qədər sərt bir ölkədə yaĢayırlar ki, orada əlli 

ildə bir dəfə bülbül səsi eĢitməzsən. Bununla belə orada bir ailə baĢçısı öldükdə oğulları çörək 

qazanmaq üçün baĢqa yerlərə çıxıb gedir və bütün əmlakı öz bacılarına verirlər ki, onlar özlərinə 

ot tapa bilsinlər‖. Əhalisi məhkəməbazlığı sevən vilayətlərdə fermerlərin öz var-yoxlarını ərizə 

kağızlarına sərf etdiklərini gördükdə deyirdi: ―Keyras vadisinin xeyirxah kəndlilərinə bir baxın. 

Onlar üç min nəfərdir! Ġlahi! Onlar balaca bir respublika kimi yaĢayırlar! Orada nə hakim, nə də 

məhkəmə məmuru var. Bütün iĢləri mer özü görür. O özü vergi təyin edir, özü vicdanla iĢ görür, 

Ģikayətlərə pulsuz baxır, mirası varislər arasında mükafatsız bölür, məhkəmə xərci tələb etmədən 

qərar çıxarır və ədalətli adam olduğu üçün sadə adamlar da ona itaət edirlər‖. Məktəb 

müəllimləri olmayan kəndlərdə, o, yekə keyrasslıları nümunə göstərərək: ―Bilirsinizmi, onlar nə 

edirlər? – deyirdi. – On iki-on beĢ evdən ibarət olan balaca bir kənd həmiĢə müəllim saxlaya 

bilmədiyi üçün, vadinin bütün əhalisi yığıĢıb bir neçə müəllim tutar, on gün birində qalıb, dərs 

verirlər. Bu müəllimlər yarmarkalarda olurlar, mən da onları orada görmüĢəm. Onları 

Ģlyapalarının qaytanlarına taxılmıĢ qaz lələklərindən dərhal tanıya bilərsiniz. Yalnız savad 

öyrədən müəllimlərin bir lələyi, həm savad, həm də hesab öyrədənlərin iki lələyi, savad, hesab 

və latın dili öyrədənlərin isə üç lələyi olur. Üç lələkli müəllimlər – böyük alim adamlardır! Belə 

halda nadan qalmaq eyib deyilmi? Siz də keyraslılar kimi edin‖. 

O qayğıkeĢ ata kimi bu cür ciddi nitqlər söyləyərdi, münasib misallar olmayanda, o, özündən 

ibrətli hekayələr uydurardı. Bu hekayələr çox qısa, lakin obrazlı olub, məqsədə uyğun gələrdi, – 

Həzrət Ġsanın da etiqadla dolu gözəl nitqlərində bu xüsusiyyət var, – ona görə də dedikləri 

həmiĢə inandırıcı olardı. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Sözə uyğun iĢ. 

 

Onun söhbəti xoĢ və Ģən olurdu. Yanında yaĢayan iki qarı ilə daim onların anlaya biləcəyi bir 

Ģəkildə danıĢardı, güləndə uĢaq kimi ürəkdən gülərdi. 

Madam Maqluar onu ―monsenyor cənabları‖ adlandırmağı sevərdi. Bir dəfə o, kitabxanasının 

rəflərindən bir kitab götürmək üçün kreslosundan ayağa qalxdı. Kitab üst rəflərin birində idi. 

Yepiskopun boyu qısa olduğuna görə əli çatmadı. O, madam Maqluara müraciətlə: ―Madam 

Maqluar, mənə bir stul gətirin, – dedi, – Monsenyor cənabları o rəfə çatacaq qədər uca deyildi‖. 

Onun uzaq qohumlarından biri olan qrafinya de Lo hər dəfə onun hüzurunda üç oğlunun 

―ümidləri‖ adlandırdığı bir Ģeyi xatırlatmaq üçün fürsəti əldən verməzdi. Qrafinyanın çox 

qocalmıĢ və ehtimal ki, ölümü yaxınlaĢan bir neçə qohumu vardı, bu qohumların bilavasitə varisi 

qrafinyanın oğulları idi. Kiçik oğluna nənəsinin ölümündən sonra azı yüz min livrlik bir renta 

çatmalı idi; ortancıl oğlu əmisinin ölümündən sonra hersoq tituluna malik olacaq idi, böyük oğlu 

isə babasının ölümündən sonra per titulu qazanacaq idi. Yepiskop, adətən, bu sadədil və 

bağıĢlana biləcək analıq lovğalığına dinməz-söyləməz qulaq asardı. Lakin bir daha madam de Lo 

bütün bu mirasların və ―ümidlərin‖ təfsilatını təkrar etdiyi zaman yepiskop ona həmiĢəkindən 

çox dalğın görünmüĢdü. Qrafinya küskün bir halda sözünü kəsərək: ―Aman Allah! – demiĢdi. – 

Əmioğlu, siz nə üçün fikrə getdiniz?‖ Yepiskop ona cavab vermiĢdi ki: Mən, yanılmıramsa, 

mübarək Avqustinin əsərində oxumuĢ olduğum qəribə bir Ģey haqqında fikirləĢirəm. Orada 

yazılmıĢdır: Ümidinizi o kəsə bağlayın ki, onun heç bir varisi yoxdur. 

Bir dəfə də o bir məktub almıĢdı. Bu məktubda ondan yerli dvoryanlardan birinin dəfnində 

iĢtirak etməyi xahiĢ edirdilər, məktubun bütün bir səhifəsində mərhumun titulları, sonra da 

qohumlarının bütün feodal və aristokrat adları təntənə ilə göstərilirdi. Yepiskop bunu oxuyub: 

―Ölümün kürəkləri nə qədər möhkəm imiĢ! – demiĢdi. – Görün adamlar onun üzərinə nə qədər 

ağır titul yükü qoymuĢ və öz Ģöhrətləri üçün hətta qəbirdən də nə qədər ustalıqla istifadə 

etmiĢlər!‖. 

---

Yeri gəldikdə o, zarafat etməyi sevərdi, ancaq onun yüngül istehzasında həmiĢə ciddi bir məna 

gizlənərdi. Bir dəfə pəhriz günlərinə Dinə gənc bir vikari gəlmiĢ və böyük kilsədə moizə etmiĢdi. 

O, yaxĢı bir natiq idi. Moizəsi mərhəmət məsələsinə həsr edilmiĢdi. Gənc vikari varlıları, 

qorxunc boyalarla təsvir etdiyi cəhənnəmdən yaxa qurtarmaq və gözəl, fərəhli Ģəkildə təsvir 

etdiyi cənnətə layiq olmaq üçün, yoxsullara yardım etməyə çağırırdı. Onu dinləyənlər arasında 

ticarət iĢlərindən uzaqlaĢmıĢ, lakin bəzən sələmçiliklə məĢğul olan cənab Jeboran adında zəngin 

bir alverçi vardı: o, qalın mahud, cürbəcür astarlıq parça və fəs hazırlamaqla iki milyon frank pul 

qazanmıĢdı. Jeboran ömründə bir dəfə də olsun dilənçiyə sədəqə verməmiĢdi. Bu moizədən 

sonra isə hər bazar günü kilsənin qapısında duran bir neçə qoca dilənçi qadına onun bir sual 

verdiyini görmüĢdülər. Bu sədəqə altı dilənçinin payına düĢürdü. Bir gün yepiskop onun sədəqə 

verdiyini görüb gülümsəyərək, hamısına dedi: ―Bax, cənab Jeboran bir su qiymətinə cənnəti satın 

alır!‖. 

Məsələ sədəqəyə gəldikdə, yepiskop rədd cavabından belə ruhdan düĢməzdi və bu kimi hallarda 

çox zaman elə sözlər tapardı ki, adamları fikirləĢməyə məcbur edərdi. Bir dəfə o, Ģəhər 

salonlarının birində yoxsullar üçün sədəqə toplayırdı, qonaqlar arasında markiz de ġantersye adlı 

zəngin və xəsis bir qoca da vardı. O, eyni zamanda həm ultraroyalist, həm də ultravolterçi idi, – 

o zaman belə hallar olurdu. Yepiskop markizə yanaĢaraq əlini onun çiyninə qoyub demiĢdi: 

―Cənab markiz, siz mənə bir Ģey verməlisiniz‖. Markiz üzünü ona çevirib quru cavab vermiĢdi: 

―Monsenyor, mənim öz yoxsullarım vardır‖. – Yepiskop isə: ―Onları mənə verin‖ – demiĢdi. 

Bir gün yepiskop böyük kilsədə belə bir moizə elədi: ―Əziz qardaĢlarım! Mehriban dostlarım! 

Fransada bir milyon üç yüz iyirmi min üç deĢikli, yəni iki pəncərəli və bir qapılı, bir milyon 

səkkiz yüz on yeddi min – iki deĢikli, yəni bir qapı ilə bir pəncərəli kəndli evi, nəhayət, üç yüz 

qırx altı min də birdeĢikli – birqapılı daxma vardır. Bunun səbəbi pəncərə və qapı vergisi deyilən 

Ģeydir. Bu evlərə yoxsul ailələrini, qarıları, kiçikyaĢlı uĢaqları köçürün, onda görərsiniz ki, isitmə 

xəstəliyi də, baĢqa xəstəliklər də belə yerlərdən törəyir! Heyhat! Allah insanlara yaĢamaq üçün 

hava vermiĢdir, qanun isə Allahın verdiyi havanı satır. Mən qanunu pisləmək istəmirəm, ―mən 

Allaha Ģükür və səna edirəm! Ġzerdə, Varda, Yuxarı və AĢağı Alp dağlarında kəndlilərin əl 

arabası belə yoxdur, onlar peyini dallarında daĢıyırlar: onlarda Ģam da yoxdur, qatranlı talaĢa və 

qatrana salınmıĢ ip yandırırlar. Yuxarı Dofine tərəflərindəki kəndlərdə bu bir adətdir. Kəndlilər 

altı ayda bir dəfə çörək biĢirirlər, yanacaq əvəzinə quru mal təzəyi iĢlədirlər. QıĢda həmin çörəyi 

balta ilə doğrayaraq, bütün günü suda isladırlar ki, yemək mümkün olsun. QardaĢlar, mərhəmət 

edin, bir görün ətrafınızdakı insanlar nə qədər əzab və əziyyət çəkirlər!‖. 

Yepiskop Provansda anadan olduğundan, bütün Cənubi Fransa Ģivələrini mənimsəmiĢdi və yeri 

gəldikcə AĢağı Langedok, AĢağı Alp və Yuxarı Dofine ifadələrini iĢlədirdi. Bu isə sadə 

kəndlilərə olduqca xoĢ gəlir və onun sözlərinin daha çox təsir etməsinə və ürəklərə yol açmasına 

səbəb olurdu. Daxmalar və dağlar onun öz evi kimi idi. O, ən yüksək fikirləri ən adi, xalqın 

anladığı bir dildə ifadə edə bilir, bütün Ģivələri bildiyi üçün, bütün ürəklərə yol tapırdı. 

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, o, istər zadəganlarla, istərsə də sadə adamlarla bir cür rəftar 

edərdi. 

O, vəziyyəti dərindən öyrənmədən heç kəsi təqsirləndirməzdı. O, deyərdi: ―Günahın keçdiyi yolu 

nəzərdən keçirək!‖. 

―KeçmiĢ günahkar‖ – o gülümsünərək özünü belə adlandırırdı. Çox sərtlik etməzdi, qəzəbli 

möminlər kimi qaĢlarını çatmadan öz fikirlərini tamamilə açıq təbliğ edərdi. Onun təlimini 

qısaca olaraq, təxminən, bu surətdə ifadə etmək olar: 

―Ġnsanın cismi vardır, bu cisim eyni zamanda onun üçün həm ağır bir yük, həm də vəsvəsədir. O, 

bu cismi sürüyür və ona tabe olur. 

O, öz cisminə ciddi fikir verməli, cilovunu çəkməli, susdurmalı və yalnız əlacsız qaldıqda ona 

tabe olmalıdır. Bu itaətkarlıqda da günah gizlənə bilər, lakin bu cür günah bağıĢlanacaq bir 

günahdır. Bu, yıxılmaqdır, ancaq dizi üstə yıxılmaqdır və ibadətlə qurtara bilər. 

Müqəddəs olmaq – müstəsna bir Ģeydir; ədalətli olmaq isə qaydadır. Yolunuzdan çıxın, yıxılın, 

günah iĢ görün, ancaq ədalətli olun. 

---

Mümkün qədər az günah etmək – insan üçün qanun budur. Heç günah etməmək mələklərin 

arzusudur. Yer üzündə nə varsa günaha tabedir. Günah cazibə qüvvəsinə malikdir‖. 

Bir məsələ üstündə hamı ucadan qıĢqırmağa və öz qəzəbini bildirməyə baĢladığı zaman yepiskop 

gülümsəyərək deyərdi: ―Oho! Yəqin, burada söhbət hamının iĢlədiyi böyük bir günah haqqında 

gedir. Buna görə vicdanı təmiz olmayanlar qorxmuĢlar və Ģübhəni özlərindən rədd etməyə 

tələsirlər‖. 

O, insan cəmiyyətinin ağır yükünü daĢıyan arvadlara və yoxsullara qarĢı çox mərhəmətli idi. O 

deyirdi ki, ―Arvadların, uĢaqların, nökərlərin, zəiflərin, yoxsulların və cahillərin xəta etməsində 

ərlər, atalar, ağalar, güclülər, varlılar və alimlər müqəssirdir‖. 

O, həmçinin deyərdi ki, ―Cahillərə bacardığınızı öyrədin, onlara pulsuz təhsil verməməkdə 

cəmiyyətin özü müqəssirdir, cəmiyyət yaydığı cəhalət üçün məsuldur. Qaranlıq içində olan 

qəlbdə günah doğar. Müqəssir günah edən deyil, bu qaranlığı yaradandır‖. 

Göründüyü kimi, müxtəlif Ģeylər haqqında o, qəribə və xüsusi bir tərzdə mühakimə yürüdərdi. 

Mən belə zənn edirəm ki, o, bu fikirləri Ġncildən iqtibas etmiĢdi. 

Bir dəfə o, istintaqı gedən və yaxın zamanda məhkəməsi təyin ediləcək bir cinayət iĢindən xəbər 

tutdu. Bədbəxt bir adam, bir qadını və o qadından olan uĢağını çox sevdiyindən, tamamilə pulsuz 

qaldığı zaman saxta pul kəsməyə baĢlayır. O zamanlar saxta pul kəsmək üçün ölüm cəzası 

verilirdi. Həmin qadın, sevgilisinin kəsdiyi birinci saxta pulu iĢə vermək istərkən tutulur. Onu 

həbs edirlər, lakin təkcə onun özünün təqsirini təsdiq edəcək sübutlar vardı. Yalnız o, öz etirafı 

ilə sevgilisini ələ verə bilər və məhv edə bilərdi. Qadın onun müqəssir olduğunu inkar edir. 

Ġstintaq davam edir. Qadın inadla susur. Bu zaman kral prokurorunun ağlına belə bir hiylə gəlir: 

o, qadının sevgilisinə böhtan ataraq, onu xəyanətdə təqsirləndirir və onun yazmıĢ olduğu 

məktublardan məharətlə seçdiyi parçaların köməyi ilə bu bədbəxt qadını inandırır ki, həmin 

adam onu aldatmıĢdır və baĢqasını sevir. Qadın qısqanclıqdan ağlını itirərək, sevgilisini ifĢa edir. 

Hər Ģeyi boynuna alıb təsdiq edir. KiĢi labüd məhv olacaq idi. Yaxın zamanda onu bu qadınla 

Eksdə mühakimə edəcəkdilər. Bu barədə hamı danıĢırdı və hamı prokurorun məharətinə heyran 

qalırdı. O, qısqanclığı iĢə salaraq, qəzəbdən həqiqət, intiqamdan isə ədalət doğurmuĢdu. 

Yepiskop bunları sükutla dinləmiĢ, sonra isə soruĢmuĢdu: 

– Bu kiĢini və bu qadını harada mühakimə edəcəklər? 

– Cinayət məhkəməsində, – cavabını aldıqda isə: 

– Kral prokurorunu harada mühakimə edəcəklər? – demiĢdi. 

Din Ģəhərində faciəli bir hadisə baĢ vermiĢdi. Bir nəfər adam öldürdüyü üçün, ölüm cəzasına 

məhkum edilmiĢdi. Bu yazıq nə çox oxumuĢ, nə də tamamilə cahil deyildi. Yarmarkada 

hoqqabazlıq və mirzəlik edərdi. Bütün Ģəhər əhli məhkəmə prosesini böyük maraqla izləyirdi. 

Edamdan bir gün əvvəl həbsxana keĢiĢi xəstələnir. Dustağın ömrünün son dəqiqələrində onun 

yanında olmaq üçün baĢqa bir keĢiĢ tapmaq lazım gəlir. Məhəllə keĢiĢinə müraciət edirlər. Lakin 

keĢiĢ rədd edir və deyir: ―Bunun mənə dəxli yoxdur, mənim bu ayinlə və bu kəndirbazla nə iĢim 

var? Mən də xəstəyəm. Bir də ki, ora ümumiyyətlə, mənim yerim deyil‖. Bu cavabı yepiskopa 

xəbər verirlər. O, ―Cənab küre haqlıdır, – deyir. – Bu yer onun deyil, mənimdir‖. 

O, dərhal həbsxanaya gedib kəndirbazın salındığı kameraya daxil olur, onu adı ilə səsləyir, 

əlindən tutub söhbət etməyə baĢlayır. O, yeməyini, yatmağını unudub, bütün günü həbsxanada 

məhkumun ruhu üçün Allaha ibadət etməklə və onu da ibadətə təĢviq etməklə keçirir. O, dustağa 

ən böyük və eyni zamanda ən sadə həqiqətlərdən danıĢır. O bu dustağın ağası, qardaĢı, dostu və – 

yalnız ona xeyir-dua vermək üçün – onun yepiskopu olur. O, dustağa təsəlli və ürək verməklə 

onun qəlbini iĢıqlandırır. Bu adam müsibətlə ölməli idi, ölüm onun təsəvvüründə bir uçurum idi. 

O bu uçurumun kənarında titrəyərək dayanmıĢdı və dəhĢətindən geri çəkilirdi. O, tamamilə 

laqeyd olacaq dərəcədə cahil deyildi. Ölüm hökmü onu çox bərk sarsıtmıĢ və sanki, bizi kainatın 

sirrindən ayıran və bizim həyat adlandırdığımız səddi yarmıĢdı. O bu məĢum yarıqlardan bu 

dünyanın hüdudu xaricində olan Ģeyləri görmək üçün daim baxır və orada yalnız zülmət görürdü. 

Yepiskop iĢıq görməkdə ona kömək etdi. 

---

Ertəsi gün, o bədbəxti aparmağa gəldikləri zaman yepiskop onun yanında idi. O, əynində 

bənövĢəyi rəda, döĢündə yepiskop xaçı olduğu halda dustağın dalınca çıxdı və camaat qarĢısında 

qolları kəndirlə bağlı cani ilə yan-yana durdu. 

O, cani ilə birlikdə arabaya mindi və onunla bir yerdə eĢafota çıxdı. Bir gün əvvəl qəmgin və 

məyus olan məhkumun indi sifəti iĢıqlanmıĢdı. O, ruhunun sakitləĢdiyini hiss edirdi və Allaha 

ümid bağlamıĢdı. Yepiskop onu qucaqladı və gilyotinanın bıçağı enməyə hazır olan zaman ona 

dedi: ―Ġnsanlar tərəfindən öldürüləni Allah dirildir, qardaĢları tərəfindən qovulan özünə ata tapır. 

Dua et, inan, əbədi həyata qədəm qoy! Atamız oradadır! ―Yepiskop eĢafotdan düĢdüyü zaman 

gözlərində elə bir Ģey var idi ki, camaatı geri çəkilməyə vadar etdi. Onun üzünün solğunluğumu, 

yoxsa qayğısız sakitliyimi insanı heyrətə gətirdiyini söyləmək çətindir. O, zarafatla ―saray‖ 

adlandırdığı sadə evinə qayıtdığı zaman bacısına dedi: ―Mən indi təntənəli bir dəfn 

mərasimindən gəlirəm‖. 

Böyük və gözəl niyyətlər çox zaman baĢa düĢülmədiyindən Ģəhərdə yepiskopun hərəkətini 

bəyənməyən adamlar da tapıldı. Onlar deyirdilər: ―Bu, özünü göstərmək arzusudur‖. Ancaq bu 

söhbət yalnız salonlarda gedirdi. XoĢ əməllərə Ģübhə ilə baxmaq niyyətində olmayan camaat isə 

mütəəssir olmuĢ və heyran qalmıĢdı. 

Yepiskopa gəlincə, gilyotina mənzərəsi ona bir zərbə kimi təsir etmiĢdi və bu zərbədən o, uzun 

zaman özünə gələ bilməmiĢdi. 

Doğrudan da, eĢafot qurulub, qarĢıda durduğu zaman adamı, elə bil, qara basır. Nə qədər ki, siz 

gilyotinanı öz gözlərinizlə görməmiĢsiniz, ölüm cəzasına az-çox laqeyd münasibət bəsləyə 

bilərsiniz, öz rəyinizi söyləməyə bilərsiniz, ―hə‖ və ya ―yox‖ deyə bilərsiniz, lakin elə ki 

gilyotinanı gördünüz, sarsıntı o qədər dəhĢətli olur ki, siz onun əleyhinə və ya lehinə olduğunuzu 

qəti surətdə bildirməyə məcbursunuz. Bəziləri, de Mestr kimi, ona məftundur, bəziləri isə, 

Bekkari kimi, ona lənətlər oxuyur. Gilyotina – qanunun məğzidir, onun adı vindictadır1, o bitərəf 

deyil və sizin bitərəf qalmağınıza da yol vermir. Ġnsan onu görəndə titrəyir, onu anlaĢılmaz bir 

hiss bürüyür. Bütün ictimai problemlər gilyotina bıçağının ətrafında öz sual iĢarələrini qoyur. 

EĢafot kabusdur. EĢafot taxta səki deyil, eĢafot maĢın deyil, eĢafot – taxtadan, dəmirdən və 

kanatdan qayrılmıĢ və məĢum bir təĢəbbüsə malik canlı bir məxluqdur, elə bil, bu səki görür, bu 

maĢın eĢidir, bu mexanizm baĢa düĢür, elə bil, bu taxtanın, bu dəmirin, bu kanatların öz iradəsi 

vardır. EĢafotu görəndə insanın qəlbini ölüm dəhĢəti bürüyür və eĢafot öz gördüyü iĢin müdhiĢ 

və Ģüurlu iĢtirakçısı kimi görünür. EĢafot – cəlladın yoldaĢıdır o, insanı məhv edir, ətini yeyir, 

qanını içir. EĢafot – hakimin və dülgərin icad etdiyi bir əjdaha, saysız-hesabsız qurbanların 

ölümündən əmələ gəlmiĢ, nə isə dəhĢətli bir həyatla yaĢayan kabusdur. 

Yepiskopun aldığı təəssürat dəhĢətli və dərin idi: edamın sabahı günü və çox-çox sonra belə, o 

pəriĢan görünürdü. MəĢum dəqiqənin qeyri-təbii sakitliyi artıq yox olmuĢdu. Ġctimai məhkəmə 

kabusu onu daim təqib edirdi. Adətən, hər bir vəzifəsini ifa etdikdən sonra məmnun və fərəhli 

qayıdan bu din xadimi, sanki, indi nəyə görə isə özünü məzəmmət edirdi. Hərdənbir o, öz-özü ilə 

danıĢır və yavaĢ səslə ələmli monoloqlar söyləyirdi. O monoloqlardan birini burada qeyd edirik, 

onu bir dəfə axĢamüstü bacısı eĢitmiĢ və yadında saxlamıĢdı: ―Mən bunun bu qədər dəhĢətli 

olduğunu heç bir zaman düĢünməzdim. Ġnsan qanunlarını görməyəcək dərəcədə ilahi qanunların 

dərinliklərinə varmaq cinayətdir. Ölüm məsələsində yalnız tanrı hakimdir. Nə haqqa görə 

insanlar bu dərkedilməz aləmə əl atırlar?!‖ 

Zaman keçdikcə bu təsir zəifləmiĢ və ehtimal ki, onun xatirəsindən silinib getmiĢdi. Lakin 

adamlar görmüĢdülər ki, o gündən sonra yepiskop edam meydanından keçməkdən çəkinir. 

Yepiskop Mirieli gündüz və gecə – hər zaman bir xəstənin və ya can verməkdə olan bir adamın 

yanına çağırmalı olardı. O, baĢa düĢürdü ki, bu onun əsas vəzifəsi, həm də ən mühüm iĢidir. 

BaĢsız qalmıĢ ailələr onu çağırmağa belə ehtiyac duymurdular, o özü onların yanına gəlirdi. O, 

sevdiyi arvadını itirmiĢ bir kiĢinin və ya uĢağını itirmiĢ bir ananın yanında saatlarla dinməzcə 

oturmağı bacarardı. Lakin nə zaman sükut etmək lazım gəldiyini bildiyi kimi, nə zaman söz 

söyləmək lazım olduğunu da bilirdi. Ah, o, nə gözəl təsəlli verən bir adam idi! O, kədəri 

unutdurmağa çalıĢmazdı, əksinə, kədəri daha da dərinləĢdirib, sonra ümid verməklə onu 

dağıdardı. O deyərdi: ―Ölənlərə baĢqa nəzərlə baxmaqdan çəkinin. Torpağın altında çürüyən Ģeyi 

---

düĢünməyin. Diqqətlə baxın, göylərdə canlı bir iĢıq görəcəksiniz, o sizin əziz öləninizin 

ruhudur‖. O bilirdi ki, etiqad dərdə əlacdır. O, məyus olan adama təsəlli verməyə, onu sakit 

etməyə çalıĢır, öz qismətinə boyun əyən insanları ona nümunə göstərər və məzara doğru baxan 

kədəri ulduzlara doğru baxan kədərə çevirməyə çalıĢardı. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Monsenyor B’envenünün öz cübbələrini həddindən çox geyib köhnəltməsi haqqında. 

 

Cənab Mirielin ailə həyatı da onun dünyagörüĢünü ailədən kənar həyatı kimi tamamilə əks 

etdirirdi. Din Ģəhəri yepiskopunun öz arzusu ilə keçirdiyi yoxsul həyat onu yaxından müĢahidə 

etməyə imkanı olan hər bir Ģəxs üçün maraqlı və eyni zamanda ibrətli bir tamaĢa idi. 

Bütün qocalar və mütəfəkkirlərin əksəriyyəti kimi o da az yatardı. Ancaq bu qısa yuxu çox dərin 

olardı. Səhər yepiskop bir saata qədər düĢüncəyə dalardı, sonra kilsədə və ya evində ibadət 

edərdi. Ġbadətdən sonra çovdar çörəyi ilə öz inəklərinin südündən bir qəlyanaltı edərdi. Sonra iĢə 

giriĢərdi. 

Yepiskop çox məĢğul adamdır. O, hər gün yeparxiyanın katibi olan keĢiĢi və öz baĢ vikarilərini 

qəbul etməlidir. O, ruhani cəmiyyətlərinin fəaliyyətinə nəzarət etməli, imtiyazları paylamalı, 

ayin, dua kitabları, kilsə katexizisi və sairə kimi dini ədəbiyyatı araĢdırmalı, keĢiĢ 

nəsihətnamələri yazmalı, moizələri təsdiq etməli, məhəllə keĢiĢləri ilə merləri barıĢdırmalı, 

ruhani və inzibati məktublar yazmalı – bir yandan dövlət, o biri tərəfdən Papa ilə rabitə saxlamalı 

idi, xülasə, min cür iĢ görməli olurdu. 

Bu cür iĢdən, kilsə ibadətlərindən və ayinlərdən qalan vaxtını, hər Ģeydən əvvəl, yoxsullara, 

xəstələrə və ürəyi dərdlilərə sərf edərdi, dərdliləri, xəstələri və yoxsulları ziyarət etmək vəzifəsi 

qurtardıqdan sonra qalan saatları da iĢə sərf edərdi: öz bağını belləyər və ya oxuyub yazardı. Bu 

iki iĢə o, bir ad vermiĢdi: ―Bağbanlıq etmək‖. O: ―Ağıl- bağdır‖ deyərdi. Günortaya yaxın, hava 

gözəl olduqda, o çıxıb Ģəhərdə, ya da Ģəhərin kənarında piyada gəzər və çox zaman yoxsul 

daxmalara girərdi. Pambıqla sarınmıĢ isti bənövĢəyi rədasına bürünmüĢ, ayağında da bənövĢəyi 

corab, qaba ayaqqabı, baĢında isə yoğun qızıl qotazları olan yastı üçguĢəli bir Ģlyapa, uzun 

əsasına dayana-dayana gözlərini yerə dikmiĢ, dərin düĢüncələrə dalmıĢ halda yalqız gəzərdi. 

O, haraya qədəm qoysaydı, orada bayram olardı. Sanki, o, özü ilə iĢıq və istilik gətirirdi. UĢaqlar 

və qoca kiĢilər onu qarĢılamaq üçün qapıya çıxardılar, sanki, onlar günəĢi qarĢılayırdılar. 

Yepiskop onlara, onlar da yepiskopa xeyir-dua verərdilər. Ehtiyac içində olanlara onun evini 

göstərərdilər. 

Hərdənbir o, dayanıb kiçik oğlan və qızlarla söhbət edər, analarının üzünə gülümsərdi. Pulu 

olanda yoxsulların yanına, qurtaranda isə varlıların yanına gedərdi. 

Cübbələrini uzun müddət geydiyindən və onların köhnəliyinin camaatın gözünə dəyməsini 

istəmədiyindən, pambıqlı bənövĢəyi rədasını geyinməmiĢ Ģəhərə çıxmazdı. Ġsti yay günlərində 

bu ona bir qədər ağırlıq edərdi. 

Gəzməkdən evə qayıtdıqda nahar edərdi. Nahar səhər yeməyinə bənzərdi. 

AxĢam saat doqquzun yarısında bacısı ilə bərabər Ģam edərdi, madam Maqluar isə masa baĢında 

onlara xidmət edərdi. Bu yeməklərdən sadə yemək ola bilməzdi. Lakin məhəllə keĢiĢlərindən biri 

Ģama qonaq qaldıqda, madam Maqluar fürsətdən istifadə edərək, yepiskop həzrətlərinə gözəl göl 

balığı və ya dağdan gətirilmiĢ təzə ov quĢundan ləzzətli xörək hazırlayıb süfrəyə qoyardı. Hər bir 

keĢiĢ yaxĢı Ģam etməyi üçün bir bəhanə idi və yepiskop buna mane olmazdı. Adi günlərdə isə 

yeməkləri suda biĢmiĢ tərəvəzdən və zeytun yağı ilə hazırlanmıĢ Ģorbadan ibarət idi. Buna görə 

də Ģəhərdə deyərdilər: ―Yepiskopumuzun keĢiĢ qonağı olmadıqda, özü rahib kimi nahar edir‖. 

AxĢam yeməyindən sonra o, yarım saata qədər madmazel Batistina və madam Maqluarla söhbət 

edərdi, sonra öz otağına girərək, gah ayrı-ayrı vərəqlər üzərində, gah da kitabların haĢiyələrində 

yazı yazmağa baĢlardı. Yepiskop çox oxumuĢ adam idi, hətta bir qədər də alim idi. Öləndən 

sonra yepiskopun beĢ, yaxud altı, olduqca maraqlı əlyazması qalmıĢdı. Bunların arasında 

müqəddəs kitabdan götürülmüĢ ―Ġbtidada ilahi ruh sular üzərində dolaĢardı‖ Ģeri haqqındakı 

---

mülahizəsi də var idi. O, bu Ģeri üç mətnlə, yəni ərəbcə, ―Tanrının küləkləri əsirdi‖ Ģeri və Ġosif 

Flavinin ―Dağlardan yerə küləklər əsdi‖ sözləri ilə və nəhayət, Onkelosun ―Tanrıdan doğan 

ruzigar sular üzərində əsirdi‖ sözlərini yəhudi təfsiri ilə müqayisə etmiĢdi. BaĢqa bir əsərində 

Ptolemaid yepiskopu və bu kitabın müəllifinin ulu babası olan Hüqonun ilahiyyat əsərlərini təhlil 

edir və müəyyən edir ki, keçən əsrdə Barleykur təxəllüsü ilə nəĢr edilmiĢ müxtəlif kiçik əsərlər 

də həmin yepiskop tərəfindən yazılmıĢdır. 

Yepiskop bəzən hər hansı bir kitabı oxuduğu yerdə birdən dərin fikrə dalardı, fikrindən ayıldığı 

zaman həmiĢə o, kitabın kənarında bir neçə Ģey yazardı. Çox zaman bu cür yazılarla onların qeyd 

olunduğu kitabın məzmunu arasında heç bir rabitə olmazdı. Bizim əlimizdə olan bir kitabın 

kənarlarında yepiskopun yazıları vardır. Bu kitabın adı belədir: ―Lord Jermenin general Klinton, 

general Kornvalis və Amerika hərbi donanmasının admiralları ilə yazıĢması. Versalda kitabçı 

Puensonun, Parisdə isə sahil boyu Avqustinlər küçəsindəki kitabçı Pisonun mağazasında satılır‖. 

Kitabın üstündəki qeyd budur: 

―Ey həzirül-vicud! 

Ekkleziast sənə qadir Allah, Makkaveylərin kitabı Yaradan, efeslilərin adına yazılmıĢ Namə 

Azadlıq deyir. Barux səni Namütənahi, Zəbur – Hikmət və Həqiqət, Ġohan – ĠĢıq, Səltənətlər 

kitabı – Tanrı, Ġsxod – Qəzavü-qədər, Levit – Qüdsiyyət, Yezdra – Ədalət adlandırır, kainat sənə 

Allah, insan – Ata deyir, Süleyman peyğəmbər isə sənə Mərhəmət adı vermiĢdir və bu, sənin 

adlarının ən yaxĢısıdır‖. 

AxĢam saat doqquza yaxın hər iki qadın yuxarı gedər, yepiskop da səhərə qədər birinci 

mərtəbədə tək qalardı. 

Burada biz Din yepiskopunun mənzilini düzgün təsvir etməliyik. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Yepiskop evini qorumağı kimə tapĢırmıĢdı. 

 

Biz dedik ki, yepiskopun yaĢadığı ev iki mərtəbədən ibarət idi: aĢağıda üç otaq, üstdəki 

mərtəbədə də üç otaq vardı. Evin ən yuxarısı çardaq idi. Evin dal tərəfində – dörddəbir 

desyatinlik bir bağ vardı. Qadınlar ikinci mərtəbədə, yepiskop isə birinci mərtəbədə olurdu. 

Qapısı birbaĢ küçəyə açılan birinci otaq – yemək otağı, ikincisi – yataq otağı, üçüncüsü də ibadət 

otağı idi. Ġbadət otağından çıxmaq üçün yataq otağından, yataq otağından çıxmaq üçün də yemək 

otağından keçmək lazım gəlirdi. Ġbadət otağının bir küncündə pərdə arxasında qonaqlar üçün 

çarpayı qoyulmuĢdu. Kəndlərdən öz kilsələrinin iĢi və ehtiyacları üçün Din Ģəhərinə gələn 

keĢiĢlərə yepiskop bu çarpayıda yatmaq üçün yer verirdi. 

KeçmiĢ xəstəxana apteki – evə yapıĢıq olan və bağçaya baxan kiçik bina – mətbəxə və ərzaq 

anbarına çevrilmiĢdi. 

Bundan baĢqa, bağçada bir pəyə də vardı ki, əvvəllər xəstəxana mətbəxi burada yerləĢirdi, indi 

isə orada yepiskop iki inək saxlayırdı. Bu iki inəyin südü az da olsa, çox da olsa, yepiskop hər 

səhər yarısını xəstəxanaya göndərər və: ―Mən zəkatımı verirəm‖, – deyərdi. 

Yepiskopun yataq otağı xeyli böyük idi. QıĢda onu qızdırmaq asan deyildi. Dində odun çox baha 

olduğundan, yepiskop inəklərin olduğu pəyədə taxtadan arakəsmə düzəldib özü üçün balaca bir 

otaq düzəltmiĢdi. Bərk Ģaxta olanda gecələrini həmiĢə orada keçirərdi. Bu otağı o, özünün qıĢ 

salonu‖ adlandırmıĢdı. 

Ġstər bu ―qıĢ salonu‖nda, istərsə də yemək otağında dördguĢəli sadə taxta masadan və dörd həsir 

stuldan baĢqa heç bir Ģey yox idi. Yemək otağında, bundan baĢqa, çəhrayı rənglə boyanmıĢ 

köhnə bir bufet dururdu. Bunun kimi baĢqa bir bufetin üstünə yepiskop ağ dəsmal və ucuz 

krujeva örtüb mehrab halına salmıĢdı, bu mehrab ibadət otağını bəzəkli göstərirdi. 

Yepiskopu özlərinə ruhani ata seçmiĢ varlı qadınlar və Din Ģəhərinin baĢqa dindar qadınları 

dəfələrlə yığıĢıb, monsenyorun Ġbadət otağı üçün təzə bəzəkli mehrab almağa pul toplamıĢdılar. 

Yepiskop hər dəfə pulları alıb, yoxsullara paylayardı. O deyirdi: ―Ən yaxĢı mehrab təsəlli tapmıĢ 

və Allaha Ģükür edən hər zavallının ruhudur!‖. 

---

Ġbadət otağında diz çökmək üçün qoyulmuĢ iki həsir oturacaq, yataq otağında isə bir həsir kreslo 

vardı. Birdən yepiskopun yanına yeddi, yaxud səkkiz qonaq, məsələn: prefekt, general, yerli 

qarnizon polkunun qərargah rəisi, ruhani məktəbinin bir neçə Ģagirdi gəldiyi zaman ―qıĢ 

salonunda‖, ibadət otağında olan pulları, yepiskopun yataq otağındakı kreslonu gətirmək lazım 

gəlirdi. Hər yeni qonaq üçün baĢqa otaqların birindən stul gətirilər və bu surətlə on birə qədər 

stul toplanardı. 

Bəzən birdən on iki qonaq gəlirdi, onda yepiskop çətin vəziyyətdən çıxmaq üçün, qıĢ günlərində 

buxarının yanında ayaq üstə durar, yay günlərində isə bağçada gəzinməyə baĢlardı. 

Küncdə pərdənin arxasında bir stul da vardı, ancaq həsiri yırtıq və yalnız üç ayağı salamat 

olduğundan, onu yalnız divara dayadıqdan sonra üstündə oturmaq olardı. Madmazel Batistitanın 

otağında da vaxtilə zərli bəzəkləri olan, üzünə güllü Çin taftası çəkilmiĢ böyük bir kreslo vardı; 

ancaq pilləkən çox dar olduğu üçün onu ikinci otağa pəncərədən keçirmək lazım gəlmiĢdi, 

deməli, lazım olduğu zaman bu kresloya ümid bəsləmək olmazdı. 

Bir zamanlar madmazel Batistina qırmızı ağacdan qayrılmıĢ və üstünə sarı utrext məxməri 

çəkilmiĢ divanı olan qonaq otağı mebeli almaq arzusunda idi. Lakin bu ən azı beĢ yüz franka 

tamam olardı; bu məqsəd üçün o, beĢ ildə yalnız qırx iki frank və on su yığa bildiyindən bir Ģey 

çıxmayacağını anlayaraq, bu arzusundan əl çəkmiĢdi. Bir də ki, həyatda öz idealına nail olan 

varmıdır? 

Yepiskopun yataq otağını təsəvvür etməkdən daha asan bir Ģey yoxdur. Bu evin aynabənd qapısı 

bağçaya çıxırdı, qapının qarĢısında bir dəmir xəstəxana çarpayısı vardı. Çarpayının qabağına 

yaĢıl sarjdan pərdə çəkilmiĢdi, çarpayının yanında, pərdənin arxasında zərif tualet Ģeyləri vardı; 

bütün bunlar yepiskopun vaxtilə kübar bir adam olduğunu və keçmiĢ adətlərini xatırladırdı; bu 

otağın daha iki qapısı olub, biri buxarının yanından ibadət otağına, o biri də kitab Ģkafının 

yanından yemək otağına açılırdı, ĢüĢə qapısı olan böyük kitab Ģkafının içi kitabla dolu idi, buxarı 

mərmər rəngində rənglənmiĢdi, üzü taxtadan idi, həm də heç vaxt qalanmazdı. Buxarının içində 

odun qoymaq üçün iki dəmir sacayaq vardı ki, bunların da qabaq tərəfləri bir zaman 

gümüĢlənmiĢ olan çiçək hörüyünə bənzər naxıĢlar və Ģırımlarla bəzənmiĢ iki vaza vardı, bunlar 

yepiskop evində bir bəzək nümunəsi idi. Buxarının üstündə isə zəri tökülmüĢ taxta çərçivə içində 

köhnə qara məxmərin üstündə vaxtilə gümüĢlənmiĢ olan, indi isə gümüĢü getmiĢ misdən çarmıxa 

çəkilmiĢ Ġsanın heykəli vardı. ġüĢə qapının qabağında böyük bir masa, onun da üstündə 

mürəkkəbqabı, kağız yığınları və bir neçə qalın kitab dururdu. Masanın qabağında bir həsir 

kreslo qoyulmuĢdu. Çarpayının yanında ibadət otağından gətirilmiĢ bir kiçik oturacaq dururdu. 

Çarpayının hər iki tərəfində divardan oval çərçivəli iki portret asılmıĢdı. ġəkillərin tutqun fonu 

üzərində qızıl hərflərlə yazılmıĢ sözlərdən burada kimin təsvir edildiyi aydın olurdu: bunlardan 

biri Sen-Klod yepiskopu abbat ġalionun, o biri isə – Aqd baĢ vikarisi, ġartr yeparxiyasında 

Sisterian rahibləri cəmiyyətinə mənsub olan QranĢan abbatı, abbat Turtonun portreti idi. 

Yepiskop bu otağı xəstələrdən aldığı zaman portretləri orada tapmıĢ və əvvəlki yerlərində 

saxlamıĢdı. Bunlar keĢiĢ idi və ehtimal ki, sədəqə verən keĢiĢlər idi, – yepiskopun portretlərə 

ehtiram etməsi üçün bu iki əsas kifayət idi. O bu portret sahibləri haqqında yalnız bunu bilirdi ki, 

hər ikisi bir gündə, yəni 1785-ci il aprelin 27-də kral tərəfindən biri yepiskop vəzifəsinə, o biri 

isə – vikari vəzifəsinə təyin edilmiĢdir. Bu qeyd QranĢan abbatının portretinin arxasında dörd 

parça yapıĢqanla yapıĢdırılmıĢ və zamanın gediĢindən saralmıĢ bir vərəq kağızın üzərində rəngi 

getmiĢ mürəkkəblə yazılmıĢ idi. Madam Maqluar tozunu silmək üçün portretləri çıxardığı zaman 

yepiskop bu qeydi görmüĢ və oxumuĢ idi. 

Yepiskopun yataq otağının pəncərəsindən qaba yun parçadan köhnə bir pərdə asılmıĢdı. Bu 

pərdə o qədər köhnəlmiĢdi ki, madam Maqluar təzəsini almamaq üçün, onu lap ortasından 

tikməyə məcbur olmuĢdu. Bu tikiĢ xaç Ģəklində idi. Yepiskop bunu tez-tez göstərər və deyərdi: 

– Nə yaxĢı olmuĢdur! 

Birinci və ikinci mərtəbələrdə olan otaqların hamısı, kazarmalarda və xəstəxanalarda olduğu 

kimi, əhənglə ağardılmıĢdı. 

Doğrudur, sonrakı illərdə aĢağıda görəcəyimiz kimi, madam Maqluar madmazel Batistinanın 

otağında divarlarda əhəngin altında bəzi rəsmlər kəĢf etmiĢdi. Bu ev xəstəxanaya 

---

çevrilməmiĢdən əvvəl Ģəhər əhalisinin yığıncaq yeri imiĢ. Bu rəsmlər də o vaxtdan divarlarda 

qalıbmıĢ. Otaqların döĢəməsi qırmızı kərpicdən idi və hər həftə yuyulurdu, çarpayıların 

qarĢısında yerə həsir döĢənmiĢdi. Ümumiyyətlə, demək lazımdır ki, bu iki qadın bütün evi 

olduqca təmiz saxlayırdı. Təmizlik yepiskopun yol verdiyi yeganə zinət idi. O deyərdi: 

―Təmizliyin yoxsullara ziyanı yoxdur‖. 

Lakin etiraf etmək lazımdır ki, yepiskopun əvvəlki sərvətindən altı gümüĢ xörək dəsti, bir də 

xörək çəkən gümüĢ qaĢıq qalmıĢdı; madam Maqluar bunların hər dəfə qaba kətan süfrə üzərində 

parladığını gördükcə, fərəhlənirdi. Biz Din yepiskopunu həqiqətdə olduğu kimi təsvir etdiyimiz 

üçün bunu da gizlətməməliyik ki, o tez-tez: ―GümüĢ qaĢıq və gümüĢ çəngəllə yemək adətindən 

mən asanlıqla əl çəkə bilməzdim‖, – deyərdi. 

Bu gümüĢ qablardan baĢqa, yepiskopun iki böyük gümüĢ Ģamdanı da vardı ki, nənəsindən ona 

miras qalmıĢdı. Mum Ģam keçirilmiĢ bu Ģamdanlar yepiskopun yataq otağında, buxarının üstündə 

olardı. Evdə qonaq olanda isə madam Maqluar Ģamdanları yandırıb masanın üstünə qoyardı. 

Yenə orada, yepiskopun yataq otağında, onun çarpayısının baĢ tərəfində kiçik bir divar Ģkafı 

asılmıĢdı; madam Maqluar hər axĢam altı gümüĢ xörək dəstini və xörək çəkən qaĢığı oraya 

qoyardı. Qeyd etmək lazımdır ki, Ģkafın açarı həmiĢə üstündə olardı. 

Yuxarıda dediyimiz biçimsiz tikintilərdən görkəmi bir qədər pozulan bağda dörd xiyaban vardı; 

bu xiyabanlar bağın ortasında olan çirkab quyusunun yanından xaç Ģəklində ayrılırdı. Bağı əhatə 

edən ağ hasar boyunca da bir xiyaban keçirdi. Xiyabanların arasındakı dörd kvadratın ətrafında 

ĢümĢad ağacları əkilmiĢdi. Bu kvadratların üçündə madam Maqluar tərəvəz əkərdi, 

dördüncüsündə isə yepiskop çiçəklik düzəltmiĢdi. Bağda bir neçə meyvə ağacı da vardı. Bir dəfə 

madam Maqluar zarafatyana demiĢdi: ―Monsenyor, siz istəyirsiniz ki, hər Ģey fayda versin, 

ancaq bağın bu hissəsi heç bir fayda vermir. Burada çiçək əvəzində kahı əkilsə idi, daha yaxĢı 

olardı‖. Yepiskop ―Yanılırsınız, madam Maqluar, – demiĢdi. – Gözəllik də faydalılar qədər 

faydalıdır‖ Bir qədər susduqdan sonra isə əlavə etmiĢdi: ―Bəlkə, daha faydalıdır‖. 

Üç və ya dörd ləkə bölünmüĢ bu bir parça yer yepiskopu kitablarından az məĢğul etmirdi. O, 

həvəslə burada bir-iki saat vaxt keçirər, bitkilərin ucunu vurar, alaq otlarını çıxarar, yer qazar, 

toxum əkərdi. Lakin həĢərata qarĢı həqiqi bağbanlar qədər düĢmənçilik etməzdi. Bunu da qeyd 

etmək lazımdır ki, o, özünü heç də bitkiçi hesab etmirdi. Onun təsnifatdan və solidizmdən baĢı 

çıxmaz, Turneforla təbii üsul arasında heç bir fərq qoymaz, kisəli bitkiləri ləpəlilərdən üstün 

tutmaz, nə Jüsəyenin lehinə, nə də Linneyin əleyhinə danıĢmazdı. O, bitkiləri öyrənməzdi, 

sadəcə olaraq çiçəkləri sevirdi. Alimlərə qarĢı dərin bir hörmət bəsləyər, lakin heç bir Ģey 

bilməyənlərə daha artıq ehtiram edər və onlara da, bunlara da hörmətində davam edərək hər yay 

axĢamı yaĢıl tənəkə suçiləyəni ilə öz ləklərini sulayardı. 

Evin qapılarının heç biri açarla bağlanmırdı. Yemək otağının birbaĢ kilsə meydanına çıxan qapısı 

vaxtilə bir zindan qapısı kimi sürməli və kilidli idi. Yepiskop gələn kimi bu sürmələri və kilidləri 

çıxarmağı əmr etdiyindən, bu qapı gecə-gündüz yalnız sürgü ilə bağlanardı. Hər bir yolçu gecə-

gündüz istədiyi vaxt bu qapını sadəcə itələməklə aça bilərdi. Qapının belə açıq qalması əvvəllər 

hər iki qadını çox narahat edərdi, lakin Din yepiskopu onlara: ―Siz istəyirsinizsə, öz otaqlarınıza 

sürmə düzəltdirin‖, – demiĢdi. Nəticədə yepiskopun arxayınlığı onlara keçmiĢdi, hər halda, onlar 

da özlərini elə göstərməyə çalıĢırdılar. Yalnız madam Maqluarın ürəyinə bəzən qorxu düĢərdi. 

Yepiskopa gəldikdə isə, onun bu xüsusdakı fikrini Tövratın bir səhifəsi kənarında yazmıĢ olduğu 

bu üç sətir izah və ya Ģərh edir: ―Burada çətinliklə gözə çarpan bir nöqtə var: həkimin qapısı heç 

bir zaman bağlı olmamalı, keĢiĢin qapısı da daim açıq olmalıdır‖. 

―Tibb elminin fəlsəfəsi‖ adlı baĢqa bir kitabda da yepiskop belə bir qeyd etmiĢdi: ―Mən də onlar 

kimi həkim deyiləmmi? Mənim də xəstələrim var: əvvələn, onların xəstə adlandırdıqları adamlar, 

ikincisi, mənim bədbəxt adlandırdığım adamlar‖... 

Kitabın baĢqa bir yerində də belə yazılmıĢdı: ―Sizdən sığınacaq istəyən adamın adını 

soruĢmayın. Məhz öz adını gizlədən adamın sığınacağa xüsusi ehtiyacı vardır‖. 

Bir dəfə hörmətli bir küre, – onun Kulubru küresi, yaxud Pompyeri küresi olduğu yadımda deyil, 

– madam Maqluarın xahiĢinə görə monsenyor Byenvenüdən soruĢmuĢdu ki, monsenyor gecə və 

gündüz qapını içəri girmək istəyən hər adamın üzünə açıq qoymaqla bir qədər ehtiyatsızlıq 

---

etmədiyinə tamamilə əmindirmi? Bu qədər pis mühafizə edilən evdə bir bədbəxtlik üz verə 

biləcəyindən qorxmurmu? Yepiskop bu sualı verən keĢiĢin çiyninə toxunub, mülayim, lakin 

ciddi bir tərzdə demiĢdi: ―Nisi Dominus custodierit domum, in vamum vigilant qui custodiunt 

eam1‖. Bu sözdən sonra monsenyor söhbəti dəyiĢib, baĢqa məsələlərə keçmiĢdi. 

O, tez-tez təkrar edirdi: ―KeĢiĢ də draqun2 polkovniki qədər cəsarətli olmalıdır. Ancaq Sizdəki 

cəsarət sakit cəsarət olmalıdır‖. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Kravat. 

 

Burada bir hadisəni də xatırlatmağın yeridir, onun üstündən keçmək olmaz, çünki Din Ģəhəri 

yepiskopunun necə bir adam olduğunu bu cür hadisələr daha yaxĢı göstərir. 

Oliula dərələrini tamamilə var-yoxdan çıxarmıĢ Qaspar Benin quldur dəstəsi məhv edildikdən 

sonra, onun ən yaxın köməkçilərindən biri olan Kravat dağlara qaçmıĢdı. O bir müddət Qaspar 

Benin dəstəsindən qalmıĢ bir neçə yoldaĢı ilə Nitsa qraflığında gizlənmiĢ, sonra ―Pemonta 

keçmiĢ və birdən-birə yenə Fransaya qayıdaraq, Barseloneta yaxınlığında görünmüĢdü. Əvvəlcə 

o, Joz’eyə, sonra isə Tüilə baĢ vurmuĢdu. O Juq-de l’Eql mağaralarında gizlənmiĢdi, oradan da 

Ġbayya və Ġbayeta çaylarının dərələrindən keçərək, tez-tez kəndlərdə görünürdü. Bir dəfə gecə 

vaxtı Kravat lap Ambrenə qədər gəlmiĢ, böyük kilsəni qarət etmiĢdi. Onun qarətləri bütün ölkəni 

var-yoxdan çıxarırdı. Onu tutmaq üçün jandarmlar göndərilirdisə də, heç bir nəticə vermirdi. O 

həmiĢə əldən çıxır, bəzən də açıqcasına müqavimət göstərirdi. Kravat cəsur bir cani idi. Hamı 

vahimə içərisində ikən, ġatelyar vilayətini gəzən yepiskop o yerlərə gəldi. Mer onun yanına 

gələrək geriyə qayıtmasını məsləhət gördü. Kravat ArĢa qədər və ArĢdan o yana olan dağları 

tutmuĢdu. Hətta mühafizə dəstəsi ilə də yola çıxmaq təhlükəli idi – bu, üç, yaxud dörd nəfər 

bədbəxt jandarmın həyatını təhlükəyə salmaq demək idi. 

Yepiskop dedi: 

– Elə ona görə də mən mühafizəsiz getmək fikrindəyəm. 

– Siz nə danıĢırsınız, monsenyor! – deyə mer etiraz etdi. 

– Mən hər Ģeyi ətraflı fikirləĢmiĢəm, jandarmları qətiyyən aparmayacağam, bir saat sonra yola 

düĢəcəyəm. 

– Yola düĢəcəksiniz? 

– Bəli, yola düĢəcəyəm. 

– Tək? 

– Tək. 

– Yox, yox, monsenyor! Siz bunu etməzsiniz. 

Yepiskop dedi: 

– Qulaq asın, o dağlarda balaca yoxsul bir kənd var, mən üç ildir ki, oranı görməmiĢəm. Orada 

mənim mehriban dostlarım – dinc və namuslu çobanlar yaĢayırlar. Otardıqları hər otuz keçidən 

ancaq biri onlarındır; onlar yundan olduqca gözəl, əlvan qaytan toxuyurlar və altı deĢikli balaca 

tütəklərdə dağ havaları çalırlar. Ara-sıra tanrı sözünü eĢitməyə onların da ehtiyacı var. Bəs onlar 

hər Ģeydən qorxan bir yepiskop haqqında nə fikirdə ola bilərlər? Mən onların yanına getməsəm, 

nə deyərlər? 

– Bəs quldurlar, monsenyor, quldurlar? 

Yepiskop dedi: 

– Doğrudan da, mən onları az qala unutmuĢdum. Siz haqlısınız. Mən onlara rast gələ bilərəm. 

Çox ehtimal ki, onların da bir nəfərdən tanrı sözü eĢitməyə, ehtiyacları vardır! 

– Monsenyor, axı onlar bütöv bir quldur dəstəsidir, canavar sürüsüdür! 

– Cənab mer, bəlkə, bu sürüyə çoban olmağı mənə Ġsa əmr edir? Qəzavü-qədəri bilmək olmaz! 

– Monsenyor, onlar sizi qarət edərlər. 

– Mənim heç bir Ģeyim yoxdur. 

– Onlar sizi öldürərlər. 

---

– Dua oxuya-oxuya öz yolu ilə gedən qoca bir keĢiĢimi? Bəsdir, bəsdir! Bu onların nəyinə 

lazımdır? 

– Aman ya rəb! Birdən onlara rast gəlsəniz nə olar? 

– Mən onlardan yoxsullarım üçün sədəqə istərəm. 

– Monsenyor, Allah xatirinə, getməyin! Siz həyatınızı təhlükəyə salırsınız. 

– Cənab mer, məgər bütün məsələ elə bundadır? Mən bu dünyada öz həyatımı qorumaq üçün 

yaĢamıram, insanların ruhunun qayğısına qalmaq üçün yaĢayıram. 

Nəhayət, mer yepiskopdan əl çəkməli oldu. O, yola düĢdü. Yol göstərmək üçün onu yalnız bir 

ulaq müĢayiət edirdi. Yepiskopun bu inadı bir çox gurultuya səbəb oldu və bütün mahalı böyük 

təĢviĢə saldı. 

Yepiskop nə bacısını, nə də madam Maqluarı özü ilə bərabər aparmaq istəməmiĢdi. O, qatır 

belində heç kəsə rast gəlmədən, dağlara qalxdı və sağ-salamat ―mərhəmətli dostlarının‖ – 

çobanların yanına çatdı. O, iki həftə onların yanında yaĢadı, moizələr söylədi, lazım olan ayinləri 

icra etdi, nəsihətlər verdi. Yola düĢməzdən əvvəl təntənəli günorta ibadəti düzəltmək istədi. O 

bunu kənd keĢiĢinə söylədi. Lakin nə etməli? Yepiskop libası yox idi. KeĢiĢ ona yalnız saxta 

gümüĢ baftalı köhnəlmiĢ ipəkdən bir neçə geyim verə bilərdi. 

Yepiskop dedi: 

– Eybi yoxdur, cənab küre, hər halda, ibadət olacağını kafedradan elan edək. ĠĢ birtəhər düzələr. 

QonĢu kilsələrdə axtarmağa baĢladılar, lakin bu yoxsul kilsələrin bütün sərvəti bir yerə 

toplandıqda belə, hətta kilsə müğənnisi üçün də səliqəli bir paltar düzəltmək olmazdı. 

Bu axtarıĢlar zamanı iki naməlum atlı kənd keĢiĢinin evinə yepiskop üçün böyük bir qutu gətirib 

qoymuĢ və dərhal çıxıb getmiĢdi. Qutunun içindən ipək rəda, brilyantlarla bəzədilmiĢ mitra 

arxiyepiskop xaçı, gözəl əsa çıxdı; bütün bu yepiskop geyimi bir ay bundan əvvəl Ambren 

Notrdam kilsəsindən qarət edilmiĢdi. Qutunun içindən çıxan bir vərəq kağızın üzərində bu sözlər 

yazılmıĢdı: ―Monsenyor B’envenüyə Kravatdan‖. 

Yepiskop dedi: 

– Mən demədimmi hər Ģey düzələcək? 

Sonra gülümsəyərək əlavə etdi: ―Sadə keĢiĢ cübbəsi ilə kifayətlənən adama Tanrı arxiyepiskop 

rədası göndərir‖. 

KeĢiĢ baĢını yırğalayaraq, istehza ilə dedi: 

– Bilmirəm, monsenyor, Tanrımı göndərmiĢ, yoxsa Ģeytan. 

Yepiskop keĢiĢin üzünə diqqətlə baxdı və qəti bir səslə təkrar etdi: 

– Tanrı! 

Yepiskop ġatelara qayıdarkən bütün yoluzunu və ġatelarda qabağına çoxlu camaat çıxdı. Hamı 

öz yepiskopuna baxmaq istəyirdi. Madmazel Batistina ilə madam Maqluar onu keĢiĢin evində 

gözləyirdi. Yepiskop bacısına dedi: ―Mən haqlı deyildimmi? Yoxsul keĢiĢ yoxsul dağlıların 

yanına əliboĢ getdi, əlidolu qayıtdı. Mən yalnız Allaha təvəkkül edərək yola düĢdüm, ancaq 

böyük bir kilsənin bütün sərvətini gətirdim‖. 

AxĢam, yatmamıĢdan qabaq, yepiskop dedi: ―Heç bir zaman nə oğrulardan, nə də qatillərdən 

qorxmaq lazım deyil. Bu yalnız zahiri və cüzi bir təhlükədir. Ġnsan öz-özündən qorxmalıdır. Əsl 

oğru xurafatdır, əsl qatillər isə – qəbahətlər. Ən böyük təhlükə bizim özümüzdədir. Həyatımıza 

və cibimizə təhlükə törədən bir Ģeyin qeydinə qalmağa dəyərmi? Yalnız ruhumuza təhlükə 

törədən Ģey haqqında düĢünək!‖. Sonra bacısına müraciətlə: ―Bacım, – dedi, – keĢiĢ heç bir 

zaman insanlardan ehtiyat etməməlidir. Ġnsanlar nə edirsə, hamısı Allahdandır. Təhlükənin bizə 

tərəf gəldiyini hiss etdikcə, ibadətlə kifayətlənək. Özümüz üçün deyil, qardaĢımız üçün ibadət 

edək ki, bizim üstümüzdə günaha batmasın‖. 

Lakin Yepiskopun həyatında hadisələr az olmuĢdu. Biz yalnız bildiyimiz hadisələri təsvir edirik: 

ümumiyyətlə götürüldükdə isə, onun həyatı yeknəsəq keçirdi: hər gün, müəyyən vaxtlarda o, bir 

gün əvvəl gördüyü iĢləri təkrar edərdi. Bu hal ildən-ilə, aydan-aya davam edərdi. 

Ambren kilsəsinin ―sərvətlərinə‖ gəldikdə, onların nə olduğu sualına doğru cavab verməkdə 

çətinlik çəkirik. Bunlar çox gözəl, çox cazibədar, onları oğurlamaq fikrinə düĢən bədbəxtlər üçün 

çox yararlı və faydalı Ģeylər idi. Onlar, hər halda, oğurlanmıĢdı da. ĠĢin yarısı görülmüĢdü; yalnız 

---

bu oğurlanmıĢ Ģeylərdən baĢqa bir məqsədlə, yoxsulların xeyrinə, istifadə etmək lazım gəlirdi. 

Lakin bu barədə biz qəti bir Ģey deyə bilmərik. Məlum olan yalnız budur ki, yepiskopun kağızları 

arasında kiçik bir qeyd tapılmıĢdı. Bu qeyd çox dumanlı yazılmıĢdı, lakin ola bilsin ki, bu 

məsələyə aid idi. Qeydin məzmunu belə idi: ―Məsələ bundadır ki, bunları haraya qaytarmaq 

lazımdır – kilsəyəmi, yoxsa xəstəxanayamı?‖. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

ġərab içərkən fəlsəfə. 

 

Yuxarıda adını çəkdiyimiz senator vicdan, and, ədalət və insanlıq borcu kimi maneələrlə 

hesablaĢmadan öz məqsədinə doğru birbaĢa gedən, yüksəliĢ və mənfəət yolunda bir dəfə belə 

büdrəməyən ağıllı bir adam idi. O, istefaya çıxmıĢ prokuror idi, müvəffəqiyyət qazanması 

sayəsində yumĢalmıĢdı, heç də kinli deyildi, yeri gəldikdə oğullarına, kürəkənlərinə, 

qohumlarına və hətta dostlarına həvəslə hər cür xırda qulluq göstərən, həyatın yaxĢı 

tərəflərindən, xoĢ təsadüfdən, gözlənilməyən müvəffəqiyyətdən məharətlə istifadə edən bir adam 

idi. Yerdə qalan hər Ģey onun nəzərində bir heç idi. O, həqiqətdə Piqo-Lebrenin yetiĢdirməsi olsa 

da, özünü Epikurun ardıcılı hesab edəcək dərəcədə hazırcavab və bilikli bir adam idi. O, 

sonsuzluq və əbədiyyətə, habelə ―sadədil yepiskopun sair hədyanlarına‖ gülərək istehza etməyi 

sevərdi. Bəzən bu Ģeylərə hətta yepiskop Mirielin özünün hüzurunda belə cəsarət və mərhəmətlə 

gülərdi. 

Bir dəfə yarırəsmi bir ziyafət münasibətilə qraf (həmin senator) ilə yepiskop Miriel prefektin 

evində bir yerdə nahar edirdilər. Desert zamanı bir qədər kefli olan, lakin vüqarını pozmayan 

senator birdən-birə qıĢqırdı: 

– Vallah, cənab yepiskop, gəlin bir az laqqırtı vuraq! Senatorla yepiskopun bir-birinə göz 

eləmədən bir-birinin üzünə baxmaları mümkün deyil. Sizinlə biz – iki kahinik. Bu saat mən sizə 

bir Ģeyi etiraf edəcəyəm. Bilirsinizmi, mənim öz fəlsəfəm vardır. 

– Siz haqlısınız, – deyə yepiskop cavab verdi. – Hər kəsin fəlsəfəsi necədirsə, həyatı da elədir. 

Yatağın necədirsə, yatmağın da elə olar. Siz atlaz yataq içində yatırsınız, cənab senator. 

Bu sözlərdən Ģirnikən senator sözünə davam etdi: 

– Gəlin açıq danıĢaq. 

– Lap açıq danıĢaq, – deyə yepiskop razı oldu. 

– Mən sizə bildirirəm ki, markiz d’Arjans, Pirron, Qobbs və Nejon heç də fırıldaqçı deyildirlər. 

Mənim bütün filosoflarımın əsərləri qızıl yazılı cildlərdə rəflərə düzülmüĢdür. 

– Onlar sizə bənzəyirlər, cənab qraf, – deyə yepiskop onun sözünü kəsdi. 

Senator yenə sözünə davam edərək dedi: 

– Mən Didroya nifrət edirəm. O, xəyalpərəst, boĢboğaz və inqilabçıdır, ürəyində isə Allaha 

inanır və Volterdən daha artıq riyakardır. Volter Nidgemə gülür, özü də nahaq yerə gülür, çünki 

Nidgemin ilan balıqları Allahın faydasız olduğunu isbat edir. Bir qaĢıq xəmirin içindəki bir 

damcı sirkə tiot luxu1 əvəz edir. Damcını bir qədər iri, qaĢığı isə böyük təsəvvür etsəniz, dünya 

əmələ gələr. Ġnsan ki var, ilan balığıdır. Madam ki belədir, əzəli Allah kimə lazımdır? Cənab 

yepiskop, Yəhva haqqındakı fərziyyə mənim zəhləmi aparmıĢdır. O, yalnız boĢ xəyallara qapılan 

arıq adamlar yaratmaq üçün yarayır. Rədd olsun mənim zəhləmi aparan bu böyük Küll! YaĢasın 

məni rahat buraxan. Sıfır! 

Öz aramızda qalsın, cənab yepiskop, ürəyimdə nə varsa, hamısını sizə açıq demək və siz ruhani 

atamın qarĢısında lazımınca tövbə etmək üçün sizə etiraf edirəm ki, mən ağlı baĢında olan bir 

adamam. Mən sizin hər addımda dünyadan əl çəkməyi və qurban verməyi təbliğ və vəz edən 

Ġsanıza məftun deyiləm. Bu, xəsis adamın dilənçilərə verdiyi məsləhətdən baĢqa bir Ģey deyildir. 

Dünyadan əl çəkmək! Nə üçün? Qurban vermək! Nədən ötrü? BaĢqa bir canavarın səadəti üçün 

özünü qurban verən bir canavar görməmiĢəm. Elə isə təbiətə sadiq qalaq. Biz dağın 

zirvəsindəyik, ona görə də ali fəlsəfəni mənimsəməməliyik. Öz yaxın adamının burnunun 

ucundan o tərəfi görmürsənsə, dağın təpəsində durmağın nə mənası vardır! Gəlin Ģən həyat 

---

sürək. Həyat – hər Ģeydir! Deyirlər ki, insanı yerdə deyil, guya, orada, yuxarıdamı, aĢağıdamı, – 

bir sözlə harada isə – baĢqa bir aləm, baĢqa bir həyat gözləyir, mən isə buna zərrə qədər 

inanmıram. Bəs belə! Məni dünyadan əl çəkməyə və qurban verməyə dəvət edirlər, mən hər bir 

hərəkətimi izləməli, yaxĢını-yamanı, ədalətlini-ədalətsizi, fas və nefası2 ayırd etmək üçün baĢımı 

sındırmalıyam. Nə üçün? Çünki mən öz hərəkətlərim barəsində hesabat verməli olacağam. Nə 

zaman? Öləndən sonra. Nə böyük bir səhv! Öləndən sonra məni kim tuta bilərsə, tutsun! Kölgəni 

bir ovuc kül götürməyə məcbur edin görüm. Hər Ģeydən hali olan, Ġzidanın rubəndini qaldıran 

məhrəm adamlar kimi açıqca deyək: nə xeyir var, nə Ģər, ancaq bitki həyatı var. Gəlin, həqiqətən 

mövcud olan bir Ģeyi axtaraq. Dərinliyə varaq. Məsələnin lap məğzini tapaq! Həqiqəti duymaq, 

axtarıb tapmaq və ondan yapıĢmaq lazımdır. O zaman bu həqiqət sizə yaxĢıca nəĢə verər. Onda 

siz güclü olarsınız, hər Ģeyə gülməyə baĢlarsınız. Mənə gəlincə, mən yerdə özümü möhkəm hiss 

edirəm, cənab yepiskop. Ġsanın əbədiliyi yaba ilə suya yazılmıĢ bir əfsanədir. Ah! Gözəl vədlər! 

Heç onlara bel bağlamaq olar? Adama əcəb etibarlı bir veksel verilmiĢdir. Əvvəlcə insan ruhdur, 

sonra dönüb mələk olacaq, kürəyinin arasından mavi qanadlar çıxacaqdır. Yadıma salın görüm, 

bunu kim demiĢdir, – yanılmıramsa, Tertullian demiĢdir ki, – müqəddəs adamlar bir səyyarədən 

o biri səyyarəyə uçacaqlar! Çox yaxĢı! Necə deyərlər, ulduz cırcıramasına çevriləcəklər. Sonra 

da Tanrını görəcəklər. Ta-ta-ta! Bütün bu göylər səltənəti mənasız Ģeydir! Allah isə tamamilə 

uydurmadır. Əlbəttə, mən bunu ―Moniterdə‖ dərc etmərəm, lakin nə üçün yavaĢcadan dostuma 

söyləməyim? Jnter pocula.1 Cənnət üçün bu dünyanın nemətlərindən əl çəkmək axı nəqd Ģikarı 

xəyal xatirinə əldən buraxmaq kimi bir Ģeydir. Mən özümü əbədilik haqqındakı əfsanə ilə 

aldadılacaq dərəcədə axmaq deyiləm! Mən bir heçəm. Mən cənab heçəm, senator və qrafam. 

Mən doğulmamıĢdan da varmı idim? Yox! Öləndən sonra yaĢayacağammı? Yox! Bəs elə isə 

mən nəyəm? BirləĢərək orqanizmə çevrilmiĢ bir ovuc toz. Bəs onda mən bu yer üzündə nə 

etməliyəm? Mənim üçün iki yol var: ya əzab çəkməli, ya da nəĢələnməliyəm. Əzab məni haraya 

gətirib çıxardacaq? Faniliyə. Ancaq oraya mən kifayət qədər əzab çəkdikdən sonra gəlib çıxa 

bilərəm. Bəs nəĢə haraya gətirib çıxaracaq? O da faniliyə. Ancaq mən oraya nəĢə çəkdikdən 

sonra gəlib çıxacağam. Elə isə mən artıq nə edəcəyimi təyin etdim. Ya yeməlisən, ya da 

yeyilməli. Mən yeyirəm. Ot olub yeyilməkdənsə, diĢ olub yemək yaxĢıdır. Mənim hikmətim 

bundan ibarətdir. Sonra isə hər Ģey öz qaydasında davam edir: məzarçı artıq oradadır, sizi də, 

məni də Panteon gözləyir, hamı bu dibsiz uçuruma yuvarlanır. Hər Ģey bitir. Finis! Son haqq-

hesab! Hər Ģey tamamilə yox olur. Mənə inanın ki, ölüm – ölüdür. Məni orada bir nəfərin 

danıĢdıracağı haqqındakı söhbətlər də gülünc bir Ģeydir. BoĢ nağıldır. UĢaqlara xortdanı göstərən 

kimi böyüklərə Yəhvanı göstərirsiniz. Yox, sabah zülmət içərisindədir. Məzarda hamımız bir 

heçik, hamımız bərabərik. Siz istər Sardanapal olun, istər Vensen de Pol, fərqi yoxdur, heçliyə 

gedəcəksiniz. Həqiqət budur. Elə isə yaĢayın, hər Ģeyə rəğmən yaĢayın nə qədər ki, ―Mənliyiniz‖ 

öz əlinizdədir, ondan istifadə edin. Mən sizə doğru deyirəm , cənab yepiskop, mənim öz 

fəlsəfəm, öz filosoflarım vardır. Mən boĢ laqqırtıya aldanan deyiləm. Əlbəttə, aĢağı təbəqələr, 

lütlər, küçələrdə bıçaq itiləyənlər, yoxsullar üçün təsəlli verən bir Ģey olmalıdır. Odur ki, onların 

ağzını əfsanələrlə, əjdahalarla, ruh, əbədilik, cənnət və ulduzlarla yumurlar, onlar da bunun 

hamısını həzm edirlər. Onlar bunu öz quru çörəklərinə yavanlıq edirlər. Heç bir Ģeyi olmayanın 

baĢının üstə Allahı vardır. Bu da pis deyil! Mən bunun əleyhinə deyiləm; lakin özüm üçün 

Nejonu saxlayıram. Mərhəmətli Tanrı ancaq camaatın gözünə xoĢ gəlir. Yepiskop əl çalıb 

qıĢqırdı: 

– Gözəl sözlərdir! Materializm nə yaxĢı Ģeydir! Doğrudan da, qəribədir. O, hər kəsin əlinə 

düĢməz, Ona yiyələnən adamı aldatmaq olmaz, o, Katon kimi özünün vətəndən axmaqcasına 

qovulmasına, müqəddəs Stefan kimi daĢlanmasına, Janna d’Ark kimi özünün diri-diri 

yandırılmasına yol verməz. Bu gözəl materializmi mənimsəyə bilmiĢ adamlar məsuliyyətsizlik 

kimi xoĢ bir Ģey hiss edir və belə hesab edirlər ki, onlar hər Ģeyi: vəzifələri, zəhməti az, xeyri çox 

olan yerləri, yüksək mənsəbləri, namuslu ya namussuz yollarla qazanılmıĢ hakimiyyəti rahatca 

uda bilərlər; özlərinə hər Ģeyi rəva görə bilərlər: əlveriĢli olduqda – vədi pozar, faydalı olduqda – 

xəyanət edər, zövq verə bilərsə, vicdanını satar, hər Ģeyi həzm-rabedən aĢırdıqdan sonra isə 

rahatca məzara gedə bilərlər. Bu nə qədər xoĢdur! Cənab senator, mən sizin barənizdə 

---

danıĢmıram, ancaq, vallah, sizi təbrik etməyə bilmərəm. Böyük mənsəb sahibləri olan sizlərin, öz 

dediyiniz kimi, sizin özünüzə məxsus, nəfis, zərif, yalnız varlı adamlar üçün yarayan, hər Ģəkildə 

yarayan, həyatın nəĢələrinə daha da ləzzət verən fəlsəfəniz var. Bu fəlsəfə naməlum 

dərinliklərdən ərz edilmiĢdir, onu xüsusi tədqiqatçılar iĢıqlı dünyaya çıxarmıĢlar. Lakin siz – 

mərhəmətli adamlarsınız, yoxsullar üçün Ģabalıdlı qaz qızartması trufelli hind toyuğunu əvəz 

etdiyi kimi, Allaha etiqad etməyin də xalqın fəlsəfəsi kimi qalmasında zərərli bir Ģey 

görmürsünüz! 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Bacısı öz qardaĢı haqqında nə deyir. 

 

Din Ģəhəri yepiskopunun ev həyatı və iki dindar qadının öz hərəkətlərini, öz fikirlərini, həyata 

qarĢı təbii, xalis qadın ehtiyatkarlıqlarını belə yepiskopun bütün adətlərinə, fikirlərinə və 

görüĢlərinə tabe etməsi haqqında təsəvvür etmək üçün madmazel Batistinanın öz uĢaqlıq dostu 

vinkontessa de BuaĢevrona yazdığı məktubu oxumaq hər Ģeydən yaxĢı olar. Bu məktub bizdədir. 

Din, 16 dekabr 18... 

 

Mənim əzizim! Bir gün belə olmaz ki, sizi yad etməyək. Bu bizim üçün bir adət olmuĢdur, indi 

isə bunun xüsusi bir səbəbi də var. Bilirsinizmi, madam Maqluar evin tavanını və divarları yuyub 

təmizlərkən bir neçə kəĢf etmiĢdir; bizim əvvəllər köhnə divar kağızı çəkilmiĢ və üstündən 

ağardılmıĢ iki otağımız indi sizin sarayınız kimi bir saray üçün də zinət ola bilər. Madam 

Maqluar bu otaqların bütün kağızlarını soyduqda, kağızın altından çoxlu maraqlı Ģeylər 

çıxmıĢdır. Mənim salonumda mebel yoxdur, biz burada həmiĢə yuyulmuĢ paltar quruduruq, bu 

salonun hündürlüyü on beĢ fut, böyüklüyü isə təqribən on səkkiz kvadrat futdur. Salonun tavanı, 

köhnə dəb üzrə, qızıl suyu verilmiĢ rəsmlərlə örtülüdür. ġalbanlar isə sizdə olduğu kimidir. Bura 

xəstəxana olduğu zaman bunların hamısı kətanla örtülmüĢdü. Bundan baĢqa, divarlarda bizim 

nənələrimizin zəmanəsindən qalmıĢ ağac haĢiyələr vardır... Lakin hamıdan maraqlısı mənim 

yataq otağımdır. Madam Maqluar ən azı on təbəqə kağız altında, çox gözəl olmasa da, xoĢ 

rəsmlər tapmıĢdır. Bu rəsmlərdə Telemanın Minerva tərəfindən cəngavərliyə qəbul edilməsi 

mərasimi vardır, adını unutduğum, Roma matronlarını‖ bir gecəliyə getdikləri bağlardan birində 

yenə də Telema təsvir olunur. Daha nə? Romalılar, Roma qadınları (bundan sonra gələn sözü 

oxumaq mümkün deyil) və bu kimi Ģeylər. Madam Maqluar Bunların hamısını yuyub 

təmizləmiĢdir, bu yay o, bəzi zədəli yerləri təmir edəcək, üstündən lak çəkəcək və mənim otağım 

əsl muzeyə çevriləcəkdir. Bundan əlavə, madam Maqluar çardaqdan qədim üslubla ağacdan 

qayrılmıĢ iki balaca masa tapmıĢdır. Bu masaları təzədən pərvazlamaq üçün iki altı franklıq ekü 

istəyirlər, lakin bu pulları yoxsullara vermək daha yaxĢıdır. Həm də masalar çox yaraĢıqsızdır. 

Mən bunun əvəzinə qırmızı ağacdan qayrılmıĢ bir dəyirmi masa almaq istərdim. 

Mən həmiĢəki kimi xoĢbəxt yaĢayıram. QardaĢım o qədər mərhəmətlidir ki, onun nəyi varsa, 

hamısını yoxsullara və xəstələrə paylayır. Biz puldan çox çətinlik çəkirik. Bu yerlərin qıĢı çox 

soyuqdur, odur ki, ehtiyacı olanlara heç olmasa bir Ģeylə kömək etmək lazımdır. Bizim evimiz, 

demək olar ki, həm isti, həm də iĢıqlıdır. Bu, hər halda, böyük bir sərvətdir, elə deyilmi? 

QardaĢımın özünə məxsus adətləri var. O deyir ki, hər bir yepiskop belə olmalıdır. Təsəvvür edin 

ki, evimizin qapısı hər zaman açıqdır. Kim içəri girsə, dərhal qardaĢımın otağına düĢür; hətta 

gecə vaxtı da o, heç bir Ģeydən qorxmur. Onun igidliyi də bundan ibarətdir – bu, onun sözləridir. 

O nə mənim, nə də madam Maqluarın ondan nigaran olmağımızı istəyir. O, özünü hər cür 

təhlükəyə salır və istəyir ki, biz hətta özümüzü bilməməzliyə vuraq. Onu anlamağı bacarmaq 

lazımdır. 

O, yağıĢlı havada evdən çıxır, palçığın içində addımlayır, qıĢda səyahət edir - nə qaranlıqdan, nə 

təhlükəli yollardan və nə də quldura rast gəlməkdən qorxur. 

Keçən il o, tək-tənha quldurların ağalıq etdiyi yerə getdi. Bizi özü ilə aparmaq istəmədi. Düz iki 

həftə evdə olmadıq. O qayıtdıqdan sonra məlum oldu ki, ona heç nə olmamıĢdır; hamı onun 

---

orada öldürüldüyünü zənn edirdi, o isə sağ-salamat idi. Özü ilə bərabər bir çamadan da 

gətirmiĢdi. Görün məni necə qarət ediblər!‖ – deyə çamadanı açdıqda məlum oldu ki, içindəkilər 

Ambren Notrdam kilsəsinin cavahirləridir. Bunu ona oğrular bağıĢlamıĢdılar. 

Bu dəfə o, evə qayıdarkən, mən özümü saxlaya bilməyib onu bir az danladım, ancaq kimsə 

eĢitməsin deyə, araba təkərləri guruldadığı zaman danıĢmağa çalıĢırdım. 

Ġlk zamanlar öz-özümə fikirləĢirdim ki: ―heç bir təhlükə onu dayandıra bilməz, o qorxu bilməz 

bir adamdır‖. Ġndi, nəhayət, buna adət etmiĢəm.  ―Madam Maqluara iĢarə edirəm ki, ona söz 

qaytarmasın. O, istədiyi qədər canını təhlükəyə qoyur. Mən madam Maqluarı çağırıb, öz otağıma 

keçirəm, onun üçün dua edib, yuxuya gedirəm. Mən sakitəm, çünki möhkəm bilirəm ki, onun 

baĢına bir bədbəxtlik gələrsə, bu mənim də axırım olacaqdır. Mən qardaĢım və yepiskopumla 

bərabər Allah-taalanın hüzuruna gedərəm. Madam Maqluar onun ―ağılsızlıq‖ adlandırdığı 

hərəkətlərinə məndən çətin adət edirdi. Ġndi isə daha öyrənmiĢik. Birlikdə ibadət edirik, birlikdə 

qorxumuzdan titrəyirik və sonra yuxuya gedirik. Ġblis özü evimizə girmək istəsə, kimsə ona 

mane olmaz. Doğrudan da, bu evdə biz nədən qorxa bilərik? Hamıdan qüdrətli olan tanrı hər 

zaman bizimlədir. Ġblis gəlirsə gedər, Allah-taala isə hər zaman bizim üstümüzdədir. 

Bu mənim üçün kifayətdir. Ġndi qardaĢımın mənə bir kəlmə belə söz deməsi lazım deyil. Mən 

onu sözsüz də baĢa düĢürəm. Odur ki, ixtiyarımızı qəzavü-qədərə tapĢırmıĢıq. 

Ruhən böyük olan adamla belə rəftar etmək lazımdır. 

Sizin de Fo ailəsi haqqında istədiyiniz məlumatı qardaĢımdan soruĢdum. Sizə məlumdur ki, o hər 

Ģeyi bilir, onun zəngin hafizəsi var – axı o, indiyə qədər də royalist olaraq qalır. SoruĢduğunuz 

ailə doğrudan da, Kan dairəsində qədim bir norman ailəsidir. Hələ beĢ yüz il bundan əvvəl Raul 

de Fo, Jan de Fo və Toma de Fo dvoryan imiĢlər, həm də onlardan biri RoĢforun sahibi imiĢ. Bu 

nəslin son nümayəndəsi olan Gi Etyen Aleksandr polk komandiri, habelə Bretaida yüngül süvari 

qoĢunda nə isə bir vəzifədə olmuĢdur. Qızı Mariya Lunza Fransa peri fransız qvardiyası 

polkovniki və ordu general-leytenantı hersoq Lun de Qramonun oğlu Adrien-ġarl de Qramona 

ərə getmiĢdir. Sonluqları dəyiĢməklə ―Fo‖ müxtəlif Ģəkildə yazıla bilər: Faux, Fauq və Faauca. 

Mənim əzizim! Hörmətli qohumunuz cənab kardinaldan xahiĢ edin ki, bizə dua etsin. Sizin 

sevimli Silvaniyanıza gəlincə, sizin yanınızda keçirdiyi qısa anları mənə məktub yazmağa sərf 

etməməklə çox yaxĢı iĢ görmüĢdür. Axı o sağlamdır, sizin istədiyiniz kimi iĢləyir və məni 

əvvəlki kimi sevir. Elə bu mənim üçün kifayətdir. Sizin vasitənizlə o, mənə salam göndərmiĢdir. 

Mən də bunu özüm üçün xoĢbəxtlik hesab edirəm. Mən özümü pis hiss etmirəm, bununla belə 

gündən-günə arıqlayıram. Salamat qalın, daha kağızım yoxdur, buna görə sizdən ayrılmağa 

məcburam. Salamlarımı, ehtiramlarımı qəbul edin. 

 

Batistina. 

P.S. Nəvəniz çox gözəldir. Bilirsinizmi, bu yaxında onun beĢ yaĢı tamam olacaq! Dünən küçədən 

dizinə qayıĢ bağlanmıĢ bir at keçirdi. O, bu atı görüb soruĢdu ki: ―Atın dizinə nə olmuĢdur?‖. Bu 

uĢaq elə sevimlidir ki! Balaca qardaĢı isə köhnə süpürgəni kareta zənn edərək, otaqda sürüyə-

sürüyə, ―Dəh-dəh!‖ deyib çığırır. 

 

Bu məktubdan aydın olur ki, hər iki qarı özlərini yepiskopun adətlərinə yaxĢı uyğunlaĢdıra 

bilmiĢdi – bu, kiĢini onun özündən yaxĢı baĢa düĢən qadınlara aid xüsusiyyətdir. Din Ģəhərinin 

yepiskopu öz təvazökar və sadə görünüĢünü daim mühafizə etməklə, bəzən cəsarət tələb edən 

böyük və gözəl iĢlər görər və bunu hətta dərk etməzdi. Qadınlar titrər, lakin onun iĢinə 

qarıĢmazdılar. Bəzən madam Maqluar iĢ görülməzdən əvvəl ona xəbərdarlıq etməyə cəsarət 

edərdi, lakin nə iĢ görülən zaman, nə də iĢindən keçəndən sonra bunu eləməzdi. ĠĢ baĢlanmıĢdısa 

heç kəs, heç bir vaxt ona, hətta hərəkətlə də mane olmazdı. Bəzən – o, bu barədə qadınlara bir 

söz deməli olmurdu, bəlkə də, o qədər təvazökar idi ki, özü də bunu dərk etmirdi, – qadınlar 

yepiskopun, həqiqətən, yepiskop kimi hərəkət etdiyini dumanlı surətdə hiss edir və bu zaman 

evdə süzən kölgəyə çevrilirdilər. Onlar öz iradələrinin təzahüründən əl çəkərək, yepiskopa 

xidmət edirdilər, itaət etmək - yox olmaq demək idisə, onlar o saat yox olurdular. Bəzən 

qayğıkeĢlik göstərmək adamı yalnız darıxdıra bilər. Onlar bunu çox incə bir həssaslıqla 

---

duyurdular. Buna görə yepiskopun hətta təhlükədə olduğunu bilsələr belə, onlar yepiskopun 

fikrini anlamasalar da, təbiətini o qədər yaxĢı anlayırdılar ki, qayğısını çəkməz və onu Allaha 

tapĢırardılar. 

Həm də, məktubdan göründüyü kimi, Batistina deyirdi ki, qardaĢının ölümü eyni zamanda onun 

da ölümü olacaqdır. Madam Maqluar bunu demirdi, lakin bunun belə olduğunu bilirdi. 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Yepiskop naməlum bir iĢıq qarĢısında. 

 

Yuxarıda göstərdiyimiz məktub yazıldıqdan bir qədər sonra yepiskop, bütün Ģəhərin rəyincə, 

quldurlar yatağı olan dağlara getməkdən daha ehtiyatsız bir hərəkət etdi. 

Din Ģəhərinin kənarında büsbütün yalqız yaĢayan bir adam var idi. Həmin adam, – bu qorxulu 

sözü elə dərhal desək yaxĢıdır, – vaxtilə Konvent üzvü olmuĢdu. Adı J. idi. 

Kiçik Din Ģəhərinin əhalisi bu Konvent üzvünün adını az qala dəhĢətlə çəkərdi. ―Bir təsəvvür 

edin – Konvent üzvləri! Konvent üzvləri adamların bir-birini ―vətəndaĢ‖ və ―sən‖ deyə 

çağırdıqları zamanlar yaĢayırdılar. Bu adam div kimi bir Ģey idi; o, kralın ölümünə səs 

verməmiĢdisə də, hər halda, buna yaxın bir Ģey etmiĢdi. O, az qala padĢah qatili idi. O, dəhĢətli 

idi. Necə olmuĢdu ki, qanuni padĢahlar qayıtdıqdan sonra bu adamı xüsusi cinayət məhkəməsinə 

vermiĢdilər? Bəlkə də, onun baĢını kəsməzdilər, – hər halda, mərhəmət göstərmək lazımdır, – 

ancaq onu ömürlük sürgün etmək faydasız olmazdı! Heç olmazsa, baĢqalarına nümunə olmaq 

üçün! Və s. və i. a. Xüsusən, ona görə ki, bu cür adamların hamısı kimi, o da allahsız idi...‖. 

Qazların çalağan haqqındakı mühakiməsi. 

Ancaq J. həqiqətən, çalağan idimi? Onun sürdüyü sərt, tənha həyatına baxılacaq olursa, bəli, 

doğrudan da, o, çalağan idi. O, kralın ölümünə səs vermədiyinə görə, qara siyahıya düĢməmiĢdi 

və Fransada qala bilmiĢdi. 

O, Ģəhərdən qırx dəqiqəlik məsafədə, insan mənzilindən, yollardan uzaqda, unudulmuĢ vəhĢi bir 

dərədə, dağlar arasında yaĢayırdı. Deyildiyinə görə, orada onun bir parça yeri, bir daxması, bir 

mağarası var idi. Nə qonĢusu vardı, nə də yoldan keçən. O bu dərəyə köçdüyü zamandan bəri 

həmin Dərəyə gedən cığırı ot basmıĢdı. Bu yerdən danıĢanda, elə bil, cəllad yuvası haqqında 

danıĢırdılar. 

Lakin yepiskop onu xatırlayar, ara-sıra üfüqdə görünən və qoca Konvent üzvünün yaĢadığı 

dərəni göstərən ağaclığa tərəf baxaraq düĢünürdü: ―Orada yalqız qalmıĢ bir ruh vardır‖. 

Daxildən gələn bir səs də ona deyirdi: ―Sən o adamın yanına getməlisən‖. 

Lakin etiraf etmək lazımdır ki, əvvəldə çox təbii görünən bu fikir, bir qədər düĢündükdən sonra, 

yepiskopa mənasız və qeyri mümkün, hətta ikrahlandırıcı görünürdü. Çünki əslində, o da 

hamının fikrinə Ģərik idi və özü belə açıq surətdə fərqinə varmadan, Konvent üzvü ona nifrətə 

yaxın olan və ―ədavət‖ sözü ilə yaxĢı ifadə olunan bir hiss təlqin edirdi. 

Lakin yoluxucu xəstəliyə tutulmuĢ qoyundan uzaq qaçmağa çobanın haqqı varmı? Yox! Ancaq 

qoyunla qoyunda da fərq vardır. 

Mərhəmətli yepiskop çox çətin vəziyyətə düĢmüĢdü. O, neçə dəfə dərəyə tərəf getmiĢ və yarı 

yoldan geri qayıtmıĢdı. 

Lakin bir gün Ģəhərə xəbər yayıldı ki, Konvent üzvünə onun mağarasında xidmət edən balaca 

çoban həkim dalınca gəlmiĢdir; deyirdilər ki, qoca kafir ölüm halındadır, o iflic olmuĢdur, bu 

gecəni çətin ki, baĢa vursun. Bəziləri bu sözləri söylərkən: ―Allaha Ģükür!‖ deyə əlavə edirdilər. 

Yepiskop əsasını götürdü, yuxarıda dediyimiz kimi, donu çox köhnə olduğundan və axĢamlar 

adətən soyuq külək əsdiyindən rədasını geydi və yola düĢdü. 

Yepiskop adamların lənət yağdırdığı yerə çatdığı zaman günəĢ artıq üfüqə doğru enməkdə idi. 

Ürəyi yüngülcə çırpınaraq gördü ki, lap mağaraya çatmıĢdır. Xəndəyi adladı, təbii çəpərdən 

keçdi, qapının ağzını kəsən payanı qaldırdı, baĢlı-baĢına buraxılmıĢ bir bostana girdi, irəliyə 

doğru bir neçə cürətli addım atdı və birdən sıx, hündür kollar arasından heyvanın yuvasını gördü. 

Bu kiçik, çox alçaq, yoxsul və təmiz bir daxma idi; onun qabaq tərəfini tənək bürümüĢdü. 

---

Qapının qabağında təkərli bir kresloda, sadə kəndli kreslosunda ağsaçlı bir adam oturub, günəĢə 

baxaraq gülümsəyirdi. 

Qocanın yanında bir yeniyetmə oğlan, balaca çoban duraraq əlindəki süd kasasını ona uzatmıĢdı. 

Yepiskop dinməzcə bu səhnəyə tamaĢa edirdi. Bu zaman qoca dilləndi. ―Çox sağ ol, – dedi, – 

daha mənə heç bir Ģey lazım deyil‖. Onun gülümsəyən gözləri günəĢdən ayrılaraq, uĢağın üzünə 

zilləndi. 

Yepiskop yaxın gəldi. Qoca ayaq səsini eĢidib, baĢını çevirdi və onun üzündə uzun ömür sürmüĢ 

insanın hələ də ifadə edə biləcəyi dərin bir heyrət göründü. 

– Burada yaĢadığım gündən bəri birinci dəfədir ki, yanıma adam gəlir, – dedi. – Siz kimsiniz, 

cənab? 

Yepiskop cavab verdi: 

– Mənim adım Byenvenü Mirieldir. 

– Byenvenü Miriel. Mən bu adı eĢitmiĢəm. Əhalinin monsenyor B’envenü dedikləri adam siz 

deyilsinizmi? 

– Bəli, mənəm. 

Qoca xəfifcə gülümsəyərək davam etdi: 

– Elə isə siz mənim yepiskopumsunuz. 

– Müəyyən dərəcədə. 

– XoĢ gəlmiĢsiniz. 

Konvent üzvü əlini yepiskopa uzatdı, lakin yepiskop onun əlini sıxmadı. O, ancaq bunu dedi: 

– AldanmıĢ olduğuma çox Ģadam. Siz heç də xəstəyə oxĢamırsınız. 

– Tezliklə yaxĢı olaram cənab, – deyə qoca cavab verdi. Bir qədər sükutdan sonra o dedi: 

– Üç saatdan sonra mən öləcəyəm. 

Sonra davam edərək: 

– Mənim təbabətdən bir az baĢım çıxır, – dedi. – Ölümün necə yaxınlaĢdığını bilirəm. Dünən 

yalnız ayaqlarımın altı soyumuĢdu: bu gün soyuq dizlərimə qədər qalxdı, indi də soyuğun 

getdikcə yuxarı qalxaraq belimə çatdığını hiss edirəm, soyuq ürəyimə çatan kimi ürəyim 

dayanacaqdır. Amma günəĢ nə gözəldir! Kreslomu havaya çıxartdırdım ki, son dəfə dünyanı seyr 

edim. Siz mənimlə danıĢa bilərsiniz, bu məni qətiyyən yormaz. Can verməkdə olan bir adama 

baxmağa gəlməkdə yaxĢı etmiĢsiniz. Bu dəqiqələrin Ģahidi olmalıdır. Hər kəsdə bir qəribəlik 

olur, bax, mən günəĢ doğana qədər yaĢamaq istərdim. Lakin bilirəm ki, heç üç saat da 

yaĢamayacağam. Hələ qaranlıq ikən ölüb qurtaracağam. Ancaq bunun nə fərqi var? Həyatı baĢa 

vurmaq çox sadə Ģeydir... Bunun üçün sabahın açılması lazım deyil. Qoy belə olsun. Mən 

ulduzların iĢığında öləcəyəm. 

Qoca bu sözləri dedikdən sonra uĢağa tərəf dönərək: 

– Get yat, – dedi. – Bütün keçən gecəni sən mənim yanımda oturdun, yorğunsan. 

UĢaq daxmaya getdi. 

Qoca, uĢağı gözləri ilə müĢayiət edərək, öz-özünə danıĢırmıĢ kimi əlavə etdi: 

– O, yuxuda ikən mən öləcəyəm. Yuxu ilə ölüm bir-birinə yaxın qonĢudur. 

Bütün bunlar yepiskopa gözlənildiyindən az təsir etdi. O, bu ölümdə Allahın iĢtirak etdiyini nə 

isə hiss etmirdi. Açıq söyləyək – çünki böyük qəlblərin kiçik ziddiyyətləri də bütün qalanlar kimi 

eynilə dürüst qeyd olunmalıdır – onu ―monsenyor‖ adlandırdıqlarına yeri gəldikcə istehza etməyi 

sevən yepiskopa burada ―monsenyor‖ deyilməməsi ona bir qədər toxunmuĢdu. O buna cavab 

olaraq, az qala ―vətəndaĢ‖ deyə müraciət etmək istədi. O, həkimlərə və keĢiĢlərə xas olan və 

özünün heç alıĢmamıĢ olduğu kobud bir etinasızlıq göstərmək istədi. Axı bu adam, bu Konvent 

üzvü, bu xalq nümayəndəsi vaxtilə dünyanın böyüklərindən biri idi: yepiskop, bəlkə də, ömründə 

birinci dəfə olaraq, özündə bir sərtlik hiss etdi. 

Konvent üzvü isə bu zaman təvazökar xoĢhallıqla ona baxırdı. Bu baxıĢda məzara yaxınlaĢmıĢ 

insan üçün tamamilə yerli olan bir itaətkarlıq əlaməti vardı. 

Maraqlanmağı təhqir hesab edən, buna görə də adətən maraqlanmaqdan çəkinən yepiskop isə 

Konvent üzvünü diqqətlə nəzərdən keçirirdi: rəğbətdən doğmayan bu diqqəti baĢqasına 

---

göstərmiĢ olsaydı, yəqin ki, vicdan əzabı çəkərdi. Konvent üzvü ona qanundan xaric, hətta 

mərhəmətə belə layiq olmayan bir adam kimi görünürdü. 

Özünü düz tutan və ucadan, sakit bir səslə danıĢan J. fizioloqların heyrətinə səbəb olan səksən 

yaĢlı qocalardan biri idi. Ġnqilab öz dövrünün təcəssümü olan bu cür adamlardan az görməmiĢdi. 

Bu qocanın hər cür sınaqdan çıxmıĢ bir adam olduğu hiss edilirdi. Ölümə bu qədər yaxın olduğu 

halda hərəkətləri sağlam bir adamın hərəkətləri kimi idi. Onun aydın baxıĢı, möhkəm səsi, 

qüvvətli və geniĢ çiyinləri ölümün özünü də çaĢdıra bilərdi. Müsəlmanların Əzraili onu görmüĢ 

olsaydı, qapını yanıldığını zənn edərək, mütləq geri qayıdardı. J. sanki, özü ölmək istədiyi üçün 

ölürdü. Onun can çəkiĢməsində sərbəst iradə hiss olunurdu. Yalnız ayaqları hərəkətsiz idi. Ölüm 

əvvəlcə bu ayaqlardan bərk-bərk yapıĢmıĢdı. Ayaqları soyuq və ölü idi, baĢı isə bütün həyati 

qüvvəsilə yaĢayır və, görünür, tamamilə aydın iĢləyirdi. Bu təntənəli dəqiqədə J. ġərq 

nağıllarında təsvir edilən beldən yuxarısı ət, aĢağısı mərmər olan padĢaha bənzəyirdi. 

Kreslonun yaxınlığında bir daĢ vardı. Yepiskop bu daĢın üstündə oturdu. Söhbət ex abrupto1 

baĢlandı. 

Yepiskop təqdiredici bir ahənglə dedi: 

– Mən sizin üçün sevinirəm. Siz, hər halda, kralın ölümünə səs vermədiniz. 

Konvent üzvü bu ―hər halda‖ sözü arxasında gizlənən acı kinayəni elə bil, hiss etmədi, lakin 

cavab verərkən üzündən təbəssüm silindi. 

– Mənim üçün çox da sevinməyin, cənab, – dedi, – mən zalım hökmdarın məhv edilməsinə səs 

vermiĢəm. 

Bu sərt ahəng yepiskopun ciddi ahənginə cavab idi. 

– Siz bununla nə demək istəyirsiniz? – deyə yepiskop soruĢdu. 

– Mən demək istəyirəm ki, insan üçün yalnız bir zalım var – o da cəhalətdir. Mən də həmin 

zalımın məhvinə səs verdim. Kral hakimiyyətini, yəni mənbəyi yalandan ibarət olan hakimiyyəti 

bu zalım doğurmuĢdur, bilik isə həqiqətdən doğmuĢ olan hakimiyyətdir. Yalnız bilik insanları 

idarə edə bilər. 

Yepiskop: 

– Bir də vicdan, – deyə əlavə etdi. 

– Hər ikisi bir Ģeydir. Vicdan – bizdə fitrən mövcud olan biliklərin məcmusudur. 

Monsenyor B’envenü onun üçün tamamilə yeni olan bu sözləri bir qədər heyrətlə dinləyirdi. 

Konvent üzvü sözünə davam edərək dedi: 

– On altıncı Lüdovikə gəlincə, mən ―yox‖ dedim. Mənim insanı öldürməyə haqqım yoxdur, lakin 

zülmü məhv etməyi özüm üçün bir vəzifə hesab edirəm. Mən zalımın məhv edilməsinə, yəni 

qadınlar üçün fahiĢəliyin, kiĢilər üçün köləliyin, uĢaqlar üçün cəhalətin məhv edilməsinə səs 

verdim. Respublikaya səs verərkən, mən bütün bunlara səs vermiĢ oldum. Mən qardaĢlıq üçün, 

sülh üçün, açılan sabah üçün səs verdim! Mən xurafatın və yanlıĢ fikirlərin puç edilməsinə 

yardım etdim. Xurafatın və yanlıĢ fikirlərin yox olmasından iĢıq doğur. Biz köhnə dünyanı 

yıxdıq və əzablar kasası olan bu köhnə dünya bəĢər nəslinin üzərinə tökülərək, sevinc kasasına 

çevrildi. 

Yepiskop dedi: 

– ġübhəli bir sevinc. 

– Narahat olmuĢ bir sevinc deyə bilərdiniz, indi mən adı min səkkiz yüz on dördüncü il olan 

keçmiĢə qayıtdıqdan sonra – yox olmuĢ sevinc. Heyhat, iĢimiz baĢa çatdırılmadı, mən bunu etiraf 

edirəm biz köhnə quruluĢu zahiri cəhətdən yıxdıqsa da, ideyalar aləmindən onu tamamilə məhv 

edə bilmədik. Cinayətləri məhv etmək kifayət deyil, adətləri dəyiĢdirmək lazımdır. Dəyirmanı 

dağıtdıq, külək isə qaldı. 

Siz dağıtdınız. Dağıtmaq faydalı ola bilər, lakin mən qəzəb təsiri altında dağıtmaqdan qorxuram. 

– Ədalətin də öz qəzəbi vardır, cənab yepiskop və bu ədalət qəzəbi tərəqqi ünsürüdür. Necə olur 

olsun və nə deyirlər, desinlər, lakin Fransa inqilabı Ġsa zamanından bu günə qədər bəĢəriyyətin 

ən qüdrətli hərəkatı olmuĢdur. Düzdür, mükəmməl deyil, lakin çox nəcib və yüksək bir 

hərəkatdır. Ġnqilab ictimai təklikdə olan bütün məchulları mötərizədən kənara çıxartdı, beyinləri 

---

sakitləĢdirdi; qəlbləri yumĢaltdı, iĢıqlandırdı, o yer üzünə mədəniyyət selləri axıtdı. O, 

xeyirxahlıqla dolu idi. Fransa inqilabı insanpərvərliyin özünün taxta çıxmasıdır. 

Yepiskop özünü saxlaya bilmədi və pıçıldadı; 

– Eləmi? Bəs doxsan üçüncü il? 

Ölməkdə olan adam heybətli bir təntənə ilə kresloda bir qədər dikəldi və son qüvvələrini 

toplayaraq çığırdı: 

– Aha! Bəs belə! Doxsan üçüncü il! Mən bu sözləri gözləyirdim. Min beĢ yüz il ərzində buludlar 

toplaĢdı, sıxlaĢdı. On beĢ əsr keçdi və nəhayət, göy guruldadı, ildırım çaxdı. Siz göy gurultusunu 

mühakimə etmək istəyirsiniz. Yepiskop ola bilsin, özü-özünə etiraf etmədən yüngül bir pərtlik 

hiss etdi. Lakin bunu bildirməyərək cavab verdi: 

– Hakim ədalət adından, keĢiĢ mərhəmət adından danıĢar. Mərhəmət özü də elə ədalətin eynidir, 

lakin onun daha yüksək dərəcəsidir. Ġldırımın zərbəsi sərrast olmalıdır. 

Sonra Konvent üzvünün düz gözünün içinə baxaraq əlavə etdi: 

– Bəs On yeddinci Lüdovik? 

Konvent üzvü əlini uzadıb yepiskopun çiynindən yapıĢdı. 

– On yeddinci Lüdovik! Mənə baxın! Siz kimin üçün yas tutursunuz? Günahsız bir uĢaq üçün? 

Əgər belə olsaydı, mən də sizinlə birlikdə ağlardım. Lakin siz kral oğlu üçün ağlayırsınızsa, bu 

barədə mənə imkan verin, hələ bir qədər fikirləĢim. KartuĢun qardaĢı. Qrev meydanında asılmıĢ 

və ölüncəyə qədər orada qoltuqlarından asılı qalmıĢ günahsız uĢaq, günahı yalnız KartuĢun 

qardaĢı olmasından ibarət olan uĢaq mənim nəzərimdə yalnız On beĢinci Lüdovikin nəvəsi 

olduğu üçün Tamil həbsxanasına salınmıĢ olan baĢqa bir günahsız uĢaqdan, On beĢinci 

Lüdovikin nəvəsindən daha artıq mərhəmətə layiqdir. 

– Cənab, – deyə yepiskop onum sözünü kəsdi, – bu iki adın müqayisə edilməsi mənim xoĢuma 

gəlmir. 

– KartuĢla On beĢinci Lüdovikinmi? Siz hansını müdafiə etmək niyyətindəsiniz? 

Hər ikisi susdu. Yepiskop buraya gəldiyinə az qala peĢman olmuĢdu. Bununla bərabər o, 

qəlbində nəyin isə sarsıldığını tutqun surətdə hiss etdi. 

Konvent üzvü yenə sözünə davam edərək: 

– Ah. Cənab keĢiĢ! – dedi. – Siz kobud həqiqəti sevmirsiniz, halbuki Ġsa onu çox sevərdi. O, 

zalımları məbəddən qamçı ilə qovardı. 

Onun verdiyi cəza sərt həqiqətlərin gözəl bir carçısı idi. O ―sinite parvulos‖1 deyə çığırdıqda, 

uĢaqlar arasında fərq qoymurdu. O, Varavqanın varisi ilə Ġrodun varisini yanaĢı qoymaqdan 

çəkinməzdi. Günahsızlığın özü, cənab, ən gözəl bir zinətdir. Günahsızlığın ―əlahəzrət‖ olmağa 

ehtiyacı yoxdur. Cır-cındır içində də o, gözəl libaslar içində olduğu qədər əzəmətlidir. 

Yepiskop yavaĢ bir səslə: bu doğrudur, – deyə dilləndi. Konvent üzvü sözünə davam edərək 

dedi: 

– Mən öz fikrimdə israr edirəm. Siz on yeddinci Lüdovikin adını çəkdiniz. Bir-birimizi anlamağa 

çalıĢaq. Deyin görək, biz kimə ağlayacağıq: bütün günahsızlara, əzab çəkənlərə, bütün uĢaqlara – 

həm aĢağıda, həm yuxarıda olanlaramı? Əgər belə isə mən razıyam. Lakin təkrar edirəm, bu 

halda doxsan üçüncü ildən çox-çox əvvəlki illərə qayıtmaq və on yeddinci Lüdovikdən çox-çox 

qabaq həlak olmuĢ adamlar üçün göz yaĢı tökmək lazımdır. Siz mənimlə birlikdə xalqın 

uĢaqlarına ağlasanız, mən də sizinlə bərabər kral uĢaqlarına ağlayaram. Yepiskop: 

– Mən hamı üçün ağlayıram, – dedi. 

– Eyni dərəcədə! – deyə J. səsləndi. – Lakin tərəzinin müvazinəti pozularsa, qoy xalqın çəkdiyi 

iztirablar üstün gəlsin, çünki xalqın iztirabı daha uzun sürür. 

Yenidən sükut çökdü. Birinci olaraq Konvent üzvü sükutu pozdu. O, dirsəyinə söykənərək bir az 

qalxdı və yatağını Ģəhadət barmağı ilə baĢ barmağının arasında yüngülcə sıxaraq, – bu, həm 

soruĢan, həm də mühakimə edən adama xas olan ani bir hərəkət idi, – gözünü yepiskopun üzünə 

zillədi. Bu baxıĢda qeyri-adi bir qüvvə, can çəkiĢmə qüvvəsi vardı. O, sözə baĢladı. Bu, 

partlayıĢa bənzəyirdi. 

– Bəli, Cənab, – xalq çoxdan zülm altında əzilir... Lakin dayanın, mənim demək istədiyim bu 

deyil. Siz nə üçün yanıma gəlib sorğu-sual edir və On yeddinci Lüdovik haqqında danıĢırsınız? 

---

Mən sizi tanımıram. Burada olduğum zamandan bəri mən tək yaĢayıram və bu hasardan kənara 

bir addım belə atmamıĢam, mənə kömək edən bu uĢaqdan baĢqa kimsəni görməmiĢəm. 

Doğrudur, adınızı bəzən ötəri eĢidirdim və etiraf etməliyəm ki, sizin birinizdən o qədər də 

danıĢmırlar, lakin bu hələ heç bir Ģeyi sübut etmir. Mahir adamlar min bir vasitə ilə xalqın, bu 

sadə camaatın baĢını aldada bilirlər. Yeri gəlmiĢkən deməliyəm ki, mən sizin karetanızın 

təkərlərinin gurultusunu nədənsə eĢitmədim. Görünür, siz onu yolun döngəsində, meĢənin 

arxasında qoyub gəlmiĢsiniz. Sizə deyirəm, – mən sizi tanımıram. Yepiskop olduğunuzu 

söylədiniz, lakin bu, hələ sizin əxlaqınız, Ģəxsiyyətiniz haqqında heç bir Ģey bildirmir. Sualımı 

yenə təkrar edirəm: siz kimsiniz? Siz bir yepiskopsunuz, yəni kilsə knyazısınız, illik renta ilə 

təmin olunmuĢ və qulluqdan böyük gəliri olan, zərli paltarları və gerbi olan adamlardan birisiniz. 

Din Ģəhəri yeparxiyasının on beĢ min frank maaĢı və on min frank baĢqa gəliri, yəni, cəmisi ildə 

25 min frank gəliri var. Siz – yaxĢı aĢpazları, livreyalı lakeyləri olan, yaxĢı yeməyi sevən və 

cümə günləri toyuq əti yeyən, qabağında və arxasında lakeylər durmuĢ zinətli karetalarda sərilib 

özünü göstərən, Həzrət Ġsa naminə saraylarda yaĢayan və karetalarda gəzən adamlardan birisiniz, 

halbuki Həzrət Ġsa özü ayaqyalın gəzərdi... Siz bir yüksək mənsəb sahibisiniz! Rentalar, saraylar, 

atlar, xidmətçilər, gözəl yeməklər, həyatın bütün cismani ləzzətləri – bunların hamısı sizin və 

eləcə də peĢə yoldaĢlarınızın ixtiyarındadır, onlar kimi siz də bunlardan ləzzət alırsınız. Bunların 

hamısı doğrudur, lakin bununla ya həddindən çox, ya da həddindən az söylənilmiĢdir. Bunlar 

sizin daxili qiymət və mahiyyətiniz haqqında, yəqin ki, mənə ağıl və hikmət öyrətmək üçün 

buraya gəlmiĢ adamın kim olduğu haqqında mənə heç bir Ģey izah etmir. Mən kimlə danıĢıram? 

Siz kimsiz? 

Yepiskop baĢını əydi və: 

– Vermis sum1 deyə cavab verdi. 

Konvent üzvü öz-özünə donquldadı: 

– Karetada gəzən həĢərat! 

Rollar dəyiĢmiĢdi, indi Konvent üzvü təkəbbürlü, yepiskop isə müti idi. 

O, mülayimliklə: 

– Elə olsun cənab, – dedi, – lakin bir izah edin görək, mənim bu kolların arxasında, buradan iki 

addımlıqda dayanmıĢ karetam, gözəl xörəklərim, cümə günləri yediyim toyuqlar, 25 min franklıq 

illik gəlirim, sarayım və lakeylərim məgər onu isbat edir ki, mərhəmət yaxĢı sifət deyil, rəhm 

etmək hamının borcu deyil və doxsan üçüncü il amansız olmamıĢdır? 

Konvent üzvü bir kölgəni qovurmuĢ kimi, əlini altına çəkdi və dedi: 

– Sizə cavab verməzdən əvvəl, xahiĢ edirəm məni bağıĢlayasınız... Sizin qarĢınızda müqəssirəm, 

cənab. Siz mənim yanıma gəlmiĢsiniz, siz mənim qonağımsınız. Sizə qarĢı nəzakətli olmaq 

mənim borcumdur. Siz mənim fikirlərimi inkar edirsiniz, mən də yalnız sizin dəlillərinizə etiraz 

etməklə kifayətlənməliyəm. Sizin sərvətiniz və həyatdan aldığınız nəĢələr bizim mübahisəmizdə 

mənim əlimdə sizin əleyhinizə gözəl bir silahdırsa da, bu silahdan istifadə etməmək daha 

nəzakətli olardı. Sizə söz verirəm, artıq mən bu məsələyə toxunmayacağam. 

– TəĢəkkür edirəm, – deyə yepiskop cavab verdi. J. sözünə davam edərək: 

– Mübahisəmizə qayıdaq, – dedi. – Biz nədən danıĢırdıq? Yanılmıramsa, siz doxsan üçüncü ilin 

amansız olduğunu söylədiniz? Yepiskop: 

– Bəli, amansız idi, – dedi. – Gilyotinanı alqıĢlayan Marat haqqında siz nə fikirdəsiniz? 

– Bəs siz draqonadalar münasibətilə ―Te Deut‖ deyə oxuyan Bossüe haqqında nə düĢünürsünüz? 

Cavab çox sərt idi və amansız polad tiyə kimi düz hədəfə dəymiĢdi. Yepiskop diksindi, o, etiraz 

etməyə söz tapmadı, lakin Bossüeyə bu cür isnad etmək onu təhqir etmiĢdi. Ən ağıllı adamların 

da öz pərəstiĢkarları var və məntiq tərəfindən bunlara kifayət qədər ehtiram edilmədikdə, onlar 

bəzən bundan bərk inciyirlər. 

Konvent üzvü isə artıq boğulurdu, son dəqiqələrin adi rəfiqi olan ölüm xırıltısı onu danıĢmağa 

qoymurdu, bununla belə ağlının tamamilə aydın olduğu gözlərindən əks olunurdu. O, sözünə 

davam edərək dedi: 

– Mən sizə daha bir neçə kəlmə demək istəyirəm. Doxsan üçüncü il ümumiyyətlə, insanlığın 

təsdiqi olan inqilabdan təcrid edilmiĢ halda götürülərsə, bu il – heyhat! – Onun təkzibi kimi 

---

görünə bilər. Siz doxsan üçüncü ili amansız hesab edirsiniz, cənab, lakin sizcə, monarxiya nə 

deməkdir? Kare quldur idi, lakin bəs Monrevelə siz nə ad verərsiniz? Fukye-Tenvil əclafdır, 

lakin bəs Lamuanyon – Bavile haqqında siz nə fikirdəsiniz? Mayyar dəhĢətlidir. Bəs So – 

Tavan? DüĢen ata qan içəndir, lakin bəs Letelye ataya siz nə ləqəb verərdiniz? BaĢkəsən Jurdan 

əjdahadır, lakin necə olsa, markiz de Luvua kimi deyil. Ah, cənab, cənab, mənim ershersoginya 

və kraliça Mariya-Antuanettaya yazığım gəlir, lakin 1685-ci ildə Böyük Lüdovikin padĢahlığı 

zamanında beldən yuxarı lüt halda dirəyə bağlanmıĢ hugenot qadına da eyni dərəcədə yazığım 

gəlir, onun südəmər uĢağını bir qədər kənarda tutmuĢdular. Qadının döĢləri südlə, qəlbi isə əzab 

və iztirabla dolu idi. Ac və solğun uĢaq anasının döĢlərini görür və acından çığırırdı. Cəllad isə 

anaya deyirdi: ―Məsləkindən əl çək!‖. Südəmər uĢağı olan ana iki Ģeydən birini seçməli idi: ya 

uĢağının acından ölməsinə, ya da vicdanının məhv olmasına razı olmalı idi. Anaya verilən bu 

cəhənnəm əzabına siz nə deyə bilərsiniz? Fransa inqilabının öz səbəbləri vardı, cənab, bunu 

unutmayın. Gələcək onun qəzəbinə bəraət verəcəkdir. Onun nəticələri isə dünyanın 

yaxĢılaĢmasıdır. Ġnqilabın ən dəhĢətli zərbələrindən bütün bəĢəriyyət üçün nəvaziĢlər yaranır. 

Yetər! Mən artıq susuram, mənim dəlillərim olduqca möhkəmdir, həm də ki, mən ölürəm. 

Konvent üzvü gözlərini yepiskopun üzündən çəkərək öz fikrini bir neçə kəlmə ilə sakitcə 

tamamladı: 

– Bəli, tərəqqinin kobud təzahürləri inqilab adlanır. Ġnqilab qurtardığı zaman aydın olur ki, 

bəĢəriyyət Ģiddətli qulaqburması almıĢsa da, irəliyə doğru addım atmıĢdır. 

Konvent üzvü yepiskopun daxili aləmini tədricən necə sarsıtdığını duymurdu. Lakin müqavimət 

üçün monsenyor B’envenünün əlində yenə bir dəlil qalmıĢdı və o bu dəlilə istinad edərək 

söhbətə baĢladığı eyni kəskinliklə etiraz etdi: 

– Tərəqqi Allaha inanmalıdır. Xeyrin kafir xidmətçiləri ola bilməz. Allahsız – bəĢəriyyət üçün 

pis rəhbərdir. 

Qoca xalq nümayəndəsi cavab vermədi. Onun bədəninə bir lərzə gəldi. O, göyə baxdı və gözləri 

yaĢla doldu. SaralmıĢ yanaqlarından bir damcı yaĢ aĢağı axmağa baĢladı və can verən bu adam 

gözlərini sonsuz fəzadan ayırmayaraq zorla eĢidilən bir səslə, öz-özü ilə danıĢırmıĢ kimi dedi: 

– Sən! Ey mənim idealım! Yalnız sən varsan! 

Yepiskop təsvir olunmaz bir həyəcan keçirirdi. Konvent üzvü bir az susduqdan sonra əlini 

qaldırdı və göyləri göstərərək: 

– Sonsuzluq mövcuddur. O, oradadır, – dedi. – Sonsuzluğun öz ―mənliyi‖ olmasaydı, mənim 

―mənliyim‖ onun son həddi olardı və o, sonsuzluq olmazdı: baĢqa sözlə – sonsuzluq mövcud 

olmazdı. Lakin o mövcuddur. Deməli, onun öz ―mənliyi‖ vardır. Bu ―mənlik‖ də Allahdır. 

Can verməkdə olan qoca son sözləri ucadan, vəcdlə dedi, sanki, qarĢısında yalnız onun gözlərinə 

görünən naməlum bir adam dayanmıĢdı. O, sözünü qurtardıqda gözləri yumuldu. Gərginlik onun 

gücünü tükəndirmiĢdi. Aydın idi ki, bu bir an içərisində o, qalan bir neçə saatlıq ömrünü baĢa 

vurdu. Bir an onu məzarda gözləyən Ģeyə yaxınlaĢdırdı. Son dəqiqə baĢlanırdı. 

Yepiskop bunu baĢa düĢdü, artıq ləngimək olmazdı, axı o, buraya bir keĢiĢ kimi gəlmiĢdi, o, ifrat 

soyuqluqdan tədricən ifrat həyəcana düĢdü, o, bu qapalı gözlərə baxdı, bu bürüĢmüĢ və solmuĢ 

əli tutdu və can verən adama doğru əyildi. 

– Bu saat Allaha məxsusdur. Bizim görüĢümüz əbəs olsaydı, siz təəssüf etməzdinizmi? 

Konvent üzvü gözlərini açdı. Onun üzünə indi sərt, sanki, kölgəli bir vüqar çökmüĢ idi. 

O, fiziki qüvvələri zəifləĢdiyinə görə deyil, daha doğrusu, daxili ləyaqət hissindən doğan aram 

səslə dedi: 

– Cənab yepiskop, mən ömrümü düĢünməkdə, öyrənməkdə və seyr etməkdə keçirtdim. Vətənim 

məni öz iĢlərində iĢtirak etməyimi əmr etdiyi zaman, mən altmıĢ yaĢında idim. Mən bu əmrə itaət 

etdim. Cinayətlərə rast gəldiyim zaman onlarla mübarizə aparırdım. Ġstibdada rast gəldikdə, onu 

məhv edirdim. Mən inandığım hüquq və prinsipləri elan və təbliğ edirdim. DüĢmən ölkəmizə 

hücum çəkdi, mən vətənimi müdafiə etdim. Fransa, təhlükədə idi mən sinəmlə onu müdafiəyə 

qalxdım. Mən heç bir zaman varlı olmamıĢam, indi isə yoxsulam. Mən dövlət baĢçılarından biri 

idim. Xəzinələr cavahirlə dolu idi, qızıl və gümüĢün ağırlığından divarlar çatlayırdı, onlara dayaq 

vermək lazım gəldi, – mən isə Arbr-Sek küçəsində iyirmi su pula nahar edirdim. Məzlumların 

---

dadına çatırdım və əzab çəkənlərə təsəlli verirdim. Doğrudur, mən mehrabın örtüyünü 

parçaladım, lakin bundan məqsədim ancaq vətənin yaralarını sarımaq idi. Mən hər zaman 

bəĢəriyyətin irəliyə, iĢığa doğru getməsinə kömək edirdim, lakin bəzən tərəqqi amansız olduqda, 

mən ona mane olurdum. Elə hallar da olurdu ki, mən öz düĢmənlərimə, yəni sizlərə də kömək 

edirdim. Flandriyada, Petegemdə, merovinq krallarının yay iqamətgahı olan yerdə urbanist 

rahiblər monastırı, Bolyedə müqəddəs Klara abbatlığı vardır – 1793-cü ildə mən bu monastırı 

təhlükədən xilas etdim. Mən öz vəzifəmi bacardığım qədər yerinə yetirib, əlimdən gələn 

yaxĢılığı etmiĢəm. Bütün bunlardan sonra məni qovdular, təqib etdilər, mənə əzab verdilər, məni 

ləkələdilər, təhqir etdilər, ələ saldılar, lənətlər yağdırdılar, sürgün etdilər. Budur, neçə ildir ki, 

saçlarımın ağarmasına baxmayaraq, mən, nifrət etməkdə özlərini haqlı bilən bir çox adamlar 

olduğunu hiss edirəm. Yoxsul, avam camaatın nəzərində Mən, Allahın lənətinə gəlmiĢ bir 

caniyəm. Mən də, kimsəni məzəmmət etmədən, nifrətdən doğan yalqızlığımı qəbul edirəm. Artıq 

səksən altı yaĢım var. Lakin ölürəm. Siz məndən nə istəyirsiniz? 

Yepiskop: 

– Xeyir-duanızı, – dedi və onun qarĢısında diz çökdü. 

Yepiskop baĢını qaldırdığı zaman Konvent üzvünün üzü əzəmətli və sakit idi. O, keçinmiĢdi. 

Yepiskop dərin düĢüncələr içərisində evə qayıtdı. Bütün gecəni o ibadətdə keçirtdi. Sabahı günü 

maraqlanan adamlardan bir neçə nəfəri Konvent üzvü J. haqqında onunla söhbət açmağa cürət 

etdisə də, yepiskop cavab əvəzinə yalnız göyləri göstərdi. O gündən sonra yepiskop fəqirlərə, 

kiçik adamlara qarĢı öz məhəbbətini və qardaĢlıq qayğısını daha da artırdı. 

―Qoca kafir J.‖nin adı çəkilən kimi onu qəribə bir dalğınlıq bürüyərdi. Kimsə deyə bilməzdi ki, 

yepiskopun təkamülə yanaĢmasında bu Ģəxsin zəkası və böyük qəlbi ona nə dərəcədə təsir 

göstərmiĢdir. 

Yepiskopun bu ―ruhanilik ziyarəti, əlbəttə, yerli dedi-qodu həvəskarlarının boĢboğazlığına səbəb 

oldu. ―Can verən bu cür adamın baĢı üstündə olmaq heç yepiskopa layiqdirmi? Axı onu dinə 

gətirməyi heç gözləmək də olmazdı. Bu inqilabçıların hamısı islahedilməz dinsizlərdir. Elə isə 

oraya getmək yepiskopun nəyinə lazım idi? Orada nəyin qalmıĢdı? Yəqin, Ģeytanın insan ruhunu 

necə alıb aparmasına tamaĢa etmək çox maraqlı imiĢ‖. 

Bir dəfə özlərini çox ağıllı sayan həyasız adamlar sırasına mənsub olan kübar bir dul qadın 

yepiskopa belə hücum etmiĢdi: 

– Monsenyor, hamı soruĢur ki, zati-əqdəslərinizə nə zaman qırmızı qalpaq bəxĢ ediləcəkdir? 

Yepiskop isə cavabında: 

– Ah! Bu çox qaba rəngdir, – demiĢdi. – XoĢbəxtlikdən, yakobinçi qalpağında bu rəngə nifrət 

bəsləyənlər kardinal Ģlyapasında ona çox hörmət edirlər. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Qeyd – Ģərt. 

 

Yuxarıda deyilənlərə əsasən monsenyor B’envenünün ―filosof yepiskop‖ və ya ―vətənpərvər 

yepiskop‖ olduğu nəticəsini çıxaranlar çox böyük səhv edə bilərlər. Onun Konvent üzvü J. ilə, 

bəlkə də, iki ulduzun təsadüfünə bənzədilə bilən görüĢü onun qəlbində nə isə bir heyrət hissi 

oyatmıĢ və bu hiss onu daha artıq mülayim etmiĢdi. Vəssalam. 

Monsenyor B’envenü heç siyasət əhli deyildisə də, o zamankı hadisələrə olan münasibətindən, 

əgər monsenyor ―B’envenünun bu hadisələrə bir zamanlar hər hansı bir münasibət bəslədiyi 

ehtimalı varsa, bir neçə kəlmə danıĢmaq yersiz olmazdı. 

Beləliklə, bir neçə il geriyə dönək. 

Cənab Miriel yepiskop vəzifəsinə təyin olunandan bir az sonra imperator ona, bir neçə baĢqa 

yepiskoplarla birlikdə, Ġmperiya baronu rütbəsini vermiĢdi. Məlum olduğu üzrə, papa 1809-cu il 

iyulun 6-cı gecəsi həbs edilmiĢdi, bu hadisə ilə əlaqədar olaraq Napoleon Fransa və Ġtaliya 

yepiskoplarının Parisdə çağırılmıĢ sinoduna Mirieli də dəvət etmiĢdi. Bu sinod Notrdam 

kilsəsində toplaĢmıĢ və birinci iclası 1811-ci il iyun ayının 15-də kardinal FeĢin sədrliyi altında 

---

olmuĢdu. Oraya toplaĢmıĢ olan doxsan beĢ yepiskopun içərisində cənab Miriel də var idi, ancaq 

o, yalnız bir iclasda və bir neçə xüsusi müĢavirədə iĢtirak etmiĢdi. Dağlıq yerlərin yepiskopu və 

təbiətə bilavasitə yaxın olan, kənd sadəliyinə və məhrumiyyətə adət etmiĢ bir adam olduğundan 

o, deyəsən, bu yüksək rütbəli adamlar məclisinin hərarətini soyudan bəzi fikirlər söyləmiĢdi. O, 

tezliklə Din Ģəhərinə qayıtdı. Bu qədər tez qayıtmasının səbəbini soruĢanlara o, belə cavab 

verərdi ki, ―Mən onlara mane olurdum. Mənimlə birlikdə oraya təzə hava doldu. Mən onlara bir 

növ taybatay açılmıĢ qapı kimi göründüm‖. 

Bir dəfə də o, belə demiĢdi: ―Burada təəccüblü nə var ki? Bu monsenyorların hamısı kilsə 

knyazlarıdır, mən isə yalnız yoxsul bir kənd yepiskopuyam‖. 

Məsələ burasında idi ki, o, saraydakıların xoĢuna gəlməmiĢdi. Orada o, bir çox qəribə Ģeylər 

danıĢmıĢdı və bir axĢam kolleqalarından birinin evində ikən ağzından belə bir söz qaçırmıĢdı: 

―Nə gözəl saat! Nə gözəl xalılar! Nə gözəl livreyalar! Bunlar adamı, yəqin ki, çox darıxdırır! 

Yox, mən bu cürə ifrat zinət içərisində yaĢamaq istəməzdim. Bunlar həmiĢə mənim qulağıma 

bağırardı ki: ―Ac qalan insanlar var! Soyuqdan ölən insanlar var! Yoxsullar var! Dilənçilər var!‖. 

Ötəri bunu da qeyd edək ki, zinətə qarĢı nifrət bəsləmək ağılsızcasına bir nifrətdir. Bu, incəsənətə 

nifrət bəsləməyə səbəb olur. Lakin kilsə xadimləri arasında, kilsə mərasimi və bayram günləri 

nəzərə alınmazsa, dəbdəbə və zinət qəbahət hesab olunur. Bu zinət, sanki, həqiqi mərhəmətin 

çatıĢmadığını göstərən adətləri ifĢa edir. Varlı keĢiĢ mənasız bir Ģeydir. KeĢiĢin yeri daim 

yoxsulların yanında olmalıdır. Lakin daim gündüz və gecə hər cür ehtiyac, hər cür məhrumiyyət 

və yoxsulluq içərisində yaĢayaraq, bütün bu münasibətlərin bir hissəsini öz üzərinə götürməmək, 

necə deyərlər, zəhmət tozuna bulaĢmamaq mümkündürmü? Qızğın bir ocağın yanında durub, 

onun hərarətini hiss etməyən bir adam təsəvvür edə bilərsinizmi? Daim alov saçan sobanın 

yanında iĢlədiyi halda, bir tükünü belə yandırmayan, dırnağı qaralmayan, üzünə bir damcı tər 

gəlməyən, üzünə his qonmayan bir adam tapılarmı? KeĢiĢdə və xüsusilə yepiskopda mərhəmətin 

ən birinci sübutu yoxsulluqdur. 

Görünür, Din yepiskopu da məhz belə düĢünürdü. 

Əlbəttə, buradan belə bir nəticə çıxarmamalıyıq ki, bəzi incə məsələlərdə o, ―əsrin ideyaları‖ ilə 

Ģərik idi. Zamanın ilahiyyat mübahisələrinə o, nadir hallarda qarıĢar, kilsə və dövlətin nüfuzunu 

azalda biləcək məsələlər barəsində öz fikrini bildirməzdi, lakin ona kifayət qədər təzyiq 

göstərilsəydi, çox ehtimal ki, qallikandan daha çox ultramontan olardı. Biz monsenyoru 

həqiqətdə olduğu kimi təsvir etməyə çalıĢdığımızdan və heç bir Ģey gizlətmək istəmədiyimizdən, 

bunu da əlavə etməliyik ki, cənab Miriel Napoleonun süqutu dövründə ona çox soyuqluq 

göstərmiĢdi. 1813-cü ildən baĢlayaraq o, imperator əleyhinə bütün düĢmənçilik çıxıĢlarını 

bəyənir və ya hətta alqıĢlayırdı. Napoleon Elba adasından qayıdarkən Din Ģəhərindən keçdiyi 

zaman yepiskop onu görmək istəməmiĢ və Yüz gün ərzində imperatorun sağlığına dua oxumaq 

üçün özünə tabe olan yeparxiyaya əmr göndərməmiĢdi. 

Yepiskopun bacısı madmazel Batistinadan baĢqa, iki qardaĢı da var idi, biri general, o biri isə 

prefekt idi. Yepiskop onlara tez-tez məktub yazırdı. Lakin Provansda qoĢunlara komandanlıq 

edən və min iki yüz nəfər əsgərdən ibarət bir dəstənin baĢçısı olan general, Kannda qoĢun 

çıxarılan zaman, sanki, imperatorun qaçmasına imkan vermək istəyərək, onu zəif təqib etdiyi 

üçün yepiskop bu qardaĢından bir qədər soyumuĢdu. Yepiskopun Parisdə Kaset küçəsində yalqız 

yaĢayan o biri qardaĢı, istefa vermiĢ prefekt, ləyaqətli və namuslu bir adam idi: yepiskopun 

onunla məktublaĢması daha səmimi bir Ģəkildə davam edirdi. 

Deməli, monsenyor B’envenü də siyasi ixtilaflardan yaxasını qurtara bilməmiĢdi, onun da acı 

dəqiqələri, əndiĢələri olmuĢdu. Dövrü həyəcanlandıran ehtirasların kölgəsi əbədiyyət eĢqi ilə 

yaĢayan bu böyük və mülayim qəlbə də toxunmuĢdu. ġübhəsiz ki, bu cür adam siyasi 

əqidələrdən uzaq olmağa layiq idi. Oxucular sözlərimizi yanlıĢ anlamasınlar, biz ―siyasi 

əqidələr‖ məfhumunu hər bir düĢünən vacib adamın dünyagörüĢünün əsasını təĢkil etməli olan 

yüksək tərəqqi arzusu ilə, vətənə, xalqa və insana dərin inamla qarıĢdırmırıq. Kitabımızın 

məzmununa yalnız dolayısı ilə daxil olan bu məsələni dərinləĢdirmədən sadəcə söyləyə bilərik: 

―Monsenyor B’envenü royalist olmasaydı və onun nəzəri gurultulu məiĢət vurnuxmaları 

---

üzərində parlayan həqiqət, ədalət, mərhəmət kimi üç böyük fəzilətin seyrindən ayrılmasaydı, 

daha yaxĢı olardı‖. 

Monsenyor Byenvenünün Tanrı tərəfindən heç də siyasi fəaliyyət üçün yaranmadığını etiraf 

etməklə bərabər, biz onun haqq və azadlıq naminə qüdrətli Napoleona qarĢı vüqarlı etirafını və 

təhlükəli, lakin ədalətli müqavimətini baĢa düĢər və alqıĢlardıq. Lakin o, bu etirazını Napoleon 

taxtdan düĢdükdən sonra deyil, o, qüvvətli olduğu zaman etsəydi, tərifə layiq olardı. Mübarizə 

yalnız təhlükə ilə bağlı olduğu zaman bizi cəlb edir və əlbəttə, ilk zərbəni kim vurmuĢsa, son 

zərbəni vurmağa da o haqlıdır. XoĢbəxtlik günlərində inadla ittiham irəli sürməyən adam inqiraz 

baĢlandığı zaman susmalıdır. Yalnız qüdrətli adamın açıqdan-açığa düĢməni olan Ģəxs onun 

süqutundan sonra qanuni intiqamçı hesab olunur. Bizə gəlincə, məsələyə qəzavü-qədər 

qarıĢdıqda və cəza verdikdə, biz fəaliyyət meydanını ona buraxmalıyıq. 1812-ci il bizim 

silahımızı əlimizdən almağa baĢlayır. 1813-cü ildə o zamana qədər susan və yalnız bir sıra 

fəlakətlərdən sonra cürətlənən qanunverici korpusun sükutu alçaqcasına pozması yalnız qəzəb 

oyada bildi və onu alqıĢlamaq səhv olardı. 1814-cü ildə xain marĢalları gördükdə, dalbadal 

alçaqlıq edən və keçmiĢdə tanrı kimi pərəstiĢ etdiyi adamı təhqir edən senatı gördükdə, qorxub 

geri çəkilən və bir az əvvəl sitayiĢ etdikləri bütə tüpürən bütpərəstləri gördükdə, biz üzümüzü 

yana çevirməyi özümüzə borc bildik. 1815-ci ildə dəhĢətli fəlakətlərin yaxınlaĢdığı hiss ediləndə, 

bütün Fransa bu təhlükələrin yaxınlaĢmasını hiss edib lərzəyə gələndə Napoleonun qarĢısında 

açılan Vaterloo tutqun bir Ģəkildə görünəndə, imperatoru qarĢılayan xalqın və ordunun acı 

alqıĢlarında heç bir gülünc Ģey yox idi və Din Yepiskopu kimi bir adam, zalıma nə qədər ədavət 

bəsləsə də, böyük insanın bu sıx qucaqlaĢmasında gizlənən əzəmətli və təsiredici heç bir Ģeyə 

göz yummamalı idi. 

Təkcə bu istisna edilirsə, yepiskop hər cəhətdən, doğrudan da, mömin, səmimi, ədalətli, ağıllı və 

ləyaqətli bir adam idi; o, yaxĢılıq edirdi və xeyirxah idi ki, bu da həmin yaxĢılığın baĢqa bir 

növüdür. O, keĢiĢ, filosof və insan idi. Biz etiraf etməliyik ki, hətta indicə məzəmmət etdiyimiz 

və çox bərk pisləmək niyyətində olduğumuz siyasi görüĢlərində də o, bu sətirləri yazan adamdan, 

bəlkə, daha çox mərhəmətli və səbirli idi. 

Din Ģəhər idarəsinin qapıçısı vaxtilə bu vəzifəyə imperatorun özü tərəfindən təyin edilmiĢdi; o, 

Austerlits müharibəsində köhnə qvardiyanın xaçla təltif olunmuĢ qoca bir kiçik zabiti və 

imperator qartalından daha qeyrətli bonapartist idi. Bu bədbəxtin ağzından bəzən o qədər də 

düĢünülməmiĢ sözlər çıxardı. O zamankı qanuna görə belə sözlər ―üsyançı nitqləri‖ sayılardı. 

Ġmperatorun Ģəkli Fəxri legion ordenindən silindikdən sonra bu qoca xaçını taxmamaq üçün 

özünün təbirilə – heç bir zaman nizamnamə üzrə geyinməzdi. O, Napoleonun özünün ona vermiĢ 

olduğu xaçdan imperatorun təsvirini böyük bir hörmətlə öz əli ilə çıxartdı və xaçda deĢik əmələ 

gəldi, lakin o, bu deĢiyin yerinə heç bir Ģey qoymaq istəmədi. O deyirdi: ―Bu üç qurbağanı 

ürəyin üstündə gəzdirməkdənsə, ölmək yaxĢıdır! O, həvəslə və ucadan XVIII Lüdovikə istehza 

edirdi. ―Ġngilis getri geyinmiĢ podaqralı qoca! Qoy pudralanmıĢ hörüyü ilə birlikdə rədd olub 

Prussiyaya getsin!‖, – deyir və ən çox nifrət etdiyi iki Ģeyi – Prussiyanı və Ġngiltərəni bir söyüĢdə 

birləĢdirə bildiyinə sevinirdi. Ən nəhayət, onu vəzifəsindən kənar etdilər. Arvadı və uĢaqları ilə 

birlikdə o, küçədə bir parça çörəyə möhtac qaldı. Yepiskop onu yanına çağırtdırıb bir az danladı, 

sonra isə kilsə qapıçısı vəzifəsinə təyin etdi. 

Doqquz il ərzində monsenyor B’envenü öz xeyir iĢləri və mülayim rəftarı ilə bütün Din Ģəhəri 

əhalisinin məhəbbətini və sanki, oğulluq hörmətini qazanmıĢdı. Hətta onun Napoleona qarĢı pis 

münasibəti barəsində də xalq susur və bunu ona bağıĢlayırdı. Ġradəsiz və saf qəlbli əhali öz 

imperatoruna pərəstiĢ edir, lakin yepiskopunu da sevirdi. 

 

 

ON ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Monsenyor B’envenünün yalqızlığı. 

 

Generalın ətrafına həmiĢə dəstə ilə gənc zabitlər toplaĢdığı kimi, hər yepiskopun da ətrafına 

dəstə ilə ona tabe olan abbatlar toplaĢır. Müqəddəs Fransisk qədimdən məhz bu cür abbatları 

---

harada isə ―südəmər keĢiĢ‖ adlandırmıĢdı, həyatın hər bir sahəsinin öz qismət axtaranları vardır 

ki, bunlar həyatda artıq müvəffəqiyyət qazanmıĢ adamların məiyyətini təĢkil edirlər. Özünün 

yaxın adamları olmayan iĢ baĢında duran, öz saray adamları olmayan tale sevimlisi yoxdur. 

Gələcəyi axtaranlar indiki gözəl zamanın ətrafında qasırğa kimi hərlənirlər. Hər yeparxiyanın öz 

qərargahı vardır. Hər bir az-çox nüfuzlu yepiskopun ətrafında bir dəstə qəĢəng seminariya uĢağı 

vardır ki, bunlar yepiskop sarayında keĢik çəkir, qayda-qanuna göz yetirir, monsenyorun 

təbəssümünü marıtlayırlar. Yepiskopu razı salmaq – keĢiĢ vəzifəsinə çatmaq üçün birinci 

pillədir. Hər kəs özü üçün yol açmalıdır, – övliyalar da gəlirli yerdən çəkinməzlər. 

Ġstər cəmiyyətin, istərsə kilsə aləminin öz nüfuzlu adamları var. Bunlar sarayın mərhəmətini 

qazanmıĢ varlı, yaxĢı mədaxili olan, zirək, yüksək cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuĢ, Ģübhəsiz 

ki, dua etməyi, lakin eyni zamanda onlara lazım olan Ģeyi unutmadan istəməyi də bacaran 

yepiskoplardır: bunlar bütöv bir yeparxiyanı təcəssüm etdirməklə bərabər, birisinin dəhlizində 

gözləməkdən utanmayan və ruhanilərlə diplomatiya arasında vasitə olan, keĢiĢdən artıq abbat, 

yepiskopdan artıq prelat olan yepiskoplardır. Bunlarla yaxınlıq edə bilən adam xoĢbəxtdir! Bu 

nüfuzlu adamlar öz əlaltılarına, sevdikləri adamlara və onlara qulluq etməyi bacaran bütün bu 

gənclərə varlı kilsələr, kilsə əmlakından gələn mədaxili, baĢ keĢiĢ və baĢqa mənfəətli kilsə 

vəzifələrini səxavətlə paylayırlar ki, bunlar da tədricən bu adamları yepiskop mənsəbinə çatdırır. 

Özləri yüksəldikcə, öz dallarınca müridlərini, tərəfdarlarını da aparırlar. Bu, eynilə hərəkətdə 

olan günəĢ sistemini xatırladır. Onların parıltısı ətrafındakıların da üzərinə Ģəfəq salır. Onların 

xoĢbəxtlik süfrəsindən yaxın adamlarının payına isti yerlər düĢür. Himayəçinin yeparxiyası 

böyük olduqca, onun yaxın adamlarının gəliri də çox olur. Roma isə lap yaxındadır! BaĢ 

yepiskop rütbəsinə çatmıĢ olan yepiskop, kardinal rütbəsinə çatmıĢ olan baĢ yepiskop kardinal 

qulluqçusu kimi sizi kardinallar məclisinə aparır, siz Roma divanxanasına daxil olursunuz, 

omofor alırsınız; budur, artıq siz divanxana üzvüsünüz, budur, siz kamerarisiniz, daha sonra 

monsenyorluğa çatırsınız. Monsenyorluqdan kardinallığa isə bir addımdır. Kardinallıqla papalığı 

isə yalnız yandırılan seçki biletinin tüstüsü ayırır. Hər bir skufya1 tiaraya2 çevrilmək arzusuna 

düĢə bilər. Bizim zəmanəmizdə keĢiĢ qanuni yolla taxta çıxa biləcək yeganə adamdır, həm də 

necə taxta! Hökmdarlar hökmdarı taxtına! Bunun əvəzində seminariya necə ümidlər məskənidir! 

Nə qədər qızaran müğənnilər, nə qədər cavan abbatlar baĢlarında Peretta kuzəsi gəzdirirlər! 

ġöhrətpərəstlik çox zaman özünü məslək kimi qələmə verir və kim bilir, bəlkə də, öz-özünü 

aldadaraq, bunu səmimiyyətlə edir. XoĢ inananların halına! 

Təvazökar, yoxsul, bir qədər də qəribə adam olan monsenyor B’envenü bu cür ―nüfuzlular‖ 

sırasına daxil edilməmiĢdi. Onun ətrafında gənc keĢiĢlərin olmaması bunu göstərirdi. Hamı 

görürdü ki, Parisdə onun ―iĢi gətirməmiĢdir‖. Gələcəyi olan heç bir kəs bu qocaya yaxınlaĢmağa 

səy etmirdi. Hər hansı bir yetiĢməmiĢ Ģöhrətpərəst o qədər ağılsız deyildi ki, onun kölgəsi altında 

kök salsın. Onun kanonikləri və baĢ vikariləri saf qəlbli, özü kimi bir qədər kəndlisayağı qocalar 

idi. Onlar da yepiskopun özü kimi yeparxiya xaricinə çıxmaz, kardinal sarayı ilə heç bir əlaqə 

saxlamaz və öz yepiskoplarına bənzərlərdi. Fərq yalnız bunda idi ki, onlar ömürlərini keçirmiĢ, 

yepiskop isə kamil bir insan idi. Monsenyor Byenvenünün vasitəsilə yüksək vəzifəyə çatmağın 

mümkün olmadığı o qədər aydın idi ki, seminariyanı qurtarıb keĢiĢ vəzifəsinə təyin edilmiĢ 

gənclər buradan getməyə tələsir və zəmanət üçün Eks, yaxud OĢ arxiyepiskoplarına müraciət 

edirdilər. Çünki hər kəs artmaq üçün kömək istəyir – bunu bir daha təkrar edirik. Həyatını ancaq 

baĢqalarına həsr etmiĢ bir zahidin qonĢuluğu təhlükəli ola bilər: ondan adama əlacsız bir 

yoxsulluq keçə bilər, yüksəlmək, müvəffəqiyyət qazanmaq üçün lazım olan üzvlərin iflici yoluxa 

bilər və ümumiyyətlə, sizin istədiyinizdən daha çox fədakarlıq arzusu sirayət edə bilər, bu cür 

sirayətedici fəzilətdən hamı qaçır. Monsenyor Byenvenünün yalqızlığı da bununla izah edilir. 

Biz zülmətə bürünmüĢ bir cəmiyyətdə yaĢayırıq Müvəffəqiyyət – bəĢəriyyətin baĢı üstünü almıĢ 

tamahkarlıq buludlarından damcı-damcı düĢən ən yüksək hikmət budur. 

Müvəffəqiyyətin əslində nə qədər iyrənc bir Ģey olduğunu ötəri qeyd edək. Onun zahirən 

ləyaqətə bənzəməsi insanları aldadır. Müvəffəqiyyət camaat üçün, demək olar ki, üstünlük kimi 

bir Ģeydir. Ġstedadla əkiz olan müvəffəqiyyət yalnız tarixi azdıra bilər. Yalnız Yuvenal və Tasit 

onun barəsində bir qədər deyinirlər. Bizim zəmanəmizdə az-çox rəsmi olan hər cür fəlsəfə 

---

müvəffəqiyyətə xidmət edir, onun livreyasını daĢıyır, qarĢısında nökərçilik edir. Müvəffəqiyyət 

qazanın – nəzəriyyə belədir! Varlanmaq, guya, qabiliyyətdəndir. Lotereyada udsanız, sizi ağıllı 

hesab edəcəklər. Qalib gələnlərə təzim edirlər. ĠĢ burasındadır ki, anadan gərək xoĢbəxt 

doğulasan! Bəxtiniz gətirdimi – hamı sizi böyük bir insan hesab edər. Bütöv bir əsrə parlaqlıq 

verən beĢ və ya altı nəfər istisna edilərsə, müasirlərin bütün məftunluğu yalnız onların uzağı 

görmədikləri ilə izah olunur. Qızıl suyuna çəkilmiĢ bir Ģeyi qızıl zənn edirlər. Yoldan ötən də 

olsan, bunun maneçiliyi yoxdur, təki qarĢına uğur çıxsın. Bayağılıq özü-özünə vurulmuĢ və 

bayağılığı alqıĢlayan qocalmıĢ Nərgizdir. Ġnsanı Musa, Esxil, Dante, Mikel, Ancelo, yaxud 

Napoleon edən o böyük istedadı camaat dərhal və yekdilliklə hər sahədə olursa-olsun, öz 

məqsədinə çatmıĢ adama xas edir. Bir notarius deputat olarsa, yalançı Kornel ―Tirdata‖ yazarsa, 

bir hərəm ağası hərəmxana sahibi olarsa, axmaq bir hərbçi Prüdom öz dövrü üçün həlledici 

əhəmiyyəti olan bir vuruĢmada təsadüfən qalib gələrsə, bir aptekçi Sambr və Maas 

departamentindəki ordu üçün karton çəkməaltı icad edərək, bunu gön əvəzinə satmaqla dörd yüz 

min livr gəlir verən bir kapital qazanarsa, bir çərçi sələmçi bir qadınla evlənərsə və bu nikahdan 

yeddi, yaxud səkkiz milyon doğularsa, bir vaiz öz boĢboğazlığı sayəsində yepiskop mənsəbinə 

çatarsa, ticarət evinin müdiri iĢdən çıxarıldıqdan sonra çox varlı olduğuna görə maliyyə naziri 

təyin edilərsə – insanlar Musketonun zahirində Gözəllik, Klavdinin boynunda isə əzəmət 

gördükləri kimi, bütün bunlara da Dahilik adını verərlər. Onlar ördək ayaqlarının yumĢaq palçıq 

üzərində buraxdığı ulduza bənzər izləri göyün dibsiz dərinliklərində ulduzlar topası hesab 

edirlər. 

 

 

ON ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

O nəyə inanırdı. 

 

Biz Din yepiskopunun nə dərəcədə mömin olması məsələsinin dərinliklərinə varmayacağıq. Bu 

cür insanlara biz yalnız pərəstiĢ edə bilərik. Pak adamın sözünə inanmaq lazımdır. Bundan 

baĢqa, biz belə zənn edirik ki, bəzi müstəsna adamlarda, dini görüĢlərin bizimkindən fərqli 

olmasına baxmayaraq, insan fəzilətlərinin bütün formaları ahəngdar surətdə inkiĢaf edə bilər. 

Filan dini mərasim, yaxud ehkam haqqında yepiskop nə fikirdə idi? Bu sirri yalnız ruhların 

çılpaq getdikləri məzar bilir. Bizim üçün yalnız bir Ģey Ģübhəsizdir. Mübahisəli dini məsələləri o, 

heç bir zaman riyakarlıqla həll etməzdi. Almazın çürümək qorxusu yoxdur. Cənab Miriel 

qəlbinin dərinliklərinə qədər dindar idi. ―Cerdo in Patrem‖1 deyə, o, tez-tez təkrar edirdi. Həm 

də xeyir iĢlərdən o bir vicdanın insana ―Tanrı səninlədir!‖ sözlərini yavaĢdan söyləməsi üçün 

lazım olan qədər məmnun qalırdı. 

Bunu da qeyd etmək borcumuzdur ki, yepiskopda imandan və necə deyərlər, fövqəlimandan 

baĢqa bir Ģey də vardı ki, o da məhəbbətin artıqlaması ilə olması idi. Məhz buna görə, ―quia 

multum amavi‖2 onu, eqoizmin pedantizmə sözsüz tabe olduğu cəmiyyətimizin sevdiyi təbirlə 

―ciddi adamların‖, ―ağıllı simaların‖, ―müsbət xarakterlərin‖ içərisində zəif hesab edirdilər. Bəs 

bu məhəbbət artıqlığı nə ilə ifadə olunurdu? Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, insanlara qarĢı, yeri 

gəldikdə isə cansız əĢyaya qarĢı sakit xeyirxahlıqla. O, heç kəsə nifrət etməzdi. O, Tanrının 

yaratdığı hər Ģeyə qarĢı mərhəmətli idi. Hər bir adamın, hətta ən yaxĢı adamın da qəlbində 

heyvanlara qarĢı qeyri-Ģüuri bir qəddarlıq gizlənmiĢdir. Din yepiskopunda bir çox keĢiĢlərə xas 

olan bu qəddarlıq qətiyyən yox idi. O, brahmanlar qədər ifrata varmasa da, Ekkleziastın bu hədisi 

üzərində, ehtimal ki, çox düĢünərdi. ―Heyvanların ruhunun haraya getdiyini kim bilir?‖. Zahiri 

çirkinlik, instinkt pozğunluğu onu pərt etməz, onda nifrət hissi oyatmazdı. Əksinə, bu onda 

həyəcan oyadar, onu mütəəssir edərdi. Sanki, o, dərin fikrə dalaraq, zülmün kökünü axtarmaq, 

anlamaq və ya ona bəraət tapmaq istərdi. Bəzən o, sanki, cəzanın yumĢaldılması haqqında Allaha 

dua edərdi. O, köhnə perqamenti tədqiq edən bir dilçi alim kimi sakitcə, heç bir kin hiss 

etmədən, təbiətdə hələ də mövcud olan hərc-mərcliyin qalıqlarını öyrənirdi. O, bu cür fikirlərə 

dalarkən bəzən qəribə Ģeylər danıĢardı. Bir dəfə səhər bağçada gəzindiyi zaman bacısının daldan 

gəldiyini görməyib, birdən dayanmıĢ və yerdəki bir Ģeyi diqqətlə nəzərdən keçirməyə 

---

baĢlamıĢdı: bu iri, qara, iyrənc bir hörümçək idi. Madmazel Batistina, qardaĢının bu sözləri 

söylədiyini eĢitmiĢdi: ―Bədbəxt məxluq! Onun bunda təqsiri yoxdur‖. 

Nə üçün də bu uĢaqcasına səmimi, bəlkə də, ilahi mərhəmətin təzahürlərindən danıĢmayaq? 

UĢaqlığımı? Qoy belə olsun, ancaq bu cür ülvi bir uĢaqlıq Assizli Fransiskdə də, Mark Avrelidə 

də vardı. Bir dəfə yepiskop qarıĢqanı tapdalamamaq üçün kənara çəkilmiĢ və yıxılıb ayağı 

çıxmıĢdı. 

Bu pak adam belə bir həyat sürərdi. O, bəzən öz bağçasında yuxuya gedərdi və bundan artıq 

pərəstiĢ təlqin edən bir mənzərə təsəvvür etmək mümkün deyildi. 

Deyilənlərə inanılarsa, monsenyor Byenvenü gəncliyində, hətta yaĢa dolduğu zamanda coĢqun 

və bəlkə də, ehtiraslı bir adam olmuĢdu. Onun tükənməz mərhəməti, bəlkə də, təbiətdən gəlmə 

bir xüsusiyyətdən daha çox həyatın özündən onun qəlbinə keçən və tədricən orada kök salan 

dərin etiqadın nəticəsi idi, çünki su damcısının deĢdiyi qayada olduğu kimi, insanın da 

xarakterində dərin yarıqlar əmələ gələ bilər. Bu cür yarıqları doldurmaq mümkün deyil. 

1815-ci ildə – deyəsən, yuxarıda bu barədə demiĢdik – yepiskopun yetmiĢ beĢ yaĢı tamam 

olmuĢdu, lakin zahirən ona altmıĢdan yuxarı yaĢ vermək olmazdı. O, orta boylu idi, bir qədər 

kökəlməyə meyili vardı, bunun qabağını almaq üçün, yepiskop piyada çox gəzməyi sevərdi, 

yeriĢi möhkəm idi, belini həmiĢə dümdüz tutardı – lakin bu təfsilatdan biz heç bir nəticə 

çıxarmaq niyyətində deyilik: XVI Qriqori səksən yaĢında ikən belini dümdüz saxlardı və daim 

gülümsərdi, lakin bununla belə pis bir yepiskop idi. Monsenyor B’envenünün isə qara camaatın 

dili ilə desək, ―mötəbər görkəmi‖ vardı, lakin üzünün ifadəsi o qədər xoĢ və nəvaziĢli idi ki, bu 

mötəbərliyi‖ belə unutdurardu. 

O, söhbət etdiyi zaman yuxarıda söylədiyimiz və onun ən cazibədar xüsusiyyətlərindən birini 

təĢkil edən uĢaq Ģənliyi adamların özünü onun yanında yüngül və sərbəst hiss etməsinə kömək 

edirdi, sanki, onun bütün varlığından Ģənlik yağırdı. Üzünün qırmızılığı, gülümsəyərkən 

parıldayan çox yaxĢı qalmıĢ ağ diĢləri onun üzünə bir Ģənlik, bir məlahət verirdi; bunun 

sayəsində belə adam haqqında, gənc isə, ―nə yaxĢı oğlandır‖, qoca isə ―nə mərhəmətli qocadır‖ 

deyirlər. Yadımızdadır ki, Napoleona da o, belə bir təsir bağıĢlamıĢdı. Doğrudan da, ilk baxıĢda, 

xüsusən, onu ilk dəfə görən adam üçün o, mehriban adam idi – vəssalam. Ancaq siz onunla bir 

neçə saat söhbət etməli olsaydınız və onun dalğınlığını seyr etsəydiniz, görərdiniz ki, bu 

mehriban adam gözünüzün qarĢısında dəyiĢilərək getdikcə ciddiləĢir, onun saçlarının ağarması 

sayəsində əzəmətli görünən uca, sakit alnı dalğınlıqdan daha əzəmətli olurdu. Öz Ģəfəqini 

saçmaqda davam edən bu mehribanlıqda, sanki, yüksək bir ideal var idi, siz qəlbinizdə elə bir 

həyəcan hiss edirdiniz ki, sanki, gülümsəyən bir mələk qarĢınızda qanadlarını yavaĢ-yavaĢ 

açaraq öz təbəssümü ilə sizin üzərinizə daim iĢıq saçır. YavaĢ-yavaĢ bütün varlığınıza 

ifadəedilməz bir hörmət hissi hakim olurdu, qəlbinizə soxulurdu və siz hiss edirdiniz ki, 

qarĢınızdakı adam qüvvətli, dünyagörmüĢ və hər Ģeyi bağıĢlayan simalardan biridir, bu cür 

adamlarda fikir o qədər dərindir ki, o, mülayim olmaya bilməz. 

Beləliklə, onun həyatının bütün günləri ibadətlə, kilsə ayinləri ilə, sədəqə paylamaq, məyus 

qəlblərə təsəlli vermək, bağçada iĢləmək, qardaĢcasına mərhəmət, pəhrizkarlıq, qonaqpərəstlik, 

fədakarlıq, Allaha yalvarmaq, elm və zəhmətlə keçirdi. Yepiskopun günü, doğrudan da, xeyirxah 

fikirlər, iĢlər və sözlərlə dolu idi. Lakin axĢam yatmamıĢdan qabaq hər iki qadın öz otağına çıxıb 

getdiyi zaman, yağıĢ olduğu üçün vaxtını iki-üç saat öz bağçasında keçirə bilməsəydi, gününü 

tamam saymazdı. Sanki, yuxudan qabaq ulduzlu səmanın əzəmətli mənzərəsi qarĢısında fikrə 

dalmaq onun üçün bir adət olmuĢdu. Bəzən hətta gecəyarısı, qarılar yata bilmədikləri zaman, 

onun xiyabanlarda aramla gəzindiyini eĢidərdilər. Orada o, daxili aləminə dalmıĢ halda sakitcə 

dolaĢar, öz-özü ilə tənha qalaraq, qəlbinin aydınlığını göylərin aydınlığı ilə müqayisə edərdi. Bu 

zülmət içərisində görünən ulduzların gözə görünən cah-calalı ilə Tanrının gözə görünməyən cah-

calalından mütəəssir olan yepiskop qəlbini məchulluq aləmindən gələn fikirlərə açaraq dərin 

düĢüncələrə dalardı. Belə anlarda, gecə çiçəklərinin ətri səmaya doğru yüksələn dəqiqələrdə o 

qəlbən yüksələr, ulduzlu gecədə yandırılmıĢ çıraq kimi baĢdan ayağa qədər iĢıq saçdığı halda 

kainatın hər Ģeyə nüfuz edən nuraniliyi qarĢısında, sanki, vəcddən əriyər və qəlbində nələr baĢ 

verdiyini ola bilsin ki, özü də deyə bilməzdi; o, hiss edirdi ki, ondan nə isə ayrılır və ona nə isə 

---

nazil olur. Ruhun sonsuzluğu ilə kainatın sonsuzluğu arasında gedən əsrarəngiz mübadilə. O, 

böyük və haqq olan Allah haqqında, gələcəyin əbədiliyi – bu qəribə sirr haqqında, keçmiĢin 

əbədiliyi – daha qəribə sirr haqqında, sonsuzluğun bütün dərinliyi və ölçüyə gəlməyən 

müxtəlifliyi haqqında düĢünərdi. O, Tanrını öyrənmirdi, ona heyran olurdu. O, materiyaya forma 

verən, qüvvənin mövcud olduğunu aĢkara çıxaran, onu cana gətirən, vəhdətdə xüsusiyyət, 

məkanda tənasüb, sonsuzluqda dərinliyi yaradan və iĢıq vasitəsilə gözəllik doğuran atomların 

qəribə toqquĢmaları haqqında düĢünərdi. Bu toqquĢmalar – bağlanma və açılmaların əbədi dövr 

etməsidir, həyat və ölüm də buradan əmələ gəlir. 

O, tənək sarmaĢan çürük köĢkə söykənmiĢ oturacaqda oturar və meyvə ağaclarının sısqa əyri 

budaqları arasından ulduzlara baxardı. Ətrafı mərək və anbarlarla əhatə olunmuĢ bu bir çərək 

desyatin torpaq onun üçün əziz idi və onu tamamilə təmin edirdi. 

Çox az olan boĢ vaxtını gündüz bağçada çalıĢmağa və gecə ulduzları seyr etməyə sərf edən 

qocaya daha nə lazım idi? Məgər tavanı göylərdən olan bu dar çəpərli yer Allaha ibadət etmək və 

onun yaratdığının əzəməti qarĢısında heyran olmaq üçün kafi deyildimi? Doğrudan da, hər Ģey 

bundan ibarət deyildimi? Daha nə arzu etmək olardı? Gəzinti üçün balaca bir bağça, xəyalat üçün 

hüdudsuz bir aləm. Ayaqları altında əkilib, məhsulu toplanıla biləcək yer, baĢı üstündə 

düĢünüləcək səma. Yerdə bir qədər çiçək, göydə isə bütün ulduzlar. 

 

 

ON DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Onun düĢündükləri. 

 

Daha bir neçə söz. 

Bütün bu təfsilat, xüsusilə bizim zəmanəmizdə, indi dəbdə olan təbirləri iĢlətsək, belə fikir oyada 

bilər ki, Din Yepiskopu bir növ ―panteist‖ idi və əsrimizə xas olan subyektiv fəlsəfə 

nəzəriyyələrindən birinə tərəfdar idi – bunun onun xeyrinəmi və ya zərərinəmi olması əlahiddə 

bir məsələdir, – bu cür nəzəriyyələr bəzən tənha adamların qəlbində əmələ gələrək, müəyyən 

Ģəkil alır və inkiĢaf edir ki, sonra orada dinin yerini tutsun. Buna görə də biz bütün qətiyyətlə 

bildiririk ki, monsenyor Byenvenünü yaxından tanıyanlardan heç kəs onun barəsində belə bir 

fikrə gələ bilməzdi. Bu adamın bilik mənbəyi onun qəlbi idi, onun hikməti də qəlbindən saçılan 

nurla iĢıqlanırdı. 

Nəzəriyyəsizlik – və iĢin çoxluğu. DolaĢıq fəlsəfədə səhvlər gizlənir, yepiskopun bir zamanlar 

mücərrəd fikirlərin sirrinə dalmağa cürət etdiyini heç bir Ģey sübut etmirdi. Apostol cəsarətli ola 

bilər, yepiskop isə cürətli olmalıdır. Görünür, monsenyor B’envenü yalnız böyük və qorxmaz 

adamların həll edə biləcəyi bəzi məsələlərin çox dərinliyinə varmazdı. Sirrin qapısında 

müqəddəs bir dəhĢət yaĢayır: bu qorxunc qapılar sizin üzünüzə açıqdır, lakin onun yanından 

keçən yolçuya nə isə deyir ki, oraya girmək olmaz. Vay o adamın halına ki, oraya girmiĢ olsun! 

Mücərrədlik dünyasının hüdudsuz dərinliklərinə dalan dahilər dinin ehkamlarından yüksəyə 

qalxaraq, öz ideyalarını Tanrıya izah edirlər. Onların ibadəti cəsarətlə mübahisəyə çağırır, 

onların sitayiĢi sualdır. Bu dinin heç bir vasitəçisi yoxdur, onun sıldırım yamaclarına 

dırmaĢmağa cəhd edənlər təĢviĢ və məsuliyyət hissi duyurlar. 

Ġnsan təfəkkürünün hüdudu yoxdur. O, cəsarət edib, öz korluğunu da tədqiq edir və öyrənir, 

hətta, demək olar ki, o, öz parıltısı ilə, sanki, təbiətin özünü də kor edir. Bizi əhatə edən sirli 

aləm aldığını bizə qaytarır və çox ehtimal ki, seyr edənlərin özlərini də seyr edənlər var. Hər 

halda, yer üzündə insanlar var ki, (görəsən, onlar insandırlar?) uzaq xəyal üfüqlərində absolyut 

yüksəkliklərini aydınca görürlər, gözə görünməyən dağın qorxunc Ģəkli onların gözü qarĢısında 

dayanır. Monsenyor Byenvenü dahi deyildi, hətta Svedenborq və Paskal kimi böyük insanları 

ağılsızlığa yuvarladan bu təfəkkür zirvələri onu qorxuda bilərdi. ġübhəsiz, bu əzəmətli xəyallar 

da müəyyən dərəcədə mənəvi fayda verir, adamlar da məhz bu çətin yollarla ideal kamilliyinə 

yaxınlaĢırlar. Din yepiskopu ən qısa bir yol seçmiĢdi ki, o da Ġncil idi. 

O, öz geyimini Xızrın əbasına bənzətməyə çalıĢmırdı; o, baĢ verən hadisələrin dumanlı 

gələcəyinə iĢıq salmağa cəhd etmirdi, kiçik iĢlərin iĢıldayan qığılcımlarını vahid bir alova 

---

çevirmək üçün çırpınmırdı: ona peyğəmbəri, yaxud qeybdən xəbər verən bir adamı xatırladacaq 

heç bir Ģey yox idi, bu müti qəlb yalnız sevirdi. 

Ola bilsin ki, o, duasını fövqəlbəĢər bir yüksəkliyə çatdıra bilirdi, lakin heç bir zaman nə dua, nə 

də sevgi həddindən artıq ola bilməz; əgər müqəddəs kitabların mətnində olmayan dua küfr 

olsaydı, Müqəddəs Tereza və Müqəddəs Ġeronim də kafir olardılar. 

O, dərdlilərə və tövbə edənlərə doğru meyil edirdi. Kainat isə böyük bir mərəz kimi görünürdü; 

o, hər yerdə qızdırmanı hiss edir, hər sinədə əzablar duyur, xəstəliyin səbəbini axtarmadan 

yaraları sağaltmağa çalıĢırdı. YaranmıĢların həyata qayıtmasının qorxunc mənzərəsi onu 

mütəəssir edirdi. O, yalnız bir Ģeyə: rəhm etmək və yardım göstərmək üçün ən yaxĢı üsul axtarıb 

tapmağa və baĢqalarına da bunu öyrətməyə cəhd edirdi. Bütün varlıq bu saf qəlbli və nadir 

dərəcədə mərhəmətli olan keĢiĢ üçün təsəlli həsrətində olan tükənməz ələm mənbəyi idi. 

Adam var ki, zəhmət çəkib yerin altından qızıl çıxardır, o isə qəlblərdən mərhəmət çıxarmaq 

üçün zəhmət çəkirdi. Dünyanın dərdi onun mədəni idi. Hər yerə yayılmıĢ qəm-qüssə onun üçün 

yalnız yaxĢılıq etməkdən ötrü daimi bir bəhanə idi. O, ―bir-birinizi sevin!‖ deyir və belə hesab 

edirdi ki, bununla hər Ģey deyilmiĢdir; o bundan artıq heç bir Ģey istəməzdi, onun bütün 

nəzəriyyəsi də bundan ibarət idi. Bir dəfə, yuxarıda adını çəkdiyimiz və özünü filosof sayan 

senator yepiskopa demiĢdi: ―Bir görün, bu dünyada nələr olur, hamı hər kəsə qarĢı vuruĢur: kim 

güclüdürsə, o ağıllı sayılır. Sizin ―bir-birinizi sevin!‖ Ģüarınız axmaqlıqdır. Yepiskop 

mübahisəyə giriĢmədən: ―Nə olsun, – demiĢdi, – əgər bu axmaqlıqdırsa, inci seyvanda gizləndiyi 

kimi, ruh da bunun içinə qapanmalıdır‖. Yepiskop, doğrudan da, bu ―axmaqlığın‖ içinə 

qapanaraq orada yaĢayırdı və bundan tamamilə razı idi: o, bizi cəlb edən və eyni zamanda 

qorxuya salan böyük məsələləri, mücərrəd elmin ölçüyəgəlməz zirvələrini, metafizika 

uçurumlarını, taleyi, xeyri və Ģəri‖, bütün canlıların bir-birilə mübarizəsini, insan Ģüurunu və 

heyvanların mürgülü seyrini, ölüm vasitəsilə dəyiĢməyi, varlıların məzarda yenidən doğulmasını, 

keçici hisslərin dəyiĢilməz ―mənlik‖ üzərindəki anlaĢılmaz hakimiyyətini, mahiyyəti, materiyanı, 

və Nil və Ens1, ruhu, təbiəti, azadlığı, zərurəti, çox böyük təfəkkürlü insanların düĢündüyü bütün 

o kəskin problemləri, o məĢum qalınlıqları; Lükretsi, Manu, müqəddəs Pavel və Dantenin 

sonsuzluğa dikilərək, orada, sanki, ulduzlar əmələ gətirə biləcək qədər parlaq nəzərlə seyr 

etdikləri böyük uçurumları özündən uzaqlaĢdırırdı. 

Monsenyor Byenvenü sirli hadisələri yalnız kənardan müĢahidə edən, onları tədqiq etmədən və 

onlara yaxınlaĢmadan, öz ağlını bununla yormadan, gözəgörünməzə qəlbən hörmət bəsləyən bir 

adam idi. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Bütün gün yol gələndən sonra. 

 

1815-ci il oktyabr ayının əvvəllərində, günəĢin batmasına təqribən bir saat qalmıĢ balaca Din 

Ģəhərinə bir yolçu girdi. Bu zaman evlərinin pəncərəsindən baxan və ya qapılarının qabağında 

dayanmıĢ olan tək-tək Ģəhər adamları bu yolçuya bir qədər təĢviĢlə baxırdılar. Ondan daha 

yoxsul görkəmli bir yolçuya rast gəlmək çətin idi. Bu orta boylu, enlikürək, dolu və qüvvətli bir 

adam idi. Ona qırx altı, qırx yeddi yaĢ vermək olardı. BaĢındakı papağının meĢin günlüyü 

günəĢdən yanıb qaralmıĢ və tər basmıĢ üzünün yarısını örtürdü. Boz kətandan tikilmiĢ qaba 

köynəyinin yaxasına gümüĢ lövbər niĢanı sancılmıĢdısa da, köynəyin açıq yerindən tüklü sinəsi 

görünürdü, turna kimi burulmuĢ boyun yaylığı, əynində göy kətandan tikilmiĢ bir dizi ağarmıĢ, o 

biri dizi yırtılmıĢ köhnə Ģalvarı, bir dirsəyinə yaĢıl mahuddan, viclə yamaq salınmıĢ köhnə və 

boz bluz, arxasında ağzına qədər dolu və qayıĢla möhkəm bağlanmıĢ lap təzə bir əsgər çantası, 

əlində də zorba, düyünlü bir ağac var idi; yalın ayaqlarına dəmir mıxlarla nallanmıĢ ayaqqabı 

geymiĢdi. BaĢı qırxılmıĢ, saqqalı isə çox uzanmıĢdı. 

Tər, bürkü, uzun günü piyada yeriməkdən əmələ gəlmiĢ yorğunluq və toz bu cır-cındır adamın 

buraxdığı pis təsiri daha da artırırdı. 

---

Qısa tükləri biz-biz dayanmıĢdı. Saçlarının lap yaxında qırxıldığı və yenicə çıxmağa baĢladığı 

görünürdü. 

Onu kimsə tanımırdı. Görünür, o, təsadüfi bir yolçu idi. O, haradan gəlirdi? Cənubdan. Bəlkə də, 

dəniz tərəfdən. Çünki o da Din Ģəhərinə yeddi ay bundan əvvəl Napoleon Kanndan Parisə gedən 

zaman keçdiyi həmin yoldan daxil olmuĢdu. Yəqin ki, bu adam bütün günü istirahət etmədən yol 

gəlmiĢdi. O, çox yorğun görünürdü. ġəhərin köhnə hissəsində yaĢayan yerli qadınlar onun 

Qasendi bulvarındakı ağacların altında dayandığını və xiyabanın axırındakı fəvvarədən su 

içdiyini görmüĢdülər. Görünür susuzluq onu çox incidirmiĢ, çünki onun dalınca gələn uĢaqlar iki 

yüz addım getdikdən sonra, onun yenə dayanıb Bazar meydanının ortasındakı fəvvarədən su 

içdiyini görmüĢdülər. 

PuaĢver küçəsinə çatdıqda o, sola dönüb Ģəhər idarəsinə tərəf getdi. Oraya girib, on beĢ dəqiqə 

orada qaldı. Qanının ağzında daĢ oturacaq üzərində bir jandarm oturmuĢdu. Bu, həmin oturacaq 

idi ki, general Druo martın 4-də onun üstünə çıxaraq, Juan limanında yazılmıĢ proklamasiyanı 

Din Ģəhərinin heyrət içərisində olan əhalisi qarĢısında oxumuĢdu. Yolçu Ģapkasını çıxarıb 

jandarmı hörmətlə salamlayaraq girdi. 

Jandarm yolçunun salamına cavab vermədi, diqqətlə ona baxdı, nəzərlərilə onu müĢayiət etdi və 

Ģəhər idarəsinə girdi. 

O zamanlar, Din Ģəhərində ―Kolbas xaçı‖ adlı gözəl bir karvansara vardı. O karvansaranın sahibi 

Jaken Labar, Qrenoblda ―Üç delfin‖ adlı karvansara saxlayan, vaxtilə imperator ordusunda 

xidmət etmiĢ baĢqa bir Labarın qohumu olduğu üçün, Ģəhərdə bütün əhalinin hörmətini 

qazanmıĢdı. Napoleon o tərəflərə gəldiyi zaman ―Üç delfin‖ karvansarası haqqında çoxlu 

Ģayiələr yayılmıĢdı. Deyirdilər ki, general Bertran yanvar ayında arabaçı paltarında bir neçə dəfə 

oraya gəlmiĢ və əsgərlərə xaç niĢanı, Ģəhər əhalisinə isə ovuc-ovuc qızıl paylamıĢdı. Lakin, 

yalnız bir Ģey qəti məlumdur ki, imperator Qrenobla daxil olduğu zaman prefektura binasında 

qalmaqdan imtina etmiĢ və merə təĢəkkür edərək: ―Burada tanıdığım namuslu bir adam var, mən 

onun yanında qalacağam‖- deyib, ―Üç delfin‖ mehmanxanasına getmiĢdi... ―Üç delfin‖ ilə 

―Kolbas xaçı‖ arasında iyirmi beĢ lyo məsafə olmasına baxmayaraq, ―Üç delfin‖ sahibi Labarın 

Ģöhrəti ―Kolbas xaçı‖ sahibi Labara da sirayət etmiĢdi. ġəhərdə onun barəsində deyirdilər: ―Bu, o 

Qrenobldakının əmisi oğludur‖. 

Yolçu Ģəhərdə ən yaxĢı sayılan bu karvansaraya doğru yollandı. O, qapısı birbaĢ küçəyə açılan 

mətbəxə girdi. Bütün mətbəx peçləri qalanmıĢdı, buxarıda Ģən alov yanırdı. Meyxana sahibi eyni 

zamanda baĢ aĢpaz olduğuna görə gah ocağa, gah qazanların yanına gəlib gedir, qonĢu otaqda 

ucadan danıĢıb gülüĢən arabaçılar üçün əla nahar hazırlanmasına nəzarət edirdi. Səyahət edənlər 

yaxĢı bilirlər ki, arabaçılar yaxĢı yeməyi hamıdan çox sevirlər. Odun üstündə ağ kəkliklər və 

qırqovullarla dolu bir ĢiĢ dönür, plitənin üstündə isə Loze gölündən tutulmuĢ iki yağlı sazan 

balığı və Aloz gölündən tutulmuĢ ala balıq biĢirdi. 

Meyxana sahibi qapının açıldığını və təzə bir adamın içəri girdiyini eĢitcək, gözlərini plitədən 

ayırmayaraq: 

– Nə istəyirsiniz, Cənab? – dedi. 

Yolçu: 

– Yemək və yatmaq istəyirəm, – deyə cavab verdi. 

Meyxana sahibi: 

– Olar, – dedi. Sonra dönüb yolçunu nəzərdən keçirərək əlavə etdi. – Əlbəttə, pulla. 

Yolçu köynəyinin cibindən içi dolu dəri pul kisəsini çıxararaq: 

– Pulum var, – dedi. 

Meyxanaçı: 

– Elə isə qulluğunuzda hazıram, – dedi. 

Yolçu kisəsini yenə cibinə soxdu, çantasını çıxarıb qapının yanında döĢəmənin üzərinə qoydu və 

əsasını əlindən buraxmayaraq ocaq qabağındakı alçaq oturacağın üstündə oturdu. Din Ģəhəri dağ 

yerindədir. Oktyabr gecələrində havalar orada çox soyuq olur. 

Meyxana sahibi dala-qabağa gedib gələrkən yolçunu diqqətlə gözdən keçirirdi. 

– Yemək tezmi hazır olar? – deyə yolçu soruĢdu. 

---

– Bu saat hazır olacaq, – deyə meyxanaçı cavab verdi. 

Yolçu arxasını meyxanaçıya çevirib isinməkdə ikən, hörmətli meyxanaçı Jaken Labar cibindən 

bir karandaĢ çıxartdı və pəncərənin yanındakı kiçik masanın üstündə qalmıĢ qəzetdən bir parça 

qopartdı, kənarında bir-iki sətir yazdıqdan sonra onu bükdü, yapıĢdırmadan mətbəxdə həm aĢpaz 

Ģagirdi, həm də kuryer vəzifəsində iĢləyən bir uĢağa verdi. Meyxanaçı uĢağın qulağına nə isə 

pıçıldadı, o da dərhal Ģəhər idarəsinə doğru yüyürdü. 

Yolçunun bu hadisədən, əsla, xəbəri olmadı. 

O yenə soruĢdu: 

– Yemək tezmi hazır olacaq? 

– Bu saat hazır olar, – deyə meyxanaçı cavab verdi. 

UĢaq qayıtdı. O apardığı məktubu geri gətirmiĢdi. Meyxanaçı cavab gözləyən adamlar kimi 

tələsik kağızı açdı. Kağızdakını diqqətlə oxuduqdan sonra, baĢını yırğaladı və bir dəqiqə fikrə 

getdi. Nəhayət, kədərli fikirlərə dalmıĢ kimi görünən yolçuya yaxınlaĢaraq: 

– Cənab, – dedi, – mən sizi burada saxlaya bilməyəcəyəm. 

Yolçu oturacaqdan ayağa qalxdı. 

– Nə üçün? Yoxsa qorxursunuz ki, mən sizə pul verməyəm? Ġstəsəniz, pulu qabaqca da verə 

bilərəm. Pulum vardır, deyirəm sizə. 

– Məsələ bunda deyil. 

– Bəs nədədir? 

– Sizin pulunuz var... 

– Bəli, – deyə yolçu bir daha təsdiq etdi. 

– Amma mənim boĢ otağım yoxdur, – deyə meyxanaçı cavab verdi. 

Yolçu sakitcə: 

– Mənə tövlədə yer verin, – dedi. 

– Verə bilmərəm. 

– Nə üçün? 

– Orada yer yoxdur, hər yeri atlar tutmuĢdur. 

Yolçu: 

– Nə olar? – dedi, – elə isə çardağın bir küncündə mənə yer verərsiniz. Bir qucaq da küləĢ verin. 

Lakin bu barədə yeməkdən sonra ətraflı danıĢarıq. 

– Mən sizə yemək verə bilmərəm. 

Sakitcə, lakin qəti bir Ģəkildə verilən bu cavab yolçunun diqqətini cəlb etdi. O ayağa qalxdı. 

– Bəs belə! – deyə o çığırdı. – Amma mən axı acından ölürəm! Mən gün doğandan bəri istirahət 

etmədən yol gəlirəm. On iki lyo yol gəlmiĢəm. Mən pul verirəm. Mən yemək istəyirəm. 

Meyxanaçı dedi: 

– Mənim heç bir Ģeyim yoxdur. 

Yolçu güldü, buxarını və ocaqları göstərdi. 

– Heç bir Ģeyiniz? Bəs bunlar? 

– Bunların hamısını baĢqaları sifariĢ edibdir. 

– Kimlər? 

– Cənab arabaçılar. 

– Onlar neçə nəfərdirlər? 

– On iki. 

– Burada iyirmi adamlıq yemək vardır. 

– Bunların hamısını onlar özləri üçün sifariĢ ediblər, pulunu da qabaqcadan veriblər, 

Yolçu əvvəlki yerində oturdu və yavaĢ bir səslə: 

– Mən meyxanadayam, – dedi, – mən acam və burada qalıram.  

Bu zaman meyxanaçı yolçunun qulağına tərəf əyildi və onun diksinməsinə səbəb olan bir səslə 

dedi: 

– Buradan gedin! 

---

Bu anda yolçu əyilərək əsasının dəmir ucu ilə kömürləri ocağa tərəf itələyirdi; o, cəld dönüb, 

etiraz etmək üçün ağzını açdısa da, meyxanaçı onun gözlərinə dik baxaraq yenə yavaĢ bir səslə 

əlavə etdi: 

– Artıq söz lazım deyil. Ġstəyirsiniz sizin adınızı deyim? Sizin adınız Jan Valjandır. Ġndi 

istəyirsinizsə, sizin kim olduğunuzu da deyimmi? Siz içəri girdiyiniz zaman mən Ģübhələndim, 

Ģəhər idarəsinə adam göndərdim. Budur, onların verdikləri cavab. Oxumaq bilirsinizmi? 

O, bu sözləri deyib bir az əvvəl meyxanadan Ģəhər idarəsinə və oradan geriyə səyahət edən 

kağızı açıq halda yolçuya uzatdı. Yolçu onu tez nəzərdən keçirtdi. Meyxanaçı bir az sükut 

etdikdən sonra sözünə davam edərək dedi: 

– Mən hamı ilə nəzakətli danıĢmağa adət etmiĢəm. Buradan gedin. 

Yolçu baĢını aĢağı saldı və döĢəmənin üzərindəki çantasını götürüb getdi. 

O, baĢ küçəyə çıxdı. Özünü evlərin yanına qısaraq, təhqir edilmiĢ və qəmgin bir halda hara 

getdiyini özü belə bilmədən, təvəkkülə gedirdi. O, bir dəfə də baĢını geri çevirmədi. ÇevirmiĢ 

olsaydı, ―Kolbas xaçı‖ sahibinin qapının ağzında öz müĢtəriləri və yoldan keçənlər arasında 

durub və barmağı ilə onu göstərərək, hərarətlə nə isə danıĢdığını görər və oradakıların ona 

qorxulu və Ģübhəli nəzərlərlə baxmasından bilərdi ki, onun Ģəhərə gəlməsi Ģəhərə çaxnaĢma 

salacaqdır. 

Lakin o, bunları görmədi. Dərdli adamlar geriyə baxmazlar. Onlar qara talelərinin dallarınca 

gəldiyini çox gözəl bilirlər. 

Beləliklə, o, haraya gedəcəyini bilmədən, tanımadığı küçələrlə bir müddət irəliyə getməkdə 

davam etdi. Ümidsizlik çağlarında olduğu kimi o, yorğunluğu da unutmuĢdu. Birdən o, yenə 

bərk aclıq hiss etdi. Gecə yaxınlaĢırdı. Bir sığınacaq tapmaq ümidi ilə o, ətrafa nəzər saldı. 

Abırlı aĢxananın qapısı onun üzünə bağlanmıĢdı, indi o, adi bir meyxana və ya sadəcə bir daxma 

axtarırdı. 

Birdən küçənin o biri baĢında iĢıq göründü; dəmir tirdən asılmıĢ Ģam budağı toranlı səmanın 

solğun fonunda aydın görünürdü. Yolçu iĢıq gələn tərəfə yollandı. 

Doğrudan da, bu, meyxana idi, – ġafo küçəsindəki meyxana. 

Yolçu bir anlığa dayanıb meyxananın pəncərəsindən içəri baxdı; alçaq tavanlı salon masa 

üzərindəki bir lampa ilə və ocaqda yanan odun parlaq alovu ilə iĢıqlanmıĢdı. Orada bir neçə 

adam oturub içirdi. Meyxanaçı ocağın yanında isinirdi. Ocağın üzərində qarmaqdan asılmıĢ 

dəmir qazanda nə isə qaynayırdı. 

Eyni zamanda bir növ karvansara olan bu meyxananın iki qapısı vardı: biri küçəyə açılırdı, biri 

də peyinlə dolu kiçik həyətə çıxırdı. 

Yolçu küçə qalasından girməyə cürət etmədi. Xəlvətcə həyətə girərək, yenə dayandı, sonra 

qorxa-qorxa rəzəni qaldırdı və qapını itələdi, 

– Kimdir? – deyə meyxanaçı səsləndi. 

– Yemək və yatmaq üçün yer axtaran bir adam. 

– Bəs nə üçün dayandınız? Burada yemək də, yatmaq üçün yer də vardır. 

Yolçu içəriyə girdi. Masanın baĢında oturub içən adamların hamısı dönüb ona baxdı. Bir tərəfdən 

lampanın, o biri tərəfdən də ocağın iĢığı onu iĢıqlandırdı. O, torbasını ciynindən çıxarmaqda ikən 

hamı onu diqqətlə nəzərdən keçirmiĢdi. 

Meyxanaçı dedi: 

– Budur ocaq, yemək də qazançada biĢir. Yaxın gəlin, isinin dost. Yolçu ocağın qabağında 

oturdu. Yorğunluqdan sızıldayan ayaqlarını oda tərəf uzatdı, qazançadan xoĢ iy gəlirdi. 

Yolçunun Ģapkasının günlüyü altından görünən üzündə tutqun məmnuniyyət ifadəsi göründüsə 

də, uzun zamandan bəri adət etdiyi əzabın qəmli kölgəsi yenə də üzündən silinib getmədi. 

Onun mərd, mətanətli və qəmli görkəmi vardı. Bu üz qəribə bir təsir bağıĢlayırdı: ilk baxıĢda o, 

çox itaətkar, axırda isə çox sərt görünürdü. Çırpı arasında alov necə parlayırsa, onun gözləri də 

kirpikləri altında elə parlayırdı. 

Masanın baĢında oturanlardan biri balıq alverçisi, bu meyxanaya girməzdən əvvəl Labar 

meyxanasına gedərək, atını onun tövləsinə bağlamıĢdı. Təsadüfən həmin gün səhər o, bu 

naməlum və Ģübhəli yolçunu Brad Ass ilə... (Adını yadımdan çıxartdım, gərək ki, Eskublon idi) 

---

arasındakı yoldan gedərkən görmüĢdü. Alverçiyə rast gəldiyi zaman olduqca yorğun görünən 

yolçu onu ata mindirməsini xahiĢ etmiĢ, balıq alverçisi isə cavab vermədən atını daha bərk 

sürmüĢdü. Həmin balıq alverçisi yarım saat bundan əvvəl Jaken Labarı əhatə edən adamların 

içərisində idi və ―Kolbas xaçı‖ meyxanasında olanlara özünün bu adama necə rast gəldiyini nağıl 

edirdi. Ġndi o, yerindən durmadan, meyxanaçıya gizlincə iĢarə elədi. Meyxanaçı ona yanaĢdı. 

Onlar bir-birinə bir neçə kəlmə pıçıldadılar. Bu zaman yolçu yenə dərin düĢüncələrə dalmıĢdı. 

Meyxanaçı ocağın yanına gəlib kobud bir hərəkətlə yolçunun çiynindən yapıĢdı və dedi: 

– Tez buradan rədd ol! 

Yolçu ona tərəf döndü və mülayimcəsinə soruĢdu: 

– Ah, demək, siz bilirsiniz?.. 

– Bəli, bilirəm. 

– Məni o biri meyxanadan qovdular. 

– Ġndi isə səni buradan qovurlar. 

– Bəs mən haraya gedim? 

– Haraya istəyirsən get! 

Yolçu çantasını və əsasını götürüb getdi. 

Meyxanadan çıxanda, ―Kolbas xaçı‖ meyxanasından buraya qədər onu təqib etdikdən sonra indi 

burada gizlənməkdə olan bir neçə uĢaq onu daĢa basdı. Yolçu qəzəblə geri döndü və əsası ilə 

onları hədələdi, uĢaqlar bir dəstə quĢ kimi dağılıĢdılar. 

O irəlilədi və həbsxananın qabağına çatdı. Darvazanın yanında iri zəngə bağlanmıĢ dəmir zəncir 

sallanmıĢdı. O, zənciri dartaraq zəngi çaldı. 

Darvazadakı kiçik pəncərə azacıq açıldı. Yolçu hörmətlə Ģapkasını çıxararaq: 

– Cənab qapıçı, – dedi, – rəhm edin, qapını açın, mənə bir gecəlik yer verin. 

Ġçəridən bir səs cavab verdi: 

– Həbsxana karvansara deyil. Qoy səni həbs etsinlər, onda qapını açarlar. 

Kiçik pəncərə yenə qapandı. 

Yolçu, bağlarla əhatə olunmuĢ dar bir küçəyə girdi. Bu bağların bəzisinin ətrafına çəpər əvəzinə 

kollar əkilmiĢdi ki, bu da küçəni Ģən göstərirdi. Bağlar və çəpərlər arasında yolçu birmərtəbəli 

kiçik bir ev gördü; evin pəncərəsindən iĢıq gəlirdi. Yolçu meyxananın pəncərəsindən baxdığı 

kimi, bu evin də pəncərəsindən içəri baxdı və divarları ağardılmıĢ xeyli geniĢ bir otaq gördü. 

Otağın bir tərəfində pərdə altında bir çarpayı, yanında da bir beĢik, bir neçə taxta stul, divardan 

asılmıĢ qoĢalülə bir tüfəng var idi. Otağın ortasında süfrə hazırlanmıĢdı. Mis lampa qaba ağ 

örtüyü, gümüĢ kimi parlayan və Ģərabla dolu olan qalay bir kuzəni və içində Ģorba buğlanan 

saxsı qabı iĢıqlandırırdı. Masanın yanında qırx yaĢlarında, ağbənizli gülərüzlü bir kiĢi oturmuĢdu 

və dizləri üstündə kiçik bir uĢağı atıb-tuturdu. Yanında oturan cavan bir qadın o biri uĢağa süd 

verirdi. Ata gülür, uĢaq gülür, ana gülümsəyirdi. 

Yolçu bu xoĢ və sakit mənzərə qarĢısında bir az dayanaraq fikrə daldı. O nələr düĢünürdü? Bu 

suala yalnız özü cavab verə bilərdi. Yəqin, o fikirləĢirdi ki, bu Ģən ailə ona qonaqpərəstlik 

göstərməkdən boyun qaçırmaz və burada, bu qədər məsud görünən bir evdə, bəlkə, ona da bir 

zərrə mərhəmət tapılar. 

O yavaĢca pəncərəni döydü. 

EĢitmədilər. 

Bir də döydü. 

Bu zaman qadın ərinə müraciətlə: 

– Bura bax, kiĢi, deyəsən, qapını döyürlər, – dediyini eĢitdi. KiĢi: 

– Yox, – deyə cavab verdi. 

Yolçu pəncərəni üçüncü dəfə döydü: 

KiĢi ayağa qalxaraq, lampanı götürdü və qapıya yaxınlaĢıb açdı. Ev sahibi ucaboylu, yarıkəndli, 

yarıpeĢəkar bir adam idi. Ġri dəri önlüyü sol çiyninə qədər çatırdı. Önlüyün döĢ tərəfində qurĢağa 

sancılmıĢ çəkic, qırmızı yaylıq, barıt qabı və müxtəlif Ģeylər görünürdü. Ev sahibi baĢını yuxarı 

qaldıraraq dayanmıĢdı: köynəyinin geniĢ, açıq yaxasından öküz boynuna oxĢayan ağ boynu 

görünürdü. Onun qalın qaĢları, iri qara bakenbardları, bir qədər dəbərmiĢ gözləri vardı, alt çənəsi 

---

qabağa çıxmıĢdı, üzündə öz evində olduğunu bildirən adama məxsus təsvirəgəlməz bir ifadə 

vardı. 

Yolçu onu görüncə: 

– BağıĢlayın, cənab, – dedi. – Pulla mənə bir boĢqab Ģorba və yatmaq üçün bax, o bucaqdakı 

mərəkdə bir yer verərsinizmi? Pulla, verə bilərsinizmi? 

Ev sahibi soruĢdu: 

– Siz kimsiniz? 

Yolçu cavab verdi: 

– Mən Püi-Muasondan gəlirəm. Bütün günü piyada on iki lyo gəlmiĢəm. Mənə yer verərsinizmi? 

Əlbəttə, pulla. 

Kəndli: 

– YaxĢı adama pulla evimdə yer verməkdən boyun qaçırtmazdım, – dedi. – Ancaq siz nə üçün 

karvansaraya getmirsiz? 

– Orada yer yoxdur. 

– Necə yoxdur? Ola bilməz. Bu gün nə bazar günüdür, nə də yarmarka. Labarın yanına 

getmədinizmi? 

– GetmiĢdim. 

– Bəs nə oldu? 

Yolçu bir az pərt halda. 

– Bilmirəm, o məni oraya buraxmadı. 

– Bəs oraya, nədir o, ġafo küçəsindəkinə, getdinizmi? 

Yolçunun pərtliyi artırdı. 

– O da məni içəri qoymadı, – deyə o mızıldandı. 

Kəndlinin üzündə bir Ģübhə göründü; o, yolçunu baĢdan-ayağa süzərək birdən dəhĢətlə: 

– Yoxsa, siz həmin adamsınız? – dedi. 

Sonra yenə yolçunu gözdən keçirdi. Üç addım geri çəkildi, lampanı masanın üstünə qoydu və 

divardakı tüfəngi əlinə aldı. 

Kəndlinin: ―Yoxsa, siz həmin adamsınız?‖ sözlərini eĢidən qadın yerindən sıçradı və hər iki 

uĢağını qucağına alaraq tələsik, hətta döĢünü belə örtmədən ərinin arxasında gizləndi. O, 

qorxudan bərəlmiĢ gözlərini yolçunun üzünə zilləyərək və öz-özünə ―Oğru, sərsəri‖ – deyə 

pıçıldayırdı. Bütün bu hadisələr təsəvvür edilməyəcək dərəcədə tez baĢ verdi. Ev sahibi bir neçə 

saniyə naməlum adama elə baxdı ki, sanki, qarĢısında duran zəhərli ilan idi, sonra yenə qapıya 

yanaĢaraq: 

– Rədd ol, – dedi. 

Yolçu: 

– Allah xatirinə, heç olmazsa bir stəkan su verin, – deyə xahiĢ etdi: Kəndli: 

– Alnına bir güllə çaxılmasını istəmirsən ki? – deyə cavab verdi. 

Sonra qapını bərk örtdü və yolçu iki ağır dəmir sürmənin bir-bir necə cırıldadığını eĢitdi. Bir 

dəqiqədən sonra pəncərənin taxtaları da örtüldü, dəmir tirin gurultu ilə yerinə qoyulduğu eĢidildi. 

Zülmət getdikcə qatılaĢırdı. Alp dağlarından soyuq külək əsirdi. Yolçu sönən gündüzün zəif 

iĢığında küçəni əhatə edən bağlardan birində, sanki, çimlə örtülmüĢ daxma kimi bir Ģey gördü. 

O, cürətlə Ģəbəkə hasardan sıçrayaraq bağa düĢdü və daxmaya yanaĢdı, qapı əvəzində alçaq bir 

dəlik gördü; daxma Ģose fəhlələrinin yol kənarında tikdikləri komalara bənzəyirdi. Yəqin, yolçu 

bunun, doğrudan da, belə bir koma olduğunu düĢünmüĢdü. O, soyuqdan və acından əziyyət 

çəkirdi: aclığa çarə tapmırdı, lakin burada heç olmazsa soyuqdan qorunmaq üçün bir sığınacaq 

vardı. Bu cür yerlərdə, adətən, gecələr kimsə qalmır. O qarnı üstə uzandı və sürünə-sürünə 

daxmanın dəliyindən keçdi. Ġçəri isti idi. Yerdə hətta küləĢ döĢənək də vardı, O, bir dəqiqə bu 

döĢənəyin üstündə uzandı, o qədər yorulmuĢdu ki, hərəkət etməyə qadir deyildi. Sonra 

arxasındakı çantanın onu narahat etdiyini hiss edərək və bu çantanın bir yastıq ola biləcəyini 

düĢünüb qayıĢlardan birini açmağa baĢladı. Bu anda qorxunc bir mırıltı eĢitdi. O gözlərini 

qaldırdı. Daxmanın qaranlıq deĢiyindən böyük bir köpəyin baĢı göründü. 

Yolçu it damına düĢmüĢdü. 

---

O, özü də çox qüvvətli və dəhĢətli idi; dəyənəyini əlinə alaraq və çantasını qalxan kimi tutaraq 

birtəhər deĢikdən bayıra çıxdı; onun cındır paltarındakı yırtıqlar daha da artmıĢdı. 

O, əlindəki əsanı yellədə-yellədə dal-dalı qapıya tərəf geri çəkilərək birtəhər bağdan çıxdı, iti 

yaxına qoymamaq üçün o, qılınc təlimi ustaları arasında məĢhur olan ―qapalı qızılgül‖ üsuluna əl 

atmağa məcbur oldu. 

Bir qədər əziyyətdən sonra o, hasarı aĢdı. O, küçədə yenə yalqız, yurdsuz, pənahsız idi, hətta o 

miskin it damından da qovulmuĢ, o küləĢ döĢənəkdən də məhrum edilmiĢdi. O, özünü bir daĢın 

üstünə saldı. Deyirlər ki, bu zaman yoldan keçən bir nəfər onun: ―Ah, it də məndən yaxĢı 

yaĢayır!‖ – dediyini eĢitmiĢdi. 

Bir az sonra o, ayağa qalxdı və yenə yoluna davam etdi. O, çöldə bir ağac və ya bir ot tayası 

tapıb altında sığınmaq ümidi ilə Ģəhərdən çıxdı. 

O, baĢını aĢağı sallamıĢ halda xeyli yol getdi. Nəhayət, insan olan yerlərdən uzaqlaĢdığını hiss 

edərək baĢını qaldırdı və ətrafına göz gəzdirdi. O, çöldə idi; qarĢısında dibdən biçilmiĢ kövĢəni 

olan yastı bir təpə görünürdü, – biçindən sonra bu cür təpələr saçı qırxılmıĢ baĢı xatırladır. 

Üfüq tamamilə qaralmıĢdı – bu yalnız gecənin qaranlığı deyildi; qaranlığı qatılaĢdıran alçaq 

buludlar idi; onlar, sanki, lap təpənin üstündə yatır və yuxarı qalxaraq bütün göyü bürüyürdü. 

Lakin tezliklə ay çıxacağından, göyün ortasında isə toran iĢığının parıltıları gəziĢdiyindən 

yüksəklikdə bu buludlar bir növ ağımtıl qübbə əmələ gətirir və bu qübbədən yerə solğun iĢıq 

saçılırdı. 

Buna görə yer göydən daha çox iĢıqlı idi ki, bu da həmiĢə olduqca müdhiĢ bir təsir bağıĢlayır. 

Təpənin yeknəsəq, kədərləndirici cizgiləri qaranlıq üfüqdə tutqun-göyümtül bir ləkə kimi 

görünürdü. Bütün bu mənzərə iyrənc, miskin, kədərləndirici və cansıxıcı bir Ģeyi xatırladırdı. 

Tarlada və təpədə yolçudan bir neçə addım kənarda duraraq küləkdən titrəyən eybəcər bir 

ağacdan baĢqa heç bir Ģey yox idi. 

ġübhəsiz ki, bu adam hadisələrin gizli cəhətini həssaslıqla qavrayan incə mənəvi və zehni 

xüsusiyyətlərə malik adamlardan deyildi, lakin bu göydə, bu təpədə, bu düzənlikdə və bu ağacda 

elə sonsuz bir kədər vardı ki, yolçu bir dəqiqə hərəkətsiz dayanıb, bu mənzərəni seyr etdikdən 

sonra birdən geri döndü. Bəzən təbiətin özü də insana düĢmən kimi görünür. 

Yolçu geri qayıtdı. ġəhər qapıları bağlanmıĢdı. Dini müharibələr dövründə üç mühasirəyə davam 

gətirmiĢ Din Ģəhəri 1815-ci ildə hələ köhnə qala divarları və dördbucaqlı bürclərlə əhatə 

olunmuĢdu. Bu divarlar və bürclər yalnız sonralar uçurulmuĢdu. Yolçu divarda bir uçuq yer tapıb 

yenə Ģəhərə girdi. 

Saat təqribən səkkiz olardı. Yolçu küçələri tanımadığından, yenə qarĢısına çıxan küçələrlə yol 

getməyə baĢladı. 

Beləliklə o, Ģəhər idarəsinin, sonra da seminariyanın yanına çatdı. Kilsə meydanından keçərkən, 

yumruğunu qaldırıb hədələdi. 

Bu meydanın tinində bir mətbəə vardı. Ġmperatorun və imperator qvardiyasının Elba adasından 

gətirilmiĢ bir orduya yazılmıĢ olan bəyannamələri ilk dəfə məhz burada çap edilmiĢdi. Bu 

bəyannamələr Napoleon tərəfindən yazdırılmıĢdı. 

Taqətdən düĢmüĢ və bütün ümidini itirmiĢ yolçu bu mətbəənin qapısı ağzındakı daĢ oturacağın 

üstünə uzandı. 

Bu zaman kilsədən bir qoca qadın çıxdı. Qaranlıqda oturacaqda uzanan adamı görüncə: 

– Burada nə edirsiniz, dostum? – deyə soruĢdu. 

Yolçu kəskin və kinli bir səslə cavab verdi: 

– Özünüz görmürsünüzmü, mərhəmətli qadın? Mən yatmaq istəyirəm. 

Bu ada, həqiqətən, layiq olan mərhəmətli qadın markiza de R. idi. 

– Bu daĢ oturacağın üstündəmi? – deyə o yenə soruĢdu. 

– Mən on doqquz il quru taxtalar üstündə yatmıĢam, bu gün də daĢ üstə yataram. 

– Siz əsgərlikmi edirdiniz? 

– Bəli, mərhəmətli qadın, əsgərlik edirdim. 

– Bəs nə üçün karvansaraya getmirsiniz? 

– Çünki pulum yoxdur. 

---

Xanım de R: 

– Təəssüf! – dedi, – Mənim cibimdə ancaq dörd su vardır. 

– Fərqi yoxdur, verin. 

Yolçu bu pulu aldı. Xanım de R. sözünə davam etdi: 

– Bu qəpik-quruĢla sizi karvansaraya qəbul etməzlər. Ancaq bir deyin görək, gecələmək üçün bir 

yer axtarıb tapmağa cəhd etdinizmi? Axı bütün gecəni belə keçirə bilməzsiniz. Yəqin, çox 

üĢümüĢsünüz, həm də acsınız. Bəlkə, sizə yazığı gəlib bir sığınacaq verən oldu. 

– Mən bütün qapıları döymüĢəm. 

– Bəs necə oldu? 

– Məni hər yerdən qovdular. 

―Mərhəmətli qadın‖ yolçunun çiyninə toxunaraq, meydançanın o biri tərəfində, yepiskop 

sarayının yanındakı kiçik bir evi göstərərək: 

– Deyirsiniz ki, bütün qapıları döymüĢsünüz? – deyə o bir də soruĢdu. 

– Bəli. 

– Bu qapını da döydünüz? 

– Yox. 

– Elə isə döyün. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Hikmətə verilən ehtiyat dərsi. 

 

O axĢam Din yepiskopu adəti üzrə Ģəhəri gəzdikdən sonra öz otağına girib, qapısını bağlayaraq 

uzun müddət orada oturmuĢdu. O, ―Ġnsanın vəzifələri‖ mövzusunda böyük bir əsər yazırdı. 

Təəssüf ki, bu əsər tamamlanmamıĢ qaldı. O, bu mühüm məsələ haqqında kilsə rəhbərlərinin və 

alimlərin yazdıqlarını böyük bir səylə toplayırdı. Onun əsəri iki hissədən ibarət idi; birinci 

hissəsində ümumbəĢər vəzifələrindən, ikinci hissədə isə cəmiyyətdə tutduğu mövqeyə görə hər 

adamın ―öhdəsinə düĢən vəzifələrdən bəhs olunurdu. ÜmumbəĢər vəzifələri böyük vəzifələrdir. 

Bunlar dörddür. Müqəddəs apostol Matvey bu vəzifələri bu cür bölüĢdürür: Allaha qarĢı 

vəzifələr (Matf. VI), insanın özünə qarĢı vəzifələr (Matf. V, 29, 30), baĢqa insanlara qarĢı 

vəzifələr (Matf. VII. 12, Tanrının xəlq etdiklərinə qarĢı vəzifələr (Matf. VI. 20, 25). Qalan 

vəzifələrə gəlincə, yepiskop bunların baĢqa yerlərdə qeyd olunduğunu və yazıldığını tapmıĢdı: 

padĢahların və rəiyyətlərin vəzifələrini – romalılara göndərilmiĢ məktubda, hakimlərin, 

arvadların, anaların və gənclərin vəzifələrini – müqəddəs Pyotrun yazılarında, ataların, ərlərin, 

uĢaqların və nökərlərin vəzifələrini efeslilərə göndərilmiĢ məktubda; möminlərin vəzifələrini 

yəhudilərə göndərilmiĢ məktubda, bakirə qızların vəzifələrini – korinflilərə göndərilmiĢ 

məktubda. O, böyük bir səylə bütün bu tapĢırıqları toplayıb mövzunu bir küll Ģəklində 

birləĢdirmiĢdi və onu insanlara təlqin etmək istəyirdi. 

AxĢam saat səkkizdə madam Maqluar adəti üzrə, çarpayının yanında asılmıĢ kiçik Ģkafdan 

gümüĢ qabları götürmək üçün içəri girdiyi zaman yepiskop dizi üstündə açıq iri bir kitab tutaraq, 

kiçik kağız parçaları üzərində qeydlər edirdi. Bir dəqiqə sonra yepiskop süfrənin hazır olduğunu 

və bacısının, yəqin, onu gözlədiyini xatırlayaraq kitabı örtdü və ayağa qalxaraq yemək otağına 

getdi. 

Yemək otağı buxarısı olan uzunsov bir otaq idi. Dediyimiz kimi, bu otağın qapısı küçəyə, 

pəncərəsi isə bağçaya açılırdı. 

Madam Maqluar, doğrudan da, axĢam yeməyi hazırlığını qurtarmaq üzrə idi. 

O, öz iĢini görə-görə madmazel Batistina ilə söhbət edirdi. Masanın üstündə lampa yanırdı, masa 

yaxĢıca qalanmıĢ buxarıya yaxın qoyulmuĢdu. 

Hər birinin altmıĢdan artıq yaĢı olan bu iki qadını təsəvvürə gətirmək çətin deyil; madam 

Maqluar qısaboylu, diribaĢ, kök bir qadın idi, madmazel Batistina isə – mülayim, arıq və zəif, 

qardaĢından bir az uca idi, əynində 1806-cı ildə dəbdə olan qırmızımtıl-qonur rəngdə ipək paltar 

vardı. Bu paltarı madmazel Batistina həmin ildə Parisdə almıĢdı və o zamandan indiyədək 

---

geyirdi. Sadə xalq dili ilə desək (bu xalq ifadələrinin qiymətli cəhəti bundadır ki, bir səhifə ilə 

izah ediləcək fikri bir sözlə ifadə etmək olur), madam Maqluar ―avamlardan‖, madmazel 

Batistina isə ―xanımlardan‖ idi. Madam Maqluarın baĢında qırçınlı ağ baĢlığı, boynunda isə qızıl 

xaç vardı, – həmin xaç bu evdə olan yeganə qadın zinəti idi; ağappaq ləçəyi kobud parçadan 

tikilmiĢ, qısa və geniĢ qollu qara paltarına rövnəq verirdi. Qırmızı və yaĢıl damalı, yaĢıl belbağı 

ilə belindən bağlanmıĢ döĢlüyü, ucları yuxarıdan iki sancaqla sancılmıĢ qənĢərliyi onun geyimini 

tamamlayırdı, ayaqlarına Marsel qadınları kimi kobud çəkmələr, sarı corablar geymiĢdi. 

Madmazel Batistinanın paltarı 1806-cı ilin dəbi ilə tikilmiĢdi, lifi qısa, tumanı dar, qolları 

çiyinlikli, baftalı və düyməli idi. AğarmıĢ saçlarının üstünü ―uĢaq‖ tərzində burulmuĢ pariklə 

örtürdü. Madam Maqluar ağıllı, diribaĢ, savadlı qadın təsiri bağıĢlayırdı, lakin bir ucu aĢağı, o 

biri ucu yuxarı olan ağzı və alt dodağından qalın olan üst dodağı ona bir qədər kobud və amiranə 

görünüĢ verirdi. Monsenyor susduqca madam Maqluar onunla hörmət və açıqlıqla qarıĢıq bir 

qətiyyətlə danıĢırdı; lakin monsenyor danıĢmağa baĢlar-baĢlamaz, o da, gördüyümüz kimi, 

madmazel Batistinatək yepiskopa danıĢıqsız itaət edərdi. Madmazel Batistinaya gəlincə, o heç 

danıĢmazdı da. O, itaət və təqdir etməklə kifayətlənirdi, hətta gəncliyində də o heç bir zaman 

gözəl olmamıĢdı, bərəlmiĢ mavi gözləri, uzun donqar burnu var idi, lakin onun bütün üzündən, 

bütün varlığından (əvvəldə söylədiyimiz kimi) ifadə edilməz bir mərhəmət yağırdı. Onda həmiĢə 

bir mülayimlik hiss olunurdu: mərhəmət, ümid və inam – qəlbi isindirən bu üç fəzilət isə onun bu 

mülayimliyini yavaĢ-yavaĢ qüdsiyyət dərəcəsinə yüksəltmiĢdi. Təbiət onu mülayim yaratmıĢ, din 

onu mələyə çevirmiĢdi. Zavallı müqəddəs qız! Yox olmuĢ əziz bir xatirə! 

Sonralar madmazel Batistina yepiskopun evində həmin axĢam baĢ verən bu hadisəni o qədər 

nağıl etmiĢdi ki, hələ də yaĢayan bir çox adamlar bu hadisəni kiçik təfsilatına qədər xatırlayırlar. 

Yepiskop içəri girdiyi zaman madam Maqluar madmazel Batistinaya hərarətlə nə isə danıĢırdı, 

madmazellə o, sevdiyi və yepiskopun artıq adət etdiyi mövzuda söhbət edirdi. Söhbət bayır 

qapının sürməsi haqqında gedirdi. 

Görünür, madam Maqluar axĢam yeməyi üçün bəzi Ģeylər almağa getdiyi zaman müxtəlif 

xəbərlər eĢitmiĢdi. ġübhəli bir sərsəri haqqında danıĢırdılar.  

Deyirdilər ki, Ģəhərdə qorxulu, naməlum bir Ģəxs zahir olmuĢdur, o, küçələri dolaĢır və bu gecə 

evlərinə gec qayıdanları təhlükəli bir görüĢ gözləyir. Həm də deyirdilər ki, polis heç bir Ģeyə 

yaramır, çünki prefektlə mer bir-birilə yola getmədiklərindən, bir-birinə badalaq gəlməyə 

çalıĢaraq qəsdən müxtəlif hadisələr törədirlər. Odur ki, ağlı baĢında olan adamlar polis vəzifəsini 

öz üzərlərinə götürməli, ayıq olmalı və çalıĢmalıdırlar ki, qapılar və sürmələr möhkəm olsun, 

bütün qapılar içəridən möhkəm bağlansın. 

Madam Maqluar bu son sözləri xüsusilə qeyd etdi, lakin öz soyuq otağına yenicə keçmiĢ 

yepiskop buxarının yanında oturub isinir və ümumiyyətlə, baĢqa bir Ģey haqqında düĢünürdü. 

Madam Maqluarın son sözlərinə o heç diqqət vermədi. Madam Maqluar sözünü təkrar etdi. O 

zaman madmazel Batistina qardaĢının narazılığına səbəb olmadan madam Maqluarı məmnun 

etmək məqsədilə çəkinə-çəkinə qardaĢından soruĢmağa cürət etdi: 

– Madam Maqluarın dediyini eĢidirsinizmi, qardaĢım? 

– Bəli, nə isə ötəri eĢitdim, – deyə yepiskop cavab verdi. Sonra stulunu bir qədər irəli çəkib iki 

əllərini dizlərinə söykədi, aĢağıdan buxarının alovu ilə iĢıqlanan mərhəmətli və gülər üzünü qoca 

xidmətçi qadına çevirərək soruĢdu: 

– Hə, nə var? Nə olmuĢdur? Deməli, biz böyük bir təhlükə içərisindəyik? 

Madam Maqluar bütün əhvalatı özü hiss etmədən, bir qədər mübaliğə ilə yenidən söyləməyə 

baĢladı. Belə məlum olurdu ki, Ģəhərdə bir qaraçı sərsəri, təhlükəli bir dilənçi dolaĢmaqdadır. O, 

Jaken Labarın mehmanxanasında gecələmək istəmiĢ, lakin Labar onu içəri buraxmamıĢdır. 

Adamlar onun Qasendi bulvarından keçdiyini və Ģər qarıĢanadək Ģəhəri dolandığını görmüĢlər. 

Zahirdə o, lap quldura bənzəyir – asılmağa layiq bir adamdır. 

– Doğrudanmı? – deyə yepiskop soruĢdu. 

Bu sual madam Maqluarı ürəkləndirdi. Ona belə gəldi ki, yepiskop narahat olmağa baĢlayır, odur 

ki, təntənə ilə sözünə davam etdi: 

---

– Bəli, monsenyor, elədir ki, var. Bu gecə Ģəhərdə, hökmən, bir bədbəxtlik olacaqdır. Hamı belə 

deyir. Həm də polis heç bir Ģeyə yaramır (faydalı bir təkrar). Belə də iĢ olar ki, dağ yerində 

yaĢayasan, küçələrdə belə fənər olmasın? Bayır lap zülmətdir. Monsenyor, xanım da mənim 

sözlərimi təsdiq edir, deyir ki... 

Madmazel Batistina madam Maqluarın sözünü kəsərək: 

– Mən heç bir söz demirəm, – dedi. – QardaĢım nə iĢ görürsə, hamısı yaxĢıdır. 

Madam Maqluar bu etirazı eĢitməmiĢ kimi sözünə davam etdi. 

– Biz onu deyirik ki, bizim ev heç etibarlı deyil, əgər monsenyor icazə verirsə, çilingərə deyim 

ki, qapının köhnə rəzələrini salsın, onlar xarab olmamıĢdır, ona görə bu, bir dəqiqəlik iĢdir; mən 

sizə deyirəm, monsenyor, rəzələr heç olmasa bu gecəliyə salınmalıdır. Çünki mən sizə yenə 

deyirəm, sürgüsü yeĢikdən olan və hər kəsin aça biləcəyi qapıdan qorxulu bir Ģey yoxdur. Həm 

də, monsenyorun adətidir, gecəyarısı belə qapını döyən olsa, həmiĢə ―buyurun‖ deyir. Aman 

Allah, nə deyim! Ġcazə almağa belə heç kəsin ehtiyacı yoxdur... 

Bu zaman kim isə qapını bərk döydü. 

Yepiskop: 

– Buyurun, – dedi. 

 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Kor-koranə itaət etmək qəhrəmanlığı. 

 

Qapı açıldı. 

O, birdən-birə və taybatay açıldı, sanki, kimsə onu qəti bir hərəkətlə bərk itələmiĢdi. 

Ġçəriyə bir adam girdi. 

Bu adamı biz artıq tanıyırıq. Bu, gecələmək üçün yer axtara-axtara indicə Ģəhəri dolaĢan həmin 

yolçu idi. 

O, içəri girdi, qapını örtmədən irəliyə doğru bir addım atdı və dayandı. Onun çiynində çanta, 

əlində əsa vardı. BaxıĢından sərtlik, cəsarət, kin və yorğunluq yağırdı. Buxarının odu onu 

baĢdan-ayağa qədər iĢıqlandırırdı. O, çox dəhĢətli idi. Birdən zahir olan bu adamda nə isə 

qorxunc bir Ģey vardı. 

Madam Maqluar o qədər qorxdu ki, çığıra da bilmədi. O, titrədi və sanki, yerində donub qaldı. 

Madmazel Batistina dönüb, içəri girən adamı gördü və qorxub ayağa qalxdı, sonra baĢını yavaĢ-

yavaĢ buxarıya tərəf çevirərək, qardaĢının üzünə baxdı və üzü əvvəlki kimi sakit və aydın ifadə 

aldı. 

Yepiskop içəri girən adama diqqətlə və sakitcə baxırdı. O, ağzını açıb, görünür gələn adamdan 

ona nə lazım olduğunu soruĢmağa hazırlaĢırdı ki, yolçu əllərini əsasına dayayaraq, qocaya və iki 

qadına bir nəzər saldı və yepiskopun danıĢmasını gözləmədən uca səslə danıĢmağa baĢladı. 

– Bilirsinizmi nə var? Mənim adım Jan Valjandır. Katorqadan gəlirəm. Orada on doqquz il 

qalmıĢam. Məni dörd gün bundan əvvəl azad etmiĢlər. Pontarl’eyə gedirəm. Orada yaĢamağıma 

icazə vermiĢlər. Budur, dörd gündür ki, Tulondan piyada gəlirəm. Bu gün on iki lyo yol 

gəlmiĢəm. AxĢam bu Ģəhərə gəlib karvansaraya getdim, lakin Ģəhər idarəsində göstərmiĢ 

olduğum sarı pasporta görə məni oradan qovdular. Nə edə bilərdim. Mən baĢqa karvansaraya 

gəldim. ―Rədd ol!‖ dedilər. Əvvəlcə birində, sonra da o birində heç kəs məni içəri buraxmaq 

istəmədi. Mən həbsxanaya da getdim, qapıçı qapını açmadı. Bir it damında da sığınacaq üçün yer 

axtardım. Ġt də məni diĢlədi və qovdu, sanki, o da adam idi. Elə bil, mənim kim olduğumu bilirdi. 

Mən açıq havada gecələmək üçün çölə çıxdım, lakin göyün üzünü buludlar aldı, yağıĢ yağmağını 

və yağıĢın qarĢısını ala biləcək Tanrının olmadığını düĢünüb, heç olmazsa, bir qapının arasında 

yatmaq üçün Ģəhərə qayıtdım. Burada, meydanın ortasında bir daĢ oturacağın üstündə uzanmaq 

istəyirdim ki, mərhəmətli bir qadın sizin evinizi göstərərək: ―Bu qapını döy‖ dedi, mən də sizin 

qapını döydüm. Bura nədir? Karvansaradır? Mənim pulum var. Özü də çox. On doqquz il 

katorqada iĢləyib, yüz doqquz frank on beĢ su qazanmıĢam. Haqqınızı verərəm. Nə üçün də 

---

verməyim? Mənim ki, pulum vardır. Mən çox yorğunam. On iki lyo piyada gəlmiĢəm və bərk 

acmıĢam. Mənə burada qalmağa icazə verərsinizmi? 

Yepiskop: 

– Madam Maqluar, – dedi, – süfrəyə bir dəst də qab qoyun. 

Yolçu bir neçə addım irəli gedərək, üstündə lampa yanan masaya yanaĢdı və qulaqlarına 

inanmırmıĢ kimi sözünə davam etdi: 

– Dayanın, deyəsən, məni baĢa düĢmədiniz. Mən katorqalıyam. BirbaĢ katorqadan gəlirəm. Mən 

dustaq idim. – O, bunu deyərək, cibindən iri bir kağız parçası çıxartdı və açdı: – Bu da mənim 

pasportum. Görürsünüzmü, rəngi sarıdır. Bu onun üçündür ki, məni hər yerdən qovsunlar. 

Oxumaq istəyirsinizmi? Mən özüm də oxuya bilirəm. Mən oxumağı dustaqxanada öyrənmiĢəm. 

Orada oxumaq istəyənlər üçün məktəb vardır. Görün, pasportumda onlar nə yazıblar: ―Jan 

Valjan, katorqadan buraxılmıĢ, doğulduğu yer...‖ hə, bunu siz bilməsəniz də olar... – on doqquz 

il katorqada qalmıĢdır. BeĢ il - qapını sındırmaqla oğurluq etdiyi üçün. On dörd il - dörd dəfə 

qaçmaq istədiyi üçün. Bu adam çox təhlükəlidir. Gördünüzmü? Məni hər yerdən qovurlar. Bəs 

siz necə? Məni evinizə buraxmağa razısınızmı? Bura nədir? Karvansaradır? Mənə yemək və 

gecələmək üçün yer verməyə razısınızmı? Sizdə tövlə tapılarmı? 

Yepiskop: 

– Madam Maqluar, – dedi, – küncdəki çarpayıya təmiz mələfə salın. 

Bu iki qadının yepiskopa olan itaətkarlığının nə xarakterdə olduğunu söyləmiĢdik. 

Madam Maqluar yepiskopun hər iki əmrini yerinə yetirmək üçün bayıra çıxdı. 

Yepiskop yolçuya müraciət edərək: 

– Oturun, cənab, isinin, – dedi. – Biz bu saat yemək yeyəcəyik, sonra da sizə yataq hazırlayarlar. 

Deyilən sözlərin mənası yalnız indi yolçunun Ģüuruna çatdı. Bu vaxta qədər sərt və qaĢqabaqlı 

görünən üzündə qeyri-adi bir heyrət, Ģübhə və sevinc göründü. O, sərsəri kimi mızıldamağa 

baĢladı: 

– Doğrudanmı? Ola bilməz! Siz mənim burada qalmağıma icazə verirsiniz? Siz məni, katorqadan 

gələn adamı qovmayırsınız? Siz mənə ―cənab‖ deyirsiniz? Siz mənə sən demirsiniz? Siz ―rədd 

ol, köpək!‖ demirsiniz?.. Adamlar həmiĢə belə deyirlər. Mən sizin də məni qovacağınıza heç 

Ģübhə etmirdim. Axı mən kim olduğumu dərhal sizə söylədim. Mənə buranı göstərən mərhəmətli 

qadın sağ olsun. Mən bu saat yemək yeyəcəyəm! BaĢqa adamlar kimi mən də döĢəkli, mələfəli 

çarpayıda yatacağam! Çarpayı! On doqquz ildir ki, mən çarpayıda yatmamıĢam! Siz mənə 

burada qalmağa icazə verirsiniz. Siz, doğrudan da, ləyaqətli adamlarsınız! Onu da deyim ki, 

mənim pulum vardır. Mən sizə yaxĢı pul verərəm. BağıĢlayın, cənab meyxanaçı, sizin adınız 

nədir? Nə qədər pul lazım olsa verərəm. Siz meyxanaçısınız, elə deyilmi? 

Yepiskop: 

– Mən keĢiĢəm və bu evdə yaĢayıram, – deyə cavab verdi. Yolçu: 

– KeĢiĢ! – deyə təkrar etdi. – Ah, əcəb xeyirxah keĢiĢsiniz! Deməli, siz məndən pul 

istəməyəcəksiniz? Siz keĢiĢsiniz? Bu böyük kilsənin keĢiĢi, eləmi? Doğrudan da, mən nə qədər 

axmağammıĢ! Araqçınınızı görmədim. 

O, bu sözləri deyib çantasını və əsasını otağın küncünə, pasportunu isə cibinə qoydu və oturdu. 

Madmazel Batistina mərhəmətli nəzərlə ona baxırdı. O, sözünə davam edərək dedi: 

– Cənab keĢiĢ, siz çox rəhmli adamsınız, siz heç kəsdən iyrənmirsiniz. YaxĢı keĢiĢ olmaq yaxĢı 

Ģeydir. Demək, mənim pulum sizə lazım olmayacaqdır? 

Yepiskop: 

– Yox, – deyə cavab verdi, – pulunuzu özünüzə saxlayın. Nə qədər pulunuz var? Gərək ki, siz 

dediniz, yüz doqquz frank, eləmi? 

Yolçu: 

– Bir də on beĢ su, – deyə əlavə etdi. 

– Yüz doqquz frank on beĢ su. Bu pulu qazanmaq üçün nə qədər vaxt sərf etmisiniz? 

– On doqquz il. 

Yepiskop dərindən ah çəkdi: 

– On doqquz il! 

---

Yolçu sözünə davam edərək dedi: 

– Hələ ki, pulumun hamısı yerindədir. Dörd gündə ancaq Qrasda araba boĢaltmaq üçün aldığım 

iyirmi beĢ sunu xərcləmiĢəm. Siz abbatsınız, odur ki, mən sizə katorqadakı həbsxanada keĢiĢ 

olduğunu demək istəyirəm. Bir dəfə də mən yepiskopu gördüm. Ona monsenyor deyirdilər. O, 

Marseldə mayork yepiskopu idi. Yepiskop bütün keĢiĢlərin baĢçısıdır. BağıĢlayın, mən yaxĢı 

izah edə bilmərəm, ancaq bu ona görədir ki, belə Ģeylərdən çox baĢım çıxmır. Bir təsəvvür edin – 

bizlər hara, o hara? O, həbsxana həyətində ibadət edirdi, orada taxt qurmuĢdular, onun baĢında 

xalis qızıldan ĢiĢ uclu bir Ģey vardı, günəĢin Ģüaları altında par-par parıldayırdı. Biz üç tərəfdən 

cərgəyə düzülüb dayanmıĢdıq, fitilləri yandırılmıĢ torların ağzını bizə tərəf çevirmiĢdilər. Biz 

onu yaxĢı görmürdük. O nə isə danıĢırdı, lakin bizdən o qədər uzaq idi ki, heç bir Ģey eĢitmirdik. 

Yepiskop belə olar. 

Yepiskop onun sözünü kəsmədən ayağa durub indiyədək taybatay açıq qalmıĢ qapını örtdü. 

Madam Maqluar içəri girdi və gətirdiyi qabları süfrənin üstünə qoydu. Yepiskop dedi: 

– Madam Maqluar, o qabları mümkün qədər ocağa yaxın qoyun. – Sonra qonağına tərəf dönərək: 

– Alp dağlarında gecələr çox soyuq olur. Cənab, siz, yəqin, bərk üĢümüĢsünüz? – deyə əlavə 

etdi. 

Yepiskop hər dəfə yolçuya müraciət edərək öz ciddi və nəvaziĢkar səsi ilə ―cənab‖ deyəndə, 

yolçunun üzü sevinclə iĢıqlanırdı. Katorqalıya ―cənab‖ demək, ―Meduza‖ gəmisi qərq olanda 

zərər çəkmiĢ adama bir stəkan su vermək kimi bir Ģeydir. LəkələnmiĢ adamlar hörmət 

həsrətindədirlər. 

Yepiskop: 

– Bu lampanın iĢığı çox sönükdür, – dedi. 

Madam Maqluar yepiskopun dediyini baĢa düĢdü, yepiskopun yataq otağına gedib, buxarının 

üstündəki iki gümüĢ Ģamdanı götürdü, Ģamları yandırıb masanın üstünə qoydu. 

Yolçu: 

– Cənab keĢiĢ, – dedi, – siz yaxĢı adamsınız. Siz nifrət etmədiniz. Siz mənə evinizdə yer 

verdiniz. Mənim üçün Ģam yandırdınız. Halbuki mən haradan gəldiyimi və cinayətkar olduğumu 

sizdən gizlətmədim. 

Onun yanında oturmuĢ yepiskop yavaĢca onun əlinə toxundu. 

– Siz kim olduğunuzu mənə söyləməyə də bilərdiniz. Bu ev mənim deyil, Həzrət Ġsanın evidir. 

Bu qapıdan girən adamdan, adı olub-olmadığını deyil, bir dərdi olub-olmadığını soruĢurlar. Siz 

əzab çəkirsiniz, siz ac və susuzsunuz – xoĢ gəlmiĢsiniz. Mənə təĢəkkür etməyin, deməyin ki, 

mən sizə evimdə yer vermiĢəm. Bu evin sahibi yalnız ehtiyacı olanlardır. Siz yoldan keçən 

olsanız da, mən sizə deyirəm, bu ev mənimki olmaqdan daha çox sizinkidir. Bu evdə nə varsa, 

hamısı sizindir. Belə olanda sizin adınızı bilmək mənim nəyimə lazımdır? Həm də siz adınızı 

söyləməmiĢdən əvvəl, mən sizin baĢqa bir adınızı bilirdim. 

Yolçu ona heyrətlə baxdı. 

– Doğrudanmı? Siz mənim adımı bilirdiniz? 

– Bəli, – deyə yepiskop cavab verdi, – sizin adınız ―mənim qardaĢım‖dır. 

– Bilirsinizmi nə var, cənab keĢiĢ, – deyə yolçu səsləndi, – mən buraya gələrkən çox ac idim, 

lakin siz o qədər mərhəmətlisiniz ki, bu saat mən, bilmirəm nədəndir, ancaq... elə bil, heç ac 

deyiləm. 

Yepiskop yolçunun üzünə baxaraq soruĢdu: 

– Çoxmu əzab çəkmiĢsiniz? 

– Ah! O dustaq paltarı, ayaqlara zəncirlə vurulmuĢ kündə, yataq əvəzində quru taxta, isti, soyuq, 

iĢ, qalera1, dəyənək zərbələri! Azacıq itaətsizlik üstündə ayaqlara vurulan ikiqat buxovlar! Bircə 

söz üçün karser! Hətta xəstə yatdığın zaman belə buxovlar açılmır. Ġtlər də bizdən xoĢbəxtdir! 

On doqquz il! Mənim isə cəmi qırx altı yaĢım var. Əlimə də sarı pasport vermiĢlər. Vəssalam. 

Yepiskop: 

– Bəli, – dedi. – Siz ələm yurdundan çıxmıĢsınız. Lakin qulaq asın. PeĢman olmuĢ bir 

günahkarın göz yaĢları göylərə yüz möminin pak paltarlarından daha artıq sevinc gətirir. Siz o 

ələm yurdunu qəlbinizdə insanlara qarĢı kin və qəzəb hissi olduğu halda tərk etmiĢsiniz, 

---

acınmağa layiqsiniz, lakin siz oradan xeyirxahlıq, tərənnüm hissi ilə gəlmiĢsinizsə, o zaman siz 

bizim hamımızdan yaxĢısınız. 

Bunlar söhbət etməkdə ikən madam Maqluar axĢam yeməyi gətirdi. Bu yemək zeytun yağı, 

çörək ovuntusu və duzla biĢirilmiĢ Ģorbadan, bir qədər donuz piyindən, bir parça qoyun ətindən, 

bir neçə əncirdən və Ģordan ibarət idi. Süfrəyə bir böyük çovdar çörəyi də qoyuldu. Madam 

Maqluar yepiskopun həmiĢəki süfrəsinə bir ĢüĢə köhnə Ģərab da əlavə etməyi unutmadı. 

Dərhal yepiskopun üzündə qonaqcıl adamlara məxsus məmnuniyyət əlaməti göründü. O, Ģən bir 

halda: 

– Buyurun süfrəyə, – dedi. 

O, həmiĢə evdə kənar adam olduqda etdiyi kimi, qonağı sağ tərəfində oturtdu. Özünü çox sakit 

və təmkinli saxlayan madmazel Batistina qardaĢının sol tərəfində əyləĢdi. 

Yepiskop dua oxudu, sonra adəti üzrə Ģorbanı özü payladı. Yolçu acgözlüklə yeməyə baĢladı. 

Birdən yepiskop dedi: 

– Deyəsən, süfrəmizdə bir Ģey çatıĢmır. 

Doğrudan da, madam Maqluar süfrəyə yalnız lazım olan üç dəst çəngəl-bıçaq qoymuĢdu. 

Halbuki bu evin qaydasına görə yepiskopun qonaqlarından biri axĢam yeməyi üçün qaldığı 

zaman, altı dəst gümüĢ çəngəl-bıçağın hamısı süfrəyə qoyulmalı idi. Ziyansız bir lovğalıq! Bu 

cür sadəlövhcəsinə zinət iddiası bir uĢaqlıq idi və yoxsulluğu ləyaqət hesab edən bu qonaqpərəst 

və eyni zamanda tələbkar ailədə bunun xüsusi bir cazibəsi vardı. 

Madam Maqluar iĢarəni anladı, dinməzcə otaqdan çıxdı və bir dəqiqədən sonra oturanların 

qabağında simmetriya ilə düzülmüĢ gümüĢ çəngəl-bıçaq parıldadı. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Pontarledəki pendirxanalar haqqında bəzi təfsilat. 

 

Ġndi isə bu süfrənin baĢında vaqe olan əhvalatı anlamaq üçün, madmazel Batistinanın madam 

BuaĢevrona yazmıĢ olduğu məktubun bəzi parçalarını burada qeyd etmək daha yaxĢı olar. Bu 

məktubda katorqalı ilə yepiskop arasında olan bütün söhbət sadədil bir doğruluqla təsvir 

olunmuĢdur: 

―...Qonağımız heç kəsə əhəmiyyət vermirdi. O, çoxdan ac qalmıĢ bir adam kimi böyük bir iĢtahla 

yeyirdi. Lakin yeyib qurtardıqdan sonra dedi: 

– Cənab keĢiĢ, Allah xadimi! Mənə görə bu masanın üstündəkilərin hamısı, hətta həddindən artıq 

yaxĢıdır, lakin etiraf etməliyəm ki, mənə özləri ilə bərabər yeməyə icazə verməyən arabaçılar 

sizdən çox-çox yaxĢı yeyirlər. 

Öz aramızdır, bu söz mənə bir qədər toxundu. 

– Onların iĢi mənimkindən çoxdur, – deyə qardaĢım cavab verdi. 

– Yox, – deyə qonaq etiraz etdi. – Onların pulları çoxdur. Siz yoxsulsunuz. Mən bunu yaxĢı 

görürəm. Bəlkə, siz heç keĢiĢ də deyilsiniz? Siz, doğrudanmı, keĢiĢsiniz? Allah, həqiqətən, 

adildirsə, siz əlbəttə, keĢiĢ olmalısınız. 

– Allahın ədaləti hədsizdir, – deyə qardaĢım cavab verdi və sonra soruĢdu: – Cənab Jan Valjan, 

siz Pontarleyə gedirsiniz, deyilmi? 

– Bəli, oraya getmək məcburiyyətindəyəm. 

Gərək ki, bu adam məhz belə cavab verdi. Sonra sözünə davam edərək: 

– Mən sabah gün çıxar-çıxmaz yola düĢməliyəm, – dedi. – Piyada getmək adamı çox yorur. 

Gecələr soyuq, gündüzlər isə istidir. 

QardaĢım dedi: 

– Siz yaxĢı yerlərə gedirsiniz. Ġnqilab vaxtı ailəmiz dağılmıĢdı, mən də əvvəlcə FranĢ-Kontedə 

sığınacaq tapdım və orada bir müddət əlimin əməyi ilə yaĢadım. ĠĢləməyə böyük həvəsim vardı. 

Odur ki, özümə iĢ tapdım. Orada iĢ çoxdur. Kağız fabrikləri, gön zavodları, Ģərab və yağ 

zavodları, böyük saat fabrikləri, polad və mis əridən zavodlar, azı iyirmi dəmir zavodu vardır: 

bunlardan dördü, yəni Lods, ġatilyon, Odenkur və Berdə olan zavodlar çox böyükdür... 

---

Gərək ki, yanılmıram, qardaĢım məhz bu yerlərin adını çəkdi. Sonra sözünü kəsərək, üzünü 

mənə çevirdi və dedi: 

– Bacı, mənə elə gəlir ki, oralarda bizim qohumlarımız vardır. 

– Bəli, var idi, – deyə mən cavab verdim. – Köhnə üsuli-idarə zamanı onlardan biri, cənab de 

Lüsene, Pontarl’edə Ģəhər qarovul dəstəsinin rəisi idi. 

– Bəli, belədir, – deyə qardaĢım yenə danıĢmağa baĢladı, – ancaq doxsan üçüncü ildə bizim 

qohumlarımız qalmamıĢdı, yalnız öz əllərimiz vardı. Mən iĢləyirdim. Sizin gedəcəyiniz 

Pontarl’edə, cənab Jan Valjan, çox patriarxal və çox gözəl bir sənaye sahəsi vardır. Bacı, mən 

oradakı pendirxanaları nəzərdə tuturam. 

Bu yerdə qardaĢım həmin adamı yedirtməyi unutmayaraq, Pontarl’enin ictimai pendirçilik 

müəssisələri haqqında ətraflı izahat verirdi. O deyirdi ki, bunlar iki cür olur: varlıların qırx-əlli 

inək saxlanılan və ya yeddi mindən səkkiz min baĢa qədər pendir hazırlanan ―böyük mərəkləri‖ 

və yoxsulların ―pendirçilik artelləri‖, burada dağ kəndliləri öz inəklərini birgə saxlayır və gəliri 

öz aralarında bölüĢdürürlər. Onlar birlikdə pendirtutan taprırlar. Pendirqayıran artel üzvlərindən 

gündə üç dəfə süd qəbul edir və miqdarını ağac üzərinə niĢan vurmaqla qeyd edir; pendirxanalar 

yalnız aprelin sonunda iĢə baĢlayır, iyunun ortalarında isə inəkləri dağlara otarmağa aparırlar. 

Bu adam doyduqca, özünə gəlirdi. QardaĢım hey onun üçün əla Mov Ģərabı tökürdü. Özü isə bu 

Ģərabı çox bahalı hesab edərək içmir. QardaĢım özünəməxsus təbii bir Ģənliklə bütün bu təfsilatı 

nağıl edir, ara-sıra nəvaziĢlə mənə müraciət edirdi. O, ―pendirçilik‖ sənətini dönə-dönə 

tərifləyirdi: sanki, qonağımıza bu fikri təlqin etmək istəyirdi ki, bu məĢğələ onun üçün münasib 

bir peĢədir, lakin bunu doğrudan-doğruya və qaba bir Ģəkildə o adama məsləhət görmürdü. Mən 

bir Ģeyə heyrət etdim. Mən sizə dedim ki, bu adam kim idi. QardaĢım isə bütün yemək, hətta 

bütün axĢam ərzində, yolçu içəri girdiyi zaman Ġsa haqqında söylədiyi bir neçə sözdən baĢqa, 

qonağın kim olduğuna, nəçi olduğuna, ya qardaĢımın özünün kim olduğuna dair bir dəfə belə, bir 

sözlə də iĢarə etmədi. Halbuki, bu görüĢ həmiĢəlik onun xatirində nəqĢ olunsun deyə, qardaĢım 

bir yepiskop kimi balaca bir moizə deyə bilər və katorqalıya təsir edə bilərdi. Bəlkə də, 

qardaĢımın yerinə baĢqası olsaydı, bu bədbəxtin öz evində olmasından istifadə edərək, onun 

qarnını doyuzdurmaqla bərabər onu məzəmmətləyər, əxlaq dərsinə və nəsihətə qulaq asmağa 

məcbur edər, gələcəkdə necə yaxĢı həyat sürməyi öyrədərdi. QardaĢım isə onun haralı olduğunu, 

əvvəlcə necə həyat sürdüyünü belə soruĢmadı. Axı onun cinayəti də həyatı ilə bağlı idi, qardaĢım 

isə qonağına keçmiĢini xatırlada biləcək hər bir Ģeydən çəkinməyə çalıĢırdı. ĠĢ o yerə çatmıĢdı ki, 

dağlarda, lap buludların altında dinc əməklə məĢğul olan və qardaĢımın əlavə etdiyi kimi, 

―günahsız olduqları üçün xoĢbəxt həyat sürən‖ Pontarle əhalisi haqqında danıĢarkən belə, 

qardaĢım, sanki, birdən-birə ağzından çıxan bu sözlərlə qonağı bilmədən təhqir edə biləcəyindən 

qorxub dərhal sözünü kəsdi. Bütün bunları yaxĢıca fikirləĢdikdən sonra mən, deyəsən, 

qardaĢımın ürəyindən nələr keçdiyini baĢa düĢdüm. Görünür, o düĢünürdü ki, Jan Valjan deyilən 

bu adam öz biabırçılığı üzərində onsuz da həddindən artıq fikirləĢir və onu bu fikirlərdən 

uzaqlaĢdırmaq, onun da baĢqaları kimi bir adam olduğunu bir anlığa da olsa ona təlqin etmək 

üçün ən yaxĢı üsul – onunla da bütün baĢqa adamlar kimi rəftar etməkdir. Həqiqi mərhəmət də 

elə bundan ibarət deyilmi? Mənim əzizim, sizin fikrinizcə, nəsihət və əxlaq dərslərindən, hər cür 

iĢarələrdən uzaq olan bu nəzakət Ġncildə göstərilənlərə uyğun deyilmi və həqiqi mərhəmət əzab 

çəkən adamın yaralarına heç toxunmamaqdan ibarət deyilmi? Mənə elə gəlir ki, qardaĢım da elə 

bu cür düĢünürdü. Hər halda, mən yalnız bunu deyə bilərəm ki, o, belə düĢünsə də, fikirlərini heç 

kəsə, hətta mənə də açıb söyləmədi, bütün axĢamı o, həmiĢəki kimi idi və bu Jan Valjanla Ģam 

edərkən özünü elə aparırdı ki, guya, Tövrat həkəmi Gedeonla və ya bizim məhəllə keĢiĢi ilə Ģam 

edir. 

Yeməyin sonunda, biz əncir çərəz etdiyimiz zaman kim isə qapını döydü. Gələn Jerba xala idi. 

O, qucağında uĢaq içəri girdi. QardaĢım uĢağın alnından öpdü və təsadüfən yanımda olan on beĢ 

sunu məndən alıb Jerba xalaya verdi. Qonağımız bu zaman ətrafındakılara heç diqqət etmirdi. O 

daha danıĢmırdı və çox yorğun görünürdü. Yazıq Jerba qarı getdikdən sonra qardaĢım dua 

oxudu, sonra qonağa müraciətlə dedi: ―Ġndi siz, yəqin, tezcə yatağa girmək istəyirsiniz, eləmi?‖ 

Madam Maqluar süfrəni yığmağa tələsdi. Yolçunun yatağa girməsi üçün bizim getməyimiz 

---

lazım olduğunu baĢa düĢdüm və madam Maqluarla bərabər yuxarıya çıxdıq. Lakin bir az sonra 

mən otağımdakı keçi dərisini qonağın üstünə salmaq üçün madam Maqluarı aĢağıya göndərdim. 

Burada gecələr çox soyuq olur, xəz isə adamı yaxĢı isidir. Heyif ki, dəri köhnə idi, tükləri hey 

tökülürdü. QardaĢım onu Almaniyada olarkən Dünayın mənsəblərinə yaxın bir yerdən – 

Qotlingendən almıĢdı, mənim süfrədə iĢlətdiyim, sapı fil sümüyündən olan kiçik bıçağı da 

oradan almıĢdı. 

Madam Maqluar dərhal geri qayıtdı və hər ikimiz adətən camaĢır sərdiyimiz otaqda ibadətə 

baĢladıq; sonra bir-birimizə heç bir Ģey demədən hər birimiz öz otağımıza çəkildik‖. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Sakitlik. 

 

Monsenyor Byenvenü bacısına ―gecəniz xeyrə qalsın‖ dedikdən sonra, gümüĢ Ģamdanların birini 

masanın üstündən götürdü, o birini qonağına verdi və dedi: 

– Cənab, gedək sizi otağınıza ötürüm. 

Yolçu onun dalınca getdi. 

Yuxarıda dediklərimizdən məlum olduğu kimi, evdə otaqların quruluĢu elə idi ki, çarpayı 

qoyulmuĢ ibadət otağına girmək və ya oradan çıxmaq üçün, hökmən, yepiskopun yataq 

otağından keçmək lazım idi. 

Onlar yataq otağından keçərkən madam Maqluar gümüĢ qabları yepiskopun çarpayısı üzərində 

asılı olan kiçik Ģkafa qoyurdu. Hər axĢam yatmağa getməzdən əvvəl öz təsərrüfat iĢlərini 

bununla qurtarırdı. 

Yepiskop qonağını pərdənin arxasındakı çarpayının yanına qədər ötürdü. Orada qonaq üçün 

təmiz yataq salınmıĢdı. Yolçu Ģamdanı kiçik masanın üstünə qoydu. 

Yepiskop: 

– Hələlik, gecəniz xeyrə qalsın, – dedi. – Səhər tezdən getməmiĢdən əvvəl inəklərimizin 

südündən isti-isti bir fincan içərsiniz. YaxĢı südümüz olur. 

Yolçu: 

– Çox sağ olun, cənab abbat, – dedi. 

O, bu dinc sözləri söylədikdən sonra, birdən-birə gözlənilmədən onda qəribə bir dəyiĢiklik əmələ 

gəldi: möhtərəm qadınlar bu zaman burada olsa idilər, bundan dəhĢətə gələrdilər. Həmin dəqiqə 

ona nə kimi bir hiss hakim olduğunu təsəvvürə gətirmək, hətta indi də, bizim üçün çətindir. Bu 

nə idi? Xəbərdarlıqmı, yoxsa təhdidmi? Yaxud o, özü belə izah edə bilməyəcəyi sövq-təbii bir 

hissə tabe olurdu? O, sərt hərəkətlə üzünü qocaya doğru çevirdi, qollarını sinəsində çarpazladı və 

vəhĢi bir nəzərlə ev sahibinə baxaraq, xırıltılı səslə qıĢqırdı: 

– Bəs belə, demək siz məni evinizdə bax burada, özünüzlə yanaĢı yatmağıma imkan verirsiniz? 

O susdu, sonra dodaqucu güldü, bu gülüĢdə nə isə dəhĢətli bir Ģey vardı. 

– Siz nə etdiyinizi yaxĢımı fikirləĢmisiniz? Kim bilsin – bəlkə, mən vaxtilə adam da 

öldürmüĢəm? 

– Bunu yalnız Allah bilir, – deyə yepiskop cavab verdi. Sonra o, xaç çəkmək üçün bükülmüĢ 

barmaqlarını təntənə ilə yuxarı qaldırdı, dua oxuyurmuĢ kimi, yaxud öz-özünə danıĢırmıĢ kimi 

dodaqlarını tərpədərək, yolçuya xeyir-dua verdi və geriyə belə baxmadan öz otağına girdi. Yolçu 

isə baĢını belə aĢağı əymədi. 

Ġbadət otağındakı çarpayıda bir adam yatan zaman, mehrab, divarın bir baĢından o biri baĢınadək 

çəkilmiĢ böyük pərdə ilə örtülərdi. Yepiskop bu pərdənin yanından ötərkən diz çökdü və qısa bir 

dua oxudu. 

Bir dəqiqə sonra o, artıq bağda gəzinir və Tanrının gecələr oyaq olanların gözləri qarĢısında açıb 

göstərdiyi böyük sirri bütün qəlbi və fikri ilə seyrə dalaraq düĢünürdü. 

Yolçuya gəlincə, o elə bərk yorulmuĢdu ki, gözəl təmiz mələfələrə belə sevinmədi. Katorqalılar 

kimi, burnunun bir deĢiyini tutub o biri ilə üfləyərək, Ģamı söndürdü, paltarını soyunmadan 

uzandı və dərhal dərin yuxuya getdi. 

---

Yepiskop bağdan öz yataq otağına qayıtdığı zaman gecəyarı idi. Bir neçə dəqiqə sonra kiçik evdə 

hamı yuxuya getmiĢdi. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Jan Valjan. 

 

Gecəyarısı Jan Valjan oyandı. 

Jan Valjan Bri əyalətində yoxsul bir kəndli ailəsində anadan olmuĢdu. UĢaqlıqda savad 

öyrənməmiĢdi. Böyüdüyü zaman Faverolda ağac baĢı kəsməklə məĢğul olurdu. Anasının adı 

Anna Matye, atasının isə Jan Valjan və ya Vlajan idi. Ehtimal ki, ―Valjan‖ – voila lean1 

sözlərinin ixtisar olunmasından əmələ gəlmiĢ ləqəb idi. 

Jan Valjan xasiyyətcə dalğın idi, ancaq kədərli deyildi – bu, möhkəm ünsiyyət bağlayan 

adamlara xasdır. Ümumiyyətlə isə, Jan Valjan hər halda, zahirən çox süst və əhəmiyyətsiz bir 

adama bənzəyirdi. Hələ lap uĢaq ikən o, ata və anasını itirmiĢdi. Anası zahı yatarkən ona pis 

baxıldığından ölmüĢdü. Atası da özü kimi ağac baĢı kəsməklə məĢğul olduğundan, ağacdan 

yıxılaraq həlak olmuĢdu. Jan Valjanın özündən böyük olan dul bacısından baĢqa heç kəsi 

qalmamıĢdı. Bacısının da yeddi oğlan və qız uĢağı vardı. Jan Valjanı da bu bacı böyütmüĢdü. Nə 

qədər ki əri sağ idi o, Jan Valjanı yedirib saxlayırdı. Əri öldü. UĢaqların ən böyüyü səkkiz 

yaĢında, kiçiyi isə bir yaĢında idi. Jan Valjanın o vaxt iyirmi dörd yaĢı tamam olmuĢdu. O bu 

uĢaqlara ata oldu və onu bəsləmiĢ olan bacısına yardım etməyə baĢladı. Jan Valjan bunu 

düĢünmədən, bir borc kimi, həm də gizli bir narazılıqla etdi. Beləliklə, onun gəncliyi ağır və 

ucuz əməyə həsr olundu. Həyatında bir zaman rəfiqəsi olduğunu kimsə eĢitməmiĢdi. Onun 

sevməyə vaxtı yox idi. 

AxĢamlar o, yorğun halda evə gəlib, dinməz-söyləməz Ģorbasını yeyərdi. Çox zaman o, yemək 

yeyərkən bacısı Janna onun qabından ən yaxĢı ət parçasını, bir tikə quyruğu və ya kələm 

yarpağını çıxararaq, uĢaqlarından birinə verərdi. O isə sanki, heç nə görmürmüĢ kimi, bacısına 

mane olmaz və süfrənin üzərinə əyilib çənəsini və burnunu az qala Ģorba qabına soxaraq, 

gözünün üstünə düĢən və kasanın üzərində sallanan saçlarını yığıĢdırmadan yeməyinə davam 

edərdi. Faverolda Valjanın daxması yaxınlığında, dar küçənin o biri tərəfində Mari-Klod adında 

bir fermer qadın olurdu. Valjan ailəsinin demək olar ki, həmiĢə ac olan uĢaqları bəzən Mari-

Klodun yanına qaçaraq, guya, analarının adından bir qab süd alar, bir hasarın altında və ya bir 

xiyabanın küncündə bir-birinin əlindən qapa-qapa elə tələsik içərdilər ki, südün çoxunu 

ətəklərinə tökərdilər. Anaları onların bu kələklərini bilsəydi, müqəssirlərə Ģiddətli cəza verərdi. 

Kəskin sərt xasiyyətli Jan Valjan uĢaqların içdiyi südün pulunu bacısından gizli olaraq fermer 

qadına verər və uĢaqları cəzadan qurtarardı. 

Ağac kəsmə mövsümündə o, gündə on səkkiz su qazanardı, sonra isə biçinçilik edər, günəmuzd 

iĢləyər, fermada öküz otarar, fəhləlik eləyərdi. O, əlindən gələn hər iĢi görərdi. Bacısı da 

iĢləyirdi, ancaq yeddi uĢağı yedirmək asan deyildi. Ehtiyac bu bədbəxt ailəni getdikcə daha artıq 

sıxırdı. Bir dəfə qıĢ olduqca ağır keçdi. Jan Valjan iĢsiz idi. Ailəsi çörəksiz qaldı. Sözün tam 

mənası ilə. Yeddi uĢaq çörəksiz qalmıĢdı. 

Bir bazar axĢamı Faverol meydanındakı çörəkçixana sahibi Mober Ġzabo yatmağa hazırlaĢırkən, 

dükanın qabağındakı dəmir Ģəbəkəli ĢüĢə pəncərəyə nəyin isə bərk dəydiyini eĢitdi. O, tez 

dükana girdikdə yumruqla sındırılmıĢ ĢüĢədən və deĢilmiĢ Ģəbəkədən bir qolun içəri 

soxulduğunu gördü. Qol bir çörək götürüb yox oldu. Ġzabo dərhal küçəyə çıxdı, oğru var qüvvəsi 

ilə qaçırdı, Ġzabo oğrunun dalınca yüyürüb ona çatdı. Oğru çörəyi atmıĢdı, lakin əli qan içində 

idi. Bu, Jan Valjan idi. 

Bu hadisə 1795-ci ildə baĢ vermiĢdi. Jan Valjan məhkəməyə verilərək ―gecə vaxtı evi dəlib 

oğurluq etməkdə‖ ittiham olundu. Ondan bir tüfəng də tapdılar o, gözəl atıcı idi və bəzən 

brakonyerlik edərdi. Brakonyerlərə qarĢı tamamilə qanuni olan pis bir fikir var. Brakonyer də 

açıq mal gətirən kimi quldura yaxındır. Lakin ötəri qeyd etməliyik ki, bu cür adamlarla iyrənc 

Ģəhər qatilləri arasında böyük fərq vardır. Brakonyer meĢədə yaĢayır, qaçaqçı dağlarda, yaxud 

---

dənizdə. ġəhərlər qaniçən insanlar yaradır, çünki Ģəhər həyatı insanların əxlaqını pozur. Dağlar, 

dənizlər, meĢələr isə vəhĢi insanlar yaradır: onlar insanı sərtləĢdirirsə də, lakin çox zaman onun 

insanpərvərliyinə toxunmur. 

Jan Valjan müqəssir hesab olundu. Qanun maddələrinin tamamilə müəyyən mənası vardır. Bizim 

dövrümüzdə qorxunc dəqiqələr olur: bu, həmin dəqiqələrdir ki, cəza sistemi insan həyatının 

sarsıldığını elan edir. Cəmiyyətin düĢünən bir məxluqdan üz döndərdiyi, onu həmiĢəlik özündən 

rədd etdiyi bu an nə qədər məĢumdur! Jan Valjan beĢ il katorqa cəzasına məhkum edildi. 

1796-cı il aprelin 22-də, Parisdə Ġtalyan ordusu baĢ komandanının Montenote yaxınlığında 

çaldığı qələbə münasibətilə bayram edilirdi. Direktoriyanın BeĢyüzlər ġurasına göndərdiyi IV il 

2 floreal tarixli məktubunda bu baĢ komandan Buona-Parte adlandırılmıĢdı. Həmin gün Bisetrdə 

bir böyük dəstə katorqalını buxovlayırdılar. Jan Valjan da bu dəstənin içində idi. KeçmiĢ 

həbsxana qapıçısı – indi onun doxsan yaĢı vardır – həyətin Ģimal bucağında dördüncü zəncirin 

ucuna buxovlanmıĢ bu biçarəni indi də yaxĢı xatırlayır. O da hamı kimi yerdə oturmuĢdu. Elə bil, 

o öz vəziyyətini heç baĢa düĢmürdü. Yalnız onun çox dəhĢətli olduğunu dərk edirdi. Bəlkə də, bu 

yazıq, cahil adam taleyinin çox amansız olduğunu dumanlı bir Ģəkildə təsəvvür edirdi. ġiddətli 

çəkic zərbələri ilə dəmir xaltanı onun boynuna bənd etdikləri zaman o ağlayırdı, göz yaĢları onu 

boğur, danıĢmağa qoymurdu. Yalnız ara-sıra: ―Mən Faverolda ağac kəsirdim‖ deyə bilirdi. Sonra 

yenə hönkürə-hönkürə sağ əlini yuxarı qaldırır və yeddi dəfə getdikcə daha aĢağı salırdı, elə bil, 

yeddi uĢağın baĢına toxunurdu. Onun bu hərəkətindən baĢa düĢmək olurdu ki, onun cinayəti, 

nədən ibarət olur-olsun, yeddi körpəni yedirmək və geydirmək üçün edilmiĢdir. 

O, Tulona göndərildi. Onu iyirmi yeddi günə boğazı zəncirli halda arabada oraya apardılar, 

Tulonda ona qırmızı dustaq köynəyi geydirdilər. Vaxtilə onun həyatını təĢkil edən bütün 

keçmiĢi, hətta adı belə qeyb oldu. O artıq Jan Valjan deyildi: o, 24601-ci nömrə idi. 

Bacısı necə oldu? Onun yeddi kiçik uĢağı necə oldu? Kimə nə dəxli var! Cavan ağac kökündən 

kəsilərsə, onun üzərindəki bir ovuc yaĢıl yarpaq necə olar? 

Bu köhnə macəradır. Öz arxasını, himayəkarını, yurdunu itirmiĢ olan bu bədbəxt biçarə canlı 

məxluqlar yalqız qalaraq dörd bir tərəfə – kim bilir, məhz haraya, bəlkə də, hərə öz yolu ilə 

dağılıĢıb getdi və tək qalmıĢ biçarələri udan soyuq duman içərisində, bəĢər övladının bu nəĢəsiz 

yürüĢündə bu qədər bədbəxtlərin yox olduğu kədərli zülmət içində dağılıĢıb yox oldular. Onlar 

öz ana yurdlarını buraxıb getdilər. Kənd kilsəsinin zəng qülləsi onları unutdu: öz əkin yerləri 

onları unutdu, bir neçə il katorqada qaldıqdan sonra Jan Valjan özü də onları unutdu. Onun yaralı 

qəlbində yalnız yara yeri qaldı. Vəssalam. Tulonda olduğu müddət ərzində o, ancaq bir dəfə 

bacısı haqqında məlumat aldı. Gərək ki, bu, həbs olunduğunun dördüncü ilinin sonunda idi. 

Doğrusu, bu məlumatı ona kim çatdırdığını bilmirəm. Onların ailəsini hələ kənddən tanıyan bir 

adam onun bacısına rast gəlmiĢdi. O, Parisdə idi. Sen-Sülpis yaxınlığında balaca və yoxsul 

çörəkçilər küçəsində yaĢayırdı. Yanında yalnız bir uĢağı, ən kiçik oğlu qalmıĢdı. Bəs qalan altı 

uĢaq harada idi? Yəqin, özü də bunu bilmirdi. Hər səhər çəkməçilər küçəsində 3 nömrəli evdə 

olan mətbəəyə gedirdi, orada çap edilmiĢ vərəqləri bükməklə məĢğul idi. ĠĢə səhər saat altıda, qıĢ 

vaxtı iĢıqlaĢmağa hələ çox qalmıĢ getmək lazım idi. Mətbəə olan evdə bir məktəb var idi. Yeddi 

yaĢında olan kiçik uĢağını o, bu məktəbə aparırdı. Lakin o özü mətbəəyə saat altıda gedirdi, 

məktəb isə saat yeddidə açılırdı, odur ki, uĢaq hər gün məktəbin qapısı açılana qədər bir saat 

həyətdə durmağa məcbur olurdu, qıĢda, qaranlıqda tam bir saat gözləməli olurdu. Onu mətbəəyə 

buraxmırdılar ki, iĢə mane olar. Fəhlələr iĢə gəlirkən hər gün bu yazıq uĢağı qaranlıqda daĢların 

üstündə büzüĢüb kiçicik səbətinə söykənmiĢ halda mürgüləyən və ya çox zaman da yatmıĢ 

görürdülər. ġiddətli yağıĢ yağdığı zaman qapıçı qarının uĢağa yazığı gələr, onu öz daxmasına 

aparardı, orada yalnız köhnə bir çarpayı, bir cəhrə və iki taxta stul var idi. UĢaq isinmək üçün 

piĢiyi qucaqlayaraq bir küncdə yatardı. Saat yeddidə məktəb açılar, uĢaq dərsə gedərdi. Jan 

Valjana verilən xəbər ancaq bundan ibarət idi. Bu xəbər birdən-birə çaxan bir ildırım, qəflətən 

açılan pəncərə kimi, onun bir zaman sevdiyi bu adamların həyatını bir saniyəliyə görməyə imkan 

verdi, sonra yenə bağlandı, onlardan daha heç bir xəbər gəlmədi, o, onları heç bir zaman 

görmədi, onlara bir dəfə belə rast gəlmədi. Bu kədərli hekayəmizdə biz də onlardan bir daha bəhs 

etməyəcəyik. 

---

Həmin dördüncü ilin sonunda Jan Valjanın katorqadan qaçmaq növbəsi çatdı. Bu nəĢəsiz yerlərin 

adətinə görə, yoldaĢları ona kömək etdilər. O qaçdı, iki gün düzlərdə azad dolaĢdı, lakin təqib 

edilmək, hər saniyə dönüb geriyə baxmaq, cüzi xıĢıltıdan diksinmək, hər Ģeydən, bacadan çıxan 

tüstüdən, yoldan keçən adamdan, hürən itdən, çapan atdan, zəng qülləsindəki saatın səsindən 

qorxmaq: iĢıq olduğu üçün gündüzdən, qaranlıq olduğu üçün gecədən qorxmaq, yoldan, cığırdan, 

koldan, yatmaqdan qorxmaq – azadlıqdırmı? Ġkinci gün axĢamçağı onu tutdular. Otuz altı saat o 

heç bir Ģey yeməmiĢ və yatmamıĢdı. Dəniz məhkəməsi bu hərəkəti üçün onun cəza müddətini üç 

il artırdı və bu surətdə cəzası səkkiz ilə çatdı. Altıncı il yenidən onun qaçmaq növbəsi gəldi, o 

fürsətdən istifadə etdi, lakin qaça bilmədi. Dustaqlar yoxlandıqda, onu tapmadılar. Top atıldı və 

həmin gecə həbsxananı dolaĢan qarovulçular onu axtararaq, tikilməkdə olan bir gəminin altında 

tapdılar: onu tutmaq istədikdə müqavimət göstərdi. Həm qaçmaq, həm də üsyan. Qanun 

məcəlləsinin xüsusi maddəsində nəzərdə tutulmuĢ bu cinayət cəza müddətinin beĢ il uzadılması 

ilə cəzalandırılır. Bunun da iki ilini Jan Valjan ikiqat qandal daĢımalı idi. Oldu on üç il. Onuncu 

il yenə də onun qaçmaq növbəsi gəldi, o yenə bundan istifadə etdi. Yenə də müvəffəq olmadı. Bu 

eyni cəhd üçün iĢinin üstünə daha üç il əlavə olundu. Oldu on altı il. Nəhayət, gərək ki, on 

üçüncü ildə o, son dəfə qaçdı və dörd saatdan sonra tutuldu. Bu dörd saat yox olması üçün də üç 

il cəza aldı, oldu on doqquz il. 1815-ci ilin oktyabrında onu azad etdilər. Katorqaya isə 1790-cı 

ildə bir pəncərə sındırıb, bir çörək götürdüyü üçün göndərilmiĢdi. 

Məsələn, bir az kənara çıxaq. Bu kitabın müəllifi, cinayət hüququ və qanun adına cəza vermək 

məsələlərini öyrənərkən ikinci dəfədir ki, insan taleyinin fəlakətə uğraması səbəbi kimi çörək 

oğurlamaq hadisəsinə rast gəlir, Klod Ge də çörək oğurlamıĢdı, Jan Valjan da. Ġngiltərə 

statistikası müəyyən etmiĢdir ki, Londonda beĢ oğurluqdan dördünə səbəb bilavasitə aclıq 

olmuĢdur. 

Jan Valjan katorqa həbsxanasına titrəyə-titrəyə və ağlaya-ağlaya girmiĢdi, oradan isə qəlbi daĢa 

dönmüĢ halda çıxdı: katorqaya gedəndə ümidsizlikdən onun qəlbi parçalanırdı, çıxanda isə çox 

kədərli idi. 

Bu adamın qəlbində nələr olmuĢdu? 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Ümidsizliyin dərinliyi. 

 

Bunu izah etməyə çalıĢaq. 

Cəmiyyət bu cür hadisələrə dərindən diqqət etməyə borcludur, çünki bunları özü yaradır. 

Söylədiyimiz kimi, Jan Valjan cahil bir adam olsa da, ağılsız deyildi. Onda fitri bir zəka vardı. 

Ġnsanın gözünü bir növ açan bədbəxtlik isə onun qəlbindəki zəif odu alovlandırdı. Dəyənək 

zərbələri, qandallar, zəncirlər onu ayıltdı, qızğın günəĢin altında, yorğun və taqətsiz bir halda 

həbsxananın quru taxtaları üzərinə uzanarkən o, öz vicdanını yoxladı və düĢünməyə baĢladı. 

O, özünü hakim elan etdi və hər kəsdən əvvəl özünü mühakimə etdi. 

O, taqsırsız olmadığını və boĢ yerə cəzalandırılmadığını etiraf etdi: o baĢa düĢdü ki, məzəmmətə 

layiq pis bir iĢ görmüĢdür, çörəyi oğurlamaq deyil, istəmiĢ olsaydı, bəlkə də, ona verə idilər; hər 

halda, bu çörəyi bir sədəqə, yaxud iĢ muzdu olaraq ona vermələrini gözləsəydi yaxĢı olardı: 

―insan ac olduqda, gözləyə bilərmi?‖ sözlərinə etiraz etmək çətin deyildir: əvvəla, həqiqi mənada 

acından ölən insanlara çox az təsadüf edilir; ikincisi, xoĢbəxtlikdənmi və ya bədbəxtlikdənmi, 

nədənsə, insan belə yaranmıĢdır ki, uzun müddət ölmədən istər cismani, istərsə də mənəvi əzab 

çəkə bilər: deməli, səbir etmək lazım idi, hətta onun yazıq balaca uĢaqları üçün də belə yaxĢı 

olardı: o, aciz, əhəmiyyətsiz adam, axmaqcasına hərəkət etmiĢ, cəmiyyətin boğazından yapıĢaraq 

elə güman etmiĢdir ki, oğurluq etmək sayəsində yoxsulluqdan yaxa qurtarmaq olar: hər halda, 

insanı yoxsulluqdan Ģərəfsizliyə aparan yol yaxĢı çıxıĢ yolu deyildir. Bir sözlə, o, özünün 

müqəssir olduğunu etiraf etdi. 

Sonra o, özünə belə bir sual verdi: 

---

Bütün bu faciəli hadisədə müqəssir təkcə odurmu? Hər Ģeydən əvvəl, onun, fəhlənin iĢsiz 

qalması, onun kimi zəhmət sevən bir adamın bir parça çörəyə möhtac qalması mühüm bir məsələ 

deyilmi? Bundan baĢqa, öz cinayətini açıqcasına boynuna alan cinayətkar üçün bu cəza 

həddindən artıq ağır deyildimi? Ədalət məhkəməsi onu bu qədər Ģiddətli cəzalandırmaqla caninin 

özündən daha artıq cinayətə yol verməmiĢdirmi? Bütün bunlar mizan-tərəziyə qoyularsa, cəzanın 

qəbahətdən daha ağır olduğu meydana çıxmazmı? Cəzanın ağırlığı qəbahətin böyüklüyünü 

azaltmırmı? Cəza verənlərin cinayəti məhkum edilənin cinayətindən daha çox olmurmu? 

Müqəssir qurbana, borclu borc verənə çevrilmirmi? Haqq, bu haqqı pozanın tərəfində 

durmurmu? Nəhayət, bir neçə dəfə qaçmaqla daha da ağırlaĢmıĢ cəza qüvvətlinin zəifə təcavüz 

etməsi, cəmiyyətin Ģəxsiyyətə qarĢı cinayəti – hər gün təkrar olunan və on doqquz il davam edən 

bir cinayət deyilmi? 

O, özünə belə bir sual verdi: bəĢər cəmiyyətinin öz üzvlərinə qarĢı bir tərəfdən axmaq 

qayğısızlıq, digər tərəfdən amansız bir ehtiyatkarlıq göstərərək, bədbəxt insanı ehtiyac və ifrat 

arasında – iĢ azlığı ilə cəzanın böyüklüyü arasında məngənəyə qoyub əzməyə haqqı varmı? 

O, öz-özünə belə bir sual verdi: cəmiyyətin, həyat nemətlərini bölüĢdürən təsadüf üzündən 

hamıdan pis qismət sahibi olan və bunun üçün də baĢqalarına nisbətən daha çox güzəĢtə layiq 

olan üzvlərinə qarĢı bu cür münasibət bəsləməsi dəhĢət deyilmi? 

O, bütün bu məsələləri həll etdikdən sonra cəmiyyəti mühakimə etdi və hökm çıxartdı. 

O, cəmiyyəti öz nifrətinə məhkum etdi. 

O, taleyinin məsuliyyətini cəmiyyətin üzərinə qoyub, öz-özünə dedi: bəlkə, bir gün gələcək ki, o, 

bunun üçün cəmiyyətdən haqq-hesab çəkməyə cürət edəcəkdir. O öz-özünə dedi ki, onun 

vurduğu ziyanla ona vurulmuĢ ziyan arasında heç bir müvazinət yoxdur: nəhayət, o, belə bir 

nəticəyə gəldi ki, ona verilən cəza, qanunsuz olmasa da, hər halda, ədalətli də deyildir. 

Ġnsan düĢünmədən və ətrafına nəzər salmadan qeyzlənə bilər, səbəbsiz özündən çıxa bilər, lakin 

qəzəb həmiĢə daxilən əsaslandırılmıĢ olur. Jan Valjanın qəlbi qəzəblə dolu idi. 

Həm də bəĢər cəmiyyəti ona yalnız pislik etmiĢdi. Cəmiyyət ona ancaq ―ədalət‖ dediyi və yalnız 

zərbə vurmaq istədiyi adamlara göstərdiyi üzünü çevirmiĢdi. Ġnsanlar həmiĢə yalnız əzab vermək 

üçün ona yaxınlaĢırdılar. Hər dəfə insanlara yaxın olmaq onun üçün yeni bir zərbə almaq 

deməkdi. UĢaqlıq çağlarından, anasından, bacısından ayrıldıqdan sonra o, bir dəfə də olsa Ģirin 

söz eĢitməmiĢ, mehriban bir nəzər görməmiĢdi. O, əzabdan-əzaba düĢərək, tədricən bu nəticəyə 

gəlmiĢdi ki, həyat müharibədir və bu müharibədə o, məğlub edilənlər sırasındadır. Onun yeganə 

silahı kin idi. O, bu silahı katorqada itiləməyi, azadlıq günü uçun gəldiyi zaman onu özü ilə 

bərabər aparmağı qət etdi. 

Tulonda katorqalılar üçün bir məktəb vardı. Bu məktəbi inyorantlı rahiblər açmıĢdılar. Həvəsi 

olan bədbəxtlərə bu məktəbdə ən zəruri Ģeyləri öyrədirdilər. Jan Valjan da bu həvəskarlar 

sırasında idi. O, qırx yaĢında məktəbə girdi, oxumaq, yazmaq və hesab öyrəndi. O, ağıllandıqca 

kin və nifrətinin də artdığını hiss edirdi. Bəzən maarif və bilik yalnız Ģərin qüdrətini artırır. 

Bu barədə danıĢmaq çox kədərli olsa da, etiraf etməliyik ki, Jan Valjan bədbəxtliyinə səbəb olan 

cəmiyyəti mühakimə etdikdən sonra, bu cəmiyyəti yaratmıĢ olan Tanrını da mühakimə etdi və 

onun da barəsində hökm çıxartdı. 

Beləliklə, on doqquz il əzab və köləlik həyatı keçirdikdən sonra bu adam həm yüksəldi, həm də 

alçaldı. Onun qəlbinə bir tərəfdən nur yağdı, o biri tərəfdən də zülmət çökdü. 

Gördüyümüz kimi, Jan Valjan təbiətən pis adam deyildi. Katorqaya düĢdüyü zaman o hələ 

rəhmli idi. Məhz katorqada o, cəmiyyəti müqəssir etdi və ürəyinin kinlə dolduğunu hiss etdi: 

məhz katorqada Tanrını taqsırlandırdıqdan sonra, allahsız olmağa baĢladığını hiss etdi. 

Burada biz bir dəqiqə fikirləĢməyə bilməyəcəyik. 

Ġnsan təbiəti kökündən, yerli-dibli dəyiĢilə bilərmi? 

Allahın rəhmli yaratdığı bir insan, baĢqa bir israrlı təqsiri üzündən kinli ola bilərmi? Ġnsanın 

taleyi acı olmuĢsa, onun qəlbi taleyin təsiri altında tamamilə dəyiĢilib kinli ola bilərmi? Tavanı 

həddindən artıq alçaq olan daxmada onurğa əyildiyi kimi, ürək də hədsiz qəm-qüssənin ağırlığı 

altında dəyiĢərək, əlacı olmayan xəstəliyə tutula bilərmi, pis və eybəcər ola bilərmi? Bəlkə də, 

hər bir insanın qəlbində, xüsusən, Jan Valjanın qəlbində, bu dünyada sarsılmayan, o dünyada isə 

---

sönməyən, yaxĢılığın təsiri altında alovlanıb parlaq bir iĢığa çevrilən, pisliyin isə qətiyyən 

söndürə bilmədiyi əzəli bir qığılcım vardır ki, bunun əsası Allah tərəfindən qoyulmuĢdur? 

Bunlar mühüm və öyrənilməmiĢ suallardır, belə ki, hər hansı bir fizioloq Jan Valjanı Tulonda, 

istirahət saatlarında, zəncirin ucunu sürünməsin deyə, çiyninə qoyaraq, qollarını çarpazlayıb 

qaĢqabaqlı, ciddi, dinməz, dalğın halda gəminin çarxı üstündə oturan görsəydim, suala yox 

cavabını verərdi. Qanunun kölgəsi olan, mədəniyyətdən kənara atılmıĢ bu katorqalı bu düĢüncə 

saatlarında insanlara qəzəblə baxar, göyləri hiddətlə seyr edərdi. 

Bəli, bu Ģübhəsizdir, biz də qətiyyən gizlətmək istəmirik ki, bunu müĢahidə edən fizioloq burada 

əlacsız bir xəstəliyin olduğunu söylərdi: o, bəlkə də, qanunun mərhəməti sayəsində Ģikəst edilmiĢ 

olan bu adama acıyardı, lakin onu müalicə etməkdən çəkilərdi, o, bu qəlbin içindəki uçurumları 

görməmək üçün üzünü yana çevirir və Dantenin cəhənnəm qapılarından sildiyi, Tanrının isə hər 

bir insanın alnında yazdığı ümid sözünü bu adamın üzərindən silərdi. 

Jan Valjan özü onun təhlil etməyə çalıĢdığımız ruhi vəziyyətini bizim izahatımızdan sonra, bu 

kitabın oxucusunun təsəvvür etdiyi kimi, aydın baĢa düĢürdümü? Onun mənəvi xəstəliyini təĢkil 

edən ünsürlər əmələ gəldikcə və müəyyən Ģəkil aldıqca, Jan Valjan özü bunları tamamilə aydın 

görə bilirdimi? Bu yonulmamıĢ və savadsız adam, addım-addım onu gah yüksəldən, gah da uzun 

illərdən bəri onun həyat haqqındakı görüĢ dairəsini təĢkil edən qorxunc təsəvvürlərə qədər 

endirən fikirlərin ardıcıl surətdə dəyiĢildiyini dürüst baĢa düĢə bilərdimi? O, qəlbində nələr baĢ 

verdiyini, hansı hisslərin oyandığını dərk edirdimi? Biz bunu qəti söyləyə bilmərik. Hətta buna 

inanmırıq da. Jan Valjan çox cahil idi, hətta baĢına bu qədər bəlalar gəldikdən sonra öz daxilində 

olan bir çox Ģeylər onun üçün aydın deyildi. Bəzən öz hisslərindən çətinliklə baĢ çıxarırdı. Jan 

Valjan zülmət içində yaĢayır, zülmət içində əzab çəkir, zülmət içində nifrət edirdi; demək olar ki, 

o qabaqcadan hər kəsə və hər Ģeyə nifrət edirdi. O, bu zülmət içində dolaĢaraq, korlar və ya 

xəyalpərəstlər kimi gözü bağlı özünə yol axtarırdı. Lakin ara-sıra, daxili və xarici səbəblərin 

təsiri altında onun qəlbinə qəzəb hakim olur, əzab onu sıxırdı, zəif bir iĢığın ani parıltısı ĢimĢək 

kimi birdən qəlbini iĢıqlandırır və bu iĢığın məĢum parıltısında gələcəyin dəhĢətli uçurumları və 

qaranlıq mənzərələri qəflətən zahir olaraq, onu hər tərəfdən əhatə edirdi. 

Lakin ĢimĢək sönür və yenə qaranlıq çökürdü. Bu nə idi? O, özü də bunun nə olduğunu artıq 

xatırlamırdı. 

Amansızlığın, yəni insanın ağlını kütləĢdirən bir Ģeyin üstün gəldiyi bu cür cəzaların xüsusiyyəti 

ondan ibarətdir ki, onlar insanı mənasız sürətdə dəyiĢdirərək, onu yavaĢ-yavaĢ vəhĢi, bəzən də 

yırtıcı heyvana döndərir. Jan Valjanın daim inadla qaçmağa təĢəbbüs etməsi özü qanunun insan 

qəlbinə nə qədər qəribə təsir etdiyini aydınca göstərir. Jan Valjan bu qədər faydasız və ağılsız 

olan bu təĢəbbüsləri fürsət düĢdükcə davam etdirməyə hazır idi və qaçmağın nə kimi nəticə 

verəcəyi üzərində bir an belə düĢünmürdü. O, birdən-birə qəfəsinin açıq olduğunu görən bir 

canavar kimi sürətlə qaçırdı. Sövq-təbii ona ―Qaç!‖ deyirdi. Ağıl isə: ―Qal!‖ deyə bilirdi. Lakin 

bu qədər Ģiddətli sınaq qarĢısında ağıl susur, yalnız sövq-təbii hökm edirdi, yalnız vəhĢi heyvan 

iĢ görürdü. Tutulduqdan sonra verilən yeni cəzalar onun daha da vəhĢiləĢməsinə səbəb olurdu. 

Bunu da unutmamalıyıq ki, Jan Valjan çox böyük fiziki qüvvəyə malik idi: katorqada olanlar 

içərisində belə qüvvətli bir adam yox idi. Ağır dəmir kanatı çəkməkdə, yaxud gəminin çarxını 

döndərməkdə Jan Valjan dörd nəfəri əvəz edirdi. O, bəzən çox ağır Ģeyləri çiynində qaldırıb 

saxlaya bilir və yeri gəldikdə, indi domkrat, keçmiĢdə isə ―orgueil‖ adlanan aləti əvəz edirdi. 

Ötəri qeyd edək ki, Paris bazarlarının yaxınlığında olan Montarjeyl küçəsinin adı da bu sözdən 

əmələ gəlmiĢdir. YoldaĢları ona Domkrat Jan ləqəbi vermiĢdilər. Bir gün, Tulon Ģəhər idarəsinin 

balkonu təmir edilərkən, bu balkonu saxlayan gözəl Püje sütunlarından biri divardan ayrılıb az 

qala düĢəcək idi. Təsadüfən burada olan Jan Valjan çiynini bu sütuna vermiĢ və fəhlələr gəlib 

yetiĢənə qədər saxlamıĢdı. 

Qüvvəti nə qədər çox idisə, çevikliyi ondan da çox idi. Daim qaçmaq arzusunda olan bəzi 

katorqalılar ən, nəhayət, çevikliyi qüvvə ilə birləĢdirmək qabiliyyətindən xüsusi bir elm 

yaradırlar. Bu elm əzələləri idarə etmək elmidir. Bu, dustaqların, yəni, daim həĢərata və quĢlara 

qibtə edən insanların hər gün təkmilləĢdirdiyi gizli bir müvazinət ustalığıdır. Düz divara 

dırmaĢmaq və divarın güclə görünən xırdaca bir çıxıntısında istinad nöqtəsi tapmaq Jan Valjan 

---

üçün uĢaq oyunu kimi bir Ģey idi. O, kürək və ayaq əzələlərini gərginləĢdirərək divarın bir 

bucağından yapıĢıb dirsəklərini və dabanlarını daĢın kələ-kötür yerləri ilə sıxır və bir sehrbaz 

kimi dördüncü mərtəbəyə dırmaĢırdı. Bəzən bu üsulla həbsxananın damına belə çıxardı. 

Jan Valjan az danıĢırdı. O heç zaman gülməzdi. Ġldə bir, ya iki dəfə çox Ģiddətli mənəvi bir 

sarsıntı nəticəsində o, iblis qəhqəhəsinin əks-sədası kimi səslənən katorqalı qəhqəhəsi ilə – 

məĢum bir qəhqəhə ilə gülürdü. GörünüĢü daim dəhĢətli bir Ģeyi seyr etməklə məĢğul olan adamı 

xatırladardı. 

Doğrudan da, o, daim öz fikirlərinə aludə idi. 

Naqis bir Ģüurun xəstə təəssüratı pərdəsi arasından o, baĢı üzərində qorxunc bir qüvvənin hakim 

olduğunu dumanlı sürətdə hiss edirdi. Ġçində süründüyü tutqun və cansıxıcı alaqaranlıqdan 

gözlərini ayırıb ətrafa baxmaq istədikdə, o hər dəfə hiddət və dəhĢət içində baĢının üzərində 

gözlərinin görə bilmədiyi yüksəkliklərə doğru bir çox Ģeylərin – qanunların, batil etiqadların, 

insanların və hadisələrin dəhĢətli bir yığın kimi, pillə-pillə çıxdığını görürdü: cizgilərini sezə 

bilmədiyi bu yığınlar öz ağırlığı ilə onu əzərək, qəlbini ümidsizliklə doldururdu, gözləri 

qarĢısında o bizim mədəniyyət adlandırdığımız nəhəng bir ehramı görürdü.  

Daim hərəkətdə olan biçimsiz yığın içində birdən-birə o, gah lap öz yanında, gah da uzaqlarda, 

əlçatmaz yüksəkliklərdə parlaq iĢıqlanmıĢ bir dəstə, ya tək bir adam, əli dəyənəkli bir həbsxana 

nəzarətçisi, qılınclı bir jandarm, yaxud baĢı mitralı bir arxiyepiskop, ən yüksək bir nöqtədə isə 

günəĢ haləsi ilə əhatə olunmuĢ, gözqamaĢdırıcı, parlaq tac qoymuĢ imperatorun özünü görürdü. 

Ona elə gəlirdi ki, bu uzaq parıltı onu əhatə edən gecənin qaranlığını daha da qatılaĢdırır, onu 

daha da dəhĢətli edirdi. 

Bütün bunlar – qanunlar, batil etiqadlar, hadisələr, insanlar, Ģeylər Tanrının mədəniyyətə verdiyi 

mürəkkəb və gizli əmrə tabe olaraq, onun baĢı üzərində fırlanır, sarsılmaz bir amansızlıq və 

amansız bir laqeydliklə onu əzir və məhv edirdi. Ġnsanların düĢə biləcəyi fəlakətli uçurumun ən 

dərin yerinə düĢmüĢ olan, heç kəsin baxmağa cəsarət etmədiyi uçurumlarda sürünən zavallı 

insanlar, qanunun rədd etdiyi biçarələr qanun xaricində olanlar üçün bu qədər qorxunc və altında 

olanlar üçün bu qədər dəhĢətli olan bəĢər cəmiyyətinin bütün ağırlığını öz üzərlərində hiss 

edirlər. 

Fikirlərə dalmıĢ Jan Valjan bu vəziyyətdə idi. Onun fikirlərinin mahiyyəti nədən ibarət idi? 

Dəyirman daĢı altına düĢmüĢ bir darı dənəsi düĢünməyə qadir olsaydı, o da, ehtimal, Jan Valjan 

kimi düĢünərdi. 

Nəticə etibarilə xəyallarla dolu olan bu varlıq, real həyat surətləri ilə dolu olan bu 

fantasmaqoriya onda sözlə ifadə edilməsi mümkün olmayan xüsusi mənəvi bir vəziyyət 

doğurmuĢdu. 

Bəzən ağır, əzablı iĢin qızğın vaxtında o birdən-birə dayanar, düĢünməyə baĢlardı. Əvvəlkinə 

nisbətən daha çox yetiĢmiĢ, lakin eyni zamanda daha çox həyəcanlı olan zehni üsyan edərdi. 

BaĢına gələn hadisələrin hamısı ona mənasız görünürdü. Ətrafındakı hər bir Ģey həqiqətdən uzaq 

bir təsir bağıĢlayırdı. O, öz-özünə: ―Bu yuxudur!‖ – deyərdi. Bir neçə addımlıqda dayanmıĢ olan 

nəzarətçiyə baxardı: nəzarətçi onun gözlərinə bir kabus kimi görünərdü və birdən bu kabus onun 

baĢına bir dəyənək endirərdi. 

Zahiri aləm onun üçün yox kimi idi. Demək olar ki, Jan Valjan üçün nə günəĢ, bu gözəl yay 

günləri, nə parlaq və aydın göy, nə sərin aprel axĢamları, heç bir Ģey yox idi. ĠĢıq onun qəlbinə, 

sanki, dar bir yerdən daxil olurdu. 

Yuxarıda söylədiyimizə yekun vurmaq üçün, əgər buradan müsbət bir nəticə çıxarmaq mümkün 

olsaydı, bunu deməliyik ki, Faverolda yazıq bir ağackəsən olan Jan Valjan, qorxunc bir Tulon 

katorqalısı olan Jan Valjan, katorqa həbsxanasının ona verdiyi tərbiyə sayəsində, artıq iki cür 

cinayət iĢləmək iqtidarı əldə etdi: əvvələn, birdən-birə, heç düĢünmədən, sövq-təbii üzrə, çəkdiyi 

əzablar üçün intiqam olaraq etdiyi pis əməllər, ikincisi – baĢına gələn müsibətlərin doğurduğu 

yanlıĢ anlayıĢlara əsaslanan ciddi, əhəmiyyətli, qabaqcadan düĢünülmüĢ cinayətlər... 

əməllərindən qabaq baĢına gələn fikirlər yalnız müəyyən xasiyyətə malik olan insanlarda olduğu 

kimi, üç əsas ardıcıl mərhələdən keçirdi: ağıl, iradə, inad. Daimi bir etiraz hissi, qəlbinin 

iztirabları, çəkdiyi haqsızlıqları dərin bir surətdə düĢünüb anlaması, yaxĢı, günahsız, pis 

---

adamlara qarĢı – əgər belə adamlar varsa – hiddət və qəzəb hissi onun hərəkətlərini idarə edirdi. 

Fikirlərinin son və çıxıĢ nöqtəsi insan qanunlarına qarĢı bəslədiyi kin və nifrət idi, elə bir kin ki, 

hələ əvvəlindən qurtuluĢ gətirən bir təsadüflə dayandırılmazsa, zaman keçdikcə cəmiyyətə qarĢı, 

sonra isə bəĢər nəslinə qarĢı, ən axırda bütün varlığa qarĢı çevrilərək, hər kəsə, hər bir canlı 

cismə zərər vermək üçün yaĢayan tutqun, daimi və heyvani bir arzu halını alır. Gördüyümüz 

kimi, Jan Valjanın pasportu üzərində çox təhlükəli adam olması haqqındakı qeyd heç də əsassız 

deyildi. 

Ġllər keçdikcə onun qəlbi yavaĢ-yavaĢ müttəsil sərtləĢirdi. SərtləĢmiĢ, bərk bir qəlb isə göz yaĢı 

tanımaz. Jan Valjan katorqadan xilas olduğu vaxta kimi, tam on doqquz ildən bəri idi ki, bir 

damcı göz yaĢı axıtmamıĢdı. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Dəniz və zülmət. 

 

Dənizə insan düĢmüĢdür! 

Nə olsun ki! Gəmi dayanmır. Külək Ģiddətlə əsir. Bu məĢum gəminin öz yolu vardır, o yoluna 

davam etməlidir. Gəmi irəliləyir. 

Ġnsan suların altında yox olur və yenə görünür, gah batır, gah çıxır, əllərini uzadaraq köməyə 

çağırır. Lakin onun səsini eĢidən yoxdur. Fırtına gəmini sarsıdır, lakin gəmi yoluna davam edir. 

Matroslar və sərniĢinlər suda boğulan adamı daha görmürlər: bədbəxtin baĢı ucsuz-bucaqsız 

dalğalarda bir nöqtəyə bənzəyir. 

Onun dəhĢətli bağırtıları dənizin gurultusunda qeyb olur. Gözdən itməkdə olan bu yelkən 

boğulan adama nə qədər dəhĢətli görünür! O, sərsəm, çılğın baxıĢlarla bu yelkənə baxır. Yelkən 

uzaqlaĢır, solur, kiçilir. Bu adam bir neçə dəqiqə bundan əvvəl gəmidə idi, gəmi heyətinin üzvü 

idi, o da gəminin göyərtəsində baĢqaları ilə birlikdə gəzirdi, onun da hava və günəĢ payı vardı, o 

da baĢqaları kimi yaĢayırdı. Görəsən, ona nə oldu? O sürüĢüb yıxıldı – hər Ģey bitdi. 

O, dəhĢətli dəniz dalğalarının qoynundadır. Onun ayaqları altında hər Ģey axıb gedir, hər Ģey 

dağılır. Küləyin didib parçaladığı dalğalar onu qorxunc ağuĢuna alır, burulğan onu dənizin 

diblərinə çəkir, köpüklü dalğalar baĢının üstündən aĢır, azğın sular üzünə tüpürür, gözə 

görünməyən uçurumlar onu udmağa çalıĢır: hər dəfə suyun içinə batdıqda gözlərinə qaranlıq 

uçurumlar görünür: iyrənc məchul bitkilər ondan yapıĢıb, ayaqlarına dolaĢır, özlərinə tərəf çəkir: 

o, özünün də bu girdablara qarıĢdığını, dəniz köpüyünün bir hissəciyinə çevrildiyini hiss edir. 

Dalğalar onu bir-birinə tərəf tullayır, o dalğaların acılığını udur, qəddar okean onu qəzəblə qərq 

edir: ucsuz-bucaqsız dəniz onun can çəkiĢməsindən həzz alır. Sanki, bütün bu sular, dalğalar 

nifrət və kin mücəssəməsidir. 

Lakin o, yenə də mübarizə edir. 

O, müqavimət göstərməyə, suyun üzündə dayanmağa çalıĢır, son gücünü toplayaraq üzür. O – 

heç dərəcəsində olan, tez qüvvədən düĢən bir məxluq qüvvəsi tükənməzlə vuruĢur. 

Bəs gəmi necə oldu? O, uzaqdadır. Qaranlıq üfüqlərdə güclə görünür. 

Boğulan adama hər tərəfdən fırtınalar hücum edir, dənizin köpüyü onu boğur. O, baĢını 

qaldıraraq gözləri qarĢısında yalnız qara buludlar görür. Ölərkən o, dənizin təsvirəgəlməz 

quduzluğunun Ģahidi olur. O özü bu dəliliyin qurbanıdır. O, insanlara yad olan, gərək ki, o 

dünyadan gələn səslər eĢidir. 

Ġnsan müsibətlərinin üzərində uçan mələklər kimi, buludlarda quĢlar süzür, lakin bunlar ona nə 

ilə kömək edə bilərlər? QuĢlar uçur, oxuyur, göydə süzür. O isə əzabla can verir. 

O, özünün iki nəhayətsizlik, yəni okean və göy arasında dəfn edildiyini hiss edir, okean – onun 

məzarı, göy isə kəfənidir. 

Gecə çökür. Bir neçə saatdır ki, o dalğalar arasında üzür, artıq lap taqətdən düĢür: içində adamlar 

olan gəmi, o, uzaq mayak gözdən itmiĢdir. O, bu dibsiz, qorxunc uçurumun içində lap yalqız 

qalmıĢdır: o boğulur, çırpınır, suyun altında gözə görünməyən formasız əjdahaların tərpəndiyini 

hiss edir o, köməyə çağırır. 

---

Ġnsanlar artıq görünmür. Bəs Tanrı hanı? 

O, ―Xilas edin!‖ Xilas edin!‖ deyə hey çağırır. 

Heç bir Ģey görünmür. Göydə heç bir Ģey yoxdur. 

O, fəzalara, dalğalara, yosunlara, qayalara müraciət edir – onlar eĢitmir. O, fırtınaya yalvarır, 

lakin etinasız fırtına yalnız əbədiyyətə itaət edir. 

Onu qaranlıq, duman, yalqızlıq, mənasız və gurultulu bir coĢqunluq, azğın suların dağları əhatə 

edir. Onun özündə dəhĢət və yorğunluq, altında isə girdabdan baĢqa bir Ģey yoxdur. Heç bir 

istinad nöqtəsi tapılmır. O, hədsiz zülmət içində meyitinin ələmlə dolaĢdığını təsəvvürünə gətirir. 

ġiddətli soyuq onun bədənini hərəkətdən salır. Əlləri əsəbi bir halda boĢluqdan yapıĢır. Küləklər, 

buludlar, faydasız ulduzlar! Nə etməli? Ümidini itirmiĢ adam özünü taleyin ixtiyarına verir: 

yorulmuĢ adam ölməyi qərara alır, o daha çarpıĢmır, müqavimət göstərmir, dalğalara təslim olur; 

budur, okeanın qaranlıq dərinlikləri onu həmiĢəlik udur, o yox olur. 

Ah, bəĢər cəmiyyətinin amansız gediĢi! Bu gediĢ yol üzərində duran nə qədər adamı, nə qədər 

insan qəlbini məhv edir! Qanunun tulladığı hər Ģeyi udan okean! Heç kəsdən yardım yoxdur! Ah, 

mənəvi ölüm! 

Dəniz – amansız ictimai bir gecədir, cəza verənlər məhkum edilənləri bu dənizdə qərq edir. 

Dəniz – hədsiz bir iztirabdır. Bu uçuruma düĢən insan meyit ola bilər. Onu kim dirildəcəkdir? 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Yeni dərdlər. 

 

Həbsxananı tərk etmək vaxtı çatanda, ―Sən azadsan!‖ sözləri Jan Valjanın qulaqlarında 

səslənəndə görünməmiĢ, eĢidilməmiĢ bir Ģey oldu; onun qəlbini birdən-birə canlılar dünyasından 

gələn həqiqi iĢıq Ģüası bürüdü. Lakin bu Ģüa tez söndü. 

Azadlıq fikri Jan Valjanın gözlərini qamaĢdırdı. O yeni həyat baĢlanacağına inandı. Lakin sarı 

pasport almıĢ adam üçün azadlıq nə olduğunu çox tez baĢa düĢdü. 

O, bir çox acı dəqiqələr keçirdi. O hesablamıĢdı ki, katorqada olduğu müddətdə yüz yetmiĢ bir 

frank qazanmalı idi. Doğrudur, o, öz haqq-hesabında unutmuĢdu ki, bazar və bayram günləri on 

doqquz il ərzində onun kapitalını, təxminən, iyirmi dörd frank azaltmıĢdır. Hər halda, ora-bura 

çıxmaq nəticəsində onun qazancı yüz doqquz frank on beĢ suya çatdırıldı və bu məbləğ 

dustaqxanadan çıxanda ona verildi. 

Jan Valjan bu hesablardan heç bir Ģey anlamadı və özünü aldadılmıĢ, sadəcə desək, qarət edilmiĢ 

hesab etdi. 

Azad olduğu günün sabahı Qras Ģəhərindən keçərkən, narınc suları zavodunun qapıları 

qarĢısında araba boĢaldan adamları gördü. O iĢləmək istədiyini bildirdi. ĠĢ təcili olduğundan, onu 

qəbul etdilər. O, iĢə giriĢdi. O düĢüncəli, qüvvətli və çevik bir adam idi: var qüvvəsi ilə çalıĢırdı: 

iĢ sahibi, görünür, ondan razı idi. ĠĢlədiyi zaman yoldan keçən bir jandarm onu görüb, 

pasportunu soruĢdu. Sarı pasportu göstərməyə məcbur oldu. Sonra Jan Valjan yenə iĢləməyə 

baĢladı. Bir az bundan qabaq fəhlələrdən birinə müraciət edərək, onların gündə nə qədər 

aldıqlarını soruĢmuĢdu. ―Otuz su‖ deyə fəhlə cavab vermiĢdi. Jan Valjan sabah tezdən yola 

düĢməli olduğundan axĢam zavod sahibinin yanına gələrək haqqını verməsini xahiĢ etdi. 

Sahibkar heç bir söz demədən ona on beĢ su pul verdi. Jan Valjan etiraz etdi. ―Sənin üçün bu da 

bəsdir!‖ dedilər. Yenə israr etdi. Sahibkar düz onun gözünün içinə baxaraq, dedi: ―Gözlə ki, 

yenidən ayaqlarına kündə vurulmasın!‖. 

Jan Valjan özünü qarət edilmiĢ hesab edirdi. 

Cəmiyyət, dövlət onun haqqını azaldaraq, onu bütöv soymuĢdu. Ġndi də onu xırda-xırda soyan 

ayrı-ayrı Ģəxslərin növbəsi çatmıĢdı. 

Azad olmaq hələ azadlıq əldə etmək demək deyildir. Dustaqxanadan çıxmaq hələ mühakimədən 

yaxa qurtarmaq demək deyildir. 

Qrasda Jan Valjanın baĢına belə bir əhvalat gəldi. Dində isə necə qəbul edilmiĢ olduğunu bilirik. 

 

---

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Adam yuxudan oyandı. 

 

Gecə yarısından sonra, böyük kilsənin saatı ikini çalanda Jan Valjan oyandı. 

Onun oyanmasına səbəb yatağın son dərəcə yumĢaq olması idi. Ġyirmi il olardı ki, o, yataqda 

yatmamıĢdı və soyunmadan yatmıĢ olduğuna baxmayaraq, bu rahatlıq hissi onun üçün o qədər 

yeni idi ki, yuxusu qaçmıĢdı. 

O, dörd saatdan çox yatmıĢdı. Yorğunluğu getmiĢdi. O çox istirahət etməyə adət etməmiĢdi. 

Gözlərini açıb bir dəqiqəyə qədər ətrafdakı qaranlığa baxdı, sonra yenə yatmağa çalıĢaraq 

gözlərini yumdu. 

Ġnsan gündüz çoxlu təəssürat aldıqda və beyni bir çox məsələlərlə məĢğul olduqda axĢamdan 

asanlıqla yatır, ancaq gecə oyanarsa daha gözlərinə yuxu getmir. Birinci yuxu ikincidən çox tez 

gəlir. Jan Valjanda da belə bir hal oldu. O daha yata bilməyib, düĢünməyə baĢladı. 

Ġnsanda bəzən elə hallar olur ki, fikirləri və təsəvvürləri bir-birinə qarıĢır, Jan Valjan da belə bir 

hal keçirirdi. Beynində qəribə bir hərc-mərclik vardı. KeçmiĢin xatirələri və yeni təəssürat bir-

birinə qarıĢır, Ģəklini dəyiĢir, hədsiz dərəcədə böyüyür və birdən coĢqun bulanıq suda qeyb olan 

kimi yox olurdu. BaĢına bir çox fikirlər gəlir və gedirdi, yalnız bir fikir ondan əl çəkmir və 

baĢqalarını qovurdu; o, madam Maqluarın axĢam süfrəyə qoyduğu altı dəst gümüĢ çəngəl-bıçağa 

və çömçəyə diqqət yetirmiĢdi. 

Bu altı gümüĢ çəngəl-bıçaq ona rahatlıq vermirdi. Onlar burada... lap yaxında idi... O indi yatdığı 

yerə gəlmək üçün qonĢu otaqdan keçəndə, qoca xidmətçi arvadın bunları çarpayının baĢ 

tərəfindəki kiçik Ģkafa qoyduğunu görmüĢdü... O bu balaca Ģkafa yaxĢıca diqqət etmiĢdi... ġkaf 

yemək otağından gələrkən sağ tərəfdə idi... çəngəl-bıçağın hamısı qədim gümüĢdən 

hazırlanmıĢdı, ağır idi... Çömçə ilə birlikdə bunlara ən azı iki yüz frank verərlər, on doqquz ildə 

qazandığından iki qat artıq... Doğrudur, katorqadakı rəisləri onu ―qarət‖ etməsə idi, o daha artıq 

qazanmıĢ olardı. 

O, düz bir saat tərəddüd və Ģübhə içində qaldı, onda daxili mübarizə gedirdi. Saat üçü vurdu. O, 

yenə gözlərini açdı, birdən yatağından qalxdı, əllərini uzatdı və çarpayının yanında küncə atmıĢ 

olduğu çantasına toxundu, sonra ayaqlarını çarpayıdan salladı və birdən, özü də bunun necə 

olduğunu dərk etmədən, yerində oturdu. 

O, bir müddət bu halda oturub qaldı. Hamının yatmıĢ olduğu bu evdə qaranlıqda bu adamın belə 

oturduğunu görən olsaydı, əlbəttə, qorxardı. Birdən o əyildi, ayaqqabılarını çıxartdı, çarpayının 

qabağındakı həsirin üzərinə qoydu, sonra yenə əvvəlki vəziyyəti aldı, hərəkətsiz oturaraq dərin 

düĢüncələrə daldı. 

BaĢından gəlib keçən bu dəhĢətli fikirlər içində yuxarıda dediyimiz fikir bir dəqiqə belə onu 

rahat buraxmırdı, bu fikir zehnində dolaĢaraq, gah yox olur, gah yenidən üzə çıxır, sanki, onu 

əzirdi: o nədənsə, Breve adında tanıĢ bir katorqalı haqqında hey düĢünürdü: həmin katorqalının 

Ģalvarını toxunma bir aĢırma saxlayırdı. Bu aĢırmanın Ģahmat Ģəkilli hörməsi gözlərinin önündə 

duraraq ondan əl çəkmək istəmirdi. 

O, hərəkətsiz bir halda oturmaqda davam edirdi. Əgər saat on beĢ dəqiqə və ya yarım saat 

keçdiyini göstərmək üçün bir dəfə vurmasa idi, kim bilir; o, bəlkə də, gün doğana kimi bu halda 

oturub qalacaq idi. Bu səs ona, sanki: ―Get!‖ dedi. 

O ayağa durdu, bir neçə saniyə tərəddüd içində dayanıb qulaq asdı: evin içində dərin bir sükut 

vardı; o, ayaqlarını yavaĢ-yavaĢ basaraq, qaranlıqda solğun bir ləkə kimi görünən pəncərəyə 

doğru getdi. Gecə çox da qaranlıq deyildi, göydəki bədirlənmiĢ ayın üzünü bəzən küləyin sürətlə 

qovduğu iri buludlar tuturdu. Buna görə də bayırda kölgə ilə iĢıq bir-birini əvəz edir, hava gah 

tutulur, gah açılırdı, otaqda isə alaqaranlıq vardı. Ətrafdakı Ģeyləri seçmək üçün kafi olan və ayın 

üzərindən buludların keçməsi ilə arabir qatılaĢan bu alaqaranlıq qarĢısından yolçuların oyan-

buyana keçdiyi nəfəslikdən zirzəmiyə düĢən göyümtül tüstüyə bənzəyirdi. Jan Valjan pəncərəyə 

yaxınlaĢıb, onu diqqətlə nəzərdən keçirtdi. Pəncərənin barmaqlığı yox idi. O, bağçaya açılırdı, 

yerli adətə görə, kiçik bir rəzə ilə bağlanırdı. O, pəncərəni açdı, lakin otağa kəskin soyuq hava 

---

dolduğundan yenə pəncərəni qapadı. O, bağçaya sınayıcı bir nəzər saldı. Bağça alçaq ağ bir 

divarla əhatə olunmuĢdu; bu divarı asanlıqla aĢmaq olardı. Divarın o üzündə bir qədər uzaqda 

Jan Valjan bir-birindən eyni məsafədə əkilmiĢ ağacların baĢlarını gördü; bu göstərirdi ki, 

bağçanın divarı arxasında bir bulvar xiyabanı və ya hər iki tərəfində ağac əkilmiĢ bir döngə 

vardır. 

Hər tərəfi nəzərdən keçirdikdən və görünür, qəti qərara gəldikdən sonra o, çarpayının yanına 

qayıdaraq çantasını açdı, əli ilə içini eĢələdi və oradan bir Ģey çıxarıb, çarpayının üstünə qoydu, 

ayaqqabılarını cibinə soxdu, çantasını yenə bağlayıb çiyninə atdı, Ģapkasını qoydu, günlüyünü 

gözünün üstünə basdı, əsasını əli ilə axtarıb tapdı və pəncərəyə söykədi. Sonra yenə çarpayının 

yanına qayıdaraq, üzərinə qoymuĢ olduğu Ģeyi tərəddüdsüz götürdü. Bu Ģey bir ucu nizə kimi 

olan dəmir tirə bənzəyirdi. 

Qaranlıqda bu dəmir parçasının nə üçün olduğunu müəyyən etmək çətin idi. Ola bilsin, bu bir 

çilingər aləti idi. Bəlkə də, kiçik dəyənək idi. 

Gündüz olsaydı, bunun qazmaçı Ģamdanından baĢqa bir Ģey olmadığı görünərdi. O vaxt 

katorqalıları bəzən Tulonun ətrafındakı hündür təpələrdən qranit çıxarmaq üçün daĢ 

karxanalarında iĢlədər və onlara qazmaçı aləti verərdilər. Qazmaçı Ģamdanı ağır dəmirdən 

qayrılır və daĢı qırmaq üçün ucları ĢiĢ və iti olardı. 

Jan Valjan Ģamdanı sağ əlinə aldı, nəfəsini gizlədərək, ayaqlarının ucunda qonĢu otağa doğru 

yönəldi. Bu otaq, bildiyimiz kimi, yepiskopun yataq otağı idi. Qapıya çatdıqda onun yarıaçıq 

olduğunu gördü. Yepiskop qapını heç lazımınca örtməmiĢdi də. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

O nə edir? 

 

Jan Valjan qulaq asdı. Heç bir səs-səda yox idi. 

O, qapını itələdi. 

Qapını gizlicə otağa girmək istəyən piĢik kimi barmağının ucu ilə yavaĢca itələdi. 

Qapı səssizcə aralandı. 

O, bir saniyə gözlədikdən sonra, qapını ikinci dəfə daha cəsarətlə itələdi. 

Qapı səssizcə açılmaqda davam edirdi. Ġndi qapı keçmək üçün kafi dərəcədə geniĢ açılmıĢdı. 

Lakin qapının yanında kiçik bir masa var idi ki, onun küncü keçməyə mane olurdu. 

Jan Valjan bu maneəni gördü. Necə olursa olsun qapının arasını bir qədər də açmaq lazım idi. 

O, qət etdi və qapını üçüncü dəfə, əvvəlki iki dəfədən daha bərk itələdi. Bu dəfə pas tutmuĢ 

rəzələrdən biri birdən qaranlıqda bərk və uzun-uzadı cırıldadı. 

Jan Valjan titrədi. Bu rəzənin cırıltısı onun qulağında qiyamət günündə çalınan suri-Ġsrafil kimi 

qulaqbatırıcı və dəhĢətli bir qüvvə ilə səsləndi. 

Qeyri-təbii bir dəhĢət içərisində ilk dəqiqələrdə ona elə gəldi ki, bu rəzə yatanlara xəbərdarlıq 

etmək və bütün evdəkiləri oyatmaq üçün qəflətən cana gəldi, dəhĢətli canlı bir məxluqa çevrildi 

və it kimi hürdü. 

O, titrəyə-titrəyə, özünü itirmiĢ halda dayandı, barmaqları ucunda yeriməkdə ikən, bütün ayağını 

yerə basdı. Ona belə gəldi ki, gicgahlarında damarlar iki dəmirçi çəkici kimi taqqıldayır. Nəfəsi 

isə mağaradan əsən külək kimi vıyıltı ilə çıxır. QəzəblənmiĢ rəzənin bu dəhĢətli fəryadının 

Ģiddətli bir zəlzələ kimi bütün evi titrətməyəcəyi ona mümkün olmayan bir Ģey kimi görünürdü; 

onun itələdiyi qapı haray salmıĢdı və köməyə çağırırdı; bu saat qoca oyanacaq, qadınlar 

bağıracaq, adamlar gələcəklər; on beĢ dəqiqə keçməmiĢ Ģəhərdə gurultu qopacaq, bütün polis 

ayağa qaldırılacaqdır. Bir an o özünü məhv olmuĢ hesab etdi. 

O, daĢ kimi yerindəcə donub qalmıĢdı, barmağını belə tərpətməyə cürət etmirdi. 

Bir neçə dəqiqə keçdi. Qapı taybatay açıq idi. O, baĢını uzadıb otağın içinə baxmağa cürət etdi. 

Orada heç bir Ģey tərpənmirdi. O, diqqətlə qulaq asdı. Evin içindən heç bir səs-səmir gəlmirdi. 

Paslı rəzənin cırıltısı heç kəsi oyatmamıĢdı. 

---

Birinci təhlükə keçmiĢdi, amma Jan Valjanın ürəyi yenə böyük bir vəlvələ içində idi. Lakin o, 

geri qayıtmadı. Hətta özünü büsbütün məhv olmuĢ zənn etdiyi dəqiqədə geri çəkilmək fikrində 

olmadı. Ġndi o, yalnız bir Ģey istəyirdi – qərarını yerinə yetirib qurtarmaq. O, irəliyə doğru bir 

addım atdı və otağa girdi. 

Otaqda tam sakitlik hökm sürürdü. Qaranlıqda bəzi Ģeylərin tutqun, qeyri-müəyyən cizgilərini 

seçmək olurdu, – gündüz bunların masa üstünə dağılmıĢ kağız parçaları, açıq kitablar, üzərinə 

paltar sərilmiĢ kreslo və ibadət fəhləsi olduğunu görmək olardı, indi isə, gecənin bir qaranlığında 

bütün bunlar tutqun bir kölgəyə və ya ağımtıl ləkəyə bənzəyirdi. Jan Valjan mebelə toxunmadan, 

qorxa-qorxa, ehtiyatla irəliyə doğru yeriyirdi. Otağın bir tərəfində yatmaqda olan yepiskopun 

yavaĢ-yavaĢ və sakit nəfəs aldığı eĢidilirdi. 

Jan Valjan birdən dayandı. O, artıq çarpayının yanında idi. O buraya gözlədiyindən tez çatmıĢdı. 

Bəzən təbiət öz effektləri və hadisələri ilə qorxunc və təsiredici bir məharətlə tam vaxtında bizim 

iĢimizə qarıĢır, sanki, bizi fikirləĢməyə vadar edir. Yarım saat olardı ki, bütün göyün üzünü 

böyük bir bulud bürümüĢdü. Jan Valjan çarpayının yanında dayandığı zaman, bu bulud, sanki, 

qəsdən parçalandı və ay iĢığı hündür pəncərədən içəri düĢərək, birdən-birə yepiskopun solğun 

üzünü iĢıqlandırdı. Yepiskop sakitcə yatırdı. AĢağı Alp dağlarında gecələr soyuq olduğundan, 

yepiskop əynində paltar yatırdı, darçını rəngdə yun donunun qolları əllərini biləklərinə qədər 

örtmüĢdü; barmağında yepiskop üzüyü olan, bu qədər xeyirli və mərhəmətli iĢlər görmüĢ əli 

çarpayıdan aĢağı sallanmıĢdı. Üzündən, sanki, bir məmnuniyyət, ümid və sakitlik yağırdı. Bu üz 

gülümsəmirdi, nur saçırdı. Onun alnında gözə görünməyən bir iĢığın qəribə inikası vardı. Qəlbi 

pak olan adamlar yuxuda əsrarlı göyləri seyr edirlər. 

Bu göyün parıltısı yepiskopun üzündə əks etmiĢdi. 

Bu iĢıq eyni zamanda içəridən də parıldayırdı, çünki bu göy onun özündə təcəssüm edirdi. Bu, 

onun vicdanı idi. 

Ayın iĢığı yepiskopun üzünə düĢdüyü və sanki, bu daxili nurla birləĢdiyi zaman o, bir nur haləsi 

arasında yatmıĢ kimi göründü. Lakin təsvirəgəlməz bir toranlıq bu mənzərəni bir qədər 

yumĢaltmıĢdı. Bu göydəki ay, bu yatan təbiət, yuxuya dalmıĢ bu bağ, bu sakit evciyəz, gecənin 

bu vaxtı, bu sükut – bütün bunlar bu insanın müqəddəs istirahətinə ifadə edilə bilməyəcək bir 

ehtiĢam verir, bu ağ saçları, bu qapalı gözləri, ümid və inam ifadə edən bu üzü, bu qoca baĢı və 

bu uĢaq yuxusunu əzəmət və sakitlik haləsi ilə əhatə edirdi. Özü də bilmədən bu qədər əzəmətli 

olan bu insanda ilahi bir Ģey hiss olunurdu. 

Jan Valjan əlində dəmir Ģamdan, kölgədə hərəkətsiz dayanmıĢdı və çaĢqın halda bu nurani 

qocaya baxırdı. O, ömründə belə bir Ģey görməmiĢdi. Bu etibar onu dəhĢətə gətirirdi. 

Mənəviyyat aləmində cinayət əməli qarĢısında dayanıb pak bir adamın yuxusunu seyr edən 

pəriĢan və natəmiz bir vicdandan əzəmətli bir mənzərə ola bilməz. 

Bu yalqızlıqda, onun kimi bir adamın yaxınlığında yatanın yuxusunda xüsusi bir ülviyyət vardı. 

Jan Valjan dumanlı olsa da yenilməz bir qüvvətlə bunu duyurdu. 

Onun qəlbindən nələr gəlib keçdiyini kimsə, hətta o özü belə söyləyə bilməzdi. Onun nələr hiss 

etdiyini təyin etmək üçün ən amansız bir Ģeylə ən mülayim bir Ģeyin qarĢı-qarĢıya durduğunu 

təsəvvür etmək lazımdır. Gözlərində də müəyyən bir ifadə görmək mümkün deyildi. Onlarda 

yalnız ələmli bir heyrət görünürdü. O baxırdı. Lakin o nələr düĢünürdü? Bunu kim baĢa düĢə 

bilərdi? Onun həyəcan keçirdiyi və dərindən mütəəssir olduğu hiss olunurdu. Lakin bu həyəcanın 

mənası nə idi? 

O, nəzərini qocadan ayıra bilmirdi. Üzündən və ümumi görünüĢündən yalnız bir Ģey aydın 

bilinirdi – o, qəribə bir tərəddüd içində idi. Sanki, o, iki uçurum arasında tərəddüd edirdi; bu 

uçurumlardan biri həlak edən, o biri qurtuluĢ gətirən idi. Sanki, o, bu baĢı əzməyə, yaxud bu əli 

öpməyə hazır idi. 

Bir neçə saniyə sol əlini yavaĢ-yavaĢ qaldırıb, Ģapkasını çıxartdı; sonra əli yenə yavaĢca aĢağı 

endi. Jan Valjan sol əlində Ģapkasını, sağ əlində isə dəmir parçasını tutaraq yenə tamaĢaya daldı. 

Qısa saçları qırıĢmıĢ alnı üzərində biz-biz durmuĢdu. 

Yepiskop bu dəhĢətli nəzərlər altında yenə də sakitcə yatırdı. 

---

Ayın iĢığında, buxarının üstündə tutqun bir Ģəkildə Ġsanın surəti görünürdü: sanki, o, birisinə 

xeyir-dua verir və ya birisini bağıĢlayaraq, hər ikisinə öz ağuĢunu açırdı. 

Birdən Jan Valjan Ģapkasını baĢına qoydu, sonra yepiskopun üzünə belə baxmadan, tələsik 

yatağın yanından keçdi və onun baĢ tərəfində görünən rəfə tərəf getdi, qıfılı qırmaq üçün 

Ģamdanı qaldırdı, lakin açarın qıfılın üstündə olduğunu gördü, Ģkafı açdı: birinci gördüyü Ģey 

gümüĢlərin qoyulduğu səbət idi, səbəti götürüb, heç bir ehtiyat eləmədən, hərəkətlərindən əmələ 

gələn gurultuya fikir vermədən iri addımlarla otaqdan keçdi, qapıya çatdı, ibadətxanaya girib, 

pəncərəni açdı, əsasını götürdü, pəncərədən aĢdı, gümüĢləri çantasına qoydu, səbəti yerə tulladı, 

yüyürə-yüyürə bağdan keçdi və pələng kimi hasardan sıçrayaraq, yox oldu. 

 

ON ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Yepiskop iĢlərkən. 

 

Ertəsi gün, səhər tezdən monsenyor B’envenü bağçada gəzinirdi. Birdən madam Maqluar böyük 

bir təĢviĢ içərisində onun yanına gəldi: 

– Monsenyor, monsenyor, – deyə o bağırdı, – siz gümüĢ çəngəl-bıçağı saxladığım səbətin harada 

olduğunu bilirsinizmi? 

Yepiskop: 

– Bilirəm, – deyə cavab verdi. 

– Allaha Ģükür, – deyə qadın sevindi, – yoxsa onun harada olduğunu baĢa düĢə bilmirdim. 

Yepiskop elə indicə çiçəkliyin içində səbəti tapmıĢdı. O, səbəti madam Maqluara verərək dedi: 

– Budur. 

Bu nədir? – deyə madam Maqluar təəccüb etdi. – Bu ki, boĢdur. Bəs gümüĢlər hanı? 

Yepiskop: 

– Ax, sizi gümüĢlər narahat edir? GümüĢlərin harada olduğundan xəbərim yoxdur, – dedi. 

Zirək bir qarı olan madam Maqluar bir anda yataq otağına gedərək ibadətxanaya baxdı və yenə 

sürətlə yepiskopun yanına qayıtdı. Yepiskop əyilərək, səbətin əzmiĢ olduğu qatıqotu Ģitilinə 

baxırdı. Madam Maqluarın bağırtısını eĢitdikdə yepiskop dikəldi. 

– Monsenyor! O adam getmiĢdir! GümüĢlər oğurlanmıĢdır! 

Madam Maqluar bu sözləri söyləməkdə ikən, birdən gözləri bağın o biri baĢında qaçanın izlərini 

gördü. Divarın üzərindən bir neçə daĢ düĢmüĢdü. 

– Baxın, baxın! O buradan aĢmıĢdır. BirbaĢ KoĢfile döngəsinə düĢmüĢdür! Bu nə alçaqlıqdır! O 

bizim gümüĢ çəngəl-bıçağımızı oğurlamıĢdır! 

Yepiskop bir dəqiqə susdu, sonra ciddi bir nəzərlə madam Maqluara baxaraq, mülayimliklə 

etiraz etdi: 

– Harada deyilmiĢdir ki, o gümüĢlər bizim idi? 

Madam Maqluar heyrətindən donub qaldı. Yenidən sükut çökdü, sonra yepiskop yenə sözünə 

davam edərək dedi: 

– Madam Maqluar, bu gümüĢ çəngəl-bıçaqdan, həm də bu qədər uzun müddət istifadə etməkdə 

mən haqlı deyildim. Onlar yoxsulların malı idi. Bu adam kim idi? ġübhəsiz, yoxsul. 

Madam Maqluar: 

– Aman, ya rəbbi! – dedi. – Mən nə özüm üçün deyirəm, nə də madmazel üçün. Bizim üçün 

hamısı birdir. Mən sizin üçün deyirəm, monsenyor. Ġndi zati-aliniz nə ilə yemək yeyəcəkdir? 

Yepiskop madam Maqluarın üzünə heyrətlə baxdı. 

– Nə olar? Məgər qalay çəngəl-bıçaq yoxdur? 

Madam Maqluar çiyinlərini dartdı. 

– Qalayın pis iyi olur. 

– Bəs dəmir? 

Madam Maqluar üzünü turĢudaraq: 

– Dəmir də pis dad verir. 

Yepiskop: 

– Elə isə ağacdan düzəltdirərik, – dedi. 

---

Bir neçə dəqiqə sonra yepiskop dünən axĢam Jan Valjanın oturduğu masanın arxasında oturaraq 

səhər yeməyi yeyirdi. Yemək zamanı o, dinməzcə qulaq asan bacısına və öz-özünə deyinən 

madam Maqluara gülə-gülə isbat edirdi ki, çörəyi südə batırmaq üçün nə qaĢığa, nə də çəngələ, 

hətta ağac qaĢığa və çəngələ belə ehtiyac yoxdur, bunlarsız da keçinmək olar. 

Madam Maqluar masanın baĢında vurnuxaraq, öz-özünə donquldanırdı: 

– Heç adamın ağlına gələn iĢdirmi? Belə bir adamı evə buraxmaq, gecə də öz yanında yatırmaq 

olar? Allaha Ģükür ki, o, ancaq oğurluq etmiĢdir! Aman, ya rəbbi! Nə ola biləcəyini yada 

saldıqca adamın bədəni əsir!.. 

Yepiskop ilə bacısı süfrədən qalxmaq istəyirdilər ki, birdən qapı döyüldü. 

Yepiskop: 

– Buyurun, – dedi. 

Qapı açıldı. Qapının astanasında bir dəstə qəribə və həyəcanlı adam göründü. Üç nəfər birisinin 

yaxasından tutmuĢdu. Bu üç nəfər jandarm, dördüncü isə Jan Valjan idi. 

Jandarmların baĢçısı, kiçik zabit, qapıda ayaq saxladı. Sonra içəri girib, yepiskopa yaxınlaĢdı və 

ona əsgəri salam verdi. – Monsenyor... – deyə o, sözə baĢladı. Məyus və pəriĢan bir halda 

dayanan Jan Valjan bu sözü eĢitdikdə, heyrətlə baĢını qaldırdı. 

– Monsenyor! – deyə o pıçıldadı. – Demək bu, sadə keĢiĢ deyilmiĢ... 

Jandarmlardan biri: 

– Sus, – dedi, – bu monsenyor cənab yepiskopdur. 

Bu zaman monsenyor B’envenü qocalığının müsaidə etdiyi qədər sürətlə onlara yaxınlaĢdı və 

Jan Valjana müraciətlə dedi: 

– Ah, sizsiniz? Sizi görməyimə çox Ģadam. Ancaq niyə belə edirsiniz? Axı, mən Ģamdanları da 

sizə vermiĢdim, onlar da gümüĢdəndir, onlara iki yüz frank ala bilərsiniz. Bəs nə üçün onları da 

çəngəl-bıçaqlarınızla birlikdə götürməmiĢsiniz? 

Jan Valjan gözlərini geniĢ açaraq, təsvir edilməsi mümkün olmayan bir nəzərlə hörmətli 

yepiskopa baxdı. 

Kiçik jandarm zabiti dedi: 

– Monsenyor, demək bu adamın bizə söylədikləri doğrudur? Biz yolda ona rast gəldik. 

GörünüĢündən o, qaçağa bənzəyirdi. Hər təsadüfə qarĢı onu tutduq, bu gümüĢləri də onda tapdıq. 

Yepiskop gülümsəyərək, zabitin sözünü kəsdi: 

– O da sizə dedi ki, gecə evində yatdığı qoca bir keĢiĢ bu gümüĢləri ona bağıĢlamıĢdır, eləmi? 

BaĢa düĢürəm, baĢa düĢürəm. Siz də onu tutub buraya gətirdiniz, deyilmi? Bu, anlaĢılmazlıqdır. 

Kiçik zabit: 

– Elə isə onu buraxa bilərik? – deyə soruĢdu. 

– Əlbəttə, – deyə yepiskop cavab verdi. 

Jandarmlar Jan Valjanı buraxdılar. Jan Valjan qeyri-iradi olaraq geri çəkildi. 

Yuxuda danıĢırmıĢ kimi boğuq bir səslə: 

– Məni doğrudanmı buraxırlar? – dedi. 

Jandarmlardan biri: 

– Bəli, əlbəttə, səni buraxırıq, eĢitmirsən nədir? – deyə cavab verdi. 

Yepiskop: 

– Dostum, – dedi, – getməmiĢdən əvvəl Ģamdanlarınızı götürməyi unutmayın. Budur, götürün. 

O, buxarıya yaxınlaĢıb gümüĢ Ģamdanları götürdü və Jan Valjana uzatdı. Qadınların ikisi də 

hərəkətsiz bir halda dinməzcə dayanaraq, heç bir Ģeylə yepiskopa mane olmamağa çalıĢırdı. 

Jan Valjanın bütün bədəni titrəyirdi. O, ixtiyarsız və çaĢqın bir halda hər iki Ģamdanı əlinə aldı. 

Yepiskop: 

– Ġndi sağlıqla, gedin, – dedi, – həm də, dostum sizə bir Ģey söyləyim: bir də mənim yanıma 

gələndə bağdan keçməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Siz hər zaman baĢ qapıdan girib çıxa bilərsiniz. 

Bu qapı nə gecə, nə də gündüz, heç bir zaman bağlanmır. 

Sonra jandarmlara tərəf dönərək: 

– Cənablar, siz gedə bilərsiniz, – dedi. 

Jandarmlar getdilər. 

---

Jan Valjan, sanki, bu dəqiqə özündən gedəcək idi. 

Yepiskop ona yaxınlaĢdı və yavaĢ bir səslə dedi: 

– Unutmayın, heç bir zaman unutmayın ki, bu gümüĢləri namuslu adam olmaq üçün sərf 

edəcəyinizi mənə vəd etmiĢdiniz. 

Jan Valjan çaĢqın bir halda durmuĢdu, – o belə bir vəd vermiĢ olduğunu qətiyyən xatırlamırdı. 

Yepiskop bu sözləri xüsusi bir qətiyyətlə dedi və təntənə ilə davam etdi: 

– Jan Valjan, qardaĢım, siz artıq Ģərə tabe deyilsiniz, xeyrin ixtiyarındasınız. Mən sizin ruhunuzu 

satın alıram. Mən sizin ruhunuzu qara fikirlərdən və zülmət dünyasından xilas edib Allaha 

tapĢırıram. 

 

 

ON ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Balaca Jerve. 

 

Jan Valjan təqib edilən adamlar kimi sürətlə Ģəhərdən çıxdı. O, ilk qarĢısına çıxan yolla və cığırla 

gedərək, sürətli addımlarla düzdən keçir və eyni yerdə fırlandığını hiss etmirdi. Bu sürətlə, heç 

bir Ģey etmədən və aclıq belə hiss etmədən, bütün Ģəhəri dolaĢdı. Onu bir çox yeni hisslər təqib 

edirdi. Qəlbində gizli bir hiddət vardı. Bu hiddət kimə qarĢı idi? – o bunu bilmirdi. Mütəəssirmi 

olmuĢdu, yoxsa təhqirmi edilmiĢdi – bu ona bəlli deyildi. Bəzən qəlbində qəribə bir riqqət hiss 

edirdi. O, var qüvvəsi ilə buna müqavimət göstərməyə çalıĢaraq, son iyirmi illik ömrünün bütün 

hiddətini buna qarĢı qoyurdu. Bu hiss onu yorurdu. O, çəkdiyi müsibətlərin haqsızlığından irəli 

gəlmiĢ olan müdhiĢ daxili sakitliyinin məhv olduğunu təĢviĢlə görürdü. Bu sakitliyi nə ilə əvəz 

edəcəyini özündən soruĢurdu. Bəzən ona elə gəlirdi ki, jandarmlar onu tutub həbsxanaya aparsa 

idi, bu, onun baĢına gələn əhvalatdan daha yaxĢı olardı: o zaman bu qədər həyəcana düĢməzdi. 

Payız fəslinin çoxdan baĢlanmıĢ olmasına baxmayaraq, yanından keçdiyi çəpərin dibində ara-sıra 

bəzi çiçəklər görünürdü. Bu çiçəklərin ətri ona uĢaqlıq günlərini xatırladırdı. Bu xatirələr onun 

üçün dözülməz idi, çünki çoxdan bəri idi ki, o belə Ģeylər xatırlamazdı. 

Beləliklə, bütün günü onun zehnində sözlə ifadə edilməsi çətin olan bu kimi fikirlər toplaĢırdı. 

GünəĢ batmağa, ən kiçik daĢlar belə uzun kölgə salmağa baĢlarkən Jan Valjan geniĢ, boz bir 

düzənlikdə bir kolun yanında oturmuĢdu. Bu düz boĢ və kimsəsiz idi. Üfüqdə Alp dağlarından 

baĢqa heç bir Ģey, hətta uzaq bir kənd kilsəsinin zəng qülləsi belə görünmürdü. Jan Valjan Din 

Ģəhərindən təqribən üç lyo uzaqlıqda idi. Kolun bir neçə addımlığında düzü kəsən bir cığır 

keçirdi. 

Təsadüfi yolçunu qorxuya sala bilən cır-cındırlarına daha qorxunc görkəm verə biləcək qara 

fikirlərə dalmıĢ halda oturan Jan Valjanın qulağına birdən Ģən bir nəğmə səsi gəldi. 

O, baĢını çevirib, təxminən, on yaĢında bir savoyalı uĢağın nəğmə oxuya-oxuya yolla gəlməkdə 

olduğunu gördü: uĢağın dalında bir qutunun içində çöl siçanı vardı, çiynindən kiçik bir Ģarmanka 

asılmıĢdı – bu, ölkədən-ölkəyə dolaĢan, cırıq tumanından dizləri görünən Ģən və mehriban 

uĢaqlardan biri idi. 

UĢaq nəğmə oxuyaraq yoluna davam edir və arabir dayanaraq əlində olan və bəlkə də, bütün var-

yoxunu təĢkil edən bir neçə pulu atıb tutaraq oynayırdı. Bu mis pullar arasında qırx suluq bir 

gümüĢ pul da vardı. 

UĢaq kolun yanında dayandı və Jan Valjanı görmədən bir az əvvəl havaya ataraq, sonra yenə 

məharətlə əlinin dalı ilə tutduğu pulları yenə yuxarı atdı. 

Lakin bu dəfə qırx suluq pul əlindən sıçradı və yerə düĢərək kolluğa, Jan Valjanın oturduğu yerə 

tərəf dığırlandı. 

Jan Valjan ayağını pulun üstünə qoydu. Lakin nəzərləri ilə pulunu təqib edən uĢaq onun haraya 

düĢdüyünü görmüĢdü: 

O, heç təəccüb etmədi və birbaĢ Jan Valjanın yanına gəldi. Onların olduğu yer tamamilə izsiz idi. 

Göz iĢlədikcə nə düzdə, nə do yolda kimsə görünmürdü. Ancaq çox yüksəklərdə uçan köçəri 

quĢların zəif səsləri eĢidilirdi. UĢaq arxasını GünəĢə tərəf çevirmiĢdi; günəĢin son Ģüaları Jan 

---

Valjanın hiddətli üzünü qanlı bir iĢıqla iĢıqlandırdığı halda, uĢağın saçlarına qızılı Ģüalar səpirdi. 

UĢaq bilməməzlik və məsumluqdan doğan bir uĢaqlıq etimadı ilə Jan Valjana: 

– Cənab, – dedi, – mənim pulum hanı? 

Jan Valjan: 

– Adın nədir? – deyə soruĢdu. 

– Balaca Jerve, cənab. 

Jan Valjan dedi: 

– Rədd ol buradan. 

UĢaq israr edərək: 

– Cənab, – dedi. – mənim pulumu verin. 

Jan Valjan baĢını aĢağı saldı və cavab vermədi. UĢaq bir də təkrar etdi: 

– Cənab, mənim pulumu verin! 

Jan Valjanın gözləri əvvəlki kimi yerə zillənmiĢdi. 

UĢaq çığıraraq: 

– Pulumu verin, – deyirdi, – mənim parıldayan pulumu! Mənim gümüĢ pulumu! 

Jan Valjan, sanki, heç bir Ģey eĢitmirdi. UĢaq onun yaxasından tutub silkələməyə baĢladı. Eyni 

zamanda o, sərvətinin üzərinə basılmıĢ olan dəmir nallı qalın ayaqqabını yerindən tərpətməyə 

çalıĢırdı. 

– Mən öz pulumu istəyirəm! Qırx suluq pulumu! 

UĢaq ağlayırdı. Jan Valjan baĢını qaldırdı. O hələ də yerindən tərpənmədən oturmuĢdu. Gözləri 

dumanlı idi. O, uĢağa bir növ heyrətlə baxdı. Sonra əlini əsasına uzadaraq, dəhĢətli bir səslə 

bağırdı: 

– Bu kimdir? 

– Mənəm, cənab, – deyə uĢaq cavab verdi. – Balaca Jerve! Mənəm! Mənəm! XahiĢ edirəm, 

mənim qırx suluğumu verin! Ayağınızı götürün, cənab! XahiĢ edirəm, ayağınızı götürün! 

Birdən uĢaq hirsləndi və balacalığına baxmayaraq, hədələyici bir səslə dedi: 

– Bura baxın, ayağınızı çəkəcəksiniz, ya yox? Sizə deyirlər, ayağınızı çəkin! 

– Ax, sən hələ də buradasan? – deyə Jan Valjan çığırdı və yerindən sıçrayaraq, dümdüz dayandı: 

əvvəlki kimi ayağını gümüĢ pulun üstündən çəkməyərək, əlavə etdi: 

– Nə qədər ki baĢın salamatdır, çıx get! 

UĢaq qorxa-qorxa ona baxdı, bütün bədəni əsdi, bir neçə saniyə yerindəcə donub qaldıqdan 

sonra, geriyə baxmağa və ya qıĢqırmağa cəsarət etmədən var qüvvəsi ilə qaçmağa baĢladı. 

Lakin bir qədər qaçdıqdan sonra nəfəsi elə tutuldu ki, dayanmağa məcbur oldu və fikrə qərq 

olmuĢ Jan Valjan uĢağın ağladığını eĢitdi. 

Bir neçə dəqiqə sonra uĢaq gözdən itdi. 

Gün batdı. Jan Valjanın ətrafını getdikcə qaranlıq bürüyürdü. O bütün günü heç bir Ģey 

yeməmiĢdi, çox ehtimal ki, qızdırırdı. 

UĢaq qaçandan bəri o, öz vəziyyətini dəyiĢməyərək, bir yerdə dayanıb durmuĢdu. Kəsik-kəsik 

nəfəs almaqdan sinəsi qalxıb enirdi. Gözləri on-on iki addım irəliyə zillənmiĢdi, sanki, otun 

üzərindəki göy saxsı parçasını diqqətlə öyrənirdi. Birdən o diksindi, axĢam soyuğunun ona təsir 

etdiyini yalnız indi hiss etdi. 

ġapkasını alnına çəkərək, ixtiyarsız bir halda köynəyini düymələdi, bir addım ataraq əyildi ki, 

əsasını götürsün. 

Bu zaman o ayağı ilə yarıya qədər yerə basdığı və daĢların arasında parlayan qırx suluq pulu 

gördü. 

Bu ona elektrik cərəyanı kimi təsir etdi. ―Bu nədir?‖ deyə o öz-özünə mızıldandı. Üç addım geri 

çəkildi, sonra bir az bundan əvvəl ayağı ilə basdığı və qaranlıqda ona zillənmiĢ insan gözü kimi 

parıldayan puldan gözünü çəkə bilməyərək dayandı. 

Beləliklə, bir neçə dəqiqə keçdi. Birdən o, əsəbi bir hərəkətlə gümüĢ pula sarı atıldı, onu götürüb 

dikəldi, düzənliyə göz gəzdirdi və sığınmağa yer axtaran hürkmüĢ vəhĢi heyvan kimi ətrafa 

baxmağa baĢladı. 

---

O heç bir Ģey görmədi. Gecə yaxınlaĢır, düzənlik soyuğa bürünürdü. Alaqaranlıqda qalxan qatı 

bənövĢəyi dumanda hər Ģey gözdən itməyə baĢlamıĢdı. 

Jan Valjan dərin bir nəfəs aldı və uĢağın yox olduğu səmtə tərəf sürətlə addımladı. Otuz addım 

getdikdən sonra o dayandı, ətrafa göz gəzdirdi və yenə heç bir Ģey görmədi. 

Bu zaman o gücü gəldikcə: ―Balaca Jerve! Balaca Jerve!‖ deyə çığırdı. 

Sonra susdu və qulaq asdı. 

Cavab gəlmədi. 

Çöl boĢ və qaranlıq idi. Sonsuzluq hər tərəfdən Jan Valjanı bürüyürdü. Ətrafda yalnız onun 

nəzərlərinin yox olduğu zülmətdən və səsini udan sükutdan baĢqa heç bir Ģey yox idi. 

Kəskin soyuq külək əsərək, bütün ətrafda qorxulu bir hərəkət yaradırdı. Balaca ağaclar öz sısqa 

budaqlarını təsviredilməz bir hiddətlə yırğalayırdı. Onlar, sanki, kimi isə hədələyir, kimi isə təqib 

edirdilər. 

O yenə yeridi, sonra qaçmağa baĢladı: arabir dayanır və bu səhrada mümkün ola biləcək ən 

qorxunc və ən kədərli səslə: ―Balaca Jerve! Balaca Jerve!‖ deyə çığırırdı. 

UĢaq onun səsini eĢitsə idi belə, Ģübhəsiz ki, qorxar və onun gözünə görünməkdən çəkinərdi. 

Lakin uĢaq, çox ehtimal ki, artıq uzaqda idi. 

Yolda Jan Valjan at üstündə gedən bir keĢiĢə rast gəldi. Ona yanaĢıb soruĢdu: 

– Cənab küre, burada bir uĢaq görmədiniz? 

– Xeyr, – deyə keĢiĢ cavab verdi. 

– Balaca Jerve adında bir uĢaqdır. 

– Mən heç kəsə rast gəlmədim. 

Jan Valjan kisəsindən iki beĢ franklıq pul çıxardıb keĢiĢə uzatdı. 

– Cənab keĢiĢ, bunu yoxsullarınıza verin, – dedi, – cənab keĢiĢ, o uĢağın on yaĢı olar. Gərək ki, 

onun bir balaca Ģarmankası, bir də çöl siçanı vardır. O buradan keçib getdi... bilirsinizmi, 

savoyalı bir uĢaq idi. 

– Mən onu görmədim. 

– Balaca Jerve! Bu qonĢu kəndlərin birisindən olmaya? Siz mənə deyə bilməzsinizmi? 

– UĢaq sizin təsvir etdiyiniz kimi isə, dostum, onda, yəqin, yadellidir. Onlar bəzən bizim yerlərə 

gəlirlər. Ancaq onları heç kəs tanımır. 

Jan Valjan tez cibindən daha iki beĢ franklıq pul çıxarıb keĢiĢə verdi. 

– Sizin yoxsullar üçün, – dedi. 

Sonra birdən qeyzlə əlavə etdi: 

– Cənab keĢiĢ, əmr edin, məni tutsunlar. Mən oğruyam. 

KeĢiĢ atına bir qamçı çəkərək, bərk qorxmuĢ halda çapıb getdi. 

Jan Valjan əvvəlki istiqamətdə yüyürməyə baĢladı. 

Bu sürətlə xeyli yol getdi: o, ətrafa baxır, çağırır, qıĢqırırdı. Lakin daha heç kəsə rast gəlmədi. 

Ġki-üç dəfə o, yoldan çıxaraq, bardaĢ qurmuĢ uĢağa bənzər bir Ģey görünən tərəfə atılırdı, lakin 

görünən Ģeyə yaxınlaĢdıqda bunun kol və ya yastı bir daĢ olduğu məlum olurdu. Nəhayət, üç 

cığırın birləĢdiyi bir yerə çatdıqda, Jan Valjan dayandı. Ay doğmuĢdu. Ətrafına boylanaraq, son 

dəfə bağırdı: 

– Balaca Jerve! Balaca Jerve! Balaca Jerve! 

Səsi heç bir əks-səda oyatmadan duman içində qeyb oldu. 

O bir daha: ―Balaca Jerve!‖ deyə çağırdısa da bu dəfə səsi çox zəif idi, pıçıltı kimi eĢidilirdi. Bu 

onun son qeyrəti idi, sanki, ləkəli vicdanı görünməz bir qüvvə ilə birdən-birə bütün ağırlığı ilə 

onu basmıĢ kimi, ayaqları titrəməyə baĢladı: ayaq üstə dura bilmədi: taqətdən düĢmüĢ bir halda 

böyük daĢın üstündə oturdu, saçlarını yolaraq və üzünü dizləri arasında gizlətməyə çalıĢaraq: 

– Mən alçaq bir adamam! – deyə səsləndi. 

Onun ürəyi daha davam gətirmədi, o ağlamağa baĢladı. On doqquz ildən bəri o birinci dəfə idi ki, 

ağlayırdı. 

Jan Valjan yepiskopun yanından çıxdığı zaman, gördüyümüz kimi, indiyə qədər onun fikirlərini 

məĢğul edən hər Ģeydən əl çəkmiĢ idi. O, qəlbində nələr olduğunu özü belə baĢa düĢmürdü. Jan 

Valjan qocanın mələk rəftarına və mülayim sözlərinə qarĢı daxilən üsyan edirdi. ―Siz mənə 

---

namuslu adam olmağı vəd etdiniz. Mən sizin ruhunuzu satın alıram. Mən sizin ruhunuzu qara 

fikirlərdən və zülmət dünyasından xilas edərək Allaha tapĢırıram‖. Bu sözlər onu daim təqib 

edirdi. O, daxilimizdə Ģərin dayağı kimi yaĢayan qüruru bu ilahi mərhəmətə qarĢı qoyurdu. 

KeĢiĢin mərhəmətinin ömründə onu sarsıdan ən Ģiddətli hücum olduğunu; bu mərhəmət və 

Ģəfqətə qarĢı müqavimət göstərməyi bacararsa, ürəyinin həmiĢəlik bərkidiyini, güzəĢtə gedərsə – 

uzun illərdən bəri qəlbinə hakim olan və onu qane edən kin və nifrət hissindən əl çəkməyə 

məcbur olacağını dumanlı surətdə olsa da dərk edirdi, o bu dəfə ya qalib gəlməli, ya da məğlub 

olmalı idi: indi onun kini ilə o adamın mərhəməti arasında böyük və qəti bir mübarizə 

baĢlanmıĢdı. 

O, qarĢısında duman arasından görünən iĢığa baxaraq sərxoĢ kimi addımlayırdı. O bu cür, çaĢqın 

nəzərlərlə ətrafa baxaraq, yol getdiyi zaman Dindəki hadisənin onun üçün nə cür nəticə verə 

biləcəyini aydın təsəvvür edirdimi? Həyatımızın müəyyən dəqiqələrində bizə xəbərdarlıq edən 

və ya bizi izləyən gizli səsləri o eĢidirdimi? Bəlkə də, indicə onun taleyini həll edən təntənəli bir 

saat keçirdiyini, artıq onun üçün orta yol olmadığını və əgər o insanların ən yaxĢılarından 

olmazsa, ən alçağı olacağını; indi yepiskopdan daha yüksəklərə qalxmağa, yaxud katorqalıdan 

daha aĢağıya enməyə məcbur olduğunu, yaxĢı adam olmaq istəyirsə, mələk olmalı, kinli qalmaq 

istəyirsə, qorxunc bir heyvana çevrilməli olduğunu kimsə ona pıçıldamıĢdımı? 

Biz burada da, əvvəlki kimi, yenə eyni sualları verməyə məcburuq – o, qəlbində nələr olduğunu 

tutqun bir Ģəkildə olsa da, dərk edirdimi? Əlbəttə, dediyimiz kimi, bədbəxtlik zehni tərbiyə edir: 

lakin Jan Valjanın burada söylədiklərimizi baĢa düĢə bilməsi Ģübhəlidir. Bu fikirlər onun ağlına 

gəlsə də, o, bunların üzərində düĢünmür, onlar yalnız onun beynində dolaĢaraq, izahedilməz, 

xəstə bir təĢviĢ və qorxu oyadırdı. O, katorqa adlanan iyrənc və qaranlıq bir quyudan çıxdıqdan 

sonra yepiskop zahir oldu və qaranlıqdan yenicə çıxmıĢ bir adamın gözlərini parlaq iĢıq 

qamaĢdırdığı kimi, yepiskop da onun qəlbinə toxunub onu ağrıtdı. Gələcək həyat, artıq onun 

üçün mümkün olan iĢıqlı və ləkəsiz həyat onu narahat edir, ürəyinə qorxu salırdı. Jan Valjan ona 

nə olduğunu artıq baĢa düĢmürdü. Birdən-birə doğan günəĢ bayquĢa necə təsir edirsə, xeyir iĢin 

saçdığı iĢıq da katorqalını çaĢdırmıĢ və sanki, onun gözlərini qamaĢdırmıĢdı. 

O, sanki, baĢqa bir adam olmuĢdu, onun qəlbində hər Ģey dəyiĢmiĢdi, artıq o yepiskopun onun 

qəlbinə toxunan sözlərinin təsirini puç etməyə qadir deyildi. 

Balaca Jerveyə rast gəldiyi və onun qırx suluq pulunu oğurladığı zaman, o belə bir hal keçirirdi. 

O bunu nə üçün etmiĢdi? O özü də bunu izah edə bilməzdi: bu, katorqadan gətirdiyi pis fikirlərin 

son təzahürü, pis əməllərə olan meyilin qalıqları və ya statikada ―ətalət qüvvəsi‖ deyilən Ģeyin 

nəticəsi idimi? Bəli, bu belə idi və eyni zamanda, bəlkə də, belə deyildi. Daha sadəcə desək, 

oğurlayan o deyil, insan deyil, heyvan idi: ağıl qeyri-adi və yeni olan bu qədər ideyalar; əlində 

çırpındığı zaman o, adət və instinktə tabe olaraq, mənasız yerə ayağını götürüb bu pulun üzərinə 

qoymuĢdu. Ağıl oyanaraq heyvanın tutduğu iĢi gördüyü zaman, Jan Valjan dəhĢətlə geri çəkilmiĢ 

və ümidsizliklə bağırmıĢdı. 

Çünki bu – yalnız Jan Valjanın vəziyyətində mümkün ola bilən qəribə bir hadisə idi: o, Balaca 

Jervenin pulunu oğurlamaqla artıq bacarmadığı bir qəbahətə yol vermiĢdi. 

Hər halda, bu son cinayəti ona həlledici təsir göstərmiĢdi. O, zehnini xırpalayan xaosu birdən-

birə parçalamıĢ və dağıtmıĢ, aydın olmayan, dumanlı Ģeyləri bir tərəfə, iĢığı isə o biri tərəfə 

atmıĢdı. Bəzi kimyəvi reaktivlər bulanıq qatıĢığa təsir edərək bəzi elementləri çökdürüb o biriləri 

ĢəffaflaĢdırdığı kimi, onun da ruhunda qəribə bir hal əmələ gəlmiĢdi. 

Hər Ģeydən əvvəl, baĢ verən hadisəni dərk etmədən, bu barədə düĢünmədən o, pəriĢan bir halda, 

təqibdən qaçırmıĢ kimi, pulu qaytarmaq üçün Balaca Jerveni tapmağa çalıĢırdı, onu tapmaq 

mümkün olmadığını anladıqdan sonra isə böyük bir ümidsizlik içərisində dayandı. ―Mən alçaq 

bir adamam!‖ – deyə çığırdığı zaman, o öz həqiqi simasını gördü, lakin o, artıq əvvəlki 

varlığından o qədər uzaqlaĢmıĢdı ki, öz-özünə bir xəyal kimi göründü, qarĢısında isə əlində əsa, 

əynində cırıq köynək, çiynində oğurluq Ģeylərlə dolu olan çanta, qaĢqabaqlı və sərt üzlü, 

qəlbində min cür murdar fikirlər olan iyrənc katorqalı Jan Valjan dayanmıĢdı. 

Söylədiyimiz kimi, çəkdiyi əzabların çoxluğu onu müəyyən dərəcədə qeybdən xəbər verən bir 

adam halına gətirmiĢdi. Bu surət də, sanki, kabus kimi bir Ģey idi. O, doğrudan da, bu Jan 

---

Valjanı, onun qorxunc sifətini qarĢısında gördü. O, bu adamın kim olduğunu az qala özündən 

soruĢacaqdı, bu adam ona iyrənc görünürdü. 

Onun beyni elə gərgin və eyni zamanda dəhĢət ediləcək qədər sakit bir halda idi ki, bu zaman 

dalğınlıq real həyatdan güclü olur. Ġnsan artıq ətrafdakı Ģeyləri görmür, xəyalının doğurduğu hər 

Ģey ona, onun özündən kənarda mövcud olan real həyat kimi görünür. 

Beləliklə, Jan Valjan, sanki, öz-özü ilə üz-üzə dayanaraq, özünü nəzərdən keçirirdi və eyni 

zamanda xəyalının yaratdığı bu surətin arxasında əsrarəngiz dərinliklərdə göz qırpan bir iĢıq 

görürdü. O bunu əvvəlcə məĢəl zənn etmiĢdi. Lakin daha diqqətlə baxdıqda Jan Valjan Ģüurunun 

dərinliyində yanan bu odun bir insan sifətində olduğunu və bu məĢəlin yepiskop olduğunu gördü. 

Onun fikri Ģüuru qarĢısında dayanmıĢ bu iki insanı – yepiskopla Jan Valjanı növbə ilə seyr 

edirdi. Ġkincinin qəlbini birincidən baĢqa heç kəs yumĢalda bilmədi. Bu cür hallüsinasiyaların 

qəribə bir xüsusiyyəti vardır: hallüsinasiya davam etdikcə, yepiskopun xəyalı böyüyür və 

getdikcə daha nurani olurdu. Jan Valjan isə getdikcə kiçilirdi. Bir anda o, kölgəyə çevrildi. 

Birdən bu kölgə də yox oldu. Yalnız yepiskop qaldı. 

O, bu bədbəxt insanın bütün qəlbini nurla doldurdu. 

Jan Valjan uzun müddət ağladı. O, acı göz yaĢları tökür, zəif qadınlar kimi, qorxmuĢ uĢaqlar 

kimi hönkür-hönkür ağlayırdı. 

O ağladıqca Ģüuru açılırdı və nəhayət, qəribə – həm fərəhli, həm də qorxunc bir iĢıqla iĢıqlandı. 

KeçmiĢ həyatı, birinci qəbahəti, uzun illər boyu çəkdiyi cəzalar, zahirən vəhĢiləĢməsi, daxilən 

sərtləĢməsi, intiqam almaq ümidində olduğundan onu daha artıq sevindirən qurtuluĢ dəqiqəsi; 

yepiskopun evindəki hadisə və nəhayət, son qəbahəti, yepiskop onu əfv etdikdən sonra daha 

alçaq və daha dəhĢətli görünən son cinayəti – uĢaqdan qırx suluq pul oğurlaması – bunlar hamısı 

onun yadına düĢdü və əvvəlki kimi tamamilə aydın və eyni zamanda tamamilə yeni bir iĢıqda 

göründü. O, öz həyatına göz gəzdirdi və bu həyat ona eybəcər göründü; o, qəlbinə nəzər saldı: 

qəlbi də iyrənc göründü. Bununla belə, bu həyat və bu qəlb üzərində yumĢaq bir iĢıq parlayırdı, 

ona elə gəlirdi ki, səmavi bir günəĢin Ģüaları altında bir iblisi görür. 

Görəsən, o neçə saat ağladı? Susduqdan sonra nə etdi? Haraya getdi? Bunu heç kəs bilmir. 

Ancaq bu məlumdur ki, Qrenobl ilə Din arasında iĢləyən və səhər saat üçə yaxın Dinə varid olan 

dilicanın sürücüsü o gecə Yeparxiya küçəsindən keçərkən, monsenyor B’envenünün qapısında 

qaranlıqda, küçə daĢları üzərində bir adamın diz çöküb ibadət etdiyini görmüĢdü. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

1817-ci il. 

 

1817-ci il XVIII Lüdovikin bir qədər təkəbbürlə qarıĢıq əsl bir kral əzəməti ilə səltənətinin iyirmi 

ikinci ili adlandırdığı bir il idi. Bu il cənab Brüq’er de Sorsum üçün Ģöhrət ili idi. Bütün 

bərbərxanalar kirĢan və burulmuĢ saclar dövrünə qayıtmaq ümidi ilə öz lövhələrini abı rəngə 

boyamıĢ və ağ zanbaqlarla bəzəmiĢdilər. Bu, qraf Linçin hər bazar günü qırmızı orden lentası 

taxaraq, Fransa perinin bayram libasında Sen-Jermen-de Pre kilsəsində kilsə baĢçısının fəxri 

oturacağında əyləĢib, uzun burnu və Ģanlı qəhrəmanlıq göstərmiĢ adamlara məxsus əzəmətli 

ədası ilə hamının diqqətini cəlb etdiyi sadə zamanlar idi. Cənab Linçin Ģanlı qəhrəmanlığı isə 

bundan ibarət idi: Bordo Ģəhərinin meri olduğu zaman 1814-cü il mart ayının 12-də o bu Ģəhəri 

hersoq d’Anqulemə lazım olduğundan bir qədər əvvəl təslim etmiĢ və Per adını da buna görə 

almıĢdı. 1817-ci ildə dörd yaĢından beĢ yaĢına qədər balaca uĢaqların baĢına tumacdan tikilmiĢ 

yekə, qulaqlı papaq qoymaq bir dəb olmuĢdu. Bu papaqlar ucu ĢiĢ eskimos qalpaqlarına 

bənzəyirdi. Fransa ordusu Avstriya ordusu kimi ağ geyinmiĢdi; polklar legion adlanırdı; onları 

daha nömrə ilə göstərmirdilər, onlara departamentlərin adlarını vermiĢdilər. Napoleon müqəddəs 

Elena adasında idi və Ġngiltərə ona yaĢıl mahud vermək istəmədiyinə görə öz köhnə mundirlərini 

çevirtdirirdi. 1817-ci ildə Pelleqrini oxuyur, madmazel Biqottini isə rəqs edirdi; Pote hökmranlıq 

---

edirdi; Odri hələ Ģöhrət qazanmamıĢdı. Madam Saki Foriozonun yerini tutmuĢdu. Prussiyalılar 

hələ Fransadan çəkilməmiĢdilər. Cənab Delalo böyük adam sayılırdı. Qanuni intizam Plenye, 

Karbono və Toleronun əvvəlcə əllərini, sonra isə baĢlarını kəsdikdən sonra yenicə 

möhkəmlənmiĢdi. Oberkamerker knyaz Taleyran və maliyyə naziri olacağı ehtimal edilən abbat 

Lui iki Ģarlatan kimi bir-birinə riĢxəndlə baxırdılar; hər ikisi 1790-cı il iyul ayının 14-də Mars 

meydanında, federasiya bayramı Ģərəfinə təntənəli bir ibadət keçirmiĢdi; Taleyran yepiskop, Lui 

isə dyakon sifətilə 1817-ci ildə həmin Mars meydanının yan xiyabanlarında yağıĢ altında və otun 

arasında, göy rəngə boyanmıĢ iri taxta sütunlar çürüyürdü. Bu sütunların üzərində zəri tökülmüĢ 

qartal və arı təsvirləri vardı. Bu, iki il bundan qabaq May rəsm-keçidində imperator tribunasının 

altına vurulan dayaqlar idi. Sütunların bəzi yerləri Qro-Kayu yaxınlığında barak tikmiĢ 

avstriyalıların tonqallarından qapqara qaralmıĢdı. Ġki-üç sütun isə kayzer əsgərlərinin əllərini 

qızdırmaq üçün yanıb külə dönmüĢdü. May rəsm-keçidinin xüsusiyyəti bunda idi ki, o, Mars 

meydanında, həm də mayda deyil, iyunda keçirilirdi1. 1817-ci ilin iki ən maraqlı hadisəsi Tuke 

tərəfindən nəĢr edilmiĢ Volter, bir də içində konstitusiya haqqında fərman olan tütün qabı idi. 

Parisliləri həyəcana gətirən son hadisə öz qardaĢının baĢını kəsib Çiçək bazarındakı hovuza 

atmıĢ olan Dotenin cinayəti idi. Bəhriyyə nazirliyində baĢıbəlalı ―Meduza‖ freqatının iĢinə aid 

təhqiqata yenicə baĢlamıĢdılar, bu təhqiqat ġomareyə rüsvayçılıq, Jerikoya isə Ģöhrət gətirməli 

idi. Polkovnik Selv Süleyman paĢa olmaq üçün Misirə getmiĢdi. Laqarp küçəsindəki Term 

Sarayı bir çəlləkçi üçün alver dükanına çevrilmiĢdi. Klüni kaĢanəsinin səkkizguĢəli bürcünün 

meydançasında hələ də taxtadan qayrılmıĢ kiçik bir köĢk görmək olardı, bu, XVI Lüdovikin 

zamanında bəhriyyə idarəsinin astronomu Mesyenin rəsədxanası idi, Hersoginya Düra 

divarlarına səmavi-göy rəngli atlaz çəkilmiĢ və ayaqları xaç Ģəklində olan kürsülər düzülmüĢ 

otağında üç, ya dörd nəfər dostuna hələ nəĢr edilməmiĢ ―Urika‖nı oxuyurdu. Luvr sarayında hər 

yerdən ―N‖ hərfini qazıyıb təmizləyirdilər. Austerlis körpüsü adını üstündən götürmüĢ və özünü 

Kral bağının körpüsü adlandırmıĢdı ki, bu da ikiqat bir müəmma idi, çünki bu ad altında əvvəlki 

adlar: Austerlis körpüsü və Nəbatat bağı körpüsü adları gizlənirdi. XVIII Lüdovik yenə əvvəlki 

kimi Horasini oxuyur, kitabın haĢiyələrində dırnağı ilə iĢarələr qoyurdu, lakin indi o, dönüb 

imperator olan qəhrəmanların və Ģahzadə olan çəkməçilərin taleyi üzərində düĢünməyə 

baĢlamıĢdı. Onun təĢviĢə düĢməsinə iki nəfər səbəb idi: Napoleon və Matüren Brüno Fransa 

akademiyası ―Elmi məĢğələlərin verdiyi səadət‖ mövzusunda bir müsabiqə elan etmiĢdi. Cənab 

Bellar rəsmi natiqlikdə Ģöhrət qazanmıĢdı. Onun kölgəsi altında gələcək prokuror müavini de 

Broe yetiĢməkdə idi: Pol-Lui-Kureynin acı istehzalarına hədəf olmaq onun qismətinə yazılıbmıĢ. 

MarĢanjinin simasında yalançı ġatobrian tapılmıĢdı; d’Arlenkurun simasında yalançı MarĢanji 

isə hələ zühur etməmiĢdi. ―Klara Alba‖ və ―Məlik Adil‖ nümunəvi əsərlərdən sayılırdı: madam 

Kotten əsrin ən yaxĢı yazıçısı elan edilmiĢdi. Fransa institutu akademik Napoleon Bonapartın 

adını öz siyahısından pozmuĢdu. Kralın xüsusi fərmanı ilə bütün Anqulem bəhriyyə məktəbinə 

çevrilmiĢdi: axı hersoq d’Anqulem general-admiral olmuĢdu, ona görə də Anqulem haqlı olaraq 

bir dəniz limanı kimi qalmalı idi, yoxsa monarxiya üsuli-idarəsinin prinsipi pozulardı. Nazirlər 

Ģurasında afiĢalarda akrobat oyunlarını təsvir edən Ģəkillərin dərc edilməsinə icazə verilib-

verilməməsi məsələsi müzakirə edilirdi, çünki bu təsvirlər Frankoninin afiĢalarına xüsusi bir 

kəskinlik verir və afiĢaların qabağında dəstə-dəstə küçə uĢaqları yığıĢırdı. ―Aqneza‖nın müəllifi, 

kvadrat sifətli, yanağı ziyilli cənab Paer Vil l’Evek küçəsində markiza de Sasenenin evində kiçik 

kamera konsertlərinə dirijorluq edirdi. Bütün cavan qızlar ―Sent-Avel rahibinin‖ nəğməsini 

oxuyurdu: bunun mətnini Edmon Jero yazmıĢdı. ―Sarı cırtdan‖ jurnalı ―Güzgü‖ jurnalına 

çevrilmiĢdi. ―Lamblen‖ kafesi Burbonların tərəfdarı olan ―Valua‖ kafesinin acığına imperatora 

tərəf dururdu. Luvelin artıq qaranlıq bir yerdə pusduğu hersoq de Berriss Siciliya prinsesası ilə 

yenicə evləndirmiĢdilər. Madam de Stalın vəfatından bir il keçirdi. Qvardiyaçılar madmazel 

Marsı fitə basırdılar. Böyük qəzetlər lap balaca olmuĢdu. Bu qəzetlərin formatı 

məhdudlaĢdırılmıĢdısa da, azadlığı məhdudlaĢdırılmamıĢdı. ―MəĢrutəçi‖qəzeti, doğrudan da, 

məĢrutəçi olmuĢdu. ―Minerva‖ Chateaubriand familiyasını belə yazırdı: Chateaubriant.1 ―D‖ 

hərfi əvəzində adın axırında yazılan ―t‖ burjuaların böyük yazıçıya ucadan istehza etməsinə 

səbəb olurdu. Vicdansız jurnalistlər 1815-ci ildə sürgün edilənləri satqın qəzetlərin səhifələrində 

---

təhqir edirdilər: David artıq istedadlı, Arno ağıllı, Karno isə namuslu deyildi; Sult artıq heç bir 

müharibədə qələbə qazanmamıĢdı: Napoleon – bu bir həqiqətdir – daha dahi deyildi. Heç kimə 

gizli deyildir ki, Fransanın xaricində yaĢayan Ģəxslərə poçtla göndərilən məktublar onlara çox 

nadir hallarda çatırdı, çünki polis idarəsi bu məktubları ələ keçirməyi öz müqəddəs vəzifəsi 

hesab edirdi. Bu, o qədər də təzə bir fakt deyil; hələ Dekart belə sürgündə yaĢadığı zaman 

bundan Ģikayətlənirdi. Bir dəfə David Belçika qəzetlərindən birində ona göndərilən məktubları 

almadığına Ģikayətləndiyi zaman, royalist mətbuata bu çox məzəli göründü və sürgündə olan 

Davidin üzərinə istehzalar yağdırılmağa baĢlandı. Bəziləri ―padĢah qatilləri‖, deyirdi, o birilər -

―edama səs verənlər‖; biri deyirdi: ―düĢmən‖, o biri deyirdi: ―müttəfiqlər‖, biri deyirdi: 

―Napoleon‖, o biri deyirdi: ―Buona-parte‖, bu da insanları ən dərin bir uçurum kimi bir-birindən 

ayırırdı. Bütün sağlam fikirli adamlar bu qərara gəlmiĢdilər ki, ―Xartiyanın ölməz müəllifi‖ adı 

verilmiĢ kral XVIII Lüdovik inqilablar dövrünə həmiĢəlik son qoymuĢdu. Yeni körpü yanında 

sahil eniĢində, IV Henrixin heykəlinə müntəzir olan pyedestalın üzərində Redivivus1 sözünü 

qazmıĢdılar. Cənab Pyete, mütləqiyyəti möhkəmləndirmək məqsədilə, Tereza küçəsində 4 

nömrəli evdə gizli yığıncaq hazırlayırdı. Sağların baĢçıları çətin vəziyyətə düĢəndə deyirdilər: 

―Bakoya yazmaq lazımdır‖. Kralın böyük qardaĢı tərəfindən bir az təhrik edilən Kanüel, O 

Maqoni və de ġapdelen sonralar ―Sahil sui-qəsdi‖ deyə Ģöhrət tapan hadisənin layihəsini 

hazırlayırdılar. O biri tərəfdən ―Qara sancaq‖ cəmiyyəti də sui-qəsdə hazırlaĢırdı. Delaverdri 

Troqovla əlbir idi. Bir qədər liberal olan cənab Dekaz fikirlərə hakim idi. ġatobrian hər səhər 

Sen-Dominik küçəsindəki 27 nömrəli evinin pəncərəsi qabağında, əynində üzəngili uzun Ģalvar, 

ayaqlarında ev tuflisi, çal baĢında isə ipək yaylıq dayanardı. O, diĢ müalicə alətlərini qabağına 

düzüb, diqqətlə güzgüyə baxır və böyük diqqətlə qulluq etdiyi diĢlərini qayğı ilə gözdən 

keçirərək, ―Xartiyaya əsasən monarxiya əsərinin müxtəlif variantlarını‖ katibi cənab Pilorjuya 

diktə edərdi. Fikirlərə istiqamət verən tənqidçilər Lafonu Talmadan üstün tuturdular. De Feles A 

hərfi ilə, Qofman Z hərfi ilə imza edirdi. ġarl Nodye ―Tereza Ober‖ əsərini yazırdı. BoĢanma 

ləğv edilmiĢdi. liseylər kollec adlanırdı. Yaxalıqlarında qızıl zanbaq niĢanı olan kollec Ģagirdləri 

Roma kralı üstündə bir-birini kötəkləyirdilər. Sarayın gizli polis təĢkilatı hersoginiya de ġartra 

xəbər verirdi ki, hər yerdə qoyulmuĢ portretlərdə qusar polku general-polkovniki mundirində 

çəkilmiĢ hersoq d’Orlean draqun polkovniki mundirində çəkilmiĢ hersoq de Berridən daha 

görkəmlidir – bu böyük qanqaralıq idi. Paris Ģəhəri Əlillər evini öz hesabına yenidən qızıl suyuna 

tutdurmuĢdu. Ciddi adamlar bu və ya baĢqa vəziyyətdə cənab de Trenkelaqın necə hərəkət 

edəcəyini bir-birlərindən soruĢurdular; cənab Klozel de Montal bəzi məsələlərdə cənab Klozel de 

Kuserqlə razılaĢmırdı; cənab de Salaberi narazı idi. Komediya müəllifi Molyerin daxil ola 

bilmədiyi Akademiyanın üzvlüyünə qəbul edilən komediya müəllifi Pikar, Odeon teatrında ―Ġki 

Filiber‖ pyesini tamaĢaya qoyurdu, bu teatrın frontonunda, qoparılmıĢ hərflərin yerinə fikir 

verdikdə ―Ġmperatriçə teatrı‖ sözlərini oxumaq olardı. Bəziləri Künye de Montarlonun lehinə, 

bəziləri isə əleyhinə idi. Fabv’ye üsyançı idi, Bavu isə inqilabçı. Kitabçı Pelisye Volterin 

əsərlərini ―Fransa akademiyasının üzvü Volterin əsərləri‖ sərlövhəsi ilə nəĢr edirdi. Bu sadədil 

naĢir deyirdi ki, ―Bu, müĢtəriləri cəlb edir‖. Ümumun rəyincə cənab ġarl Luazon əsrin dahisi 

olacaqdı; paxıllıq onu zəhərləməyə baĢlamıĢdı, bu isə Ģöhrət əlamətidir. Onun haqqında belə bir 

Ģeir qoĢmuĢdular: 

 

Luazon oğrudur, fırıldaqçıdır. 

Özünü bir Ģahin sanır o ancaq. 

Ayaqları ifĢa eyləyir onu. 

Luazon Ģahin yox, bir qaz imiĢ, bax1. 

 

Kardinal FeĢ, Lion yeparxiyasına olan hüququndan könüllü surətdə əl çəkmək istəmədiyinə görə, 

indi bu yeparxiyanı Amazi arxiyepiskopu de Pen idarə edirdi. Ġsveçrə ilə Fransa arasında Dapp 

vadisi üstündə deyiĢmə gedirdi; bu deyiĢmə sonralar general rütbəsinə qaldırılmıĢ kapitan 

Dufurun məruzəsindən sonra baĢlamıĢdı. Hələ heç kəsin tanımadığı Sen-Simon öz əzəmətli 

xülyasını bəsləyirdi. Elmlər Akademiyasında nəsillərin çoxdan unutmuĢ olduğu məĢhur Furye 

---

əyləĢmiĢdi, bir damda isə baĢqa, naməlum bir Furye yaĢayırdı. Bu Furyenin xatirəsi isə heç bir 

zaman unudulmayacaqdır. Lord Bayronun ulduzu parlamağa baĢlayırdı. Milvua, bir Ģerinə 

yazdığı qeydində onun haqqında Fransaya məlumat verərək, onu ―lord Bayron adlı birisi‖ 

adlandırırdı. David d’Anje mərmərə həyat vermək üçün təĢəbbüs göstərməyə baĢlayırdı. ĠĢsiz 

Felyantinlər dalanında, bir neçə seminaristin hüzurunda abbat Karon kimsənin tanımadığı bir 

keĢiĢi mədh etmiĢdi. Bu keĢiĢ sonralar Lamenneyə çevrilən Felisit Rober idi. Suda çapalayan bir 

it kimi qəribə səslər çıxararaq, Sena çayında tüstüləyən və pıqqıldayan bir Ģey Tüilri sarayının 

pəncərələri qarĢısında Kral körpüsündən XV Lüdovik körpüsünə qədər oyan-buyana gedib-

gəlirdi. Bu, heç kəsə gərək olmayan, baĢı boĢ bir ixtiraçının uydurduğu mexaniki bir oyuncaq, 

bir utopiya, xülasə, paroxod idi. Parislilər bu faydasız əyləncəyə laqeyd baxırdılar. Dövlət 

çevriliĢi, əmrlər və yeni təyinat vasitəsilə Fransa institutunda dəyiĢikliklər yaradan cənab Voblan 

bir neçə akademikin də yaranmasına səbəb oldu, lakin bu qəhrəmanlığı göstərməklə bərabər özü 

onların sırasına daxil ola bilmədi. Sen-Jermen məhəlləsi ilə Marsen pavilyonu cənab Delavonu, 

dindarlığına görə, özlərinə polis prefekti istəmiĢdilər, Düpüitren və Rekamye Tibb məktəbinin 

anatomik teatrında bir-birilə söyüĢür və Həzrət Ġsanın Allahın oğlu olub-olmaması barədə 

mübahisə edərək, bir-birini kötəkləməyə hazır idilər. Künye bir gözü ilə Tövrat kitabına, o biri 

gözü ilə təbiətə baxaraq, yerin altından qazılıb tapılanları Tövrat mətnləri ilə barıĢdırmağa 

çalıĢaraq və mastodontları Musanı mədh etməyə məcbur edərək, mürtəce möminlərə xoĢ 

görünməyə cəhd edirdi. Parmantyenin xatirəsini əziz tutan ləyaqətli Fransua de NefĢato 

―kartofel‖ sözünün ―parmantofel‖ Ģəklində tələffüz olunması üçün çox səy göstərdisə də, buna 

müvəffəq ola bilmədi. KeçmiĢ yepiskop, keçmiĢ konvent üzvü, keçmiĢ senator abbat Qrequar 

royalistlərin mübahisələri nəticəsində ―mənfur Qrequar‖ dərəcəsinə endirilmiĢdi. Bizim bu saat 

iĢlətdiyimiz ―dərəcəsinə endirilmiĢdi‖ ifadəsi cənab Ruaye-Kollar tərəfindən neologizm elan 

edilmiĢdi. Ġen körpüsünün üçüncü tağı altında rənginin ağlığına görə baĢqalarından fərqlənən 

təzə bir daĢ vardı: körpünü barıt minası ilə partlatmaq istəyən Blüxerin əmələ gətirdiyi deĢiyin 

yeri iki il bundan qabaq həmin daĢla tutulmuĢdu. Notrdam kilsəsinə girən qraf d’Artuanı 

görərkən ucadan ―Lənət Ģeytana! Heyif o zamandan ki, Bonapartla Talma VəhĢilər balına qol-

qola gəlirdilər!‖ deyən adamı ədalət məhkəməsi müqəssirlər oturacağına oturtmuĢdu. Üsyankar 

sözlər. Yarım il həbs. Xainlər qol-qanad açmıĢdılar. VuruĢmadan bir gün qabaq düĢmən tərəfinə 

keçmiĢ adamlar aldıqları niĢanları gizlətmir, utanmadan günün günorta çağında gəzinir, öz 

sərvətləri və rütbələri ilə həyasızcasına öyünürdülər. Lini və Katr-Bra fərariləri Ġngiltərədə 

ictimai ayaqyoluların içəri divarlarında yazılmıĢ olan: Please adjust your dress before leaving1 

sözlərini yaddan çıxarıb, əclaf olduqlarını və sadiq təbəə hisslərini açıqdan-açığa nümayiĢ 

etdirirdilər. 

Bu gün unudulmuĢ olan 1817-ci ildə bir-birinin dalınca aĢkara çıxanlar budur. Tarix bu xüsusi 

təfsilata, demək olar ki, heç əhəmiyyət vermir, baĢqa cür də ola bilməz: əgər tarix baĢqa cür 

etsəydi, bu təfsilat sel kimi onu basıb məhv edərdi. Amma nahaq yerə xırda məsələ sayılan bu 

təfsilat faydalıdır, çünki bitki aləmi üçün həddindən artıq xırda yarpaqlar olmadığı kimi 

bəĢəriyyət üçün də həddindən artıq faktlar yoxdur. Əsrlərin siması məhz ayrı-ayrı illərin 

simasından yaranır. 

Həmin 1817-ci ildə dörd cavan parisli ―məzəli bir hiylə‖ düzəltmiĢdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Ġki kvartet. 

 

Parisli dediyimiz bu dörd nəfərin biri tuluzalı, o biri limojlu, üçüncüsü kaqorlu, dördüncüsü isə 

montobanlı idi; lakin onlar tələbə idilər, tələbə olmaq isə parisli olmaq deməkdir, çünki Parisdə 

oxumaq – Parisdə anadan olmaq kimi bir Ģeydir. 

Bu cavanların Ģəxsiyyətlərində heç bir maraqlı cəhət yox idi, bu cür cavanlara hamı təsadüf 

etmiĢdir. Elə ―hər yoldan ötən bu dörd nəfər üçün nümunə ola bilər. Bunlar nə mərhəmətli, nə 

kinli, nə alim, nə cahil, nə dahi, nə də axmaq idilər, lakin bunlarda bir sehr, bir cazibə var idi ki, 

---

buna da ―iyirmi yaĢ‖ deyirlər. Bunlara sadəcə dörd Oskar da demək olardı, çünki o zaman hələ 

Arturlar yox idi. Bir romansda belə deyilirdi: ―Onun yoluna Ərəbistan ətriyyatı saçın. Oskar 

gəlir, mən Oskarı görəcəyəm!‖. Ossiana qarĢı maraq hələ sönməmiĢdi, skandinavlar və 

Ģotlandiyalılar zəriflik nümunəsi hesab olunurdular, əsl ingilis üslubu yalnız xeyli sonralar 

üstünlük qazandı və Arturların birincisi olan Vellinqton yalnız bu yaxınlarda, Vaterloo yanındakı 

vuruĢmada qalib gəlmiĢdi. 

Bu Oskarların biri tuluzalı Tolomes, ikincisi kaqorlu Listolye, üçüncüsü limojlu Fameyl və 

dördüncüsü montobanlı BlaĢvel idi. Əlbəttə, onların hər birinin məĢuqəsi vardı. BlaĢvel 

Favuritanı sevirdi, qız ingilis tərzində təhrif olunmuĢ bu adı Ġngiltərəyə gedəndən sonra almıĢdı: 

Listolye özünə çiçək adı seçmiĢ Daliyaya pərəstiĢ edirdi. Fameyl Jozefinadan kiçilmiĢ Zefina 

adını daĢıyan bir qıza aĢiq idi; Tolomes günəĢ rəngli gözəl saçları üçün SarıĢın adı verilmiĢ 

Fantinanın sahibi idi. 

Favurita, Daliya, Zefina və Fantina ətirli və parlaq olan dörd gözəl qız idi, bunlar iĢçi simasını 

hələ tamamilə itirməmiĢ və iynə-sapdan hələ tamamilə əl çəkməmiĢ, sevgi macəraları ilə bir 

qədər yolundan çıxarılmıĢ, lakin sifətlərində zəhmətin rəfiqəsi olan saflığı mühafizə etmiĢdilər. 

Bu dörd qızın birini, hamıdan kiçik olduğu üçün cavan, o birini isə qoca adlandırırdılar. 

―Qocanın‖ iyirmi üç yaĢı vardı. Heç bir Ģey gizli qalmasın deyə etiraf edirik ki, birinci üç nəfər 

ilk xəyallar dövrünü keçirən sarıĢın Fantinadan daha artıq təcrübəli, daha yüngül idilər və 

həyatın gurultulu axını onları daha artıq cəlb etmiĢdi. 

Daliya, Zefina və xüsusilə Favurita Fantina kimi təcrübəsiz deyildilər. Onların Ģairanə 

gəncliyinin yenicə baĢlanmıĢ tarixində artıq bir neçə hadisə vardı və birinci fəsildə Adolf adlanan 

aĢiq ikincidə Alfonsa, üçüncüdə isə Qustava çevrilirdi. Yoxsulluq və nasazlıq – pis 

məsləhətçilərdir: birisi deyinir, o birisi yaltaqlanır, yoxsul, lakin gözəl qızların qulağına hər ikisi 

nə isə pıçıldayır. Nəzarətsiz qəlblər bu səslərə qulaq asırlar. Nəticədə qızlar məhv olur, sonra da 

məhv olanlara daĢ atırlar. Günahsız və əlçatmaz olan Ģeylərin parıltısı ilə yazıqların gözünü 

qamaĢdırırlar. Heyhat, Yunqfrau aclığa məruz qalsa idi, görəsən, onun iĢi necə olardı? 

Ġngiltərədə olmuĢ Favuritanın iki pərəstiĢkarı vardı, – Zefina və Daliya, hələ ilk gəncliyində o, 

tamamilə tək yaĢayırdı. Atası qoca riyaziyyat müəllimi idi. Kobud danıĢan və lovğalanmağı 

sevən bu adam evli deyildi və qocalığına baxmayaraq, evlərdə dərs deyərdi. Gəncliyində bu 

müəllim bir gün ev qulluqçusunun ətəyinin buxarı Ģəbəkəsinə iliĢdiyini görür: bu, onun aĢiq 

olması üçün kifayət edir. Bu sevginin nəticəsində Favurita dünyaya gəlir. Ara-sıra o, küçədə 

atasına rast gəlir və atası onunla salamlaĢırdı. Bir gün səhər zahirən müqəddəs adama oxĢayan 

qoca bir qadın onun otağına girib dedi: ―Xanım qız, məni tanımırsınızmı?‖ – ―Yox‖, – ―Mən 

sənin ananam‖. Sonra qarı bufeti açdı, yedi, içdi, öz döĢəyinin dalınca adam göndərdi və qızının 

yanında qaldı. Deyingən və riyakar olan bu ana Favurita ilə heç bir kəlmə danıĢmaz, saatlarla 

dinməz oturar, dörd adamın payını yeyər, sonra isə aĢağı enərək, qapıçı ilə boĢboğazlığa baĢlar, 

qızının barəsində ona pis-pis Ģeylər danıĢardı. 

Daliyanı Listolye ilə – bəlkə də, Listolyedən baĢqaları ilə birləĢdirən və onu bekarçılığın ağuĢuna 

atan onun olduqca qəĢəng çəhrayı dırnaqları idi. Belə dırnaqları çirkin iĢlə necə korlamaq olar? 

Təmiz qalmaq istəyən qadın öz əllərini qorumamalıdır. Zefinaya gəldikdə isə onun hiddət və 

eyni zamanda nəvaziĢlə ―Bəli, cənab‖ deməsi Fameyli ona aĢiq etmiĢdi. 

Gənclər dost idilər, gənc qızlar da dostlaĢdılar. Bu cür sevgi əlaqələrində həmiĢə dostluğa rast 

gəlmək olar. 

Ağıl və ismət müxtəlif Ģeylərdir. Favurita, Zefina və Daliya, əlbəttə, bu qeyri-qanuni izdivaclar 

haqqında bütün zəruri qeyd-Ģərtləri nəzərə alsaq, ağıllı qızlardı, Fantina isə ismətli qız idi. 

―Ġsmətlimi? – deyə siz sual verəcəksiniz. – Bəs Tolomes?‖ Süleyman peyğəmbər cavab verərdi 

ki, məhəbbət ismətin bir hissəsidir. Biz isə ancaq bunu deyə bilərik ki, Fantinanın məhəbbəti ilk 

məhəbbət, yeganə və sadiq məhəbbət idi. 

Bu dörd qızdan yalnız ona bircə nəfər kiĢi ―sən‖ deyə müraciət etmiĢdi. 

Fantina, necə deməli, xalqın lap içərilərində bəzən çiçəklənən məxluqlardan biri idi. Ġctimai 

zülmətin dibi görünməyən dərinliklərindən çıxaraq, o alnında adsızlıq və məchulluq niĢanəsi 

daĢıyırdı. O, Monreyl-Sür-Mer Ģəhərində anadan olmuĢdu. Onun ata-anası kim idi? Bu suala heç 

---

kim cavab verə bilməzdi. Adı Fantina idi. Nə üçün onu Fantina çağırırdılar? Onun baĢqa adı yox 

idi. O doğulduğu zaman hələ direktoriya dururdu. Onun ailəsi olmadığından familiyası da yox 

idi: onu xaç suyuna salanda verilən adı da yox idi, çünki o zaman kilsə ləğv olunmuĢdu. Onu 

körpəlikdə ayaqyalın küçədə oynarkən təsadüfi bir yolçunun çağırdığı adla çağırmağa baĢladılar. 

O, yağıĢ yağanda açıq baĢına sel kimi tökülən suyu necə itaətlə qəbul edirdisə, öz adını da eləcə 

itaətlə qəbul etmiĢdi və ona balaca Fantina deyirdilər. Onun barəsində olan bütün məlumat 

bundan ibarət idi. Bu balaca bəĢər övladı həyata bu cür qədəm qoymuĢdu. On yaĢında ikən 

Fantina Ģəhəri tərk etdi və Ģəhər ətrafında bir fermerin evində qulluq etməyə baĢladı. On beĢ 

yaĢında ikən o, Parisə ―səadət axtarmağa gəldi. Fantina gözəl idi və bacardığı qədər özünü 

saxladı. Bu, gözəl diĢləri olan qəĢəng sarıĢın qız idi. Onun cehizi qızıl və mirvari idi: qızıl 

baĢında, mirvari isə ağzında idi. 

O, yaĢamaq üçün iĢləyirdi, sonra – yenə yaĢamaq üçün sevdi, çünki adi aclıqdan baĢqa ürək 

aclığı da var. 

O, Tolomesi sevmiĢdi. 

Tolomes üçün bu – sevgi macərası, Fantina üçün – həqiqi ehtiras idi. Latın məhəlləsinin tələbələr 

və qrizentkalarla qaynaĢan küçələri onun sevdasının necə baĢlandığını görmüĢdü. Panteon 

tənəsinin bu qədər eĢq macəraları baĢ verən bu dolaĢıq küçələrində Fantina uzun müddət 

Tolomesdən qaçırdı, lakin necə olurdusa, hər yerdə ona rast gəlirdi. Belə bir qaçmaq üsulu var 

ki, axtarmaq üsuluna çox oxĢayır. Sözün qısası, çoban idilliyası baĢlanmıĢdı. 

BlaĢvel, Listolye və Fameyl dərnək kimi bir Ģey təĢkil edirdilər ki, bunun da baĢçısı Tolomes idi. 

Bunların hamısından ağıllısı da o idi. 

Tolomes getdikcə yox olan köhnə tələbə tipini təmsil edirdi: o varlı idi, ildə dörd min frank 

rentası vardı, dörd min franklıq renta-müq. Jeneveva dağı üçün həddən artıq idi. Tolomes otuz 

yaĢlı, tez xarab olmuĢ, dərisi qırıĢıq, diĢləri tökülmüĢ əyyaĢ idi; bundan baĢqa o, dazlaĢmağa 

baĢlayırdı və bu barədə özü qüssə ilə deyirdi ki, ―otuz yaĢında daz, qırx yaĢında diz‖. Mədəsi 

yaxĢı həzmə vermirdi və bir neçə vaxtdan bəri bir gözü sulanmağa baĢlamıĢdı. Lakin onun 

gəncliyi solduqca, o daha da ĢənləĢirdi, diĢlərini lətifələrlə, saçlarını Ģənliklə, sağlamlığını 

ironiya ilə əvəz etmiĢdi, onun ağlayan gözü isə hər an gülürdü. O köhnəlmiĢdi və eyni zamanda 

çiçək kimi təravətli idi. Onun vaxtından xeyli qabaq düĢərgəsindən çıxmıĢ gəncliyi tam qayda 

ilə, gülməkdən uğunaraq və parlaqlığı ilə hamının gözünü qamaĢdıraraq geri çəkilirdi. ―Vodevil‖ 

teatrı onun yazdığı pyesi rədd etmiĢdi, Ara-sıra o, zəif Ģeirlər yazardı. Dünyada heç nəyi 

bəyənməzdi ki, bu da zəiflərin nəzərində böyük qüvvədir. Beləliklə, öz ironiyası və daz baĢı ilə o 

baĢçılıq edirdi. Jon – ingiliscə dəmir deməkdir. Belə ironiya sözü ondan əmələ gəlmiĢdi? 

Bir gün Tolomes cəmiyyətin qalan üç üzvünü kənara çəkdi və əsrarəngiz bir tövrlə onlara dedi: 

– Az qala bir ildir ki, Fantina, Daliya, Zefina və Favurita bizdən hədiyyə istəyirlər. Biz də 

təntənəli surətdə bunu onlara vəd etmiĢik. Onlar tez-tez bu vədi bizə, xüsusən, mənə xatırladırlar. 

Neapolda qarılar müqəddəs Yanuariyə ―Faccia qiallata ga o miracolo!‖ – Ay Sarı, bir möcüzə 

göstərsənə!‖ dedikləri kimi, bizim gözəllər də daim mənə təkrar edirlər ki; ―Tolomes, sürprizini 

nə zaman doğacaqsan?‖. Eyni zamanda ata-analarımız da bizə hey məktub göndərirlər. Bir sözlə, 

bizi hər iki tərəfdən didiĢdirirlər. Mənə elə gəlir ki, vaxt çatmıĢdır. Gəlin danıĢaq. 

Bu yerdə Tolomes səsini alçaldaraq, gizli bir tərzdə elə gülməli bir Ģey söylədi ki, dördü də 

birdən bərk, Ģən qəhqəhə çəkdi və BlaĢvel: ―Bax bu ağıllı fikirdir!‖ deyə səsləndi. 

Yolda bir meyxana rast gəldi. Meyxana tütün tüstüsü ilə dolu idi. Onlar içəri girdilər və 

müĢavirənin sonu bizə qaranlıq qaldı. 

Bu xəlvət müĢavirənin nəticəsi gələn bazar gününə təyin edilmiĢ bir gəzinti oldu. Dörd cavan 

oğlan bu gəzintiyə dörd cavan qızı dəvət etdi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Dörd cüt. 

 

---

Qırx beĢ il bundan əvvəl tələbələrlə yüngül əxlaqlı qızların Ģəhərkənarı gəzintisini bu gün 

təsəvvür etmək çətindir. Parisin ətrafı indi əvvəlkinə heç bənzəmir: ―Parisə yaxın‖ deyilən 

həyatın siması yarım əsr ərzində tamamilə dəyiĢilmiĢdi. KeçmiĢdəki ikitəkərli arabanı vaqon, 

paketbotu paroxod əvəz etmiĢdi və bu gün Fekana səfər etmək Sen-Kluya səfər etmək kimi sadə 

bir iĢdir. 1862-ci ildə Paris bir Ģəhər, bütün Fransa isə onun ətrafı idi. 

Gəzməyə çıxmıĢ dörd cüt gənc o zaman açıq havada mümkün olan hər cür səfeh hərəkətləri 

elədilər. Məktəblərdə tətil yenicə baĢlanmıĢdı, isti və günəĢli bir yay günü idi. Qızların içində 

yeganə yazmağı bacaran Favurita bir gün ondan əvvəl dörd qızın hamısının adından Tolomesə 

belə bir məktub yazmıĢdı: ―Çox yatmaq kəsalət gətirər‖. Bax buna görə də onlar səhər saat beĢdə 

yuxudan qalxdılar. Sonra dilijana minərək, Sap-Kluya getdilər. Orada olan susuz bir fəvvarəni 

seyr edərək: ―Bu fəvvarəyə su buraxanda, yəqin ki, çox gözəl olur!‖ deyə çığırdılar, zəhər verən 

Kastenin hələ ayağı dəyməyən ―Qara baĢ‖ meyxanasında nahar etdilər, böyük hovuz yanındakı 

ətrafında çəp cərgələrlə ağac əkilmiĢ talada halqa oyunu oynadılar. Diogen fənərinin baĢına 

qalxdılar, Sevr körpüsü yanında badam qoğalı udmaq üçün ruletka oynadılar, Pütoda çiçək 

dərdilər, Nelidə düdük aldılar, bir neçə yerdə alma pirojnası yedilər, bir sözlə, tamamilə bəxtiyar 

idilər. 

Qızlar qəfəsdən qaçmıĢ birəbitdan quĢları kimi gülüĢüb ötürdülər. Sanki, baĢları duman içində 

idi. Arabir zarafatla gənclərə Ģapalaq çəkirdilər. Ah! Həyat baharının sərməstliyi! Gözəl dəmlər! 

Cırcıramaların titrək qanadları! Ey mənim oxucum, kim olursunuz olun, bu dəmləri 

xatırlayırsınızmı? Siz də sevdiyiniz qadınla yağıĢdan islanmıĢ eniĢdə gülə-gülə sürüĢərək 

oynamıĢsınızmı, o da əlinizdən tutaraq: ―Heyif, mənim təzə botinlərimdən! Gör nə hala düĢdü! 

deyə səslənmiĢdirmi? 

Bunu deməliyik ki, bu dəfə bizim Ģən dəstəmizə yağıĢ kimi nəĢəli əngəl rast gəlmədi, ancaq yola 

düĢməzdən əvvəl Favurita ana kimi öyüdverici bir tərzdə demiĢdi: ―UĢaqlar, yollarda ilbizlər 

sürünür, – deyəsən, yağıĢ yağacaq!‖. 

Qızların dördü də olduqca qəĢəng idi. Vaxtilə böyük Ģöhrət qazanmıĢ klassik bir Ģair, öz 

Elenorasını tərənnüm edən Ģevalye de Labius adlı mehriban bir qoca həmin gün səhər, saat ona 

yaxın, Sen-Kluda Ģabalıd ağaclarının kölgəsi altında dolaĢarkən, bu dörd rəfiqəyə rast gəlmiĢ və 

üç gözəllik ilahəsini nəzərdə tutaraq: ―Burada biri artıqdır!‖ deyə çığırmıĢdı. BlaĢvelin sevgilisi 

hamısından böyük olduğu üçün ―qarı‖ adlanan iyirmi üç yaĢlı Favurita yaĢıl ağacların qalın 

budaqları altında hamıdan irəlidə yüyürür, arxların üstündən tullanır, kolların üzərindən sıçrayır 

və bu Ģən dəstənin qabağında meĢə pərisi kimi uça-uça gedirdi. Zefina ilə Daliyanı təsadüf elə 

yaratmıĢdı ki, onların gözəlliyi bir-birini tamamlayırdı, həm də onlar bir-birilə müqayisə 

edildikləri zaman daha gözəl görünürdülər. Bu iki rəfiqə dostluq ünsiyyətindən daha çox 

özlərinin təbii iĢvəkarlığı sayəsində bir-birindən ayrılmırdı və nazla bir-birinə söykənərək, 

özlərini ingilis ledilərinə bənzədərdilər; ilk ―kinseklər‖ yenicə meydana çıxmıĢdı, bir az sonra 

kiĢilər arasında bayronizm dəb düĢdüyü kimi, qadınlar arasında da malxulya dəb düĢmüĢdü və 

bu zərif məxluqların saçları artıq hüznlü tellərlə sallanmağa baĢlamıĢdı. Zefina ilə Daliya 

saçlarını lülə kimi burub düzəldirdilər. Listolye ilə Fameyl öz professorları haqqında mübahisəyə 

giriĢmiĢdilər və cənab Delvenkurun cənab Blondodan nə ilə fərqləndiyini Fantinaya izah 

edirdilər. 

BlaĢvel, sanki, bazar günləri Favuritanın əlvan haĢiyəli kiĢmir Ģalını qolunun üstündə gəzdirmək 

üçün yaranmıĢdı. 

Tolomes hamıdan dalda gedərək, bütün dəstəni idarə edirdi. O çox Ģən idi, lakin onun baĢçı 

olduğunu dərk etdiyi görünürdü: zarafatlarında amirlik hiss olunurdu. Ən böyük zinəti ―fil ayağı‖ 

fasonunda tikilmiĢ və mis zəncirdən üzəngiləri olan qumaĢ Ģalvarı idi, əlində 200 franklıq ağır əl 

ağacı vardı və o heç bir Ģeydən çəkinmədiyi üçün ağzında siqar adlanan qəribə bir Ģey 

görünürdü. Onun üçün heç bir müqəddəs Ģey yox idi – o tütün çəkirdi. 

Dostları onun barəsində dərin bir hörmətlə deyirdilər: 

―Bu Tolomes qiyamətdir! Belə də Ģalvar olar! Belə də enerji olar! 

Fantinaya gəldikdə, bu qız sevinc mücəssəməsi idi. Allah onun gözəl diĢlərini yaradanda, yəqin 

ki, təbəssüm zamanı parlamağı onlara əmr etmiĢdi. Uzun ağ bağları olan sırınmıĢ həsir Ģlyapasını 

---

baĢından çox qolunda gəzdirməyi sevərdi. Onun qalın, sarı, tez-tez dağılan, əfĢan olan saçlarının 

daim sancağa ehtiyacı vardı və bu saçlar adama söyüdlər altında yüyürən Qalateyanı xatırladırdı. 

Çəhrayı dodaqlar vəcdlə nə isə söyləyirdi. Eriqonanın antik maskalarında olduğu kimi 

dodaqlarının yuxarıya doğru qalxmıĢ ucları sərbəstliyə sövq edir, lakin aĢağı endirilmiĢ həyalı, 

sirli kirpikləri üzünün aĢağı hissəsinin vədedici ifadəsini bir qədər yumĢaldaraq, sanki, həyasız 

fikirlərdən saqındırırdı. Onun bütün geyimi ötən və parlayan bir Ģey təsəvvürü yaradırdı. 

Əynində çəhrayı-bənövĢəyi rəngli ipək paltar, ayaqlarında nazik ağ Ģəbəkə corablar üzərində 

ipək lentlərlə bağlanan tünd-qırmızı kiçik baĢmaqlar, boynunda marsellilərin uydurduqları və 

kanberlilərin təhrif edərək ―kanzu dedikləri muslin Ģərf vardı; quinze aoüt – avqustun on beĢi, 

yəni yaxĢı hava, isti, günorta deməkdir. Daha cəsarətli olan o biri üç qız yaxası çox açıq olan 

paltar geyinmiĢdilər və yay vaxtı olduğundan bu onların çiçəklə bəzənmiĢ Ģlyapalarına çox 

yaraĢır və özlərinə çox zərif və cəlbedici görünüĢ verirdi. Lakin bu açıq-saçıq geyimlərlə yanaĢı, 

sarıĢın Fantinanın nəyi isə gizlədən və eyni zamanda nəyi isə açıb göstərən ismətsiz kanzusu 

abırlılıq tapıntısı kimi görünürdü və dəniz suyu rəngdə gözləri olan vikontessa de Setin sədrlik 

etdiyi məĢhur məhəbbət məhkəməsi bu kanzuya, yəqin ki, iddia etdiyi ismətlilikdən daha çox 

iĢvəkarlıq üçün mükafat verərdi. Çox vaxt sadəlövhlüyün böyük məharət olduğu meydana çıxır. 

Üzünün parlaq rəngi, zərif quruluĢlu baĢ, mavi gözlər, ağır göz qapaqları, zərif balaca ayaqları, 

qolların valehedici cizgiləri, incə, göy damarları bilinən ağ dəri, təravətli uĢaq yanaqları, ekin 

yunonalarının qüvvətli və zərif boynu, möhkəm peysər, sanki, Kustunun əli ilə yapılmıĢ nazik 

muslinin altından görünən Ģəhvətli çuxurlar, xəyalpərvərliklə qarıĢıq Ģənlik, sanki, heykəltəraĢ 

əlindən çıxmıĢ gözəl bədən təsəvvür edin – bu Fantinadır: parça və lentlər altında siz bir heykəl 

görər və bu heykəlin canlı ruha malik olduğunu hiss edərsiniz. 

Fantina gözəl idi, lakin özü bunu dərk etmirdi. Bəzi xəyalpərvərlər, gözəllik allahının gördükləri 

hər Ģeyi dinməz mükəmməlliklə müqayisə edən əsrarəngiz xadimləri gənc tikiĢçi qızda Paris 

incəliyi arxasında antik və müqəddəs bir ahəngdarlıq hiss edərdi. Əsil-nəsəbi məlum olmayan 

qızda nəcabət hiss edilirdi. Onda həm stil, həm də ritm gözəlliyi vardı. Stil – idealın forması, 

ritm – onun hərəkətidir. 

Yuxarıda demiĢdik ki, Fantina baĢdan-ayağa sevinc idi. O, eyni zamanda çox həyalı idi. 

Ona diqqət verən olsaydı, görərdi ki, gənclik, bahar və məhəbbət sərməstliyi arxasında bu qızda 

böyük bir təmkinlik və təvazökarlıq duyulur. O, həmiĢə bir qədər heyrətlənmiĢ kimi görünürdü. 

Psixoeyanı Veneradan fərqləndirən də həmin bu bakiranə heyrətdir. Fantinanın barmaqları 

müqəddəs odun külünü qızıl sancaqla qarıĢdıran vestalkanın barmaqları kimi uzun, ağ və nazik 

idi. Ġrəlidə aĢkar görəcəyimiz kimi, o Tolomesin heç bir xahiĢini rədd etməmiĢdisə də, sakitlik 

anlarında onun üzündə bir bəkarət ifadəsi olurdu: bəzən onda birdən-birə nə isə ciddi və demək 

olar ki, sərt bir ləyaqət görünürdü və bu üzdəki Ģənliyin sürətlə yox olaraq, sakit aydınlığın 

birdən dərin fikirlərlə əvəz olunduğuna heyrət və həyəcansız baxmaq olmurdu. 

Bəzən çox kəskin ifadə olunan bu gözlənməz ciddiyyət bir ilahənin təkəbbürünə bənzəyirdi. 

Fantinanın alnı, burnu və çənəsi ideal nisbətlərdən tamamilə fərqlənən və üzün cizgilərinin 

həmahəng olmasına səbəb olan ideal bir cizgidə idi: burunun qaidəsi ilə üst dodağı arasında isə 

gizli bir ismət niĢanəsi olan, güclə bilinən, valehedici bir çuxur vardı ki, Barbarossanın 

Ġkoniyada qazıntı zamanı tapılmıĢ Dianaya aĢiq olmasının da səbəbi bu çuxur idi. 

Sevmək – günahdır, qoy elə olsun! Fantina günah girdabından üzə çıxmıĢ günahsızlıq idi. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Tolomes elə Ģəndir ki, ispan mahnısı oxuyur. 

 

Bu gün əvvəldən axıra qədər səhər günəĢinin Ģüalarından toxunmuĢdu. Sanki, bütün təbiəti tətilə 

buraxmıĢdılar və o Ģadyanalıq edirdi. Sen-Klunun çiçəklikləri ətir saçır, Sena çayının nəfəsi 

ağacların yarpaqlarını xıĢıldadır, yüngül meh budaqları tərpədir, arılar yasəmən koluna qonub 

onu qarət edirdi; bir dəstə kəpənək boymadərən, yonca və cır yulaf üstünə hücum etdi; Fransa 

kralının qoruq parkına bir dəstə hay-küyçü sərsəri doluĢdu – bunlar quĢlar idi. 

---

Dörd cüt Ģən gənc, günəĢə, tarlalara, çiçəklərə, meĢəyə qovuĢaraq, həyatın sevinci ilə nəĢələnirdi. 

Təbiətin behiĢti andıran bu bucağında gənc qızlar danıĢır, gülür, qaçıĢır, oynaĢır, kəpənək qovur, 

zərif çəhrayı corablarını hündür otlar arasında isladaraq sarmaĢıq qırırdılar, gənc, dəlisov, heç də 

tərs olmayan bu qızlar addımbaĢı kiĢilərdən öpüĢ alırdılar, yalnız öz Ģüursuz, dalğın və ürkək 

fikirlərinə qapanmıĢ Fantinadan, bu sevən qızdan baĢqa. Favurita ona deyərdi: ―Sən həmiĢə 

özünü dağ baĢına qoyursan‖. 

Həqiqi sevinclər belədir. XoĢbəxt cütlər həyata, təbiətə qüvvətli çağırıĢdır: onlar görünəndə 

bütün varlıq nəvaziĢ və iĢıq saçır. Bir zaman bir pəri varmıĢ ki, ancaq sevgililər üçün meĢə və 

çəmənlər yaratmıĢdır. Beləliklə, ölməz sevgililər məktəbi yaratmıĢdır. Nə qədər ki, meĢələr və 

məktəblilər vardır, bu məktəb də həmiĢə mövcud olacaqdır. Buna görə də bahar mütəfəkkirləri 

cəlb edir. Patrisi və bıçaq itiləyən, per mənsəbinə qaldırılmıĢ hersoq və xırda iĢçi, keçmiĢdə 

deyildiyi kimi, ―saray əhli və Ģəhərlilər‖ – hamı bu pəriyə tabedir. Hamı gülür, hamı bir-birini 

axtarır. Havada bir apofeoz parıltısı yayılmıĢdı – sevgi insanları gör necə dəyiĢdirir! Aciz bir 

notarius mirzəsi yarımallaha çevrilir. Bu yüngül sədalar, yaĢıl otlar arasında bir-birinin dalınca 

qaçan bu gənclər, qaçaraq qucaqlanan bu qız beli, musiqi kimi səslənən bu sözlər, bircə hecanın 

ahəngi ilə özünü ələ verən bu pərəstiĢ, dodaqların dodaqlardan qopardıqları bu kilonarlar – 

hamısı səmavi bir mənliklə yanımızdan ötərək par-par yanır. Gözəllər Ģəhvət və səxavətlə 

özlərini bəxĢ edirlər. Hamıya elə gəlir ki, bu hal davam edəcəkdir. Filosoflar, Ģairlər, rəssamlar 

bu vəcdləri seyr edir və gözləri qamaĢmıĢ halda bunları necə əks etdirəcəyini bilmirlər. ―Gəmi 

Kiferaya yola düĢür‖ – deyə Vatto səslənir; avamları əbədiləĢdirmiĢ rəssam Lankre göylərə uçan 

Ģəhərlilərini seyr edir; Didro bütün aĢiqlərə ağuĢunu açır, d’Yurfe isə onların arasında duridləri 

görür. 

Nahardan sonra dörd cüt gənc o zamankı kral çiçəkliyinə, bir az əvvəl Hindistandan gətirilən 

bitkiyə tamaĢa etməyə getdilər: o zaman bütün Parisi Sen-Kluya cəlb edən bu bitkinin adı indi 

yadımızda deyil; bu, hündür gövdəli qəribə və gözəl bir kol idi, onun saysız-hesabsız sap kimi 

nazik, saçaqlanmıĢ, yarpaqsız budaqları baĢdan-ayağa kimi xırdaca ağ güllərlə örtülmüĢdü, buna 

görə kol üzərinə çiçək səpilmiĢ bir baĢı xatırladırdı. Onun ətrafı daim tamaĢaçılarla dolu olurdu. 

Ağaca tamaĢa etdikdən sonra Tolomes: ―EĢĢəyə qonaq edirəm!‖ deyə çığırdı və sürücü ilə 

qiymət barəsində razılaĢıb, dəstə Vanv və Ġssidən keçərək geriyə yola düĢdü. Ġssidə bir hadisə üz 

verdi. Ġnqilab zamanı zəbt olunmuĢ və o zamana kimi ordu podratçısı Burkenin ixtiyarına keçmiĢ 

park təsadüfən açıq idi. Onlar parka girdilər, anaxoret oyuğu qoyulmuĢ mağaraya getdilər, 

məĢhur güzgülü otağın – milyoner olmuĢ Ģöhrətpərəst satirə və ya Priapa çevrilmiĢ Türkareyə 

layiq olan bu tələnin bütün əsrarəngiz təsirlərini hiss etdilər. Gənclər abbat de Berni tərəfindən 

mədh edilmiĢ iki Ģabalıd ağacının arasında asılan böyük torlu yelləncəyi lazımınca hərəkətə 

gətirdilər. Gözəl qızları növbə ilə yellədərək, gülüĢür və qalxarkən, Qrezin özünü belə heyran 

edə biləcək qırıĢlar əmələ gətirən tumanlar arasında Tuluza əhli və bir qədər də ispaniyalı olan 

Tolomes – axı Tuluza Tolozanın xalası qızıdır – kədərli reçitativlə qədim ispan mahnısını 

oxuyurdu, bu mahnı da, yəqin, iki ağac arasında kəndirdə yellənərək yuxarı qalxan bir gözəlin 

təsirindən yaranmıĢdı: 

 

Soy de Badajoz, 

Amor me llama 

Toda mi alma 

Ees en mis ojos, 

Porque ensenas 

A tus piernas1. 

 

Təkcə Fantina yellənmək istəmədi. Favurita xeyli kinayə ilə: 

– Adamlar bu cür əzilib-büzüləndə lap zəhləm gedir, – deyə mırıldandı. 

EĢĢəklərə minib bir qədər gəzəndən sonra onlar baĢqa bir əyləncə tapdılar: qayıqla Senadan 

keçdilər və Passidən Ulduz qarovulxanasına qədər piyada getdilər. Gənclərin səhər saat beĢdən 

---

ayaq üstündə olduqlarını unutmayın, lakin nə olsun ki! Favurita: ―Bazar günü yorulmazlar, bazar 

günü yorğunluq özü də istirahətdir‖- deyirdi. 

Saat üçə yaxın dörd cüt gənc bəxtiyarlıqdan sərməst olaraq, Bojon dağının təpəsindəki ―rus 

dağları‖ deyilən qəribə bir qurğudan aĢağıya yumbalandılar, bu dağların dolaĢıqdı cizgiləri 

Elisey yollarının ağacları üzərində görünürdü. 

Favurita ara-sıra: 

Bəs sürpriz hanı? Mən sürpriz tələb edirəm! – deyə səslənirdi. 

Tolomes – səbir edin, – deyirdi. 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Bombard meyxanasında. 

 

Gözəl rus dağlarında doyunca əyləndikdən sonra dostlar nahar barəsində düĢünməyə baĢladılar 

və nəhayət, bir qədər yorulmuĢ səkkiz yoldaĢ, Rivoli küçəsində Delorm passajı yanında restoran 

saxlayan məĢhur Bombardın Yelisey yollarındakı ―Bombard‖ meyxanasına girdi. 

Böyük, lakin çirkli bir otaq, otağın dərinliyində pərdə ilə örtülmüĢ bir çarpayı (meyxana bazar 

günü münasibətilə camaatla son dərəcə dolmuĢ olduğundan istər-istəməz bu otaqla 

kifayətlənməli oldular), ağacların yarpaqları arasından sahili və çayı seyr etməyə imkan verən iki 

pəncərə; pəncərələrdən içəri düĢən parlaq avqust günəĢinin Ģüaları, iki masa, birinin üzərində 

qadın və kiĢi Ģlyapaları ilə qarıĢıq bir yığın çiçək dəstəsi, o birinin arxasında isə Ģərab ĢüĢələri, 

stəkanlar qarĢısında oturmuĢ dörd cüt gənc. Masa üstündə hər Ģeydə bir qədər qarıĢıqlıq, masanın 

altında isə daha çox tör-töküntü. Molyer demiĢkən: 

 

Masa altda ayaqlar bir hay saldı ki, bir an. 

Sanki, çaxdı ildırım, lərzəyə düĢdü hər yan. 

 

Səhər saat beĢdə bu qədər Ģairanə baĢlanan bu əyləncə axĢam saat beĢin yarısında bu halda idi. 

GünəĢ batır, iĢtah getdikcə azalırdı. 

GünəĢ və camaatla dolmuĢ Yelisey yolları Ģəhərin iki tərkib hissəsi olan iĢıq və tozla dolu idi. 

Marlinin mərmər atları Ģaha qalxır və sanki, qızılı duman içində kiĢnəyirdilər. Ekipajlar oyan-

buyana Ģütüyürdü. Neli küçəsi ilə, baĢda Ģeypurçu, bir eskadron ehtiĢamlı leyb – qvardiyaçı 

keçirdi: Tüilri sarayının qübbəsi üzərində axĢam Ģəfəqinin Ģüalarından azacıq qızarmıĢ ağ bayraq 

yellənirdi. Ġndi yenə XV Lüdovik meydanı adlanan SaziĢ meydanı gəzməyə çıxmıĢ adamlarla 

qaynaĢırdı. Bir çoxlarının yaxasında ağ muar bantlar üzərində 1817-ci ildə hələ tamamilə yox 

olmamıĢ gümüĢ zanbaqlar görünürdü. AlqıĢlayan tamaĢaçıların dairəyə aldıqları dəstə ilə balaca 

qızlar o zaman məĢhur olan bir nəğmə oxuyurdular. Bu nəğmədə Burbonlar tərif edilir. Yüz gün 

isə biabır edilirdi. Nəğmənin nəqaratı belə idi. 

 

Gentdən bizim atamızı 

Özümüzə qaytarın. 

Paris ətrafının bayramsayağı geyinmiĢ, bəziləri isə burjualar kimi döĢünə zanbaq taxmıĢ əhalisi 

gurultulu dəstələrlə baĢ meydana və Marini meydanına yayılmıĢdı. 

Kimi oyun oynayır, kimi yelləncəkdə yellənir, kimi içirdi, mətbəə Ģagirdləri baĢlarına kağızdan 

papaq qoyub gəzirdilər, gurultulu qəhqəhə səsləri eĢidilirdi. ġənlik hər yanı bürümüĢdü. Bu dövr 

möhkəm sakitlik və royalistlər üçün tam təhlükəsizlik dövrü idi: məhz bu zamanlarda polis 

prefekti Anqlesin Parisin ətrafı haqqında krala verdiyi gizli və müfəssəl bəyanatlardan biri bu 

sözlərlə qurtarırdı: ―Əlahəzrət, sağlam mülahizəyə görə, bu adamlardan qorxmağa heç bir əsas 

yoxdur. Onlar piĢik kimi qayğısız və tənbəldirlər. Əyalət camaatı dinc durmur, amma Paris 

əhalisi belə deyil. Bunların hamısı balaca adamcığazlardır. Bu cırtdanların ən azı ikisindən 

əlahəzrətin bircə nəfər qrenadyoru çıxar. Xeyr, paytaxtda yaĢayan qara camaatdan heç bir qorxu 

ola bilməz. Maraqlı burasıdır ki, son əlli il ərzində bu adamların boyu daha da kiçilmiĢdir və indi 

Paris ətrafının əhalisi inqilabdan əvvəlkindən daha da cırdır. Onlar tamamilə təhlükəsizdir. 

---

Ümumiyyətlə, bunlar sadəlövh dələduzlardır‖. Polis prefektlərinin heç xəyalına belə gəlmir ki, 

piĢik bəzən dönüb aslan ola bilər; lakin bu mümkün bir Ģeydir və Paris camaatının ən gözəl 

xüsusiyyətidir. Ancaq qraf Anqlesin bu qədər həqarətlə baxdığı piĢik antik respublikalarda 

hörmət sahibi idi, azadlığın timsalı sayılırdı və Pireydə qanadsız Afinanın heykəli yüksəldiyi 

kimi, Korinfdə Ģəhər meydanında tuncdan qayrılmıĢ nəhəng bir piĢik heykəli dururdu. 

Restavrasiya dövrünün sadəlövh polis idarəsi Paris camaatını həddindən artıq ―dinc‖ zənn edirdi. 

Halbuki onlar bəzi adamların fikirləĢdiyi kimi o qədər də ―sadəlövh dələduzlar‖ deyildilər. 

Afinalı yunanlıdan necə fərqlənirdisə, parisli də fransızdan eləcə fərqlənir. Heç kəs onun kimi 

Ģirin yatmaz, heç kəsin yüngüllüyü və tənbəlliyi onunku kimi açıq-açığına deyil; sanki, heç kəs 

onun kimi tez unutmağı bacarmır, bununla belə bu xassələrə o qədər də bel bağlamaq olmaz. 

Parisli hər cür qayğısızlıq göstərə bilər, lakin onun gözlərinə Ģöhrət günəĢi göründüyü zaman o 

elə qızıĢır ki, siz heyrətdən donub qalırsınız. Siz ona nizə versəniz, 10 avqust gününü görərsiniz, 

silah versəniz, Austerlisi görərsiniz. Parisli Napoleonun istinadgahı və Dantonun köməkçisi 

deməkdir. Vətəni qorumaq lazım gələrsə, o, dərhal əsgər yazılır; azadlıq məsələsi doğarsa, o, 

küçənin daĢlarını sökərək barrikada qurmağa baĢlayır. Özünüzü gözləyin! Əfsanəvi qəhrəmanlar 

kimi onun saçları qəzəb suyu ilə yuyulmuĢdur. Onun pencəyi qədim yunanların rədasına 

bənzəyir. Ehtiyatlı olun! Parisli qarĢısına çıxan ilk küçəni, məsələn, Qrenet küçəsini Kavdin 

dərəsinə çevirə bilər. Vaxt gələr ki, Paris ətrafında yaĢayan bu Ģəhərli, bu balaca adamcığaz boy 

atar, baxıĢları qorxunc, nəfəsi fırtına kimi coĢqun olar, onun zəif, taqətsiz görünən sinəsindən elə 

bir qasırğa qopar ki, Alp dağlarının nəhəng zirvələri belə sarsılar. Ġnqilab məhz Paris ətrafının 

əhalisi sayəsində ordu ilə birləĢərək, bütün Avropanı fəth etmiĢdi.  

Parisli nəğmə oxuyur – onun sevinci nəğmədədir. Onun oxuduğu nəğməni onun təbiəti ilə 

müqayisə etsəniz, nələr ola biləcəyini görərsiniz! Hələlik onun oxuduğu ancaq Karmanyoladır, o 

təkcə XVI Lüdoviki taxtından düĢürür; qoyun o Marselyoza oxusun – o zaman o bütün dünyanı 

azad edər. 

Anqlesin təqdim etdiyi məlumat vərəqəsinin haĢiyələrində bu sözləri yazdıqdan sonra biz yenə 

dörd qızla dörd oğlana qayıdırıq. Söylədiyimiz kimi, nahar qurtarmaq üzrə idi. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Onlar bir-birinə pərəstiĢ edir. 

 

Süfrə söhbətləri və sevgi söhbətləri! Hər ikisi eyni dərəcədə ələ keçirilməz bir Ģeydir, ―sevgi 

söhbətləri bir bulud, süfrə söhbətləri isə duman kimidir‖. 

Fameyllə Daliya nə isə oxuyurdular; Tolomes içirdi; Zefina gülürdü, Fantina gülümsəyirdi. 

Listolye Sen-Kluda aldığı ağac tütəyi çalırdı. Favurita mehriban bir nəzərlə BlaĢvelə baxaraq: 

– BlaĢvel, mən sənə pərəstiĢ edirəm, – deyə təkrar edirdi. 

Bu sözlərə BlaĢvel sualla cavab verdi: 

– Favurita, mən səni daha sevməsəm, sən nə edərdin? 

Favurita: 

– Mənmi nə edərdim? – dedi. Ah, sən bunu heç zarafatla da söyləmə! Mən sənin üstünə atılıb 

üzünü cırmaqlar, diĢlərdim, baĢına su tökərdim, səni tutdurub həbsə saldırardım. 

BlaĢvel mənliyi qıcıqlanmıĢ bər-bəzəkli və boĢ bir adam kimi özündən razı halda, çirkin bir əda 

ilə gülümsədi. 

Favurita sözünə davam edərək dedi: 

– Mən dərhal çığırardım ki: ―Tutun onu!‖. Mən sənin nazını çəkən deyiləm, yaramaz! 

BlaĢvel tam heyran olmuĢ halda stula söykəndi və təkəbbürlə gözlərini qıydı. 

Daliya, nə isə çeynəyə-çeynəyə, ümumi gurultu içində pıçıltı ilə Favuritadan soruĢdu: 

– Demək, sən öz BlaĢvelinə yaman vurulmusan, eləmi? 

Favurita yenə yeməyə baĢlayaraq, yavaĢca cavab verdi: 

– Mənmi? Mən ona nifrət edirəm. O çox xəsisdir. Mən otağımın qabağında yaĢayan oğlanı 

sevirəm. Çox sevimli cavan bir oğlandır. Sən onu tanımırsan? O saat görünür ki, o, aktyor 

---

olacaq. Mən aktyorları çox sevirəm. O, evə qayıdanda anası deyir: ―Aman ya rəbbi, rahatlığım 

qurtardı! O yenə çığırmağa baĢlayacaqdır. Əzizim, mənim baĢım çatlayır! Ona görə ki, oğlan 

bütün evi dolaĢır, siçovulla dolu olan çardağa çıxır, bütün qaranlıq bucaqlara soxulur, nəğmə 

oxumağa, Ģeir deməyə baĢlayır, özü də elə bərkdən deyir ki, aĢağıda eĢidilir. Bir vəkilin yanında 

iĢləyir və hələ indidən gündə 20 su pul qazanır, vəkil üçün cürbəcür fitnəkar kağızlar yazır. Atası 

Sen-Jak-Dü-O-Pa kilsəsində müğənni imiĢ. Ah, elə qəĢəng oğlandır! Mənə elə vurulub! Bir gün 

mən biĢi üçün xəmir yoğuranda əllərimi xəmirli görüb. – ―Madmazel, əlcəklərinizdən biĢi 

hazırlayın verin, yeyim‖ – dedi. Belə sözləri ancaq artistlər söyləyə bilir. Ah, elə sevimlidir! Az 

qalıram onun üstündə baĢımı itirəm. Ancaq bunun nə dəxli var? Mən BlaĢvelə deyirəm ki, ona 

pərəstiĢ edirəm. Amma nə yalan deyirəm! Nə yalan! 

Favurita bir qədər susdu, sonra yenə sözünə davam etdi. 

– Bilirsənmi? Daliya, adam yaman darıxır! Yay uzunu elə hey yağıĢ yağır, külək əsəblərimə 

toxunur, sakitləĢmək istəmir. BlaĢvel isə çox xəsisdir: bazarda heç nə yoxdur, təkcə göy noxud 

tapmaq olur. Adam bilmir nə etsin. Ġngilislər demiĢkən, məndə splin xəstəliyi var! Yağ elə 

bahadır ki! Həm də, bax gör nə iyrənc səhnədir – biz, çarpayı olan otaqda nahar edirik: bunu 

görəndə mən heç yaĢamaq istəmirəm. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Tolomesin hikməti. 

 

Bəziləri oxuyur, bəziləri bir-birinin səsini boğaraq söhbət edirdilər; səslər bir-birinə qarıĢıb 

pozuq bir gurultuya çevrilirdi. Nəhayət, Tolomes səsini ucaltdı: 

– Bəsdir boĢ-boĢ, özü də fasiləsiz danıĢdınız. Nitqin parlaq olmasını istəyirsinizsə, nə 

deyəcəyinizi yaxĢıca düĢünün. Çox hazırcavab olanın baĢı tez boĢalar. Ağzı açıq qalmıĢ pivə 

köpüklənməz. Tələsməyin, cənablar! Gəlin, bu içki məclisimizə bir əzəmət verək, qayda ilə 

yeyək, aramla ziyafət edək. Tələsmək lazım deyil. Ġlk bahardan nümunə götürün: çox tələsik 

addımlarla gedərsə, donar. Onun çox tələsməsi Ģaftalı və qaysı ağaclarını öldürür. Bizim də çox 

tələsməyimiz gözəl ziyafətlərin incəliyini və Ģənliyini öldürür. Cənablar, çox tələsməyin! Qrimo 

de la Renyer bu barədə Taleyranla tamamilə razılaĢır. 

Boğuq bir uğultu eĢidildi. Hamı etiraz edirdi. 

BlaĢvel: 

– Tolomes, bizi rahat burax, – dedi. 

Fameyl: 

– Rədd olsun müstəbid! – deyə bağırdı. 

– Listolye: 

– YaĢasın meyxana, meyxana Ģərabı, meyxana Ģənliyi! – deyə çığırdı. 

Fameyl sözünə davam edərək: Elə bazar günü də bunun üçündür, – dedi. Listolye isə: 

– Biz lap ayığıq, – deyə əlavə etdi. 

BlaĢvel dedi: 

– Tolomes, mənim kanaliya səbrimə qiymət ver! 

– Bəli, lap monkalm səbridir. 

Bu sözlərdəki zəif cinas gölə düĢən bir daĢ kimi təsir etdi. Markiz Monkalm o dövrün məĢhur 

royalisti idi. Dərhal qurbağaların səsi kəsildi. 

Tolomes yenə nüfuza minmiĢ bir adam kimi sözünə davam edərək: 

– Dostlar, baĢınızı itirməyin, – dedi. – Doğrusu, göydəndüĢmə olan bu lətifə sizin bu qədər pərt 

olmağınıza dəyməz. Göydən düĢən hər Ģey heyrətə və hörmətə layiq deyildir. Lətifə – 

yüksəklərdə qanad çalan bir zəkanın yerə buraxdığı zir-zibildir. Zarafat təsadüfi bir hədəfə dəyir, 

zəka isə növbəti bir sarsaqlıq elədikdən sonra, göylərə ucalır. Qayada yayılan ağımtıl bir ləkə 

qaraquĢun uçmasına mane olmur. Mən lətifəni pisləmək niyyətində deyiləm. Mən lətifəyə 

hörmət edirəm, ancaq ləyaqətinə görə, artıq yox. BəĢəriyyətdə, bəlkə də, bəĢəriyyət xaricində, ən 

ülvi, ən gözəl və ən cazibədar nə varsa, hamısı məcazi sözlərlə əylənmiĢdir. Ġsa müqəddəs Pyotr, 

---

Musa – Ġshaq, Esxil – Polinik, Kleopatra – Oktavi haqqında lətifə söyləmiĢlər. Unutmayın ki, 

Kleopatra öz lətifəsini Aksium vuruĢmasından əvvəl söyləmiĢdi və bu lətifə olmasaydı, yunanca 

mənası aĢpaz Ģagirdi olan Torin Ģəhərini kimsə xatırlamazdı. Bunu müəyyən etdikdən sonra, mən 

yenə öz çağırıĢıma qayıdıram. QardaĢlarım, yenə təkrar edirəm, tələsməyin, az səy edin və az 

vurnuxun, hər Ģeydə, hətta zarafatda, Ģənlikdə belə bir hədd lazımdır. Amfiarayın zəkasına və 

Sezarın daz baĢına malik olan bir Ģəxsin sözlərinə qulaq asın. Hər Ģeyin, hətta cinasların da, bir 

həddi olmalıdır. Est modus in rebus1. Gözəl yeməklərin belə həddi olmalıdır. Xanımlar, siz alma 

kökəsini sevirsiniz, amma ehtiyatlı olun, çox yeməyin. Alma kökəsi yemək üçün də bir az ağıl və 

zövq lazımdır. Çox yeməyi sevən adam həmiĢə öz ködənbolluğunun cəzasını çəkər – pula punit 

Gulax. Allah həzm pozğunluğunu mədələri tərbiyə etmək üçün yaratmıĢdır. Bunu yadınızda 

saxlayın: hər bir ehtirasımızın, hətta eĢqin belə öz mədəsi vardır ki, onu çox yükləmək lazım 

deyil. Hər zaman! Hər Ģeyin üzərində vaxtında ―bəsdir‖ sözünü yazmağı bacarmaq lazımdır. 

Lazım gəldikdə özünüzü ələ almalı, iĢtahanızı qıfıllamalı, xəyalatınızı həbs etməli və hətta 

özünüzü polis idarəsinə belə aparmalısınız. Ağıllı o adama deyərlər ki, vaxtında özünü dustaq 

edə bilsin. Mənə heç olmasa bir az etimadınız olsun. Mən necə olsa da, hüquq elmləri ilə məĢğul 

olmuĢam, bunu mənim verdiyim imtahanlar təsdiq edir, mən istintaqa verilməli iĢlə istintaqda 

olan iĢ arasındakı fərqi bilirəm; mən Romada Munasi Demens ata qətlinə dair iĢlər üzrə kvestor 

olduğu zaman tətbiq edilən edam üsulları haqqında latın dilində dissertasiya müdafiə etmiĢəm, 

mən, çox güman ki, hüquq doktoru olacağam; lakin bütün bunlardan mənim büsbütün axmaq 

olduğum haqqında elə də Ģəksiz nəticə çıxarmaq olmaz. Məsləhət görürəm, arzularınızda bir az 

mötədil olasınız. Adamın Feliks Tolomes olduğunu necə bilərəmsə, söylədiklərimin də doğru 

olduğunu elə bilirəm. XoĢbəxt o adamdır ki, qəhrəmanlıq tələb edən bir qərara vaxtında gələ bilir 

və Sulla, yaxud Oriken kimi hakimiyyətdən əl çəkir! 

Favurita böyük bir diqqətlə dinləyirdi. Burada Tolomesin sözünü kəsərək dedi: 

– Feliks! Nə gözəl sözdür! Bu ad mənim çox xoĢuma gəlir. O, latın adıdır. Bizcə o, Bəxtiyar 

deməkdir. 

Tolomes sözünə davam edərək: 

– Kviritlər, centlmenlər, kaballerlər, dostlarım! – dedi. – ġəhvətə qapılmamaq, eĢqsiz və 

izdivacsız yaĢamaq yollarını bilmək istəyirsinizmi? Bundan sadə bir Ģey yoxdur! Budur bunun 

resepti: limonad için, hərəkət edin, ağır iĢ görün, əldən düĢün, daĢ daĢıyın, yatmayın, gecələri 

oyaq keçirin, selitralı içkilər və ağ nilufər həlim için, xaĢxaĢ və istiot suyundan ləzzət alın, 

bunların hamısına əlavə olaraq pəhriz saxlayın, acınızdan ölün, üstəlik soyuq vannalar qəbul 

edin, quru otlardan kəmər bağlayın, boynunuza qurğuĢundan bir lövhə yapıĢdırın, Saturn cövhəri 

məhlulu, sirkəli və Ģəkərli sudan islatma qoymağı unutmayın. 

– Məncə, qadın bunlardan yaxĢıdır, – deyə Listolye səsləndi. 

– Qadın! – deyə Tolomes təkrar etdi. – Qadından özünüzü qoruyun! Vay o adamın halına ki, 

qadının dəyiĢkən qəlbinə inana! Qadın vəfasız və hiyləgərdir. Qadının ilandan ona görə zəhləsi 

gedir ki, ilana paxıllıq edir. Ġlan qadının rəqibidir. 

Tolomes, – deyə BlaĢvel bağırdı. – Sən sərxoĢsan! 

– Özü də kefin istəyən kimi, – deyə Tolomes təsdiq etdi. 

– Elə isə Ģən ol, Ģən, – deyə BlaĢvel sözünə davam etdi. 

– Razıyam. 

Tolomes stəkanını doldurdu və ayağa qalxaraq sözünə davam etdi: 

– EĢq olsun Ģəraba! Nunte, Bacche, canam1. Xanımlardan üzr istəyirəm, – bu ispancadır. 

Senyorlar, sübutmu istəyirsiniz, buyurun, qabın həcmi də xalqın təbiətinə görədir. Kastiliya 

arrobası on altı litr, Alikanta kantrosu – on iki litr. Kanar adalarının almudu – iyirmi beĢ, Balear 

adaları kuartini – iyirmi altı, çar Pyotrun boçkası – otuz litr tutur. YaĢasın nəhəng boylu olan bu 

padĢah, yaĢasın ondan da böyük olan boçkası! Xanımlar, sizə bir dost nəsihəti edəcəyəm: 

qonĢularınızı dolaĢıq salmaqdan çəkinməyin, səhv etmək – eĢqin xasiyyətidir. EĢq macərası daim 

döĢəmə yumaqdan dizləri qabar olan ingilis xidmətçi qadını kimi lap kütləĢənədək dizi üstə 

sürünmək üçün yaranmamıĢdır. EĢq macərası, o gözəl və dadlı macəra, bunun üçün 

yaranmadığından Ģən-Ģən səhvlər edir! Kim isə demiĢdir: ―Səhv etmək insana xas olan bir 

---

Ģeydir‖; mən isə deyirəm ki, səhv etmək aĢiqlərə xasdır. Xanımlar, mən hamınıza pərəstiĢ 

edirəm. Ah, Zefina, ah, Jozefina, sizin üzünüzdə hər Ģey yerində olsaydı, çox gözəl olardınız. 

QəĢəng üzünüzün elə görünüĢü var ki, elə bil, kim isə bir dəfə səhvən onun üstündə əyləĢmiĢdir. 

Favuritaya gəlincə, – ah! Ey pərilər, ey mələklər! BlaĢvel bir dəfə Keren Buasko küçəsindəki 

xəndəkdən keçərkən ayaqlarını yoldan keçənlərə göstərən ağ corablı gözəl bir qız gördü. Bu 

müqəddimə BlaĢvelə çox xoĢ gəldi və qıza vuruldu. Onun vurulduğu qız Favurita idi. Oh, 

Favurita, sənin gözəl dodaqların yunan qızlarının dodaqlarına bənzəyir! Vaxtilə Yunanıstanda 

Evforion adlı bir rəssam vardı. Bu rəssam gözəl dodaqlar çəkməkdə böyük Ģöhrət qazanmıĢdı. 

Yalnız bu yunanlı sənin gözəl dodaqlarını çəkməyə layiqdir. Qulaq as! Dünyada sənə qədər bu 

ada layiq bir məxluq olmamıĢdır! Sən Venera kimi qızıl almanı almaq və ya Həvva kimi onu 

yemək üçün yaranmıĢsan! Gözəllik səndən baĢlanır. Mən indicə Həvvanın adını çəkdim, onu sən 

yaratmısan. Sən qəĢəng qadın ixtira etmək üçün patent almağa tamamilə layiqsən. Uf, Favurita! 

Mən artıq sizə ―sən‖ deməyəcəyəm, çünki artıq Ģeri buraxaraq nəsrə keçməkdəyəm. Siz mənim 

adımı çəkdiniz. Bu mənə çox təsir etdi, lakin biz necə adam olsaq da, adlara inanmamalıyıq, 

adlar insanı aldadır. Mənim adım Feliksdir, lakin mən o qədər də xoĢbəxt deyiləm. Sözlər 

yalançıdırlar; onların verdikləri mənaya kor-koranə inanmaq lazım deyil. Bearn probkası üçün 

Lejə, Lej əlcəkləri üçün Bearna getmək səhv olardı. Miss Daliya, mən sizin yerinizə olsaydım, 

adımı Qızılgül qoyardım. Çiçəyin gözəl ətri, qadının isə ağlı olmalıdır. Fantina haqqında mən 

heç bir söz deməyəcəyəm. O, xəyalpərvər, dalğın fikirli və həssas bir qızdır; o, pəri Ģəklində bir 

xəyaldır, o, yolunu azan və yüngül əxlaqlı bir qız kimi yaĢayan, lakin xəyal aləmində təsəlli 

axtaran, nə gördüyünü və nə etdiyini düĢünmədən oxuyan, dua edən və göyləri seyrə dalan bakir 

bir rahibə donuna girmiĢdir; o, nəzərlərini göylərə zilləmiĢ bir xəyaldır, o elə bir bağda gəzir ki, 

oradakı quĢların sayı bütün həqiqi aləmdə olan quĢların sayından qat-qat çoxdur! Ey Fantina, bil 

ki, mən, Tolomes – yalnız bir xəyalam. Lakin bu sarıĢın mələk məni heç dinləmir! O baĢdan 

ayağa qədər təravət, naz və gözəllik, gənclik mücəssəməsidir, onda aydın bir səhər saflığı 

görünür. Ey Fantina, ey napatya çiçəyi və ya inci adlanmağa layiq olan qız, siz yenicə açılan 

Ģəfəqsiniz. Xanımlar! Sizə ikinci məsləhətim budur: ərə getməyin. Ġzdivac peyvənd kimi bir 

Ģeydir; ya yaxĢı çıxa bilər, ya da pis; belə bir təhlükədən uzaq qaçın. Mən nə danıĢıram? Bu 

sözlər bihudədir. Toy söhbəti gedən yerdə qızlar əlacsız, çarəsiz bir xəstəyə çevrilirlər. Biz 

filosoflar nə desək də, dərzi və qurcuvaçı qızlar brilyant içində üzən ərlər arzulamaqdan əl 

çəkməzlər. Nə edək, elə olsun, lakin, gözəl qızlar, bir Ģeyi yadda saxlayın, siz həddindən çox 

Ģəkər yeyirsiniz! Ah qadınlar, sizin bircə nöqsanınız var: siz daim Ģəkər gəmirirsiniz! Ey 

gəmiricilər cinsindən olanlar, sizin qəĢəng ağ diĢləriniz Ģəkəri çox sevir! Ona görə diqqətlə qulaq 

asın: Ģəkər duz kimi bir Ģeydir. Hər cür duz adamı qurudur. ġəkər isə hər bir duzdan artıq 

qurudur. ġəkər qanın maye elementlərini damarlardan sorur; qanın laxtalanması, sonra büsbütün 

quruması, ciyərlərdəki düyünlər və nəhayət, ölüm bundan irəli gəlir. Məhz buna görə Ģəkər 

xəstəliyi ilə vərəm arasında fərq azdır. Odur ki, Ģəkər yeməyin, o zaman çox yaĢayarsınız. Ġndi 

mən kiĢilərə keçirəm. Ağalar, mümkün qədər çox qələbə çalmağa çalıĢın. Vicdan əzabı 

çəkmədən bir-birinizin sevgilisini qoparıb almağa çalıĢın. Rəqsdə olduğu kimi, qadınlarla 

birləĢin, sonra yenə ayrılın. EĢqdə dostluq yoxdur. O yerdə ki qəĢəng bir qadın var, orada hər an 

düĢmənçilik törəyə bilər. Aman verməyin, ölüm-dirim müharibəsi aparın! QəĢəng qadın Casus 

belli-gup1, cinayət üçün bir səbəbdir. Tarixdəki bütün basqınlar, toqquĢmalar bir qadın 

tumanının araya qarıĢması nəticəsində olmuĢdur. Qadın kiĢinin haqqıdır. Romul Sabinya 

qızlarını, Vilhelim Saksoniya qızlarını, Sezar isə Roma qızlarını qaçırmıĢdır. Sevgilisi olmayan 

adam, qırğı kimi özgələrinin sevgililəri üzərində uçar. Mənə gəldikdə, mən bu biçarə kiĢilərə 

Napoleonun Ġtaliya ordusuna demiĢ olduğu bu gözəl sözləri deyirəm: ―Əsgərlər, sizin heç bir 

Ģeyiniz yoxdur. DüĢmənin hər Ģeyi vardır‖. 

Tolomes dayandı. 

BlaĢvel: 

– Bir az nəfəs al, Tolomes, – dedi. 

Bu halda BlaĢvel həzin bir ahənglə oxunan fəhlə nəğmələrindən birini oxumağa baĢladı. Distolye 

və Fameyl də onun səsinə səs verdilər. Bu nəğmələr təsadüfən ağıza gələn qafiyəli, yaxud 

---

tamamilə qafiyəsiz, ağac budaqlarının hərəkəti və küləyin gurultusu kimi mənasız olan sözlərdən 

ibarət idi. Onlar çubuqların tüstüsü içərisində doğaraq onunla birlikdə havaya uçur və yox 

olurdu. Bu üç adam Tolomesin nitqinə belə bir kupletlə cavab verdi: 

 

Bizim axmaq, küt adamlar. 

Yedizdirdi keĢiĢləri. 

Ki, Sen-Janda papa ola. 

Bəlkə, Klermon-Toneri. 

Kim yaranmıĢ səfeh, qanmaz. 

Əsla ondan papa olmaz. 

Aldıqların qaytardılar. 

Bizim bu axmaq atalar. 

 

Lakin bu nəğmə də Tolomesin natiqlik həyəcanını sakit etmədi. O, stəkanını boĢaltdı, onu 

yenidən doldurdu və sözünə davam edərək: 

– Yox olsun hikmət! – dedi. – Bütün söylədiklərimi yadınızdan çıxarın. Nəyə lazım ağıl, ədəb, 

əxlaq? Mən Ģadlıq eĢqinə içməyi təklif edirəm. ġad olaq! Öyrəndiyimiz hüquq dərslərini 

əyləncələrlə, yeməklə tamamlayaq! YaĢasın məhkəmə boĢboğazlığı və mədəmizin iĢi! Qoy 

Yustinian və Ziyafət bir-birilə evlənsin! Ey dərin sevinclər! Ey dünya, var ol! Kainat gözəl bir 

incidir. Mən xoĢbəxtəm. Hər yerdə gözəl quĢlar uçur, hər tərəfdə Ģənlik var! Bülbül də pulsuz 

Elevyüdür. Ey yay fəsli, xoĢ gəlmisən! Ah, ey Lüksemburq bağı! Ey ġahzadə xanım küçəsində 

və rəsədxana xiyabanında yaradılan dastanlar! Ey dalğın əsgərciyəzlər! Ey uĢaqları gəzdirməklə 

bərabər məhəbbət əyləncələrindən də çəkinməyən gözəl dayələr! BaĢımız üzərində Odeon 

qübbələri olmasaydı, Amerika pampasları mənim xoĢuma gələ bilərdi. Mənim ruhum insan ayağı 

görməmiĢ meĢələrə və ucsuz-bucaqsız səhralara uçur. Hər Ģey gözəldir! GünəĢin iĢığında 

milçəklər vızıldaĢır. GünəĢ asqırdı, kalibri doğuldu. Öp məni, Fantina! 

Tolomes yanıldı və Favuritanı öpdü. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Atın ölümü. 

 

Birdən Zefina çığırdı: 

– Amma Edonun xörəkləri Bombardınkından daha ləzzətlidir. 

BlaĢvel dedi: 

– Məncə, Bombard daha yaxĢıdır. Burada dəbdəbə, asiyalılıq daha çoxdur. Hələ bir aĢağı 

mərtəbəyə baxın. Divarlarda güzgülər gör necə parlayır. 

Favurita cavabında: 

– Divarlardansa boĢqabları parlasaydı daha yaxĢı olardı, – dedi. 

BlaĢvel yenə israr edərək: 

– Hələ bıçaqlara baxın. Bombardın bıçaqları gümüĢdəndir. Edonunku sümükdən. GümüĢ isə 

sümükdən daha bahalıdır. 

Tolomes dedi: 

– Lakin gümüĢdən özlərinə diĢ düzəltdirənlər üçün yox, ― – Tolomes   bu sözləri söylərkən 

meyxananın pəncərəsindən görünən Əlillər evinin qübbəsini seyr edirdi. 

Hamı sükut etdi. 

– Tolomes! – deyə Fameyl bağırdı. – Ġndicə Listolye ilə aramızda bir mübahisə gedirdi. 

– Mübahisə yaxĢı Ģeydir, – deyə Tolomes cavab verdi. – Lakin savaĢmaq daha yaxĢıdır. 

– Biz filosoflar haqqında mübahisə edirdik. 

– Çox gözəl. 

– Sən kimi üstün tutursan – Dekartı, yoxsa Spinozanı? 

– Dezojyeni, – deyə Tolomes cavab verdi. 

---

Heç bir etiraza yol verməyən bu qərardan sonra o, Ģərabını içərək davam etdi: 

– Mən yaĢamağa razıyam. Nə qədər ki, boĢboğazlıq etmək mümkündür, demək, yer üzündə hələ 

hər Ģey bitməmiĢdir. Bundan ötrü mən ölməz allahlara Ģükür edirəm. Biz yalan danıĢırıq, həm də 

gülürük. Biz fikrimizi qəti söyləsək də, yenə də Ģübhədən azad deyilik. Bu gözəldir. 

Gözlənilməyən hadisələr sillogizmdən əmələ gəlir. Yer üzündə hələ də içi paradokslarla dolu 

olan gizli qutunu Ģən-Ģən açıb-bağlamağı bacaran adamlar vardır. Xanımlar, bilin ki, sizin bu 

qədər həvəssiz içdiyiniz Ģərab, – dəniz səthi üzərində üç yüz on yeddi tuaz hündürlükdə bitən 

üzümdən qayrılmıĢ madera Ģərabıdır! Onu içərkən bu rəqəmə fikir verin. Üç yüz on yeddi tuaz! 

Bizim ehtiĢamlı meyxanaçımız cənab Bombard isə bu üç yüz on yeddi tuazı sizə dörd frank əlli 

qəpiyə verir. 

Fameyl yenə onun sözünü kəsərək: 

– Tolomes, – dedi, – sənin rəyin qanundur. Sənin sevdiyin müəllif kimdir? 

– Ber... 

– ...gen? 

– Yox ...Ģu. 

Tolomes yenə davam etdi: 

– Bombarda alqıĢlar olsun! O mənim üçün bir rəqqasə tapmıĢ olsaydı, Elefantlı Munofis 

mislində, gitara tapmıĢ olsaydı, Tigelion de Kerone mislində ola bilərdi. Bilin, agah olun, 

xanımlar, Yunanıstanda, Misirdə də Bombardlar olmuĢdur. Bunu bizə Apuley nağıl edir. Əfsus! 

Hər Ģey təkrar olunur, dünyada yeni heç bir Ģey yoxdur. Allahın yaratdıqlarında məlum olmayan 

bir zərrə belə qalmamıĢdır! Süleyman peyğəmbər deyir ki: ―Nil sub sole novum‖1. Verjili isə 

deyir ki, ―Amor omnibus idem‖2 öz rəfiqəsi ilə Sen-Kluya gedən bir medikus qaliota, vaxtilə 

Samos donanmasının qaleralarından birinə minən Aspaziya və Perikl kimi əyləĢir. Bir-iki söz 

daha deməliyəm. Xanımlar, Aspaziyanın kim olduğu sizə məlumdurmu? O elə bir dövrdə 

yaĢayırdı ki, o zamanlar qadınların hələ qəlbi yox idi, lakin onun qəlbi vardı. Bu qəlb qızılgül 

kimi al-qırmızı, alov kimi yandırıcı, səhər Ģəfəqi kimi təptəzə idi, Aspaziyanın varlığında bir-

birinə zidd iki qadın tipi birləĢmiĢdi: fahiĢə və ilahə. Onun qəlbində həm Sokrat yaĢardı, həm də 

Manon Lesko. Əgər Prometeyin bir fahiĢəyə ehtiyacı olsa idi, onu axtarardı. Aspaziyanın 

yaradılmasından məqsəd də bu idi. 

Tolomes coĢmuĢdu, bu halda sahil küçəsində bir at yıxılmasaydı, onu susdurmaq çətin olacaqdı. 

Sarsıntı o qədər qüvvətli idi ki, araba da, natiq də ikisi birdən dayandılar. Bu, ağır yüklü bir 

arabanı çəkən qoca və arıq bir at idi. Biçarə heyvan Bombard restoranının yanına çatdıqda, 

taqətdən düĢmüĢ olduğuna görə, artıq irəliyə getmək istəmədi. Bu hadisə bir çox yolçunun 

diqqətini cəlb etdi, atın ətrafına adamlar yığıĢdı. QəzəblənmiĢ arabaçı ağızdolusu ―çər dəymiĢ!‖ 

deyə söyərək, üstəlik amansız bir qamçı vurduqda, biçarə heyvan bir daha ayağa qalxmamaq 

üçün yerə yıxıldı. Tolomesin Ģən dostları küçədəki səs-küyü eĢidərək pəncərədən küçəyə 

baxdılar. Tolomes də bu fürsəti əldən qaçırmayıb öz qısa nitqini belə bir melanxolik Ģeirlə 

qurtardı: 

 

O, yaĢadı qara tale arabaya, karetaya. 

DüĢmən olan bir həyatda, bir mühitdə zaman-zaman. 

O da bütün yabılar tək doldu yaĢa, çatdı boya. 

SısqalaĢıb çiçək kimi sındı axır yazıq heyvan. 

 

Fantina bir ah çəkərək: 

– Biçarə at! – dedi. 

Daliya isə: 

– Buna bax! – deyə çığırdı. – Deyəsən, Fantina at üçün yas tutmağa hazırlaĢır. Belə də axmaq qız 

olar! 

Bu zaman Favurita qollarını sinəsində çarpazlayaraq, baĢını geriyə atdı. Tolomesə baxdı və qəti 

bir səslə. Bəs sürpriziniz hanı? – dedi. 

Tolomes: 

---

– Tamamilə doğrudur, – dedi. – Vaxtdır. Ağalar, xanımlarınızı heyrətdə qoymaq məqamı 

çatmıĢdır. Xanımlar, bir neçə dəqiqə burada bizi gözləyin... 

BlaĢvel: 

– Sürpriz öpüĢdən baĢlayır, – dedi. 

Tolomes: 

– Alnından öpək, – deyə əlavə etdi. 

Hər biri təntənəli surətdə öz sevgilisinin alnından öpdü, sonra əsrarəngiz bir Ģəkildə barmaqlarını 

dodaqlarına qoyaraq, dördü də bir-birinin ardınca qapıya doğru yönəldi. 

Favurita əl çalaraq: 

– Bu elə indidən maraqlıdır, – dedi. 

Fantina yavaĢ bir səslə: 

– Ancaq tez qayıdın, – dedi. – Biz sizi gözləyirik. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Əyləncənin əyləncəli sonu. 

 

Gənc qızlar yalqız qaldıqdan sonra, iki-iki pəncərələrin yanında dayanıb dirsəklərini pəncərəyə 

söykəyərək, baĢlarını bayıra çıxarıb zarafatlaĢmağa baĢladılar. 

Onlar gənclərin Bombard meyxanasından qol-qola çıxdıqlarını gördülər; gənclər dönüb onlara 

gülümsəyərək, baĢları ilə iĢarə etdikdən sonra, hər gün Yelisey yollarını dolduran tozlu izdiham 

içində gözdən itdilər. 

Fantina: 

– Tez qayıdın, – deyə çığırdı. 

Zefina: 

– Görəsən, onlar bizə nə gətirəcəklər? – dedi. 

– Yəqin ki, gözəl bir Ģey gətirəcəklər, – deyə Daliya cavab verdi. 

Favurita: 

– Mənə qalırsa, mən qızıl bir Ģey olmasını istərdim, – dedi. 

Bir azdan çay sahilindən keçən və uca ağacların budaqları arasından güclə görünən ekipajların 

hərəkəti onların diqqətini cəlb etdi; onlar bununla əylənməyə baĢladılar. Bu, poçt arabalarının və 

dilicanların yola çıxdığı saat idi. Qərbə və ġərqə doğru gedən bütün arabalar Yelisey yollarından 

keçirdi. Arabalar çayın kənarı ilə gedərək, Passi qarovulxanası yanında Ģəhərdən çıxırdılar. Ara-

sıra qara ilə sarı rəngə boyanmıĢ, üstü brezentlə örtülmüĢ bir çox sandıq və qutulardan olduqca 

biçimsiz bir Ģəkil almıĢ ağır yüklü böyük bir araba küçə daĢlarını sökərək və hər birini bir 

çaxmaq daĢına döndərərək, quduz kimi izdihamı yarır, kürə kimi qığılcımlar saçaraq, tüstü 

əvəzinə Ģüa bürünmüĢ halda gurultu ilə keçib gedirdi. Sandıqların arasında çoxlu baĢlar görünür 

və buradaca yox olurdular. Bütün bu səs-küy və gurultu gənc qızları əyləndirirdi, Favurita: 

– Sən gurultuya bax? – deyə səslənirdi, – elə bil, bir yığın zənciri çəkə-çəkə aparırlar: 

Sıx qarağac yarpaqları arasından çətinliklə seçilən bu arabaların biri bir anlığa dayandı və sonra 

yenə sürətlə uzaqlaĢdı. Bu, Fantinanı çox təəccübləndirdi. 

– Nə qəribədir, – dedi, – mən elə bilirdim ki, dilicanlar heç bir zaman yolda dayanmırlar. 

Favurita çiyinlərini çəkərək: 

– Bu Fantina qəribə qızdır, – dedi. – Bəzən mən məhz maraq üçün onun yanına gedirəm. O, ən 

adi Ģeylərə heyrət edir. Məsələn, təsəvvür edin ki, mən bir sərniĢinəm, sürücüyə deyirəm ki, 

―Mən qabağa gedirəm, siz də yoldan keçəndə çay kənarında məni arabaya mindirərsiniz‖. 

Dilican gəlib mənə çatır, dayanır, mən də öz yerimdə otururam. Belə hadisələr hər gün ola bilər. 

Sənin dünyadan xəbərin yoxdur, quzum. 

Bir müddət də keçdi. Birdən Favurita yuxudan oyanmıĢ kimi diksindi və soruĢdu: 

– Bəs vəd edilən sürpriz necə oldu? 

Daliya da ona qoĢularaq: 

---

– Doğrudan da, – dedi, – bəs bu sürpriz nə oldu? Görəsən, harada qaldılar, – deyə Fantina 

köksünü ötürdü. O, sözünü qurtarmamıĢdı ki, yemək yeyərkən onlara qulluq edən xidmətçi içəri 

girdi. Əlində məktuba oxĢar bir Ģey vardı. 

Favurita: 

– O nədir? – deyə soruĢdu. 

Xidmətçi: 

– Bu, o ağaların sizin üçün qoyduğu məktubdur, – dedi. 

– Bəs nə üçün siz onu bizə dərhal gətirmədiniz? 

– Çünki o ağalar bir saat keçdikdən sonra verilməsini tapĢırmıĢdılar, – deyə xidmətçi cavab 

verdi: 

Favurita tez məktubu xidmətçinin əlindən dartdı. Bu, doğrudan da, məktub idi. 

– Çox qəribədir, – dedi, – məktubun üzərində ünvan yoxdur. Lakin yazılmıĢdır ki: 

 

―Vəd olunan sürpriz budur!‖ 

 

Favurita tələsik zərfi açdı, məktubu çıxarıb oxumağa baĢladı (oxumaq bilirdi): 

 

―Ey sevgililərimiz! 

Bilin ki, bizim valideynlərimiz vardır. Valideyn nə olduğunu siz yaxĢı bilməzsiniz. Namuslu və 

sadə olan Mülki Qanun məcəlləsində ata-ana bu cür adlandırılır. Həmin bu valideyn ah-uf edir, 

bu qoca ata-analar bizi öz yanlarına çağırırlar. Bu namuslu ərlər və arvadlar bizi yolunu azmıĢ 

övlad adlandırır; onlar bizim qayıtmağımızı gözləyərək, qurbanlar kəsməyə hazırlaĢırlar. YaxĢı 

oğul olduğumuzdan onların sözlərinə qulaq asmaq borcumuzdur. Siz bu sətirləri oxuyan zaman, 

beĢ sürətli at bizi əziz analarımızın və atalarımızın yanına aparacaqdır. Bossüe demiĢkən, biz 

qaçırıq. Biz gedirik, biz artıq getdik. Biz Kalyarın qanadlarında Lafitin ağuĢuna uçuruq, Tuluza 

gedən dilican bizi uçurumdan xilas edəcəkdir, uçurum isə – sizsiniz, siz, ey bizim gözəl 

qızlarımız! Biz saatda 3 lyo sürəti ilə cəmiyyət, vəzifə və intizam dünyasına qayıdırıq. Vətənin 

mənafeyi bizim də vətəndaĢlar kimi ailə sahibi, prefekt, məhkəmə məmuru, dövlət müĢaviri 

olmağımızı tələb edir. Bizi dərin hörmətlə yad edin. Biz özümüzü vətənə fəda edirik. Bizim üçün 

az ağlayın və tezliklə bizi baĢqaları ilə əvəz etməyə çalıĢın. Bu məktub qəlbinizi parçalarsa, siz 

də onu parçalayın. Əlvida. 

Biz il müddətində sizi bəxtiyar etdik. Odur ki, bizdən inciməyin. 

 

Ġmza etdilər:  BlaĢvel 

 

Fameyl 

 

Listolye 

 

Feliks 

 

Tolomes. 

 

 

Yeməklərin pulu verilmiĢdir‖. 

 

Post scriptum. 

 

Dörd qız bir-birinin üzünə baxdı. 

Favurita birinci olaraq sükutu pozdu. 

– Nə olsun ki, – deyə o səsləndi. – Pis zarafat deyil. 

Zefina: 

– Bəli, çox gülməlidir, – dedi. 

Bunu BlaĢvel düĢünmüĢ olacaqdır, – dedi, – elə isə mən ona aĢiq olmağa hazıram. Kim qeyb 

olarsa, onu sevərlər. Bir iĢə bax. 

– Yox, – deyə Daliya etiraz etdi, – bu fikir Tolomesin fikridir. Buna heç Ģübhə ola bilməz. 

Favurita dedi: 

– Elə isə yox olsun BlaĢvel və yaĢasın Tolomes! 

Daliya ilə Zefina da: 

---

– YaĢasın Tolomes! – deyə bağırdılar və gülməkdən uğundular. 

Fantina da onlarla bərabər gülürdü. 

Lakin bir saatdan sonra, otağına qayıdaraq, Fantina hönkür-hönkür ağladı. Yuxarıda dediyimiz 

kimi, bu, onun ilk sevgisi idi. Biçarə qız Tolomesə bir ər kimi təslim olmuĢdu və artıq zavallı 

qızın ondan uĢağı vardı. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Ġki ananın bir-birinə rast gəlməsi. 

 

Hazırkı əsrin əvvəllərində Parisin yaxınlığında, Mon-Fermeyl kəndində bir meyxana vardı. O bu 

gün artıq qalmamıĢdır. Bu meyxananı Tenardye adlı bir adamla arvadı saxlayırdı. Meyxana 

Bulanje döngəsində idi; qapısı üstünə bir taxta vurulmuĢdu; bu taxta üzərində arxasına enli qızıl 

general epoletli bir adam almıĢ və insana bənzər bir Ģey, epoletin üzərində də iri gümüĢü ulduzlar 

çəkilmiĢdi. Generalın paltarında qırmızı qan ləkələri vardı. ġəklin qalan hissəsini tüstü 

doldurmuĢdu, bu da, yəqin, döyüĢ əlaməti idi. Rəsmin altında ―Vaterloo serjantı‖ sözləri 

yazılmıĢdı. 

Meyxana qapısı önündə bir araba görmək heç də təəccüblü bir Ģey deyildi. Ancaq ―Vaterloo 

serjantı‖ meyxanasının qabağındakı küçəni tutan araba və ya, daha doğrusu, arabanın qırıq 

parçaları 1818-ci ilin yaz axĢamında öz qəribə görünüĢü ilə yoldan keçən rəssamın diqqətini 

mütləq cəlb etməli idi. 

Bu araba meĢəlik rayonlarda yoğun taxta-Ģalban daĢımaq üçün iĢlədilən arabaların qabaq 

təkərlərindən ibarətdi. Qabaq təkərlərin yoğun dəmir oxu və ağır diĢlə taxılan topu vardı; oxu iki 

ağır təkər saxlamıĢdı. Bunların hamısı bir yerdə alçaq eybəcər bir Ģəkildə olub nəhəng top 

dəzgahını andırırdı. Təkərlər, çənbər, top, ox və diĢlə, adətən, kilsələrin boyandığı mənfur sarı 

boyağa bənzəyən qalın bir palçıq təbəqəsi altında görünməz olmuĢdu. Ağac hissələrini palçıq 

örtmüĢ, dəmir hissələri isə pas tutmuĢdu. Oxun altında yarımdairə Ģəklində əsir düĢmüĢ Qoliafa 

layiq yoğun bir zəncir sallanırdı. Bu zəncir yük daĢındığı zaman bərkidilən Ģalbanları deyil, 

tamamilə ona qoĢula biləcək mastodontları və mamontları xatırladırdı. Bu zəncirdə katorqanı, 

həm də siklopik və fövqəlbəĢər katorqanı xatırladan bir Ģey vardı. Sanki, onu bir divin 

boynundan açmıĢdılar. Homer bu zəncirlə Polifemi, ġekspir isə Kalibanı bağlaya bilərdi. 

Bu araba təkərlərinin yolun ortasına qoyulmasına səbəb nə ola bilərdi? Əvvələn, yolu kəsmək 

üçün, ikincisi, tamamilə pas tutmaq üçün. Çürük ictimai quruluĢun bir çox müəssisələri vardır ki, 

heç bir baĢqa əsasları olmadığı halda, cəmiyyətin yolunu açıqdan-açığa kəsmiĢlər. 

Zəncirin ortası yelləncək kəndirləri kimi az qala yerə dəyirdi; bu axĢam iki kiçik qız uĢağı onun 

üstündə bir-birilə qəĢəngcə qucaqlaĢıb oturmuĢdu. Qızların birinə iki yaĢ yarım, o birinə isə yaĢ 

yarım vermək olardı. Böyük qız kiçik qızı qucaqlamıĢdı. Məharətlə zəncirə bağlanmıĢ yaylıq 

onları yıxılmaqdan qoruyurdu. Yəqin, onların anası bu dəhĢətli zənciri görüb: ―UĢaqlarım üçün 

nə yaxĢı bir əyləncədir‖ demiĢdi. 

Bu iki qızcığaz çox sevimli bir surətdə geyindirilmiĢdi, bəzəkli olduqlarından, paslı dəmirlərin 

ortasına taxılmıĢ iki gözəl çiçək kimi parlayırdılar; gözləri nur saçır, al yanaqları gülürdü. Birinin 

saçı Ģabalıdı, o birininki isə qara idi. Məsum üzlərində sevincli bir heyrət duyulurdu. Yaxınlıqda 

bitən, çiçək açmıĢ kollar ətrafa gözəl qoxu saçırdı. Adama elə gəlirdi ki, bu ətri saçan həmin 

uĢaqlığa məxsus bir məsumluqla həya etmədən göstərirdi. Batmaqda olan günəĢin iĢığı altında 

bəxtiyar görünən bu iki uĢağın baĢları üzərində arabanın nəhəng qabaqlığı ucalırdı; pasdan 

qaralıb dəhĢətli bir Ģəklə düĢmüĢ bu araba hissəsi mağara qapısına oxĢayırdı. Bir neçə addım 

uzaqda, meyxananın artırmasında bir qadın oturmuĢdu. Bu, onların anası idi. Onun ümumi 

görünüĢündə cəzb edəcək bir Ģey yox idisə də, uĢaqları zəncirə bağlanmıĢ uzun bir kəndirlə 

yelləndirməsi, onlara bir Ģəfqət nəzəri ilə baxması bu halda təsirli bir səhnə təĢkil edirdi: qadın 

uĢaqlarını qorxulu bir nəzərlə təqib edərək bir bədbinlik üz verməsin deyə, heyvani və ilahi bir 

məhəbbət ifadəsi ilə onların yıxılmamalarına diqqət edirdi. Bu ifadə bütün analara məxsusdur. 

---

Kəndiri hər dəfə dartdıqda çirkin zəncirin halqaları kinli bir mırıltıya bənzəyən dəhĢətli, kəskin 

bir səs çıxarırdı. Qızcığazlar heyrətlə baxırdılar; batan günəĢin son Ģüaları onları sevindirirdi; bu 

təsadüfi mənzərədən daha gözəl bir Ģey nə ola bilərdi? Nəhənglərin paslı ağır zənciri mələklərin 

yelləncəyinə çevrilmiĢdi. 

Ana öz qızcığazlarını əli ilə yelləndirərək, o vaxt dəbdə olan bir nəğməni cır səsi ilə oxuyurdu: 

Belə də lazımdır, dedi cəngavər. 

Gözəl Ġmojinə, Ģux Ġmojinə. 

 

Nəğmə səsi və qızlarını seyr etməsi onun yoldan ötənləri görüb eĢitməsinə mane olurdu. 

Qadın nəğmənin ikinci bəndinə keçərkən bir adam onun yanına gəldi. Qadın lap qulağının 

dibində belə bir söz eĢitdi: 

– Xanım, nə sevimli uĢaqlarınız var! 

UĢaqların anası oxuya-oxuya dönüb geri baxdı. 

Bir neçə addım irəlidə bir qadın durmuĢdu. Bu qadının da qucağında balaca bir uĢaq vardı. 

Bundan baĢqa, əlində çox ağır görünən bir torba vardı. 

Bu qadının uĢağı mələk kimi gözəl idi. UĢağın iki-üç yaĢı olardı. Paltarının qəĢəngliyi ilə 

yelləncəkdə oturan kiçik qızlarla ciddi surətdə yarıĢa bilərdi; qurjuvalı çutqusunun üstündən zərif 

kətandan tikilmiĢ bir ləçək örtülmüĢdü; koftası gözəl lentlə iĢlənmiĢdi. Ətəyi qalxmıĢ kiçik 

tumanının altından ağ və tupurça baldırları görünürdü. Yanaqları gül kimi qızarırdı. UĢaq o qədər 

gözəl idi ki, adam onun alma kimi qırmızı olan yanaqlarını diĢləmək istəyirdi. Gözəl kirpiklərlə 

dairələnmiĢ qapalı iri gözləri haqqında bir söz demək olmazdı. Qızcığaz yatırdı. 

O, yaĢına məxsus bir məsumluqla sakit bir yuxu içində idi. Ananın qollarında incə bir nəvaziĢ və 

Ģəfqət var. UĢaqlar bunların üzərində Ģirin yatırlar. 

Qızın anasına gəlincə, o, yoxsul və məyus görünürdü. Paltarından yenə kəndli olmağa hazırlaĢan 

fəhlə qadına oxĢayırdı. Gəncdi. Gözəl idi. Ola bilsin, lakin bu paltarda gözəl görünməyirdi. Alnı 

üzərinə düĢən sarıĢın saçları sıx və gözəldi, lakin bu saçlar boğazının altından bağlanmıĢ qalın, 

çirkin və ensiz bir ləçək altında örtülmüĢdü. Gözəl diĢləri olanlar gülümsərkən diĢlərini 

göstərərlər, siz də bundan həzz alarsınız. Lakin o gülümsəmirdi. Gözlərinin yaĢı, deyəsən, heç 

qurumurdu. Yanaqları saralmıĢ, görünüĢü yorğun və xəstə idi; qucağında yatan uĢağına balasını 

öz döĢü ilə əmizdirmiĢ analar kimi Ģəfqətli bir nəzərlə baxırdı. Əlillərin, adətən, öz burunlarını 

sildikləri yaylığa oxĢayan iri key bir yaylıq çiyinlərindən biçimsiz bir surətdə aĢağı sallanmıĢdı. 

Əlləri gündən qaralmıĢ və çil-çil ləkələrlə örtülmüĢdü. ġəhadət barmağı iynədən deĢik-deĢik 

olmuĢ və üstündə döyənək əmələ gəlmiĢdi. Çiyinlərinə qəhvəyi, kobud və yun bir bürüncək 

örtmüĢdü. Əyninə çit paltar geymiĢdi, ayaqlarında iri ayaqqabı vardı. Bu qadın Fantina idi. 

Bəli, bu Fantina idi. Onu tanımaq mümkün deyildi. Lakin ona daha diqqətlə baxdıqda, 

gözəlliyini hələ də itirmədiyi görünürdü. Sağ yanağında kinayəli bir ifadə sezilən incə bir qırıĢıq 

əmələ gəlmiĢdi. Onun muslin və lentlərdən tikilmiĢ, Ģənlik, dəlilik və musiqidən hörüldüyü zənn 

edilən, zınqırov kimi səslənən, yasəmən kimi ətir saçan Ģəffaf geyiminə gəlincə, o, günün altında 

brilyanta bənzəyən parlaq qrov ulduzları kimi, əriyib məhv olmuĢdu. Bu ulduzlar əridikdə, 

budaqlar yenə əvvəlki kimi qapqara görünər. 

 

―Əyləncəli zarafatdan‖ on ay keçmiĢdi. 

Bu on ay içində nələr olmuĢdu? Bunu asanlıqla duymaq olar. 

Tərk edildikdən sonra Fantina dərhal ehtiyacın nə olduğunu anladı. O, rəfiqələrini: Favuritanı, 

Zefinanı, Daliyanı birdən-birə itirdi, onlar daha gözə görünmədilər. KiĢilər onları atıb getdikdən 

sonra, qızların dostluğu da yox oldu. Ġki həftə sonra bir-birinin dostu olduqlarını söyləyən 

olsaydı, onlar çox heyrət edərdi; artıq onları bir-birinə bağlayan səbəb yox idi. Fantina tək 

qalmıĢdı. UĢağının atası getmiĢdi, – heyhat! Belə ayrılıqlar çox vaxt həmiĢəlik olur. Fantina 

iĢləməyə adət etmədiyindən və əyləncələrə meyil etdiyindən artıq büsbütün yalqız qalmıĢdı. 

Tolomeslə əlaqəyə qızıĢaraq, öz sadə sənətini atmıĢ və müĢtərilərinin baĢından dağılmasına 

səbəb olmuĢdu. Ġndi artıq onların qapısı Fantinanın üzünə bağlı idi. YaĢamaq üçün daha heç bir 

gəlir mənbəyi yox idi. Fantina azacıq oxumaq bilirdi, yazmaq isə heç bacarmırdı; kənddə ancaq 

---

ona qol çəkməyi öyrətmiĢdilər. Küçə mirzələrinin birindən Tolomesə məktub yazmasını xahiĢ 

etdi, sonra ona ikinci bir məktub, daha sonra üçüncü bir məktub göndərdi. Tolomes məktubların 

heç birinə cavab vermədi. Bir gün Fantina iki qonĢu arvadın onun qızına baxarkən: ―Belə 

uĢaqlara əhəmiyyət verən varmı? Onu görənlər yalnız çiyinlərini atırlar!‖ dediklərini eĢitmiĢdi. 

Onda Fantina düĢündü ki, Tolomes də bu uĢağa əhəmiyyət verməyib çiyinlərini atacaq və bu 

məsum məxluqu heç bir vaxt xatırlamayacaqdır; bunu düĢündükdə ona qarĢı qəlbində kəskin bir 

qəzəb oyanırdı. Lakin nə etməli? Onun müraciət ediləcək bir kimsəsi yoxdu. Günah bir iĢ 

görmüĢ olsa da, qabaqda dediyimiz kimi, həyalı və əxlaqlı idi. Ümidsizliyə qapıldığını və 

uçuruma yuvarlana biləcəyini dumanlı bir surətdə hiss edirdi. Cəsarətli olmaq lazım gəlirdi; 

cəsarətini topladı, dikəldi. Vətəni olan Monreyl Ģəhərinə qayıtmaq arzusuna düĢdü; bəlkə, orada 

tanıyıb ona iĢ verənlər oldu. Ancaq bunun üçün öz günahını gizlətməli idi. Bunu düĢündükcə, 

baĢqa daha qorxunc bir ayrılıq məcburiyyətində qalacağını anladı. Canı sıxıldı, lakin qərarından 

çəkinmədi. Ġrəlidə görəcəyik ki, Fantina uğursuzluq qarĢısında cəsarət və səbatdan məhrum 

deyildi. O, artıq bəzəkli paltardan əl çəkmiĢ, bütün ipəklərini, bəzəklərini, lentlərini və 

qurcuvalarını qızına sərf edərək, olduqca sadə bir paltar geyirdi. Yer üzündə yeganə ümidi və 

iftixarı bu qızdı və bu iftixar müqəddəs bir Ģeydi. Fantina hər Ģeyini satıb iki yüz frank əldə etdi; 

bütün xırda borclarını verdikdən sonra, səksən franka qədər pulu qalmıĢdı. Gözəl bir yaz səhəri 

iyirmi iki yaĢında olan bu gənc qadın uĢağını götürüb Parisi tərk etdi. Onlara rast gələn olsaydı, 

dünyada yalnız bircə uĢağı olan, uĢağının isə anasından baĢqa kimsəsi olmayan bu qadına yazığı 

gələrdi. Fantina uĢağını özü əmizdirdiyindən, döĢü qüvvədən düĢmüĢdü, odur ki, bir az 

öskürürdü. 

Biz daha cənab Feliks Tolomesdən bəhs etməyəcəyik. Yalnız bunu deyə bilərik ki, bu hadisədən 

iyirmi il sonra, o kral Lui-Filippin səltənəti dövründə, görkəmli, nüfuzlu və varlı bir əyalət vəkili 

olmuĢdu. O, ağlı baĢında bir seçici və çox ciddi bir məhkəmə üzvü idi. Yenə əvvəlki kimi 

əyyaĢlığı sevirdi. 

O zamanlar hər lyo üçün 3-4 su kirayə alan Paris ətrafında iĢləyən kiçik karetada yol gedərək, 

nəhayət, Fantina günortadan sonra Monfermeylə çatdı. Bulanje küçəsinə getdi. 

Fantina Tenardyenin meyxanası yanından keçərkən, nəhəng yelləncəkdə yellənən iki kiçik 

qızcığazı görüb, heyrət içində qaldı; bu gözəl mənzərə onu büsbütün valeh etdi. 

Ġnsanlar valeh ola bilirlər. Bu iki qızcığaz ananı məftun etmiĢdi. 

Fantina durub böyük bir həyəcanla onlara baxırdı. Mələklərin burada olması cənnətin yaxında 

olduğuna bir iĢarədir. Fantina, sanki, bu meyxana üzərində taleyin təyin etdiyi əsrarlı ―elə budur 

ki, var‖ sözlərini oxumuĢdu. UĢaqlar, Ģübhəsiz ki, bəxtiyar idilər. Fantina heyran nəzərlərlə 

onlara baxırdı. O, bu mənzərəyə o qədər məftun olmuĢdu ki, artırmada oturan qadın nəğməsini 

oxuyarkən, bir az fasilə verdiyi zaman, Fantina özünü saxlaya bilmədi və yuxarıda qeyd 

etdiyimiz sözləri söylədi: 

– Xanım, nə sevimli uĢaqlarınız var! 

Ən zalım insanlar belə uĢaqlarının oxĢadığını görüncə, yumĢalırlar. Qızların anası baĢını 

qaldırdı, təĢəkkür etdi və sonra Fantinanı qapının qarĢısındakı oturacaq üzərində oturtdu, özü isə 

astanada oturmuĢdu. Qadınlar söhbətə baĢladılar. 

Ġki balaca qızın anası: 

– Mənim adım madam Tenardyedir, – dedi. – Bu meyxana da mənimlə ərimindir. 

Sonra yenə nəğməsinə davam edərək diĢarası bir bənd də oxudu. 

 

Belə də lazımdır, – dedi cəngavər. 

Səfərə çıxıram mən Fələstinə. 

 

Madam Tenardye kürənsaçlı, kök, kobud bir qadındı; zahirindən ―tuman geymiĢ əsgərə‖ 

oxĢayırdı. Çox qəribədir ki, bununla bərabər onun üzündə, çoxlu roman oxuduğundan, bir 

xumarlıq əlaməti sezilirdi; kiĢilərin hərəkətini təqlid etməsi ona qarĢı nifrət oyadırdı. Köhnə 

romanları oxumaq bu cür meyxana qadınlarının xəyalatını zənginləĢdirməklə bərabər, onlara 

qəribə bir təsir buraxır. O, hələ gənc idi, otuz yaĢı ancaq ola bilərdi. Artırmada oturan bu qadın 

---

ayağa durmuĢ olsaydı, yarmarka balaqanlarını gəzib dolaĢan nəhəng qadınlar kimi uca boyu və 

enli çiyinləri yolçu qadını hürküdərək, ona qarĢı etimadını büsbütün dağıdar və aĢağıda 

söylədiyimiz hadisə də olmazdı. Bəzən bir adamın taleyi birisinin ayaq üstə və ya oturmuĢ halda 

olduğundan asılı ola bilər. 

Yolçu qadın sərgüzəĢtini bir az dəyiĢmiĢ Ģəkildə söylədi. 

Fəhlə bir qadındır, əri ölmüĢdür; Parisdə iĢ tapmadığından, iĢləmək üçün öz vətəninə gəlmiĢdir, 

Parisi bu gün səhər tezdən tərk edib piyada olaraq yola çıxmıĢdır; uĢağını qucağında gətirdiyi 

üçün yorulmuĢ və Vilemonbla gedən bir dilicana minmiĢdir; Vilemonbldan Monfermeylə də 

piyada gəlmiĢdir; doğrudur, uĢaq hərdənbir özü də azacıq ayaqla gəlmiĢdir, axı o hələ körpədir, 

onu qucağına almıĢ və indi də qucağında yatmıĢdır. 

Bu sözləri deyərkən qızının yanağından elə bir ehtirasla öpdü ki, uĢaq oyandı. Anasının gözləri 

kimi iri mavi gözlərini açdı, ətrafına baxdı. Görəsən, o nəyə baxırdı? O ciddi, bəzən də sərt bir 

nəzərlə heç bir Ģeyə və hər bir Ģeyə baxırdı. Bu hal balaca uĢaqların məsumluğuna məxsus bir 

sirdir ki, xeyirxahlığımızın tökdüyü qaĢqabağa qətiyyən bənzəməz. Elə zənn etmək olar ki, bu 

uĢaqlar mələk olduqlarını bilir, bizə isə yalnız insana baxan kimi baxırlar. Sonra qızcığaz güldü 

və anasının onu tutmağa çalıĢmasına baxmayaraq, dəcəllik etmək istəyən kiçik bir məxluqun 

yenilməz mətanəti ilə sürüĢüb yerə düĢdü. Birdən yelləncəkdə yellənən iki qızcığazı görüb durdu 

və sevincindən dilini çıxardı. 

Qızların anası uĢaqları azad edib yelləncəkdən götürdü. 

– Bir yerdə oynayın, – dedi. 

Bu yaĢlarda bir-birilə tanıĢ olmaq asandır. Bir dəqiqədən sonra artıq uĢaqlar bir yerdə oynayaraq, 

torpağın içində dəliklər, quyular qazırdılar. UĢaqlar bundan böyük zövq alırdılar. 

Yeni gələn qızcığaz olduqca Ģən idi; ana nə qədər mərhəmətli olarsa, uĢaq da o qədər Ģən olar; 

uĢaq bir çöp tapıb, böyük bir surət və ciddiyyətlə üskük boyda kiçik bir quyu qazmağa baĢladı. 

Məzarçının iĢini uĢaqlar görəndə bu iĢ Ģən olur. 

Qadınlar söhbətlərində davam edirdilər. 

– Qızınızın adı nədir? 

– Kozetta... 

Kozetta – Efrazi. Qızın adı Efrazi idi. Anası, ümumiyyətlə, anaların və xalqın Xosefanı Pepitaya, 

Fransuazanı Siletaya dəyiĢməyə çalıĢdığı kimi qəĢəng olsun deyə, Efrazini Kozettaya çevirmiĢdi. 

Bu cür uydurma sözlər etimoloqların elmi nəticələrində böyük bir qarıĢıqlıq əmələ gətirir. Biz bir 

qarı tanıyırdıq ki, Teodoranı Nyona çevirmiĢdi. 

– Neçə yaĢındadır? 

– Üç yaĢına az qalıb. 

– Mənim böyük qızımla yaĢıddır. 

Bu aralıq balaca qızlar bir yerə yığıĢıb böyük bir heyrət içində baxırdılar. Birdən mühüm bir 

hadisə oldu: torpağın içindən iri bir qurd çıxırdı; qızlar həm qorxur, həm də heyrət edirdilər. 

Onların balaca baĢları bir-birinə toxunurdu; bu baĢlar, sanki, nur dairəsi içində idi. 

Tenardye: 

– Baxın, – dedi, – uĢaqlar bir-birinə nə tez alıĢır! Kənardan baxan bunları üç bacı zənn edər! 

Bu sözlər o biri ananın qəlbində bir qığılcım kimi parladı. Meyxanaçı qadının əlindən yapıĢıb 

diqqətlə ona baxdı: 

– Razı olarsınızmı uĢağım sizdə qalsın? – dedi. 

Madam Tenardye nə bəli, nə yox dedi, bəlkə, təəccübə oxĢar bir hərəkət göstərdi. 

Kozettanın anası sözünə davam edərək: 

– Bilirsinizmi, – dedi, – mən qızımı özümlə bərabər vətənimə apara bilməyəcəyəm. Bu mənim 

iĢimə mane ola bilər. UĢaqla birlikdə iĢ tapmaq çətindir. Bizim yerlərdə adamlar çox 

qəribədirlər. Allah özü məni sizə rast gətirmiĢdir. UĢaqlarınızı bu qədər qəĢəng, bu qədər təmiz, 

bu qədər məmnun gördükdə, ürəyim fərəhdən çırpındı, öz-özümə dedim: ―Nə yaxĢı anadır‖; hə 

bu yaxĢı oldu: üç bacı olarlar. Bir də mən tezliklə qayıdacağam. UĢağımı yanınızda saxlamağa 

razısınızmı? 

Madam Tenardye: 

---

– Bu barədə fikirləĢmək lazımdır, – dedi. 

– Ayda altı frank verə bilərəm. 

Bu halda meyxananın içindən bir kiĢi səsi gəldi: 

– Yeddi frankdan aĢağı olmaz. Həm də altı ay üçün qabaqca verməlisiniz. 

Tenardye dedi: 

– Altı dəfə yeddi – qırx iki. 

Qadın: 

– Verərəm, – deyə razılaĢdı. 

KiĢi səsi: 

– Bundan baĢqa, ilk xərclər üçün on beĢ frank da lazımdır, – dedi. 

Madam Tenardye yenə nəğmə oxuya-oxuya hesab etdi: 

– Cəmi əlli yeddi frank edir. 

 

Belə də lazımdır, – dedi cəngavər. 

 

Qadın: 

– Verərəm, – dedi – Mənim səksən frankım var. Hələ bir az da yol üçün qalar. Əlbəttə, piyada 

getməli olacağam, ancaq orada iĢləyib pul qazanaram və bir qədər topladıqdan sonra gəlib balaca 

qızımı apararam. 

KiĢi səsi: 

Bəs uĢağın paltarı varmı? – dedi. 

Madam Tenardye: 

– DanıĢan mənim ərimdir, – dedi. 

– Bəli, bəli, əziz balamın paltarı çoxdur, onun əriniz olduğunu dərhal baĢa düĢdüm, xanım. Bəli, 

onun gözəl üst-baĢı var! Hər dəstdən bir düjün, əsl bir xanım kimi ipək paltarları vardır. Budur, 

hamısı torbanın içindədir. 

KiĢi səsi: 

– Torbadakı Ģeylərin hamısını verməlisiniz, – dedi. 

Qadın: 

– Əlbəttə, – dedi, – mən öz balamı heç çılpaq qoya bilərəmmi? 

Bu halda meyxanaçı göründü. 

– Çox yaxĢı, – dedi. 

Alver baĢ tutdu. Qızın anası o gecə meyxanada qaldı, pullarını verdi və qızını qoydu. Kozettanın 

paltarları çıxarıldıqdan sonra xeyli yüngülləĢmiĢ olan torbasını bağlayıb ertəsi gün səhər 

sübhdən, tezliklə gedib yerinə çatmaq ümidi ilə yola düĢdü. Belə ayrılıq zahirən adama sakit 

görünür, lakin, hər halda, ümidsizliklə dolu olur. 

Tenardyegilin qonĢuluğunda olan bir qadın yolda qızın anasına rast gəlmiĢ və evə döndüyü 

zaman demiĢdi: 

– Yoldan hönkür-hönkür ağlayaraq gedən bir qadına rast gəldim, elə bərk ağlayırdı ki, ürəyim 

partlamağa gəldi. 

Kozettanın anası getdikdən sonra meyxanaçı öz arvadına: 

– Ġndi mən bu pulla sabah vaxtı qurtaran borcumu verə bilərəm, – dedi, – yüz on frank borcum 

var idi, ancaq əlli frank çatmırdı. Bilirsən, bu pul olmasaydı, yəqin ki, iĢim məhkəməyə veriləcək 

və vekselim də etibarsız hesab ediləcəkdi. Sən bu gün kiçik qızlarınla yaxĢı tələ qurmuĢdun. 

Tenardyenin arvadı: 

– Sözün düzü, mən heç bu fikirdə deyildim, – deyə cavab verdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Ġki Ģübhəli Ģəxslə ötəri tanıĢlıq. 

 

Tələyə düĢən siçan çox balaca idisə də, piĢik belə pis ovla da məmnun qaldı. 

---

Tenardyelər necə adam idilər? 

Onlar haqqında bir neçə söz demək lazım gəlir, sonra əskik olanları tamamlarıq. 

Bu iki məxluq nadan olsa da, iĢləri yaxĢı gedən, oxumuĢ olsa da artıq düĢkün olan insanların 

mənsub olduqları aralıq bir sinfə, orta deyilən siniflə aĢağı deyilən sinif arasında mövcud olan və 

fəhlənin namuslu həyəcanlarından, həm də burjuanın düzlüyündən məhrum olmaqla bərabər, 

ikinci sinfin bəzi nöqsanlarını və birinci sinfin demək olar ki, bütün qəbahətlərini birləĢdirən bir 

sinfə mənsub idi. 

Tenardyelər məĢum bir alovun təsadüfi təsiri altında azman bir Ģey ola biləcək kiçik təbiətli 

adamlar sırasına mənsub idilər. Arvadın təbiətində heyvani hisslər gizlənmiĢdi, ərin xasiyyətində 

isə fitri bir alçaqlıq vardı. Hər ikisi pislikdə sürətli bir tərəqqi göstərmək üçün son dərəcə 

bacarıqlı idi. Bəzi adamlar var ki, xərçəng kimi daim qaranlığa doğru çəkilir; ömürlərində irəliyə 

getmək əvəzinə geriyə gedirlər. Öz mənəvi eybəcərliklərini artırmaq üçün həyat təcrübələrini 

alət edirlər və pozularaq iĢıqdan qaranlığa doğru sürünürlər. Tenardyelərin də xasiyyəti belə idi. 

Xüsusilə Tenardyenin özü elmi-sima aləminə pis təsir bağıĢlayacaq bir görünüĢdə idi. Bəzi 

adamlar var ki, onlara bir dəfə baxmaqla etibarsız olduqlarını dərhal duyursan. Onlar hər bir 

cəhətdən Ģübhəli görünürlər. Bu cür adamların keçmiĢləri həyəcanlı, gələcəkləri isə dəhĢətli olur. 

Burada hər Ģey gizlidir, onların nə etmiĢ olduqlarından və nə edəcəklərindən heç bir kəsin xəbəri 

olmur. Onların qaĢqabaqlı görünüĢü necə adam olduqlarını göstərir. Bir söz söylədiklərini eĢidən 

və ya hərəkətlərini görən kimi, o saat bunların keçmiĢlərində gizlənən və gələcəklərini dumanla 

bürüyən qorxunc sirləri müĢahidə etmək olar. 

Özünün dediyinə inanmaq mümkünsə, bu Tenardye vaxtilə əsgərlik etmiĢdi, hətta serjant 

olduğunu da söyləyirdi. Ola bilsin, 1815-ci il müharibəsində iĢtirak etmiĢdi və dediyinə görə, bir 

qədər qəhrəmanlıq da göstərmiĢdi. Bunun kim olduğunu irəlidə görəcəyik. Meyxananın 

üstündəki lövhə onun hərbi qəhrəmanlıqlarına bir iĢarə idi. Tenardye bu lövhəni özü çəkmiĢdi, 

çünki hər bir iĢdə alayarımçıq qabiliyyəti vardı, amma çox pis çəkmiĢdi. 

O elə bir dövr idi ki, köhnə klassik roman ―Kleliya‖ səviyyəsindən ―Lodoiske‖ səviyyəsinə 

düĢmüĢ və aristokratik roman kimi qalmaqda davam edərək, getdikcə pozulmuĢ və madmazel de 

Sküderinin madam Burnon Malarma və madam de’Lafayetin madam Bartelemi-Adoya 

çevrilməsi ilə Paris qapıçı qadınlarının eĢqlə dolu qəlblərini alovlandırmıĢ, Paris qəsəbələrində 

yaĢayan qızların qəlblərini belə təxrib etmiĢdi. Madam Tenardyenin zehni inkiĢafı bu cür 

kitabların mütaliəsindən uzağa getmirdi. Bu onun qidası idi. Madam Tenardye ağlının son 

əlamətlərini bu kitablar içində qərq edirdi. Məhz buna görədir ki, ilk cavanlıq illərində, hətta bir 

az sonra da o, ərinə nisbətən bir az xəyalpərəst görünürdü, əri isə dərrakədən məhrum olmayan 

bir quldur, qrammatikadan baĢqa bəzi hikmətlər əldə etmiĢ bir əxlaqsız, sadə görünən, lakin 

hiyləgər bir adam idi. Hissiyyat məsələlərinə gəlincə, o, Piqo-Lebrenin pərəstiĢkarlarından idi. 

Öz jarqonunda söylədiyi kimi, ―arvad tayfası məsələsində tam mənası ilə misli olmayan bir 

heyvan idi. Arvadı özündən on iki-on beĢ yaĢ cavan olardı. Zaman keçdikcə, onun Ģairanə bir 

surətdə sallanan telləri ağarmağa baĢladıqda, Pamellanın arxasından kinli qadın sifəti 

göründükdə, madam Tenardye baĢı axmaq romanlarla doldurulmuĢ yoğun bir qadına döndü. 

Lakin səfeh kitabların mütaliəsi nəticəsiz olmur. Bunun təsiri altında da böyük qızının adını 

Eponina qoymuĢdular. Kiçik qızına gəlincə, bunun adını az qala Gülnar qoymaq istəyirdilər, 

lakin taleyində baĢ vermiĢ xoĢbəxtlikdən ona ancaq Azelma adını verməklə kifayətlənmiĢdilər. 

Buna səbəb də Dükre-Düminilin romanının nəĢr edilməsi olmuĢdu. 

Sözarası bunu da deyək ki, bəhs etdiyimiz və adlar anarxiyasından ibarət olan bu məzəli dövrdə 

hər bir Ģey o qədər də gülünc və yüngül deyildi. Qeyd etdiyimiz bu romantik ünsürlərdən baĢqa 

bu dövrdə ictimai xarakterli əlamətlər də vardı. Bizim zəmanəmizdə, görürsən, sadə bir çoban 

uĢağını Artur, Alfred, yaxud Alfons adlandırırlar; vikontları isə – əgər vikontlardan bir əsər 

qalmıĢsa – Tom, Per, yaxud Jak adlandırırlar. ―Zərif‖ adların plebeylərə, kəndli adlarının isə 

aristokratlara keçməsinin özü də bərabərliyin bir əks-sədasıdır, hər bir Ģeydə olduğu kimi, burada 

da yeni əhval-ruhiyyənin sarsılmaz təsiri görünür. Zahirən uyğunsuzluq kimi görünən bu 

hadisədə böyük və dərin bir məna vardır ki, o da Fransa inqilabıdır. 

 

---

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Torağay. 

 

Həyatda müvəffəqiyyət qazanmaq üçün alçaq olmaq kifayət deyildir. Meyxananın iĢi pis gedirdi. 

Yolçu qadının vermiĢ olduğu əlli yeddi frank sayəsində Tenardye vekselinin etibarsız elan 

edilməməsinə və borcunun ödənilməsinə nail ola bilmiĢdi. Lakin bir ay keçmədi ki, yenə pula 

ehtiyac hiss etməyə baĢladılar. Arvadı Kozettanın paltarlarını Parisə aparıb lombarda altmıĢ 

franka girov qoymuĢdu. Bu pullar da xərclənib qurtardıqdan sonra, Tenardyelər Kozettaya, 

evlərində yazıqları gəlib saxladıqları yoxsul bir qız nəzəri ilə baxmağa və o cür də rəftar etməyə 

baĢladılar. Qızın daha paltarı olmadığından, indi ona Tenardyenin qızlarının köhnə paltarlarını, 

yəni cır-cındır geyindirirdilər. Onu itdən bir az yaxĢı, piĢikdən bir az pis olaraq, yemək artığı ilə 

bəsləyirdilər. Əslinə baxsan, itlə piĢik yemək vaxtı qızın daimi yoldaĢları idi, Kozetta onlarla 

bərabər və onların yemək yedikləri qaba bənzər ağac bir qabda yemək yeyirdi. 

Ġrəlidə görəcəyimiz kimi, qızın anası Monreyl-sür-Merdən hər ay məktub yazaraq, daha doğrusu, 

yazdıraraq balasının necə olduğunu xəbər alırdı. Tenardye hər dəfə ona Kozettanın yaxĢı 

olduğunu kağızla bildirirdi. 

Altı ay keçdikdən sonra, Kozettanın anası, yeddinci ay üçün yeddi frank göndərdi və aydan-aya 

müntəzəm surətdə pul göndərməyə baĢladı. Lakin bir il keçmədi ki, Tenardye bir gün: 

– Amma bizim baĢımızı yaman tovlayır ha! – dedi. – Onun yeddi frankından bizə nə olacaq? 

Bunu deyib məktub yazaraq ondan ayda on iki frank tələb etdi. UĢağının ―gözəl‖ yaĢadığına və 

bəxtiyar olduğuna əmin olan anası ayda on iki frank göndərməyə baĢladı. 

Bəzi adamlar vardır ki, birinə nifrət bəsləmədən, baĢqalarını sevə bilməzlər. Madam Tenardye öz 

qızlarını çox sevdiyindən, yad qıza nifrət bəsləyirdi. Ana məhəbbətinin belə alçaq bir forma 

alacağını düĢünmək ağır Ģeydir. Kozettanın evdə çox az bir yer tutduğuna baxmayaraq, madam 

Tenardye elə düĢünürdü ki, guya, bu balaca uĢaq onun qızlarının nəfəs aldığı havanı ağırlaĢdırır. 

Bu qadın, özünə bənzər bir çox qadınlar kimi, hər gün müəyyən miqdarda oxĢamaq və nəvaziĢ 

etmək duyğusuna malik olmaqla bərabər, savaĢmaq və söyüĢmək ehtiyacı da hiss edirdi. Kozetta 

yanında olmasaydı, çox ehtimal ki, öz qızlarını bu qədər sevdiyinə baxmayaraq, onları oxĢadığı 

kimi kötəklərdi də, lakin bu yad uĢaq kötəklərin hamısını öz üzərinə götürdüyü üçün 

Tenardyenin qızlarına böyük xidmət göstərirdi. Tenardyenin qızlarına isə yalnız nəvaziĢ 

göstərilirdi. Kozettanın hər bir hərəkəti baĢına bir çox kobud və haqsız cəzaların yağdırılmasına 

səbəb olurdu. Zavallı və aciz qızcığaz! Onun nə yer üzündə nələr olduğundan, nə də Allahdan 

xəbəri vardı; daim cəza alır, daim döyülür, söyülür və qarĢısında ana məhəbbətinin səhər 

Ģəfəqləri altında yaĢayan, özü kimi iki balaca məxluq görürdü. 

Madam Tenardye Kozetta ilə çox pis rəftar edirdi; Eponina ilə Azelma da Kozetta ilə pis rəftar 

edirdi. Bu yaĢlarda uĢaqlar analarının eyni olurlar, yalnız həcmləri kiçik olur, bundan baĢqa heç 

bir fərqləri yoxdur. 

Beləliklə, bir il, daha sonra bir il də keçdi. 

Kənddə deyirdilər ki: 

– Tenardyelər nə yaxĢı adamlardır. Özləri varlı olmadıqları halda, kimsəsiz, yoxsul bir uĢağı 

saxlayırlar. 

Hamı Kozettanın anası tərəfindən atıldığını zənn edirdi. 

Bir aralıq Tenardye, kim bilir hansı gizli yollarla, uĢağın bic olduğunu, anasının da bunu açıb 

meydana çıxarmayacağını öyrənərək, bu məxluqun böyüyüb boy atdığını və çox yediyini irəli 

sürməklə, anasından ayda on beĢ frank tələb etdi, əks təqdirdə uĢağı qaytaracaqlarını anasına 

bildirdi.  

Meyxanaçı: ―Qoy məni çox qızıĢdırmasın, – deyirdi, – yoxsa bu haramzadanı üstünə atar və 

bütün sirlərini açıb tökərəm; uĢağın saxlanmaq haqqını artırmalıdır‖. Kozettanın anası da ayda 

on beĢ frank verməyə baĢladı. 

Ġllər gəlib keçirdi; uĢaq böyüyür, böyüdükcə dərd-bəlası da artırdı. 

---

Hələ Kozetta balaca ikən, o biri iki uĢağın əziyyətini çəkirdi; lakin bir az böyüdükdə, yəqin, beĢ 

yaĢına çatdıqda, bütün evin xidmətçisi oldu. 

Ġndi deyəcəklər ki, beĢ yaĢında belə Ģey mümkün deyildir. Əfsus, bu belədir ki, var. Ġctimai 

münasibətlər baĢ verəndə adamın yaĢına baxmaz. Hələ bir az bundan əvvəl Dümolar adlı 

birisinin məhkəməsi buna sübut deyildirmi? Dümolar yetim qalır və sonradan quldur olur. Rəsmi 

sənədlərin təsdiq etdiyinə görə, o, hələ beĢ yaĢında ikən, ata-anasını itirdikdən sonra, öz baĢını 

özü dolandırır və oğurluq edirmiĢ‖. 

Kozettanı hər yerə göndərir, ona otaqları, həyəti, küçəni süpürtdürür, qabları yudurdur və hətta 

ağır iĢlər də gördürürdülər. Hələ də Monreyl-sür-Merdə olan anası axır zamanlarda pulları vaxtlı-

vaxtında göndərmədiyi üçün Tenardyelər belə rəftar etməkdə özlərini büsbütün haqlı bilirdilər. 

Bir neçə ay olardı ki, Kozettanın anası pul göndərmirdi. 

Fantina Monfermeylə bu üç il keçdikdən sonra qayıtmıĢ olsaydı, qızını tanımazdı. Bu evə 

girərkən o qədər qəĢəng, o qədər təravətli olan balaca Kozetta, indi xeyli arıqlamıĢ və yazıq bir 

görünüĢ almıĢdı. Onun bütün hərəkətlərində qorxaqlıq hiss olunurdu. 

Tenardyelər onun barəsində: 

– Bədzat qızdır, – deyirdilər. 

Haqsızlıq Kozettanı qüssələndirmiĢ, yoxsulluq isə çirkinləĢdirmiĢdi. Onun iri və qəĢəng 

gözlərindən baĢqa heç nəyi qalmamıĢdı; bunlara baxdıqda, adamın ona yazığı gəlirdi, çünki bu 

gözlər xırda olsaydı, bu qədər dərdi, qüssəni onlarda sezmək olmazdı. 

Hələ altı yaĢına çatmamıĢ bu zavallı uĢağın səhərin soyuğunda günəĢ doğmadan, göyərmiĢ 

kiçicik əlləri bir süpürgə alıb, cındır paltarı içində soyuqdan titrəyə-titrəyə, soyuq yanağından 

göz yaĢı axıdaraq, küçəni süpürdüyünü görmək son dərəcə qəmli bir mənzərə idi. 

Məhəllədə ona ―Torağay‖ deyirdilər. Xalq ad qoymağı çox sevir; kiçik bir quĢdan çox yer 

tutmayan, daim titrəyən, qorxan, evin və kəndin içində hələ hamının yatdığı bir zamanda, dan 

yeri ağarmamıĢ hər kəsdən əvvəl küçələrdə və çöldə görünən bu uĢağı torağaya bənzətmiĢ və ona 

bu adı qoymuĢdular. 

Ancaq bu zavallı torağay heç ötməzdi. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Qara ĢüĢə istehsalında tərəqqi. 

 

Monfermeyl əhalisinin sözünə görə, uĢağını atıb getmiĢ olan bu ananın baĢına, görəsən, nə gəldi? 

O harada idi? Nə edirdi? 

Kiçik Kozettasını Tenardyenin evində qoyduqdan sonra o, yoluna davam edib, Monreyl-sür-Mer 

Ģəhərinə gəlib çatdı. 

Biz artıq bu hadisənin 1818-ci ildə olduğunu bilirik. 

Fantina öz vətənini buraxıb getdiyi zamandan on il keçmiĢdi. Monreyl Ģəhəri tamam dəyiĢmiĢdi. 

Fantina səfalət pillələri ilə aĢağı enməkdə ikən, doğma Ģəhəri tərəqqi edib yüksəlirdi. 

Onun gəliĢindən təqribən iki il əvvəl kiçik ölkələr üçün böyük bir hadisə olan sənaye dönüĢü 

əmələ gəlmiĢdi. 

Bu hadisənin böyük əhəmiyyəti olduğundan, onu bütün təfərrüatı ilə izah etməyi və bəlkə də, 

xüsusilə qeyd etməyi lazım bilirik. 

Monreyl Ģəhərində qədim zamanlardan bəri Ġngiltərə və Almaniyadakı istehsalata təqlid edərək, 

daĢ kömürdən və qara ĢüĢədən bəzək Ģeyləri hazırlamağı bir peĢə halına gətirmiĢdilər. Lakin 

xammal bahalı və əmək haqqı çox olduğu üçün bu peĢənin vəziyyəti çox pis idi, bu hal fəhlələrin 

əmək haqqına da təsir edirdi. Fantina vətəninə qayıtdığı zaman isə, bu ―ĢüĢə mal‖ sahəsində 

görünməmiĢ bir dəyiĢiklik əmələ gəlmiĢdi. 1815-ci ilin axırlarında oraya heç kəsin tanımadığı bir 

adam gəlib həmin məmulatı hazırlamaq iĢində qatranı yapıĢqanla və qolbaq hazırlayanda döymə 

üsulunu tökmə üsulu ilə əvəz etmək fikrinə gəlmiĢdi. Bu kiçik bir dəyiĢiklik böyük bir inqilab 

törətmiĢdi. 

---

Əvvələn, bu kiçik dəyiĢiklik dərhal xammalı ucuzlaĢdırdı və bu ucuzluq da əmək haqqının 

artırılmasına imkan verib ölkənin yüksəliĢinə səbəb oldu; ikincisi, bu yenilik məhsulun 

keyfiyyətini yaxĢılaĢdırdı, bununla da müĢtərilərin sayı artdı, üçüncüsü, bu məmulatı daha ucuz 

sataraq, qazancı üç dəfə artırmaqla bərabər, fabrikantın da gəlirini xeyli artırdı. 

Beləliklə, bir ideya üç nəticə verdi. 

Üç il keçmədi ki, bu ixtiranın sahibi varlı bir adam oldu və eyni zamanda ölkənin də 

varlanmasına səbəb oldu ki, bu daha yaxĢı Ģeydir. Departamentdə onu tanıyan yox idi. Haradan 

gəldiyindən və keçmiĢindən heç kəs bir Ģey bilmirdi. 

Bu ölkəyə onun ancaq bir neçə yüz frankdan ibarət kiçik bir sərmayə ilə gəlmiĢ olduğunu 

söyləyirdilər. 

Ağıllı bir fikrin yerinə yetirilməsi üçün sərf edilmiĢ olan bu kiçik sərmayə, intizam və təfəkkürün 

fəaliyyəti sayəsində həm özünün varlanmasına, həm də bir ölkənin varlanmasına səbəb olmuĢdu. 

Monreylə gəldiyi zaman o, paltarı ilə, danıĢığı və hərəkətləri ilə adi bir fəhləyə oxĢayırdı. 

ġaiyəyə görə, bu adam balaca Monreyl Ģəhərinin küçələrində soyuq bir dekabr axĢamı, torbası 

çiynində, əsası əlində kimsənin gözünə çarpmadan yeriməkdə ikən, Ģəhərdə böyük bir yanğın 

əmələ gəlmiĢdi, Ģəhər idarəsi yanırdı. Bu adam canından keçərək özünü odun içinə atıb, 

yanmaqda olan iki uĢağı qurtarmıĢdı, bunlar jandarm kapitanının uĢaqları idi. Bu təsadüfə görə 

kimsə ondan pasport soruĢmadı. Adını sonralar öyrənmiĢdilər. Ona Madlen baba deyirdilər. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Madlen. 

 

Bu, əlli yaĢlarında dalğın baxıĢlı və mərhəmətli bir adamdı. Onun haqqında bundan baĢqa heç bir 

Ģey söyləmək mümkün deyildi. 

Onun kəĢfi sayəsində sənayenin sürətlə inkiĢaf etməsi ilə Monreyl az bir müddət içində mühüm 

bir ticarət mərkəzinə çevrilmiĢdi. Hər il külli miqdarda qara ĢüĢə tələb edən Ġspaniya böyük 

sifariĢlər verirdi. Artıq Monreyl bu iĢdə London və Berlinlə rəqabət edəcək bir halda idi. Madlen 

babanın götürdüyü qazanclar o qədər çox idi ki, hələ ikinci il böyük bir fabrik tikməyə nail oldu. 

Bu fabrikin iki hissəsi vardı: biri kiĢilər üçün, o biri qadınlar üçün. Ehtiyacı olan hər kəs oraya 

gəldikdə, həm çörək, həm də iĢ tapacağına əmin idi. Madlen baba kiĢilərdən çalıĢqanlıq, 

qadınlardan əxlaq, hər kəsdən isə namuslu iĢ tələb edirdi. Qadın və kiĢilərin emalatxanalarını bir-

birindən ayırmaqla qızların da, qadınların da namuslu qalmasına xidmət etmiĢdi. Bu məsələdə o, 

sarsılmaz bir iradəyə malikdi. Monreyl bir qarnizon Ģəhəri olduğundan, orada səfalətə daha çox 

təsadüf edilə bilərdi. Xülasə, onun bu Ģəhərə gəliĢi və Ģəhərdə yaĢaması əhali üçün böyük bir 

bəxtiyarlıq oldu. Madlenin bu Ģəhərə gəliĢindən əvvəl ölkə büsbütün yuxu içində idi; indi isə 

Ģəhərdə böyük bir canlanma hiss olunur və hər yerdə sağlam əmək həyatı qaynamağa baĢlayırdı. 

Hər yerdə böyük bir ruh yüksəkliyi duyulurdu. ĠĢsizlik və yoxsulluq unudulmuĢdu. Artıq cibində 

azdan-çoxdan pulu olmayan adam tapılmazdı. Ġçində heç olmasa azacıq belə sevinc görünməyən 

heç bir yoxsul evi yox idi. 

Madlen baba hər kəsi iĢə götürürdü. O, adamlardan ancaq namuslu adam olmağı, namuslu 

―qadın olmağı‖ tələb edirdi. 

Dediyimiz kimi, Madlen baba yaratmıĢ olduğu və rəhbərlik etdiyi bu qızğın fəaliyyət içində 

özünə böyük bir sərvət qazanmıĢdı, lakin onda adi tacirləri təəccübləndirən bir hal vardı: onun 

üçün qazanc əsas məsələ deyildi. BaĢqalarını çox və özünü az düĢünən kimi görünürdü. Hamıya 

məlum olduğuna görə, hələ 1820-ci ildə o, Lafit bankına öz adına altı yüz otuz min frank pul 

qoymuĢdu; lakin bu altı yüz otuz min frankı özü üçün banka qoymazdan əvvəl, o Ģəhər və 

yoxsullar üçün bir milyondan artıq pul sərf etmiĢdi. 

 

Xəstəxana üçün çox az pul buraxılırdı; Madlen xəstəxanada öz hesabına on daha çarpayı 

düzəltmiĢdi. Monreyl iki məhəlləyə bölünmüĢdü: yuxarı məhəllə, aĢağı məhəllə. Madlenin 

yaĢadığı aĢağı məhəllədə yalnız bircə məktəb vardı ki, bu da uçmaqda olan yoxsul bir daxmaya 

---

bənzəyirdi. O, bu məhəllədə biri oğlanlar, o biri qızlar üçün iki yeni məktəb tikdirmiĢdi. Bu 

məktəbdəki iki müəllimə öz hesabına olaraq, hökumətin verdiyi maaĢdan iki dəfə artıq maaĢ 

verirdi; buna görə də bir dəfə öz heyrətini bildirən bir Ģəxsə Madlen baba: ―Dövlətin ən mühüm 

məmurları süd anaları ilə məktəb müəllimləridir‖,- deyə cavab vermiĢdi. O, öz hesabına bir 

yetimxana düzəltmiĢdi ki, bu da o zamanlar Fransada böyük bir yenilikdi; bundan baĢqa, qoca və 

Ģikəst fəhlələr üçün də yardım kassası düzəltmiĢdi. Fabrik bir məhəllə mərkəzinə çevrildiyi üçün, 

ətrafı az bir zamanda yeni bir məhəllə və evlərlə əhatə olunmuĢdu; məhəllədə bir çox yoxsul ailə 

olduğundan, Madlen pulsuz bir aptek də açmıĢdı. 

Fəaliyyətə təzə-təzə baĢladığı zamanlarda bəzi adamlar: ―Bu varlanmaq istəyən bir hiyləgərdir‖, 

– deyirdilər. Madlen babanın özü varlanmaqdan əvvəl ölkəni varlandırdığını gördükdə yenə o 

adamlar: ―O Ģöhrətpərəstdir‖, –  demiĢdilər. Bu adam dindar olduğundan və hətta müəyyən 

dərəcədə dini ayinlərə riayət etdiyindən – bu isə o zamanlar tərifəlayiq bir xasiyyət sayılırdı – bu 

ehtimal həqiqətə daha çox bənzəyirdi. O, hər bazar günü qayda ilə səhər ibadətinə gedərdi. Hər 

yerdə gözünə rəqib görünən yerli deputat bunun dindarlığından dərhal təĢviĢə düĢdü. Ġmperiya 

dövründə qanunverici məclisdə əyləĢən bu deputat, konqreqasiya üzvlərindən FuĢe adı ilə Ģöhrət 

tapmıĢ Oqrant hersoqunun dini görüĢlərini qəbul edirdi. FuĢe onun dostu və hamisi idi. Bu 

deputat xəlvət yerlərdə Allaha azacıq istehza da edirdi. Bununla belə varlı fabrikant Madlenin 

hər səhər saat yeddidə ibadətə getdiyini bildikdə, bu qərara gəldi ki, Madlen onun rəqibi ola 

bilər, buna görə də ibadət məsələsində Madleni ötüb keçmək fikrinə düĢdü. O, iezuitlərdən birini 

özünə ruhani ata qəbul edərək, həm səhər, həm də axĢam ibadətinə getməyə baĢladı. O zamanlar 

Ģöhrətpərəstlər dünya nemətlərinə Allaha səcdə etməklə nail olurdular. Rəqabətdən doğan bu 

qorxudan yalnız Allah-taala deyil, yoxsullar da qazanırdılar, çünki onun sayəsində hörmətli 

deputat da xəstəxanada iki çarpayının xərcini öz öhdəsinə götürdü və beləliklə, xəstəxanada on 

iki yer təmin edilmiĢ oldu. 

1819-cu ildə günlərin birində Ģəhərə belə bir xəbər yayıldı: Madlen baba prefekt cənablarının 

tövsiyəsinə görə və ölkəyə göstərmiĢ böyük xidmətləri üçün kral tərəfindən Monreyl-sür-Mer 

Ģəhərinin meri təyin olunacaqdır. Bu adamı Ģöhrətpərəst hesab edənlər sevinərək hər yerdə: 

―Aha, gördünüzmü, biz deyən oldu‖ deyə bağırmağa baĢladılar. Bütün Monreyl əhalisi həyəcana 

gəldi. Xəbər əsassız deyildi. Bir neçə gündən sonra ―Moniter‖ qəzetində Madlenin Ģəhər meri 

təyin edilməsi xəbəri dərc edildi. Madlen baba ertəsi gün bu vəzifədən boyun qaçırdığını bildirdi. 

Yenə həmin 1819-cu ildə Madlenin icad etdiyi üsulda istehsal edilən məmulat sənaye sərgisində 

göründü; yoxlama heyətinin məruzəsi üzrə kral Madlenə Fəxri legion niĢanı verdi. ġəhər yenə 

həyəcana gəldi. Hamı ―Hə! Gördünüzmü! Məqsədi niĢan almaq imiĢ!‖ deyə bağırmağa baĢladı. 

Madlen baba niĢanı da qəbul etmədi. 

Bu adam, həqiqətən, bir müəmma idi. ―Xeyirxah adamlar‖ bu dəfə də çətinlikdən çıxaraq: ―Hər 

halda, bu bir fırıldaqçıdır‖, –  deyə qət etdilər. 

Gördüyümüz kimi, ölkə ona bir çox cəhətdən, yoxsullar isə hər bir cəhətdən minnətdar idilər. O, 

camaata o qədər mənfəət vermiĢdi ki, ona hörmət bəsləməmək mümkün deyildi. Rəftarı da o 

qədər xoĢ idi ki, onu sevməmək mümkün deyildi. Fabrikdə çalıĢan fəhlələr ona pərəstiĢ edirdilər, 

o isə bu pərəstiĢi kədərli bir ciddiyyətlə qəbul edirdi. Onun sərvəti artıq bir həqiqət olduqda 

―cəmiyyət adamları‖ onunla salamlaĢmağa baĢladılar. Ġndi Ģəhərdə artıq onu ―cənab Madlen‖ 

deyə çağırırdılar. Fəhlələr və uĢaqlar isə onu yenə qabaqkı kimi, ―Madlen baba‖ adlandırırdılar. 

O bunu eĢitdiyi zaman həmiĢə xeyirxah bir təbəssümlə gülümsərdi. Sərvəti artdıqca, onu hər yerə 

dəvət etməyə çalıĢırdılar. ―Cəmiyyət‖ ona yaltaqlıq edirdi. ġəhər mehmanxanalarının dəbdəbəli 

kiçik salonları, vaxtilə sənətkarı qəbul etmədikləri halda, milyoner üçün öz qapılarını taybatay 

açmıĢdılar. Ona min cürə hörmətlər, təkliflər edirdilər. O, bu təklifləri rədd edirdi. 

―Xeyirxah adamlar‖ bu dəfə də sakit olmadılar: ―Bu, cahil və tərbiyəsiz bir adamdır. Kim bilir, 

haradan gəlmiĢdir. O, yəqin, özünü qabiliyyətli bir cəmiyyət daxilində apara bilməz. Çox ehtimal 

ki, heç savadı da yoxdur‖. 

Onun pul qazanmağa baĢladığını gördükdə: ―Bu alverçidir‖–  dedilər. Öz pullarını ümumun 

ehtiyacı üçün sərf etdiyini gördükdə: ―ġöhrətpərəstdir‖,– dedilər. Hər bir hörmət və təzimdən 

---

çəkindiyini gördükdə: ―Fırıldaqçıdır‖,– dedilər. Nəhayət, cəmiyyətdən çəkindiyini gördükdə: 

―Kobud adamdır‖–  dedilər. 

1820-ci ildə, Monreyl Ģəhərinə gəldiyi gündən beĢ il sonra, onun ölkəyə etdiyi xidmətləri o qədər 

aydın və əhalinin iradəsi o qədər yekdil idi ki, kral onu yenə Ģəhər meri təyin etdi. Madlen bu 

dəfə də vəzifədən boyun qaçırdısa da, prefekt onun etirazını rədd etdi; bütün ağsaqqallar gəlib 

ondan razı olmasını xahiĢ etdilər. Küçəyə dolmuĢ camaat ona yalvarırdı; nəhayət, camaatın 

israrlı xahiĢinə tabe olaraq, Madlen Ģəhər meri vəzifəsini qəbul etdi. Sadə bir qarının öz evinin 

qapısından acıqlı-acıqlı bağıraraq: ―YaxĢı mer ölkəyə çoxlu fayda verə bilər. YaxĢılıq etmək 

imkanından qaçmaq heç vicdana yaraĢarmı?‖–  deməsi ona hamıdan çox təsir etmiĢdi. 

Bu, onun yüksəliĢinin üçüncü dövrü idi. Madlen baba artıq cənab Madlenə, cənab Madlen isə 

cənab Ģəhər merinə çevrilmiĢdi. 

 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Lafit bankına qoyulmuĢ pul. 

 

Madlen əvvəlki sadəliyini, əsla, dəyiĢmirdi. Saçları ağarmıĢ, baxıĢlarında ciddiyyət görünürdü; 

üzü fəhlə üzü kimi gündən yanmıĢdı, dalğınlığı ilə isə o, bir filosofa bənzəyirdi. Adətən, baĢına 

enli bir Ģlyapa qoyar və boğazına qədər düymələnmiĢ uzun bir sürtuk geyirdi. ġəhər rəisi 

vəzifəsini namusla icra edərdi, vəzifə xaricində isə yenə əvvəlki kimi sadə həyat keçirərdi. 

Adamlarla çox az danıĢardı, təzim və hörmətdən çəkinməyə çalıĢaraq, salam verib keçərdi; 

söhbətdən qaçmaq üçün cavab vermək əvəzinə, gülümsər və gülümsəməyə məcbur olmamaq 

üçün pul verərdi. Qadınlar onun barəsində: ―Nə yaxĢı avam adamdır!‖ deyərdilər. Ən çox sevdiyi 

əyləncə Ģəhər ətrafında gəzib dolaĢmaqdan ibarətdi. 

Daim yalqız yemək yeyərdi: yemək yeyərkən kitab oxuyardı. Kiçik, lakin səliqəli bir kitabxanası 

vardı. Kitabları çox sevərdi; kitablar onun soyuq, ancaq vəfalı dostu idi. Sərvəti artdıqca boĢ 

vaxtı da çoxalırdı, boĢ vaxtlarını zehninin inkiĢafına verər və biliyini artırardı. Monreylə gəldiyi 

gündən bəri dili də xeyli dəyiĢmiĢdi; daha incə və nəzakətli bir tərzdə danıĢdığı duyulurdu. 

Gəzməyə getdiyi zaman özü ilə bir tüfəng götürərdisə də, bunu çox az iĢlədərdi. Təsadüfən 

tüfəng atmaq lazım gəldikdə, o qədər gözəl niĢan alıb vurardı ki, adam qorxardı. O, heç vaxt 

zərərsiz bir heyvanı öldürməzdi, heç vaxt xırda quĢlara güllə atmazdı. 

Artıq çox da cavan olmadığına baxmayaraq, xariqüladə bir qüvvətə malik olduğunu 

söyləyirdilər. O, ehtiyacı olan hər kəsə kömək əlini uzadardı. Yolda yıxılan atı qaldırar, palçığa 

girən arabaların çıxarılmasına kömək edər, qaçmıĢ öküzün buynuzundan tutub saxlardı. Evdən 

çıxarkən həmiĢə cibləri pulla dolu və evə qayıdarkən boĢ olardı. Kənddən keçərkən qabağına 

çıxan cındır paltarlı balaca uĢaqlar arı kimi Ģən dəstə ilə onu dövrəyə alar, ardınca yüyürərdilər. 

Kənd iĢləri haqqında kəndlilərə bir çox məlumat söylədiyindən, bir zaman kənddə yaĢamıĢ 

olduğu görünürdü. O, kəndlilərə, buğdaya bit düĢdüyü zaman, anbarlara və döĢəmə dəliklərinə 

duzlu su tökməyi və hər yerdə, divarlarda, damların tirində, düzlərdə və evlərdə çiçək açmıĢ 

Ģalfey sərməklə uzunburun cücüdən təmizləməyi məsləhət görürdü. Taxılı qalxmağa qoymayan 

bütün alaq otlarını: qaramuqotunu, durnanoxudunu, xoruzpipiyini təmizləmək üçün onun xüsusi 

―reseptləri‖ vardı. Ada dovĢanları damını siçovullardan hind donuzu ilə qoruyardı: siçovullar 

hind donuzunun iyini sevməzlər. 

Bir dəfə Madlen baba yerli əhalinin böyük bir səylə gicitkəni məhv etdiyini görmüĢdü. 

Kökündən qoparılmıĢ və artıq qurumuĢ gicitkəni görən Madlen: ―Quruyub, – demiĢdi, – ancaq 

göy olsaydı, iĢə yaraya bilərdi. Cavan gicitkənin yarpaqları yemək üçün çox dadlı olur, qoca 

gicitkən isə çətənə və kətan kimi istifadə edilə bilər; onun da toxumaları və telləri var. Xırda 

doğranmıĢ gicitkən ev quĢlarına yem kimi verilə bilər, əzilmiĢ gicitkən isə qaramal üçün yarayır. 

Gicitkənin toxumu yemə qatıldıqda, heyvanların dərisinə parlaqlıq verir, kökünü duza 

qarıĢdırdıqda isə ondan gözəl sarı boya hazırlamaq mümkündür. Bundan baĢqa, gicitkən gözəl 

bir otdur ki, yayda iki dəfə biçilə bilər. Gicitkəni bəsləmək üçün nə lazımdır? Ona bir az torpaq 

---

kifayətdir, daha onu bəsləmək lazım deyil. Doğrudur, gicitkənin toxumu yetiĢdikcə dibinə 

tökülür və onu yığmaq çətin olur. Gicitkənə bir az zəhmət sərf etsən, o çox faydalı ola bilər. O, 

ancaq ona baĢ qoĢmayanlar üçün zərərli olur. O zaman onu məhv edirlər. Həyatda da gicitkən 

kimi adamlar çoxdur! – Bir an susduqdan sonra dedi: – Unutmayın, dostlarım, nə pis otlar var, nə 

də pis adamlar. Ancaq pis sahibkarlar var!‖ 

UĢaqlar onu daha bir Ģey üçün də sevirdilər: o, onlar üçün samandan və hind qozundan olduqca 

gözəl oyuncaqlar düzəldə bilirdi. 

Kilsə qapısına matəm qarası çəkilmiĢ olduğunu gördükdə, içəri girərdi. BaĢqalarını ad qoymaq 

bayramı cəlb etdiyi kimi, onu da dəfn mərasimləri cəlb edərdi. Ürəyi mərhəmətli olduğundan, 

özgələrinin müsibət və fəlakətləri onu cəlb edərdi. O, qəmli dostların, qara geymiĢ qohumların, 

mərhum üçün dua oxuyan keĢiĢlərin arasına qarıĢardı. BaĢqa bir aləmin xəyalatı ilə dolu dəfn 

dualarını dinlərkən dərin fikirlərə həvəslə daldığı görünürdü. Sanki, nəhayətsiz bir dünyanın 

sirlərinə doğru meyil edərək, gözlərini göylərə doğru çevirərək, ölüm deyilən qaranlıq bir 

uçurum kənarında səslənən ələmli avazlara qulaq asardı. 

O, bir çox yaxĢılıqlar etmiĢdi, lakin baĢqaları öz pis iĢlərini gizlətdiyi kimi, o da öz yaxĢılıqlarını 

gizlədərdi. AxĢamlar yoxsul evlərini ziyarət edərək, yavaĢ-yavaĢ pilləkənlə çıxardı; yoxsullar 

evlərinə qayıdarkən bəzən öz qapılarını açıq, hətta qıfıllarını qırılmıĢ görərdilər. Biçarə yoxsul: 

―Evimə oğru gəlmiĢdir!‖ deyə bağırmağa baĢlardı. Ġçəri girdikdə masanın üstündə kiminsə 

unutmuĢ olduğu bir qızıl pul görərdi. Demə buraya gəlmiĢ ―oğru‖ Madlen baba imiĢ. 

O, daim xoĢ sifətli və həzin görünərdi. Xalq onun haqqında deyirdi ki, ―Varlı olsa da, təkəbbürlü 

deyildir. XoĢbəxtdir, ancaq zahirindən dərdli adama oxĢayır‖. 

Bir çoxları onu müəmmalı bir adam sayırdılar, yataq otağına heç bir kəsin girmədiyini və bu 

otağın qədim qum saatı, insan kəlləsi və ələngələri ilə bəzənmiĢ sadə bir hücrədən ibarət 

olduğunu söyləyirdilər. Bu xüsusda çox danıĢırdılar. Bir gün Monreyldə yaĢayan gənc 

qadınlardan bir neçəsi qəĢəng paltar geyib onun yanına gələrək xahiĢ edirlər ki, ―Cənab mer, 

yataq otağınızı bizə göstərin. Deyirlər ki, bu otaq mağaraya bənzəyir‖. Madlen baba gülümsəyib 

onları öz ―mağarasına‖ apardı. Xanımlar maraqlarının cəzasını çəkdilər. Otaqda qırmızı ağacdan 

adi və görkəmsiz mebel vardı; divarlara on iki suya satılan ucuz kağız çəkilmiĢdi. Bu otağın 

içində buxarının üstünə qoyulmuĢ iki Ģamdanın ―üstündə probu olduğundan‖, gümüĢ olduğunu 

anladılar. Kiçik Ģəhər əhalisinin belə Ģeylərə diqqət etməsi təəccüblü deyildi. 

Bununla belə bu otaq haqqındakı söhbətlərə son qoyulmadı. Hamı Madlen babanın bir mağarada, 

bir rahib hücrəsində, bir məzar içində yaĢadığını söyləməkdə davam etdi. 

Adamlar, Madlen babanın Lafit bankına ―böyük məbləğlər qoyduğu haqqında da pıçıltı ilə 

danıĢırdılar. Deyirdilər ki, Madlen hər vaxt istəsə gəlib pullarını geri götürmək və qəbzi imza 

edərək on dəqiqə içində iki-üç milyon pul aparmaq Ģərtilə, pullarını bu banka qoymuĢdur. 

Həqiqətdə isə, dediyimiz kimi, bu ―iki-üç milyon‖ ancaq altı yüz otuz və ya altı yüz qırx min 

frankdan ibarət idi. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Cənab Madlenin yas saxlaması. 

 

1821-ci ilin əvvəllərində qəzetlər monsenyor adı ilə Ģöhrət qazanmıĢ Din yepiskopu Cənab 

Mirielin səksən iki yaĢında vəfat etmiĢ olduğunu xəbər verdilər. 

Biz qəzetlərin nəzərdə tutmamıĢ olduğu bir təfsilatı da qeyd edə bilərik: Din yepiskopu hələ 

ölümündən bir neçə il əvvəl kor olmuĢdu, bacısı yanında olduğundan o, öz korluğuna sevinirdi. 

Ötəri olaraq bunu da söyləyə bilərik ki, hər bir Ģeyi kamil olmayan bu dünyada kor olmaq və 

sevilmək, həqiqətən, səadətin ən gözəl və fövqəladə Ģəkillərindən biridir. Daim öz arvadını, 

qızını, bacısını, əziz bildiyin bir insanı yanında hiss etməkdən böyük bir xoĢbəxtlik nə ola bilər? 

Həm də onun sizin yanınızda olmağına səbəb sizin ona möhtac olmağınız, onun da sizsiz yaĢaya 

bilməməsidir. Siz onun məhəbbətini daim sizə sərf etdiyi vaxtla ölçə bilərsiniz və daim düĢünə 

bilərsiniz ki: ―O, bütün vaxtını mənə həsr edir, demək, onun könlü tam mənası ilə mənə 

---

bağlıdır‖. Üzünü görə bilmədiyi üçün fikirlərini görmək, bu vəfasız dünyada sevdiyin bir insanın 

vəfa və sədaqətinə inanmaq, qanadların səsi kimi paltarının xıĢıltısını eĢitmək, onun necə içəri 

daxil olub, necə bayıra çıxdığını, necə hərəkət etdiyini, danıĢdığını, oxuduğunu duymaq, bu 

addımların, bu sözlərin, bu nəğmənin qayəsi özünüz olduğunu bilmək, hər dəqiqə öz Ģəfqət və 

məhəbbətini göstərə bilmək, vücudunuz zəifləĢdikcə özünüzü daha qüvvətli hiss etmək, 

qaranlıqda, məhz qaranlıq sayəsində bu mələyi cəzb edən bir günəĢə çevrilmək – bu elə bir 

sevincdir ki, yer üzündə heç bərabəri yoxdur. Həyatın ən ülvi səadəti – sevildiyinizə əmin 

olmaqdır, sizi öz xatirinizə, daha doğrusu, sizdən asılı olmadan sevməkdir. Kor adamlar da buna 

əmindirlər. Dərin bir ümidsizlik içində sizə qarĢı qayğı çəkildiyini duymaq, – nəvaziĢ duymaq 

deməkdir. O bir Ģeydən məhrum edilmiĢdimi? Xeyr. Onun məhəbbəti var, demək, onun gözləri 

nursuz deyil. Həm də necə bir məhəbbət! Bütün varlığı yaxĢılıqla aĢılanmıĢ bir məhəbbət! 

Əmniyyət olan yerdə insan öz korluğunu hiss etməz. Bir qəlb baĢqa bir qəlbi görmədən belə, 

axtarıb tapa bilər. Tapılan və sınaqdan çıxarılan qəlb isə – qadındır. Sizi bir adamın əli qoruyur. 

O da həmin qadının əlidir; – sizin alnınızdan öpən dodaqlar həmin qadının dodaqlarıdır; siz lap 

yaxınlıqda kiminsə xoĢ nəfəsini duyursunuz – bu da o qadının nəfəsidir. Qadının 

pərəstiĢkarlığından baĢlayaraq onun mərhəmətinə qədər hər bir Ģeyə sahib olmaq, heç bir zaman 

yalqızlıq nə olduğunu duymamaq, onun itaətkarlığından və zəifliyindən qüvvət almaq, bu 

əyilmək bilməyən nazik ağaca söykənmək, öz əllərinizlə öz səadətinizə toxunmaq, onu bağrınıza 

basmaq – aman Allah, bundan da böyük səadət olarmı? Göylərin müəmmalı bir çiçəyi olan qəlb 

sirlər içində yüksəlir, canlanır. Siz bu qaranlığı yer üzünün bütün iĢıqlarına dəyiĢməzsiniz. O 

mələk qəlbli insan daim burada, daim sizin yanınızdadır. O, yanınızdan çəkilərsə, yenə sizin 

yanınıza qayıtmaq üçün çəkilir. O, bir yuxu kimi yox olur, həqiqət kimi doğur. O, sizə 

yaxınlaĢdığı zaman bədəninizin isindiyini hiss edirsiniz. Ürəyiniz Ģadlıq, fərəh, nurla dolur. Siz 

qaranlıq bir gecədə günəĢ kimi parlayırsınız. Hələ qayğılar, sizin üçün çəkilən minlərcə qayğılar! 

Bunlar bu geniĢ səhrada böyük yer tutan cüzi Ģeylərdir. Qadın səsinin ən incə, ən zərif ahəngi 

sizə dərin bir təsəlli verir, məhrum olduğunuz kainatı əvəz edir. Siz qəlbin nəvaziĢini 

duyursunuz. Siz heç bir Ģey görmürsünüz, siz ancaq bir qadının sizə pərəstiĢ etdiyini hiss 

edirsiniz. Bu, qaranlıqda bir cənnətdir. 

Monsenyor B’envenü bu cənnətdən ayrılıb baĢqa bir cənnətə köçmüĢdü. 

Onun ölüm xəbəri Monreyldə çıxan yerli bir qəzetdə dərc edilmiĢdi. Ertəsi gün cənab Madlen 

qara paltar geyinib Ģlyapasına matəm qarası taxaraq Ģəhərdə göründü. 

ġəhərdə cənab Madlenin bu cür yas saxlamağına cürbəcür məna verməyə baĢladılar. Yerli 

əhalinin zənnincə, bu məsələ cənab Madlenin mənĢəyini bir qədər aydınlaĢdırırdı. Yəqin, onun 

hörmətli yepiskopla qohumluğu var imiĢ. Salonlarda: ―Din yepiskopu üçün matəm tutduğunu‖ 

deyirdilər. Bu ehtimal cənab Madlenə qarĢı olan hörməti daha da artırdı. Hamı tezliklə ona 

hörmət etməyə baĢladı. ġəhərin ən kiçik olan Sen-Jermen məhəlləsinin əhalisi cənab Madlenə 

bəslədiyi Ģübhəni yepiskopla qohumluğuna görə unutmağa baĢladı. Cənab Madlen hörmətinin 

artdığını gördü; qoca qarılar ikiqat olub ona salam verirdilər; gənc qadınlar da onu gördükdə 

gülümsəyirdilər. Bir axĢam bu kiçik kübar cəmiyyətinin görkəmli nümayəndələrindən biri 

qocalığının ona verdiyi haqqa güvənərək maraqla soruĢdu: 

– Cənab mer, siz mərhum Din yepiskopunun yaxın qohumlarındansınızmı? 

Cənab Madlen cavab verdi: 

– Xeyr, xanım. 

– Bəs siz niyə onun üçün yas saxlayırsınız? – deyə bir də soruĢdu. 

Cənab Madlen: 

– Gəncliyimdə onun yanında xidmətçi idim, onun üçün, – deyə cavab verdi. 

Yerli əhali Ģəhər rəisinin halında qəribə bir Ģey də müĢahidə etmiĢdi: Ģəhərə bir savoyalının 

gəldiyini gördükdə, cənab Madlen onu öz yanına çağırıb, adını soruĢar və ona pul verərdi. Kiçik 

savoyalılar bunu bir-birlərinə söylər, bu Monreylə çox tez-tez gəlib gedərdilər. 

 

 

 

---

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Üfüqdə parlayan ildırımlar. 

 

Zaman keçdikcə bütün ədavət və yad münasibətlər yavaĢ-yavaĢ sakitləĢirdi. Əvvəlcə cənab 

Madlen görkəmli mövqe tutan adamların, ümumiyyətlə, düçar olduqları çirkin iftiralar və dedi-

qodular eĢitməyə baĢladı; sonra bunları kinli sözlər, daha sonra acı istehzalar əvəz etdi. Nəhayət, 

bunlar da aradan qalxdı; Ģəhər rəisinə qarĢı böyük, səmimi, yekdil bir hörmət göstərməyə 

baĢladılar. 1821-ci ildə isə elə bir vaxt oldu ki, ―cənab mer‖ sözü Din Ģəhərində 1815-ci ildə 

―monsenyor yepiskop‖ sözü kimi ayrıca pərəstiĢkarlıqla tələffüz edilməyə baĢladı. Cənab 

Madlenin yanına adamlar on lyoluq məsafədən məsləhətə gəlirdilər; o, mübahisələri həll edər, 

məhkəməyə düĢməyin qarĢısını alar, düĢmənləri bir-birilə barıĢdırardı. Hər kəs haqlı olduğunu 

müdafiə etmək üçün onu özünə havadar çağırardı. Sanki, onun qəlbi təbii qanunların bir 

məcəlləsi idi. Ona qarĢı olan hörmət ətrafa sirayət edərək, altı-yeddi il ərzində bütün ölkəyə 

yayıldı. 

ġəhərdə və bütün əyalətdə yalnız bir adam vardı ki, ona hörmət bəsləməkdən tamamilə çəkinirdi. 

Cənab Madlenin göstərdiyi yaxĢılıqlara baxmayaraq, bu adam yenə bu xəstəliyə tutulmayırdı. 

Onda, cənab Madlenə qarĢı Ģübhə oyadan satılmaz bir instinkt hökm sürürdü. Görünür, bəzi 

adamlarda, doğrudan da, əsl heyvani bir instinkt var; hər bir instinkt kimi o da təbiidir və onu 

məhv etmək mümkün deyildir; o, simpatiya və antipatiyanın yaranmasına səbəb olur, fəlakətli 

bir Ģəkildə insandan insana fərq qoyur, heç bir zaman tərəddüd etməz, halını pozmaz, sayıqlığını 

itirməz və özünə xəyanət etməz; onun gözünü pərdə tutsa da, baxıĢları aydındır, səhv etməz, 

hökm edər, zəkanın heç bir məsləhətinə, Ģüurun heç bir pozucu təsirinə tabe olmaz və taleyin 

insanları haraya gətirib çıxardığından asılı olmayaraq, it təbiətli insana piĢik təbiətli insanın və 

tülkü təbiətli insana aslan təbiətli insanın yaxında olduğunu xəlvətcə xəbər verir. 

Cənab Madlen çox zaman, hər kəsdən razılıq və səmimi münasibət görməklə sakit-sakit küçədən 

keçərkən, uzun boylu boz paltolu, əlində yoğun bir əsa və baĢında üzünü yarıya qədər örtən geniĢ 

bir Ģlyapa olan bir adama təsadüf edərdi. Cənab Ģəhər rəisi bu adamın ona Ģübhə ilə baxdığını və 

gözündən qeyb oluncaya qədər təqib etdiyini görərdi; sonra bu adam qollarını qoltuğuna qoyaraq 

dayanar, baĢını yavaĢ-yavaĢ yırğalamağa baĢlar və dodaqlarını nifrətli bir tərzdə büzüĢdürərək 

baxardı; sanki: ―Bu adam kimdir? Mən bunu keçmiĢdə harada isə görmüĢəm. Hər halda, o, məni 

aldada bilməyəcəkdir‖ sözlərini deyir kimi görünürdü. 

Bu adam olduqca sərt, hər kəsi qorxudacaq dərəcədə sərt görünürdü: ötəri bir təsadüfdə belə 

qorxu oyada biləcək adamlardan idi. 

Onun adı Javer idi, özü də polis idarəsində xidmət edirdi. 

O, Monreyl Ģəhərində çətin, lakin cəmiyyət üçün faydalı bir vəzifə ifa edirdi ki, bu da polis 

müfəttiĢi vəzifəsi idi. Madlen ilk dəfə bu Ģəhərdə göründüyü zaman o burada deyildi. Onun bu 

vəzifəyə təyin edilməsinə səbəb sonradan nazir, o zaman isə Paris polis idarəsinin prefekti olan 

qraf Anqlssin katibi cənab ġabule olmuĢdu. Javer ilk dəfə Monreyl-sür-Mer Ģəhərinə gəldiyi 

zaman  Madlen artıq iri bir fabrikant, böyük bir sərvət sahibi idi. Madlen babadan çevrilib cənab 

Madlen olmuĢdu. 

Bəzi polis məmurlarının üzündə qəribə ifadə olur: bu ifadədə iki Ģey – alçaqlıq və hökmranlıq 

hissi qəribə bir Ģəkildə qarıĢmıĢ olur. Javerin üzündə də belə bir ifadə vardı, ancaq bu ifadədə 

alçaqlıq əlaməti görünmürdü. 

Əgər insan qəlbini gözlə görmək mümkün olsaydı, bizim dərin etiqadımıza görə, hamının gözləri 

qarĢısında qəribə bir Ģey canlanardı, o da insan nəsli nümayəndələrindən hər birinin heyvanat 

aləminin bir növünə uyğun gəlməsidir. Bunun sayəsində mütəfəkkir üçün hələ dumanlı bir 

həqiqəti aydınlaĢdırmaq mümkün olardı ki, o da budur: ilbizdən tutmuĢ qartala qədər, donuzdan 

tutmuĢ pələngə qədər bütün heyvanların və quĢların təbiəti insanlarda və ayrı-ayrı heyvanların və 

quĢların təbiəti isə ayrı-ayrı insanda gizlənmiĢdir. Bəzən bir neçə heyvanın təbiəti bir adamın 

təbiətində belə birləĢmiĢ olur. 

Heyvanlar bizim xeyir və Ģər iĢlərimizin ana surətləridir, ruhumuzun gözə görünən və 

gözlərimizin qarĢısında dolaĢan kabuslarıdır. Allah onları bizə göstərir ki, bizi fikirləĢməyə 

---

məcbur etsin. Lakin heyvanlar ancaq kölgə olduqlarından, Allah onlara tam mənada tərbiyə 

olunmaq qabiliyyəti verməmiĢdir. Bir də onların tərbiyəyə nə ehtiyacı var? Əksinə, bizim 

ruhumuz real bir Ģəkildə yaĢadığından və qəti bir məqsədə malik olduğundan, Allahdan ağıl, yəni 

tərbiyə olunmaq qabiliyyəti almıĢdır. Ġctimai tərbiyə düzgün təĢkil edildiyi zaman, ruhumuzun 

içərisindən, o necə olursa-olsun, mənfəətli Ģeyləri üzə çıxarmaq mümkündür. 

Əlbəttə, bizim bu söylədiklərimiz, yalnız gözə görünən dünya həyatına tətbiq edilmək nöqteyi-

nəzərindən doğru ola bilər və insan olmayan məxluqatın əvvəlki və sonrakı surətlərinə aid 

mürəkkəb məsələni həll etmək üçün yaramır. Zahirdəki ―mənliyin‖ batindəki ―mənliyi‖ inkar 

etməsi üçün mütəfəkkirə heç bir haqq vermir. Bu qeydi etdikdən sonra, yenə öz sözümüzə 

davam edirik. 

Bu surətdə, oxucumuz bizimlə birlikdə hər bir insanda heyvanat aləminin bir nümayəndəsinin 

gizləndiyini bir fərziyyə kimi müvəqqəti olaraq qəbul etsə, polis məmuru Javerin kim olduğunu 

təyin etmək bizim üçün asan olar. 

Asturiya kəndlilərinin etiqadınca, bəzən canavar balaları içərisində eləsinə təsadüf edilir ki, 

anaları onu öldürməsə, böyüdükdən sonra, mütləq qalan balaları yeyəcəkdir. 

Bu canavar balasına insan sifəti versəniz, Javer barəsində aydın bir təsəvvürünüz olar. 

Javer həbsxanada doğulmuĢdu; anası falçı idi, atası isə katorqaya sürgün edilmiĢdi. Bir qədər 

böyüdükdə cəmiyyət daxilində özü üçün yer olmadığını anlamıĢ və bu cəmiyyətin üzvü olmaq 

ümidini itirmiĢdi. O, anlamıĢdı ki, bu cəmiyyət adətən, öz sırasından iki insan zümrəsini 

amansızcasına xaric edir: əvvələn, ona hücum edənləri və ikincisi, onu müdafiə edənləri; o yalnız 

bu iki zümrədən birini seçməyə məcbur idi; özündə qanuniyyətə, səbat və qeyrətə yenilməz bir 

meyil və eyni zamanda mənsub olduğu qaraçı təbəqəsinə böyük bir nifrət bəsləyirdi. Javer polis 

idarəsinə girdi. Orada müvəffəqiyyət qazandı. Qırx yaĢında artıq müfəttiĢ idi. 

Gəncliyində cənubda qalerada nəzarətçi vəzifəsində xidmət etmiĢdi. 

Lakin sözümüzə davam etmək üçün Javerdən bəhs edərkən ―insan sifəti‖ sözü ilə nə demək 

istədiyimizi aydınlaĢdırmalıyıq. 

Javerdəki insan sifəti dik bir burunla, burunun iki geniĢ və dərin dəliyindən və bunlara bitiĢik 

olan enli və sıx bakenbardlardan ibarətdi. Onu ilk dəfə görən adam, özünü bir qədər pis hiss edir, 

bu sıx meĢəliyə və dərin mağaralara bənzəyən böyük burun dəliklərinə diqqət edərdi, Javer az 

gülərdi, lakin güldüyü zaman qəhqəhəsi qorxunc olardı; nazik dodaqlarını açaraq, yalnız diĢləri 

deyil, bəlkə, damağını da göstərərdi, burnunun ətrafında isə, vəhĢi heyvanların üzündəki kimi, 

dərin qırıĢıqlar əmələ gəlirdi. Javer ciddi olduğu zaman yekə bir itə, güldüyü zaman isə bir 

pələngə bənzərdi. Kəlləsi alçaq və kiçik, çənəsi enli idi; iki qaĢı arasında qəzəbdən əmələ gəlmiĢ 

iki dərin bir qırıĢıq, baxıĢında qorxunc və amiranə bir Ģey vardı; sıxılmıĢ kinli dodaqları dəhĢətli 

görünürdü. Javer belə idi. 

Bu adam iki xeyli sadə və nisbətən pis olmayan duyğuya malik idi ki, bunları ifrat dərəcəyə 

gətirdikdə çox pis bir Ģeyə çevrilirdi, bu duyğular amirlərə qarĢı hörmət və üsyana qarĢı nifrətdən 

ibarətdi; onun nəzərində oğurluq, qətl və ümumiyyətlə, bütün cinayətlər üsyan əlamətlərindən 

baĢqa bir Ģey deyildi. Nazirdən baĢlayaraq adi kənd qoruqçusuna qədər dövlətə xidmət edən nə 

qədər adam varsa, onda hamısına qarĢı gözübağlı bir etimad və hədsiz bir hörmət vardı. Qanunu 

bir dəfə belə pozmuĢ olan hər kəsə qarĢı nifrət, kin və ədavət bəslərdi. Birincilər haqqında: 

―Məmur heç bir zaman səhv etməz, hakim həmiĢə haqlıdır‖ deyərdi, qanunu pozmuĢ adamlar 

haqqında isə: ―Onlar artıq həmiĢəlik məhv olurlar; onlardan heç bir yaxĢı Ģey gözləmək olmaz‖ 

deyərdi. O, bu mənhus insanları yaratmaq və, daha doğrusu, meydana çıxarmaq üçün insan 

qanunlarına mütləq bir haqq verən və cəmiyyətin aĢağı təbəqələrini Stiks sahillərinə qovan ifrat 

etiqadlara tam mənası ilə Ģərik çıxardı. O, zahid kimi möhkəm, ciddi və sərt fanatiklər kimi 

məyus və dalğın, təvazökar və mütəkəbbir idi. BaxıĢı balta kimi soyuq və kəskin idi, baxdığı Ģeyi 

dəlir kimi görünürdü. Bütün həyatı iki sözdən ibarətdi: izləmək və güdmək. Ġnsan həyatının ən 

əyri yolları üzərindən düz bir xətt çəkmiĢdi; gördüyü iĢin faydalı olduğunu Ģüurunda bütünlüklə 

yerləĢdirmiĢdi; vəzifələrini müqəddəs hesab edirdi, bəzi adamlar keĢiĢ olduğu kimi, o da casus 

idi. Əlinə düĢənin vay halına! Atası belə katorqadan qaçmıĢ olsaydı, onu tutmaq üçün heç 

tərəddüd etməzdi; anası polis nəzarətindən qaçmıĢ olsaydı, onu da tutub həbs edərdi. O, bununla 

---

özündə xeyir iĢin əta etdiyi mənəvi bir məmnuniyyət hiss edirdi. Bununla bərabər həyatı pis 

keçirdi; aza qənaət edərək, tək yaĢardı, qadın tanımaz, zövq və əyləncəni, əsla, sevməzdi. 

Amansız bir vəzifənin təcəssümü, polis idarəsini spartalıların Spartanı anladıqları kimi anlaması, 

amansız bir nəzarətçi, yırtıcı bir intizam, mərmərdən qayrılmıĢ bir casus, Vidok cildində bir 

Brut-bax, Javer bu idi. 

Bütün varlığı daim izləyən və gizlənən bir adam olduğunu bildirirdi. Ġfrat royalist ruhlu 

qəzetlərin uydurmalarını o dövrdə yüksək kosmoqoniya fikirlərilə aĢılayan Jozef de Mestrin dini 

məktəbi Javeri bir simvol kimi təsvir etməkdən çəkinməzdi. Alnı görünməzdi, çünki Ģlyapasının 

altında idi; gözləri də görünməzdi, çünki qaĢları altında gizlənmiĢdi; çənəsi geniĢ bir 

boyunbağının içində idi, əlləri də görünməzdi, çünki qolları içində gizlənmiĢdi; həmiĢə 

gəzdirdiyi əsası da görünməzdi, çünki sürtuku altında tutardı. Lakin vaxtı gələndə, onun bütün 

vücudu qaranlığın içində pusqudan çıxar kimi olurdu; ensiz və yastı bir alın, qorxunc bir baxıĢ, 

hirsli bir çənə, yekə əllər, yoğun və qorxunc bir dəyənək çıxdığı görünərdi. 

Az olan boĢ vaxtlarında, kitabları heç sevməsə də, kitab oxuyardı; ona görə də büsbütün cahil 

deyildi. Bu, bir az dəbdəbə təsiri bağıĢlayan sözlərindən də anlaĢılırdı. 

Onun heç bir eybi olmadığını söylədik. Yalnız özündən məmnun olduğu zamanlar bir az 

burunotu çəkməyi özünə müzayiqə etməzdi. BəĢəriyyətlə onu bağlayan da yalnız bu vərdiĢ idi. 

Heç Ģübhəsiz ki, Javerin ədliyyə nazirliyinin illik statistika hesabatında ―Ģübhəli adamlar‖ 

siyahısında göstərilən bir zümrə adamlara dəhĢətli bir Ģey kimi göründüyünü hər kəs anlar. Onlar 

Javerin adını eĢidən kimi qaçardılar; yalnız onun görünməsi dəhĢət saçardı. 

Bu qorxunc adam belə idi. 

Javer hər zaman cənab Madleni Ģübhəli, ayıq bir baxıĢda təqib edərdi. Bu baxıĢda bir çox 

eyhamlar və Ģübhələr görünürdü. Nəhayət, cənab Madlen bu baxıĢı duydusa da, anlaĢıldığına 

görə, buna heç əhəmiyyət vermədi. Hətta Javerdən heç bir izahat belə istəməz, nə onu axtarar, nə 

də ondan qaçardı; Javerin ağır baxıĢını açıq bir qeydsizliklə qarĢılardı. Javerə də, ümumiyyətlə, 

hər kəsə etdiyi kimi, sərbəst və xeyirxahlıqla müraciət edərdi. 

Javerin ağzından qaçırdığı bir neçə sözdən anlaĢılırdı ki, o, bu zümrə adamlara məxsus bir 

maraqla gizli axtarıĢlarını davam etdirirdi. Onun bu marağında instinktlə qarıĢıq bir iradə vardı: 

cənab Madlenin keçmiĢi haqqında nə öyrənmək mümkün idisə, Javer aydınlaĢdırmaq istəyirdi. 

Məsələni bir az aydınlaĢdırmıĢ olduğu hiss edilirdi; bəzən iĢarə edərək bunu müəmmalı sözlərlə 

xatırladırdı; harada isə qeyb olmuĢ bir ailəni axtaran bir adam haqqında da bəzən Ģeylər 

söyləyirdi. Bir gün: ―Deyəsən, artıq o mənim əlimdədir!‖ sözlərini ağzından qaçırmıĢdı. Bu 

sözlərdən sonra o üç gün dalğın-dalğın dolaĢaraq düĢünürdü. Yəqin, kələfin ucunu itirmiĢdi. 

Xülasə, insan təbiəti heç də ləkəsiz olmur, – söylədiyimiz bəzi sözlərə bu təshihi verməliyik, əks 

təqdirdə bu sözlərin mənası həddindən artıq qəti görünər. Ġnstinktin mahiyyəti məhz bundadır ki, 

o sarsıla bilər, yolunu aza bilər. BaĢqa cür olsaydı, instinkt Ģüura qalib gələr; heyvan isə insandan 

ağıllı çıxa bilərdi. 

Cənab Madlenin sakitliyi və özünü saxlaya bilməsi Javerin zənnini bir qədər itirdi. 

Lakin bir dəfə Javerin qəribə hərəkətləri, deyəsən, Cənab Madlenə təsir etdi. Əhvalat belə idi. 

ALTINCI FƏSĠL. 

FoĢlevan baba. 

 

Bir gün səhər tezdən cənab Madlen Monreyl-sür-Mer Ģəhərinin daĢ döĢənməmiĢ bir küçəsindən 

keçirdi. Bir gurultu eĢidib dayandı, bir az irəlidə toplaĢmıĢ bir dəstə adam gördü. Onlara yanaĢdı. 

FoĢlevan baba adlı bir qoca kəndli yıxılmıĢ olan atı qaldırmaq istədikdə, özü arabanın altında 

qalmıĢdı. 

Bu qoca, cənab Madlenin o vaxt az olan düĢmənlərindən biri idi. Cənab Madlen Monreylə 

gəldiyi zaman, keçmiĢ kənd notariusu və xeyli savadlı olan FoĢlevan ticarətlə məĢğul idisə də 

son zamanlar iĢləri çox pis bir halda idi. Bu Ģəhərə yeni gələn adi bir fəhlənin get-gedə 

varlandığını, özünün isə yoxsullaĢdığını görən FoĢlevanın cənab Madlenə bərk paxıllığı tuturdu. 

Odur ki, ona zərər yetirmək üçün hər bir vasitədən istifadə etməyə çalıĢırdı. Nəhayət, tamamilə 

---

iflas edib yalnız var-yoxundan bir atı, bir də arabasından baĢqa heç bir Ģeyi qalmadıqdan sonra, 

yaĢaya bilmək üçün sadə bir arabaçı olmaq məcburiyyətində qalmıĢdı. 

Atı yerə yıxıldıqda iki ayağını qırmıĢdı və artıq dura bilmirdi. Qoca, arabanın təkərləri altına 

düĢmüĢdü. Araba o qədər tərs əyilmiĢdi ki, onun bütün ağırlığı zavallının sinəsi üzərində idi. 

Arabanın yükü isə çox ağır idi. FoĢlevan baba dəli kimi bağırırdı. Onu çıxarmağa çalıĢmıĢdılarsa 

da, bir nəticə verməmiĢdi. Kiçik bir hərəkət, yanlıĢ bir tərpəniĢ, məharətsiz bir kömək onu 

büsbütün məhv edə bilərdi. Yalnız arabanı yuxarıya qaldırdıqdan sonra qocanı oradan xilas 

etmək olardı, lakin bunun üçün arabanın altına girmək lazım gəlirdi. Bu halda Javer yoldan 

ötərkən bu hadisəni görüb arabanı qaldırmaqdan ötrü domkrat üçün adam göndərmiĢdi. Cənab 

Madlen də yetiĢdi. Hamı hörmətlə kənara çəkildi. FoĢlevan: 

– Kömək edin! – deyə bağırırdı, – bu yazıq qocaya kömək edəcək rəhmli bir adam yoxdurmu? 

Cənab Madlen oradakılara dönərək: 

– Sizdə domkrat yoxdurmu? – dedi. 

Kəndlilərdən biri: 

– Gətirməyə gediblər. 

– Nə vaxt gətirəcəklər? 

– Yaxında FlaĢo küçəsindəki dəmirçixanaya gediblər, hər halda, on beĢ dəqiqədən az çəkməz... 

Madlen: 

– On beĢ dəqiqə? – deyə bağırdı. 

Keçən axĢam yağıĢ yağmıĢdı, torpaq büsbütün yaĢ idi, ona görə araba getdikcə palçığın içinə 

girməkdə və qoca FoĢlevanın sinəsini daha Ģiddətlə əzməkdə idi. BeĢ dəqiqə daha keçsəydi, onun 

bütün qabırğaları qırılacaqdı. 

Madlen ətrafındakı kəndlilərə tərəf dönərək: 

– On beĢ dəqiqə gözləmək mümkün deyil, – dedi. 

– Çarə yoxdur! 

– Axı bir az sonra iĢ-iĢdən keçəcək! Görmürsünüzmü, araba getdikcə daha dərinə batır? 

– Necə görmürük! 

Madlen: 

– Qulaq asın, – dedi, – arabanın altında, bir adamın oraya girib, kürəyi ilə arabanı qaldıra bilməsi 

üçün hələ yer var. Bunu eləyən olsa, yarım dəqiqədə bu zavallı adam ölümdən qurtular. Aranızda 

ürəkli və qüvvətli bir adam vardırmı? Kim beĢ luidor qazanmaq istəyir? 

Heç kəs yerindən tərpənmədi. 

Madlen: 

– On luidor, – dedi. 

Oradakıların hamısı baĢlarını aĢağı saldı. Yalnız biri: 

– Buna div qüvvəti lazımdır. Arabanın altında əzilib ölməyi kim istər! – dedi. 

Madlen: 

– YaxĢı, – dedi, – iyirmi luidor verərəm! 

Yenə sükut. 

Bir səs: 

– Arzu edən var, ancaq bacarıq lazımdır, – dedi. 

Madlen dönüb Javeri gördü. Ancaq buraya yaxınlaĢdığı zaman onu görməmiĢdi. 

Javer sözünə davam edərək: 

– Buna gücləri çatmaz, – dedi. – Bu qədər ağır bir arabanı kürəyi ilə qaldırmaq üçün müdhiĢ bir 

qüvvətə malik olmaq lazımdır. 

Sonra cənab Madlenə kəskin bir nəzər saldı, sözlərini mənalı bir tərzdə söyləyərək əlavə etdi: 

– Cənab Madlen, mən sizin istədiyiniz bu iĢi görə biləcək yalnız bir adam tanıyırdım. 

Madlen vücudunun titrədiyini hiss etdi. 

Javer qeydsiz bir görünüĢlə, lakin gözlərini cənab Madlendən ayırmayaraq: 

– Bu adam bir katorqalı idi, – dedi. 

Madlen: 

– Eləmi! – deyə dilləndi. 

---

– Tulon həbsxanasında bir dustaq idi. 

Madlenin rəngi qaçdı. 

Araba isə getdikcə palçığın içinə batmaqda idi. Qoca FoĢlevan inləyir və bağırırdı: 

– Öldüm! Boğuldum! Bu saat qabırğalarım parça-parça olacaq! Kömək edin! Amandır! Oh! 

Madlen ətrafına göz gəzdirdi. 

– Əcəba, iyirmi luidor qazanıb, bu zavallı qocanı qurtaracaq bir adam yoxdurmu? – dedi. 

Kimsə yerindən tərpənmədi. Javer sözünə davam etdi: 

– Mən ömrümdə ancaq bir adam tanıyırdım ki, o bir domkratın iĢini görə bilərdi, – dedi, – o da 

dediyim həmin katorqalıdır. 

Qoca: 

– Aman! Öldüm, əzildim! – deyə bağırdı. 

Madlen baĢını qaldırdı, gözləri ona zillənmiĢ Javerin qırğı baxıĢını gördü; ətrafındakı kəndlilərə 

baxdı və həzin-həzin gülümsündü. Sonra heç bir söz söyləmədən, dizlərini yerə qoydu və 

kimsəyə bir heyrət nidası çıxarmağa macal vermədən, cəld arabanın altına girdi. 

Bir dəqiqə qorxunc və sakit bir intizarla keçdi. 

Madlenin, qarnı üstə uzanıb, iki dəfə dirsəklərini dizlərinə yaxınlaĢdıraraq ağır arabanı əbəs yerə 

qaldırmağa çalıĢdığını görürdülər. Müvəffəq olmadığını gördükdə hamı: ―Madlen baba! 

Arabanın altından çıxın! – deyə bağırdılar. Qoca FoĢlevan özü də: 

– ―Cənab Madlen‖ çıxın gedin! Görünür, əcəlim çatıbdır! – dedi. – Buraxın! Yoxsa siz özünüz 

də məhv olarsınız! 

Madlen cavab vermədi. 

Ətrafdakılar ağır-ağır nəfəs alırdılar. Təkərlər getdikcə yaĢ torpağa batmaqda davam edirdi. 

Madlen artıq arabanın altından çıxa bilməyəcək bir vəziyyətdə idi. 

Birdən yekə arabanın titrədiyini gördülər, araba yavaĢ-yavaĢ yuxarı qalxmağa baĢladı və təkərlər 

palçığın içindən yarıya qədər çıxdı. Boğuq bir səs: ―Tez olun, kömək edin!‖ – deyə bağırdı. 

Madlen son gücünü verməkdə idi. Bu onun səsi idi. 

Hamı kömək etməyə baĢladı. Birinin fədakarlığı hamıya qüvvət və cəsarət vermiĢdi. Ġyirmi cüt 

qol arabanı yuxarıya qaldırdı. Qoca FoĢlevan xilas oldu. 

Madlen ayağa durdu. Rəngi bərk qaçmıĢdı. Üzündən tər axırdı. Paltarı parça-parça olmuĢ və 

palçığa bulaĢmıĢdı. Hamı ağlayırdı. Qoca onun dizlərindən öpür və ―sən mənim tanrımsan‖ – 

deyirdi. Madlenin üzündə isə asimani səadətdən doğan bir iztirab əlaməti vardı; kəskin 

nəzərlərini qətiyyən ondan ayırmaq istəməyən Javerə tərəf dönərək, sakit-sakit onun üzünə 

baxırdı. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

FoĢlevan Parisdə bağban olur. 

 

FoĢlevan yıxıldıqda diz qapağını qırmıĢdı. Madlen baba zavallını fəhlələr üçün fabrikin içində 

düzəltdiyi və xəstələrə baxmaq iĢini iki Ģəfqət bacısına tapĢırdığı xəstəxanaya aparmağı əmr etdi. 

Ertəsi gün bu qoca səhər tezdən çarpayısının yanındakı kiçik masanın üstündə min franklıq bir 

əsginasla Madlen baba tərəfindən aĢağıdakı məzmunda yazılmıĢ Bir məktub tapdı: ―Arabanızı və 

atınızı satın alıram‖. Araba sınmıĢ, at isə ölmüĢdü. FoĢlevan sağaldı, lakin dizini əyib düzəldə 

bilmirdi. Cənab Madlen, xəstəxanadakı Ģəfqət bacılarının və yerli keĢiĢin vasitəsilə qocanı 

Parisdə Sent-Antuan məhəlləsindəki qadınlar monastırında bağban vəzifəsinə düzəltdi. 

Bundan bir az sonra cənab Madlen Monreyl Ģəhərinin rəisliyinə təyin olundu. Javer birinci dəfə 

olaraq cənab Madleni Ģəhərdə ona baĢ hakimiyyət ixtiyarı verən rəsmi libasda gördükdə, öz 

ağasının libası altında canavarı duymuĢ olan it kimi qorxudan titrədi. O zamandan bəri Javer 

mümkün qədər cənab Madlenə təsadüf etməkdən çəkinməyə çalıĢırdı. Lakin vəzifə dolayısı ilə 

istər-istəməz Ģəhər rəisinin yanına gəlməyə məcbur olduqda, Javer daim onunla böyük hörmət və 

təzimlə danıĢardı. 

---

Madlen babanın Monreyl-sür-Mer Ģəhərində yaratdığı firavanlığı, artıq qeyd etdiyimiz zahiri 

əlamətlərdən baĢqa, gözə görünməsə də, az əhəmiyyəti olmayan bir əlamət də sübut edirdi. Bu 

əlamət isə qəti və aydın idi. Əhali ehtiyac içində olanda, iĢ azlıq edəndə, ticarət yaxĢı 

getməyəndə, əhali pulsuz olduğundan, istər-istəməz vergi verməkdən boyun qaçırmağa məcbur 

olur, verginin vaxtı keçir, dövlət vergini zorla yığmaq üçün böyük pullar sərf etməli olur. ĠĢ çox 

olduğu, ölkə xoĢbəxt və varlı bir həyat sürdüyü zaman isə vergilər də asanlıqla verilir, vergini 

yığmaq iĢi də dövlətə ucuz baĢa gəlir. Demək olar ki, ictimai səfalətin və ictimai sərvətin 

dərəcəsini təyin etmək üçün yeganə bir barometr vardır ki, o da vergiləri yığmaq üçün sərf edilən 

pullardır. Yeddi il ərzində Monreyl dairəsində vergi yığmaq xərcləri dörddə üç dəfə azalmıĢdı. 

Odur ki, o zaman maliyyə naziri olan cənab de Vilel bu dairəni həmiĢə baĢqa dairələrə bir misal 

kimi göstərərdi. 

Fantina vətəninə qayıtdığı zaman ölkənin vəziyyəti belə idi. Onu heç kəs xatırlamırdı. 

XoĢbəxtlikdən cənab Madlenin fabriki qonaqsevən bir ev kimi, hamının üzünə açıqdı. Fantina 

fabrikə gəldi, onu qadın emalatxanasına qəbul etdilər. Bu Fantina üçün tamamilə yeni bir iĢ 

olduğuna görə, o çox da müvəffəqiyyətlə çalıĢa bilmirdi və qazancı az olurdu, lakin ona kifayət 

edirdi; yaĢamaq məsələsi həll edilmiĢdi; artıq öz əməyi ilə yaĢaya bilirdi. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Madam Viktürnen əxlaq naminə otuz beĢ frank sərf edir. 

 

Fantina müstəqil yaĢaya biləcəyini anladıqda, fərəhləndi. Öz əllərinin zəhməti ilə və namusla 

yaĢaya bilmək nə böyük bir səadətdir! Doğrudan da, zəhmətə qarĢı onda bir məhəbbət 

doğmuĢdu. Bir güzgü alıb gəncliyini, gözəl saçlarını və ağ diĢlərini seyr etdiyi zaman 

sevinmiĢdi; öz ağır keçmiĢini unutmağa çalıĢaraq Kozettasını düĢünür və özünü xoĢbəxt hiss 

edirdi.  

Balaca bir otaq tutdu, gələcək qazancı hesabına borc edərək otağa avadanlıq aldı; Fantinanın bu 

hərəkətində keçmiĢ pozğun həyatdan qalma bir vərdiĢ görünürdü. 

Özünü ərli qadın kimi göstərməyə çalıĢaraq, yuxarıda söylədiyimiz kimi, öz kiçik qızı haqqında 

danıĢmaqdan çəkinirdi. 

Ġlk zamanlar qızı üçün gördüyünüz kimi, Tenardye ailəsinə müntəzəm surətdə pul göndərirdi. 

Savadsız olduğundan və yalnız öz imzasını yaza bildiyindən, hər dəfə məktub göndərmək lazım 

gəldikdə ərizə yazana müraciət edirdi. 

O, tez-tez məktub yazırdı. Buna diqqət etmiĢdilər. Emalatxanada iĢləyən qadınlar bir-birinin 

qulağına Fantinanın ―məktub yazdığını‖ və ―aĢnası‖ olduğunu danıĢmağa baĢladılar. 

BaĢqalarının hərəkətlərini qısqanclıqla izləyənlər, adətən, bu hərəkətlərlə heç bir əlaqəsi olmayan 

adamlardır. ―Görəsən, bu cənab nə üçün ancaq axĢamlar evdən bayıra çıxır? Nə üçün filankəs 

cümə axĢamları heç bir zaman öz otağının açarını divardan asmır? Nə üçün o, həmiĢə döngələrdə 

gəzir? Nə üçün filan xanım minik arabasından evinə çatmamıĢ düĢür? Niyə o xanım evində 

bolluca kağızı olduğu halda, poçt kağızı almaq üçün xidmətçisini göndərir?‖ və sairə və sairə. 

Bəzi adamlar var ki, özləri üçün heç bir əhəmiyyəti olmayan bu müəmmaların mənasını anlamaq 

məqsədilə, bir çox xeyirxah iĢlərə sərf ediləcək pullardan artıq pul sərf edir, vaxt sərf edir, 

qüvvət sərf edirlər. Həm də onlar heç bir mənfəət güdməzlər, bunu sadəcə maraq üçün edərlər, 

bu marağın nəticəsində isə onlar yalnız öz maraqlarını təmin edərlər, baĢqa heç bir Ģey 

qazanmazlar. Onlar günlərlə filan qadın ya kiĢinin hərəkətlərini izlər, saatlarla dalanlarda, yol 

ağzında, gecənin qaranlığında, qıĢın soyuğunda, yağıĢın altında dayanar, məktub aparanlara 

rüĢvət verib kimə göndərildiyini öyrənər, arabaçılara və lakeylərə peĢkəĢ verər, qulluqçu qızları 

tovlar, qapıçıya pul verərlər. Məqsəd nədir? Elə-belə. Ehtirasla arzu etdikləri bir Ģey varsa, o da 

öyrənmək, qazıb çıxarmaqdır. Buna səbəb boĢ-boĢ danıĢmaq ehtiyacını təmin etməkdir. Halbuki 

bu üstü açılmıĢ sirlər, bu faĢ edilmiĢ gizli iĢlər, mənası tapılmıĢ müəmmalar müsibətlərə, 

duellərə, iflaslara səbəb olur, bir çox ailələri iflas dərəcəsinə gətirir, bir çox insanların həyatını 

---

məhv edir, heç bir mənfəəti olmayan, sadəcə kor bir arzuya tabe olaraq ―hər bir Ģeyi ifĢa 

edənlərin‖ böyük sevinclərinə səbəb olur. Ah, bütün bunlar nə qədər kədərli bir haldır! 

Bəzi adamlar da vardır ki, ancaq söhbət etmək xatirinə kinli olurlar. Onların söhbətləri, 

salonlarda gedən dedi-qodular, dəhlizlərdə yürüdülən mühakimələr odunu tezliklə və çox tələf 

edən buxarılara bənzər, bu buxarılar daim yandırmaq üçün yanacaq tələb edir, bu yanacaq da 

yaxın adamlardır. 

Bu surətlə Fantinanın da hərəkətlərini izləməyə baĢladılar. 

Bir çoxları onun sarıĢın saçlarına və ağ diĢlərinə paxıllıq edirdilər. 

Bu da müəyyən edilmiĢdi ki, Fantina bəzən emalatxanada üzünü çevirib gözünün yaĢını silərmiĢ. 

O, öz uĢağını, bəlkə də, vaxtilə sevdiyi bir adamı xatırladığı zaman göz yaĢını silərdi. 

Ġnsanı keçmiĢ həyatla bağlayan sirli telləri qırmaq çətin və əziyyətli bir iĢdir. 

Onun ayda iki dəfə və hər zaman eyni ünvana məktub yazdığını görmüĢdülər; məktublar sifariĢli 

göndərilirdi. Bir az sonra məktubun ünvanını da öyrəndilər: ―Monfermeyl, meyxanaçı cənab 

Tenardye‖. Monreyldəki kiçik bir meyxanada ərizə yazanı sərxoĢ edib danıĢdırdılar. Qoca ərizə 

yazan qarnını qırmızı Ģərabla dolduran kimi məktublarda yazılmıĢ olan müxtəlif sirləri açıb 

söyləyirdi. Xülasə, Fantinanın bir uĢağı olduğunu öyrəndilər. ―Görünür ki, bu fahiĢə imiĢ‖ 

dedilər. Dedi-qodu sevən bir qadın da tapıldı ki, Monfermeylə getmək üçün tənbəllik etməyib, 

Tenardye ilə görüĢdükdən sonra geri qayıtdıqda: ―Sərf etdiyim otuz beĢ frankla öz istədiyimə 

nail oldum; indi ürəyim sakitdir. UĢağı öz gözümlə gördüm!‖ – dedi. 

Bu iĢi görən Viktürnen adında bir ziyanəvər idi. Madam Viktürnen hamının əxlaqına diqqət edən 

bir əxlaq qoruqçusu idi. Əlli altı yaĢı vardı; qocalığı üzünün çirkinliyini daha da artırırdı. Səsi 

titrək, xasiyyəti dözülməz idi. Bu qadının vaxtilə gənc olduğuna belə inanmaq insana qəribə 

gəlirdi. Gəncliyində, 93-cü ilin qızğın günlərində, qırmızı qalpaq geyərək, bernadçılardan 

yakobinçilərin tərəfinə keçən bir rahibə ərə getmiĢdi. Bu, arıq, acıqlı, tikanlı, gözüdoymaz, 

inadkar və acıdil bir qadındı; o hələ onu dul qoymuĢ və həyatında qorxu və itaət altında 

saxlanmıĢ olan rahibini unutmamıĢdı. Ona, rahib iyi verən bir murdar təbiət demək olardı.  

Restavrasiya zamanı mömin bir qadın olmuĢdu, o dərəcədə ki, keĢiĢlər belə onun ərə getmiĢ 

olduğu rahibin günahından keçdilər. Kiçik bir mülkü vardı və hər yerdə onu ruhani dairəsinə 

vəqf edəcəyini bağıra-bağıra söylərdi. Arras yepiskopluğu dairəsində ona xeyli hörmət 

bəsləyirdilər. Monfermeylə gedib oradan qayıtdıqdan sonra: ―UĢağı öz gözümlə gördüm‖ – 

deyən madam Viktürnen həmin qadındı. 

AxtarıĢlara xeyli vaxt sərf olundu. Fantina fabrikdə bir ildən artıq idi ki, iĢləyirdi. Bir gün 

emalatxananın nəzarətçisi, cənab merin adından ona əlli frank verib, artıq iĢdən xaric edildiyini 

söylədi və yenə cənab merin adından ona Ģəhəri tərk edib getməsini təklif etdi. 

Bu o zaman idi ki, Tenardyelər ondan yeddi frank əvəzinə ayda on iki frank istədikdən sonra, 

artıq on beĢ frank tələb edirdilər. 

Fantina dəhĢətə gəldi. O, heç bir yerə gedə bilməzdi, çünki yaĢadığı otaq və mebel üçün borca 

düĢmüĢdü. Əlli frankla o, öz borcunu ödəyə bilməzdi. Bir neçə yalvarıĢlı sözlər söylədi. 

Nəzarətçi dərhal emalatxananı tərk edib getməsini əmr etdi. Fantina adi bir iĢçi idi. Ümidsizlik 

və xəcalətdən məyus bir halda, emalatxanadan çıxıb evinə getdi. Artıq onun qəbahətini hər kəs 

bilirdi. 

Fantina hiss etdi ki, artıq özünü müdafiə etməyə taqəti qalmamıĢdır. Kimsə ona cənab merlə 

görüĢməyi məsləhət gördü. Fantina cəsarət etmədi. Cənab mer xeyirxah olduğu üçün ona əlli 

frank vermiĢ, ədalətli olduğu üçün isə onu fabrikdən qovmuĢdu. Fantina bu qərara tabe oldu. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Madam Viktürnenin müvəffəqiyyəti. 

 

Demək, rahibin dul arvadı da kara gəldi. 

Cənab Madlenin isə bu əhvalatdan, əsla, xəbəri yox idi. Həyatda belə mürəkkəb hallara tez-tez 

rast gəlmək olur! Cənab Madlen, adətən, qadın emalatxanasına çox az gələrdi. O, emalatxananın 

---

idarə edilməsini yerli keĢiĢin tövsiyəsi ilə qoca bir qadına tapĢırmıĢdı və buna tamamilə etibar 

edirdi. Bu qadın, həqiqətən, hörmətli, ədalətli və mərhəmətli idi, möhkəm qaydalara riayət 

edərdi, lakin sədəqə verməyi bacardığı halda, anlamaq və bağıĢlamaq qabiliyyətinə malik 

deyildi. Cənab Madlen hər bir iĢi ona tapĢırmıĢdı. YaxĢı adamlar çox zaman öz imtiyazlarını 

baĢqalarına etibar etməyə məcbur olurlar. Odur ki, əlində ixtiyarı olan və haqlı olduğuna inanan 

nəzarətçi qadın təhqiqat aparmıĢ, iĢi nəzərdən keçirmiĢ, Fantinanı günahkar hesab edib cəzasını 

vermiĢdi. 

Əlli frank məsələsinə gəlincə nəzarətçi bu pulu ehtiyacı olan iĢçi qadınlara kömək etmək üçün 

cənab Madlenin onun ixtiyarına verdiyi məbləğdən götürmüĢdü. 

Fantina xidmətçi yeri axtarmağa baĢladı; qapı-qapı gəzdi. Heç kəs onu iĢə götürmək istəmədi. 

ġəhərdən çıxıb getməyə imkanı yox idi. Mebel üçün borclu qaldığı alverçi (amma nə mebel idi) 

ona dedi ki: ―ġəhərdən qaçıb gizlənsəniz, sizi bir oğru kimi həbs edərlər‖. Otaq üçün borclu 

qaldığı ev sahibi ona dedi ki, ―Siz gənc və gözəlsiniz, odur ki, borcunuzu vermək üçün pul tapa 

bilərsiniz‖. Fantina əlli frankı ev sahibi ilə alverçi arasında böldü: özünə ancaq ən çox lazım olan 

Ģeyi saxlayaraq ev Ģeylərinin dörddəüçünü alverçiyə qaytardı. Artıq iĢsiz, köməksiz qaldı, bir 

çarpayısı var idi, amma yüz franka qədər borca girmiĢdi. 

ġəhər qarnizon əsgərləri üçün üst köynəkləri tikməyə baĢlayaraq, gündə on iki su qazanırdı. 

Qızına gündə on su göndərməli idi. Bax, bu səbəbdən də axır zamanlarda qızı üçün Tenardyeyə 

pulu müntəzəm göndərmirdi. 

Fantina axĢamlar evə qayıtdığı zaman qonĢu qarının otağında öz Ģamını yandırırdı, bu qarı ona 

yoxsul yaĢamağın yolunu öyrətdi. Aza qənaət etməyin axırı heç nə ilə yaĢamaqdır. Bu, iki otaq 

kimi bir Ģeydir: otağın biri qaranlıq, o biri isə məzar kimi zülmətdir. 

Fantina qıĢda odunsuz keçinməyin yolunu da öyrəndi: iki gündə bir ovuc darı yeyən balaca bir 

quĢu belə saxlamaqdan boyun qaçırmağı; tumanı yorğan və yorğanı tuman eləməyi, qonĢu evin 

lampasından düĢən iĢıqda axĢam yeməyi yeyərək Ģam yandırmamağı öyrəndi. Yoxsul və 

namuslu yaĢayıb qocalan aciz bir insanın bir su puldan nə qədər mənfəət ala biləcəyi kimsənin 

ağlına gəlməz. Nəhayət, bu böyük bir məharətə çevrilir. Fantina bu gözəl məharətə vərdiĢ 

edərək, bir az ürəkləndi. 

Həyatının bu dövründə o bir dəfə qonĢu qadınlardan birinə dedi: ―Bilirsiniz, əgər mən gündə beĢ 

saat yatıb qalan saatlarımı tikiĢlə məĢğul olsam, birtəhər özümə çörək pulu qazanaram, həm də 

adam məyus olanda, çörək də az yeyir. Nə eybi var! Ġztirab, həyəcan, bir parça çörək bir 

tərəfdən, dərd də o biri tərəfdən, bunların hamısı məni doydurar‖. 

Bu qədər acı bir həyat Ģəraitində Kozetta yanında olsaydı, Fantina özünü tamamilə xoĢbəxt hiss 

edərdi. Gedib onu yanına gətirmək fikrinə düĢdü. Lakin yoxsulluğunu yadına saldıqda, öz 

arzusunu boğmağa məcbur oldu. Həm də Tenardyeyə çoxlu borcu var idi. Bu borcu necə ödəyə 

bilərdi? Hələ yol xərci! Bunu haradan düzəldəcəkdi? 

Fantinaya, təbir caizsə, səfalət dərsi verən Marqarita adlı qarı müqəddəs, həqiqətən, dindar, 

yoxsul bir qadın idi; o yoxsullara, hətta varlılara belə hər zaman kömək etməyə hazır idi; savadı 

yalnız öz adını – Marqarita – yaza biləcək bir dərəcədə idi; bununla belə Allaha inanırdı, bu isə 

savadın ən yüksək dərəcəsidir. 

AĢağılarda, həyatın dibində, bir çox belə müqəddəs qadınlar var; bir vaxt olar, onlar yuxarı 

qalxarlar. Bu həyatın öz ―sabahı‖ vardır. 

Ġlk zamanlar Fantina küçəyə çıxmağa belə cəsarət etmirdi, çox utanırdı. 

Küçədə gedərkən yoldan ötənlərin dönüb ona baxdıqlarını və onu barmaqla göstərdiklərini hiss 

edirdi; hamı ona baxar və kimsə salam verməzdi; adamların ona qarĢı acı və soyuq nifrəti soyuq 

külək kimi iliklərinə qədər iĢləyirdi. 

Kiçik Ģəhərdə belə bir çarəsiz qadın camaatın istehzalı baxıĢları altında özünü çılpaq kimi hiss 

edir. Parisdə sizi heç olmasa tanıyan olmaz, bu tanınmazlıq da sizin üçün paltarı əvəz edə bilər. 

Ah! Parisdə yaĢamağı nə qədər istərdi. Lakin bu mümkün deyildi. 

Yoxsulluğa adət etdiyi kimi, bu təhqirlərə də istər-istəməz öyrəĢdi. Buna da yavaĢ-yavaĢ alıĢdı. 

Ġki-üç aydan sonra xəcaləti bir tərəfə ataraq, heç bir Ģey olmamıĢ kimi, küçəyə çıxardı. ―Məndə 

---

nə var ki!‖ deyərdi. BaĢını uca qaldıraraq, acı bir təbəssümlə yolçularla qarĢılaĢaraq, getdikcə 

arsızlaĢdığını hiss edirdi. 

Madam Viktürien bəzən öz pəncərəsindən Fantinanın keçdiyini görüb ―bu murdar məxluqun‖ 

miskin görünüĢünü seyr edərək, onu bu müsibətə sala bildiyi üçün sevinirdi. Kinli adamların 

özlərinə məxsus alçaqcasına sevincləri olur. 

ĠĢin ağırlığı Fantinanı yorurdu; onda əvvəldən olan quru öskürək indi ĢiddətlənmiĢdi. Bəzən öz 

qonĢusuna deyərdi: ―Əlimə baxın, görəsən, nə üçün belə yanır?!‖ 

Bununla belə səhərlər öz sıx, ipək kimi yumĢaq saçlarını sınıq bir daraqla darayarkən, bir 

dəqiqəliyə nazlanaraq özünü bəxtiyar hesab edirdi. 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Müvəffəqiyyətin nəticələri. 

 

Fantina fabrikdən qıĢın ortalarında qovulmuĢdu; yay gəlib keçdi və yenə qıĢ gəldi. Günlər qısa 

olduğundan çox iĢ görə bilmirdi. QıĢda isti yox, iĢıq yox, günorta yox; axĢam səhərə qovuĢur, 

hava hər zaman dumanlı olur, göy üzünü bulud alır, pəncərədən iĢıq az düĢdüyü üçün otaqda bir 

Ģey görmək mümkün olmur! Göy bir bacaya bənzəyir, gündüzlər isə zirzəmi kimi qaranlıq olur. 

GünəĢ bir dilənçi kimi görünür. Ġlin ən qorxunc bir fəsli! QıĢ bir Ģeyi daĢa çevirir – göylərin 

suyunu da, insanların qəlbini də. Borclular Fantinaya rahatlıq vermirdilər. 

Fantina çox az qazanırdı. Borcları getdikcə artırdı. Pulu müntəzəm almadığından acıqlanmıĢ olan 

Tenardyenin ona yazdığı məktubların məzmunu onu dəhĢətə salır və poçt xərcləri cibini 

boĢaldırdı. Bir dəfə Tenardye balaca Kozettanın qıĢın soyuğunda çılpaq gəzdiyini və isti bir 

tumana ehtiyacı olduğunu yazaraq, bunun üçün anasından heç olmasa on frank pul göndərməsini 

tələb etmiĢdi. Fantina məktubu alaraq onu bütün günü əlindən yerə qoymadı. AxĢam tindəki 

dəllək dükanına gedərək, darağını saçlarından çıxardı. Gözəl sarıĢın saçları süzülərək belinə 

qədər düĢdü. Dəllək: 

– Nə gözəl saçlar! – dedi. 

– Bu saçlara neçə verərsiniz? – deyə Fantina soruĢdu. 

– On frank. 

– Kəsin. 

Fantina bu pula yun bir tuman alıb qızı üçün Tenardyeyə göndərdi. 

Bu tuman Tenardyelərin qəzəbinə səbəb oldu. Onlara pul lazımdı. Tumanı Eponinaya verdilər. 

Zavallı Torağay isə yenə üĢüyə-üĢüyə qaldı. 

Fantina düĢünürdü ki: ―Artıq balam üĢümür. Onu öz saçlarımla geyindirdim‖. Fantina qırxılmıĢ 

baĢına yuvarlaq ağ bir təsək geydi, bununla belə yenə də gözəl görünürdü. 

Fantinanın qəlbi getdikcə qaralırdı. O, öz qalın saçlarını daramaq səadətindən məhrum edildiyini 

görüncə, yavaĢ-yavaĢ bütün aləmə qarĢı nifrət bəsləməyə baĢladı. Əvvəllər o da Madlen babanın 

Ģəxsiyyətinə qarĢı hamının hörmət və pərəstiĢinə Ģərik olurdu; lakin öz bədbəxtliyinə Madlenin 

səbəb olduğunu və onu iĢsiz qoyub rəhmsizcəsinə fabrikdən qovduğunu, nəhayət, bu hala gətirən 

yenə o olduğunu daima düĢündüyündən, hamıdan artıq ona qarĢı nifrət bəsləməyə baĢladı. 

Ġstirahət saatlarında fəhlələr darvaza qarĢısında durduqları zaman fabrikin yanından keçərkən, 

Fantina qəsdən ucadan gülərək mahnı oxuyardı. 

Qoca bir fəhlə qadın bir dəfə onun nəğmə və qəhqəhəsini eĢitdikdə: ―Bu qızın axırı pis olacaq‖ 

demiĢdi. 

Bir dəfə Fantina, qəlbində hiss etdiyi bir dəliliklə, ilk təsadüf etdiyi bir adamı sevmədən, özünə 

aĢna qəbul etdi. Bu avara bir çalğıçı, alçaq, tənbəl və çaĢqın bir adamdı, Fantinanı tez-tez 

döyərdi, çox çəkmədən, birləĢərkən eynən Fantinanın ona bəslədiyi nifrətlə onu buraxıb getdi. 

Fantina uĢağını son dərəcə sevirdi. 

Süqut etdikcə, həyatı get-gedə qaranlıqlaĢdıqca, bu balaca məsum mələyə qarĢı qəlbindəki 

məhəbbəti də daha parlaq bir surətdə yanırdı. Öz-özünə: ―Varlandığım zaman Kozetta öz 

yanımda olacaq‖ deyib gülərdi. Öskürəyi kəsilmir və bədəni tez-tez tərləyirdi. 

---

Bir dəfə Tenardyedən aĢağıdakı məzmunda bir məktub aldı: ―Kozetta bizim yerlərdə yayılan 

yoluxucu xəstəliyə tutulmuĢdur. Buna səpkili qızdırma deyirlər. Bahalı dərmanlara ehtiyac var. 

Bu xərclər bizi var-yoxdan çıxarıb, daha dərman almağa mümkünümüz yoxdur. Əgər bir həftə 

ərzində qırx frank pul göndərməsəniz, qızınız öləcəkdir.‖ 

Fantina qəhqəhə ilə gülüb, qonĢu qadına dedi: 

– Bunlar lap dəli olublar! Qırx frank! Bu, iki napoleondor deməkdir. Mən bunu haradan 

alacağam? Doğrudan da, bu kəndlilər nə axmaq adamdırlar! 

Bununla belə otaqdan çıxıb pilləkənin baĢındakı kiçik pəncərənin qabağında məktubu bir daha 

oxudu. 

Sonra pilləkənlə düĢüb, gülməyində davam edərək atıla-atıla küçə ilə yüyürdü. 

Yolçulardan biri ondan soruĢdu 

– Sizə nə olub ki, kefiniz belə kökdür? 

O cavab verdi: 

– Mən kənddən axmaq bir məktub almıĢam. Məndən qırx frank pul istəyirlər. Kəndlidirlər, fayda 

verməz! 

Meydandan keçərkən, camaatın qəribə Ģəkilli bir araba ətrafında toplaĢdığını gördü; arabada 

qırmızı paltarlı və ucadan danıĢan bir adam durmuĢdu. Bu adam süni diĢ düzəldən, cürbəcür toz 

və dərmanlar satan fırıldaqçı bir diĢ həkimi idi. 

Fantina da camaata qarıĢaraq bu adamın qara camaat üçün kobud sözlər, kübar adamlar üçün isə 

anlaĢılmaz lətifələr söyləməsinə hamı ilə birlikdə qəhqəhə çəkib gülməyə baĢladı. DiĢ həkimi 

gülən qızı görüb birdən ona müraciətlə səsləndi: 

– Nə gözəl diĢlərin var, ay güləyən qız! Tiyələrindən ikisini mənə satsan, hər biri üçün sənə bir 

napoleondor verərəm. 

Fantina: 

– Bu nə deməkdir? Siz tiyə nəyə deyirsiniz? – deyə soruĢdu. 

– Tiyə qabaq diĢlərə deyirlər, – deyə diĢ həkimi vüqarla cavab verdi. – Ġki qabaq diĢinizi satın. 

Fantina: 

– Nə dəhĢətli bir Ģey – deyə bağırdı. 

Arxa tərəfdə duran diĢsiz bir qarı: 

– Ġki napoleondor! – deyə mızıldandı. – Bəxti yaman gətirib! 

Fantina arxasınca çığırmaqda olan diĢ həkiminin xırıltılı səsini eĢitməmək üçün qulaqlarını 

tıxayaraq qaçdı. Bu adam isə bağırırdı: 

– YaxĢı fikirləĢ, gözəl xanım! Ġki napoleondor az deyil! Razı olsanız, axĢam ―GümüĢ göyərtə‖ 

mehmanxanasına gəlin, mən orada olacağam. 

Fantina acıqlı halda evə qayıtdı və əhvalatı qonĢusu Marqaritaya söylədi. 

– Görürsünüz, – dedi, – belə də cəllad olar? Bu cür adamlara Ģəhərləri gəzməyə niyə izn verirlər? 

Ġki qabaq diĢimi çıxarmaq! Onda mən lap eybəcər bir qız olaram! Saçlarım yenə uzanar, amma 

diĢlərim! Ah cəllad! Mən altıncı mərtəbədən özümü baĢı aĢağı ataram, amma ―GümüĢ göyərtə‖ 

mehmanxanasına getmərəm. 

Marqarita: 

– DiĢlərin üçün o sənə nə qədər verirdi? – deyə soruĢdu: 

– Ġki napoleondor. 

– Bu qırx frank edir. 

– Bəli, – deyə Fantina cavab verdi, – qırx frank. 

Fantina dərin fikrə gedib iĢləməyə baĢladı. On beĢ dəqiqədən sonra iĢini atıb Tenardyenin 

məktubunu bir də oxumaq üçün pilləkənə çıxdı. 

Geriyə qayıtdıqda burada iĢləyən Marqaritaya dönərək dedi: 

Səpkili qızdırma nə deməkdir? Bilirsinizmi? 

Qoca arvad: 

– Bu bir xəstəlikdir, – dedi. 

– Bunu sağaltmaq üçün çoxmu dərman lazımdır? 

– Bəli, çox dərman lazımdır. 

---

– Bu xəstəlikdən adamın harası ağrıyır? 

– Hər yeri, bütün bədəni ağrıyır. 

– Bu uĢaqlarda da olurmu? 

– Hamıdan çox uĢaqlarda olur. 

Bu xəstəlikdən ölən olurmu? 

– Ölən çox olur, – deyə Marqarita cavab verdi. 

Fantina küçəyə çıxdı və məktubu bir də oxudu. 

AxĢam evdən çıxdı; adamlar onun çoxlu meyxanası olan Paris küçəsinə doğru getdiyini gördülər. 

Ertəsi gün səhər tezdən Marqarita adəti üzrə iĢləmək üçün Fantinanın otağına girdikdə (bunlar 

yalnız bir Ģam yandırmaq üçün bir yerdə iĢləyirdilər), Fantinanın rəngi qaçmıĢ və donmuĢ bir 

halda çarpayıda oturduğunu gördü. Fantina heç yatmamıĢdı. Təsəyi baĢından dizi üstünə 

düĢmüĢdü. Bütün gecəni yanan Ģam qurtarmaq üzrə idi. 

Marqarita bu qorxunc halı görüncə heyrət içində astanada dayanaraq: 

– Aman Allah! – deyə bağırdı. – ġam yanıb qurtarmıĢ! Yoxsa bir müsibət olmuĢdur? 

Sonra saçı vurulmuĢ baĢını ona tərəf çevirən Fantinaya baxdı. Bu gecənin ərzində Fantina on il 

qocalmıĢdı. Marqarita heyrətlə: 

– Aman, ya rəbbi! Fantina, sənə nə olmuĢdur? – dedi. 

– Heç bir Ģey, – deyə Fantina cavab verdi. – Əksinə, mən çox xoĢbəxtəm, çünki qızım bu 

qorxunc xəstəlikdən artıq ölməyəcəkdir. 

Ona dərman alacaqlar. Mən məmnunam. 

Fantina masanın üzərində parlayan iki napoleondoru qarıya göstərdi. 

– Ah, ya rəbbi! – deyə Marqarita yenə bağırdı. – Bu ki, böyük bir sərvətdir! Bu qızılları haradan 

aldın? 

– Tapdım, – deyə Fantina cavab verdi. 

O, bu sözləri deyərkən gülümsədi. ġamın Ģöləsi üzünü iĢıqlandırdı. Bu, qanlı bir təbəssüm idi. 

Dodaqlarının kənarında qanlı tüpürcək, ağzında isə qara bir deĢik göründü. 

Ġki qabaq diĢi çıxarılmıĢdı. 

Fantina Monfermeylə qırx frank göndərdi. 

Lakin qızın xəstələnməsi yalnız Tenardye tərəfindən uydurulmuĢ bir hiylə idi. Kozetta xəstə 

deyildi. 

Fantina güzgüsünü pəncərədən bayıra atdı. O, üçüncü mərtəbədə olan otağını çoxdan buraxmıĢ 

və damın lap altındakı kiçik bir çardaqda yerləĢmiĢdi, bu yer, tavanı döĢəmənin kənarları ilə 

birləĢərək bir bucaq təĢkil edən və hər bir zaman baĢınıza toxunan hindən baĢqa bir Ģey deyildi. 

Yoxsul adama istər öz həyatının sonuna qədər, istərsə də otağının sonuna qədər getmək üçün 

ikiqat əyilmək lazım gəlir. Fantinanın artıq çarpayısı yox idi, yalnız yorğan adlandırdığı bir 

cındırı qalmıĢdı, yerdə bir döĢək, küncdə isə həsirdən cırıq bir stulu vardı. Dibçəkdə əkilmiĢ 

çiçək quruyub otağın bir küncünə atılmıĢdı. Otağın o biri küncündə bir yağ küpü vardı, indi onun 

içinə su tökürdü. QıĢda küpdəki su donduğu üçün küpün divarlarında buz dairəcikləri əmələ 

gəlirdi. Həyasını itirən Fantina, naz-qəmzəsini də itirmiĢdi. Bu, səfalətin son pilləsi idi. Kirli bir 

təsək geyərək küçəyə çıxardı. Vaxtının azlığındanmı və ya əhəmiyyət vermədiyindənmi, hər 

nədən isə paltarını yamamazdı. Corabının altı cırıldıqca, cırıq yerini ayaqqabının içinə soxardı, 

bunu corabda əmələ gələn çirkin qırıĢıqlardan görmək olardı. DağılmıĢ korsetini bez parçaları ilə 

yamardı, lakin azacıq tərpənən kimi bunlar cırıq-cırıq olurdu. Borcluları onu rahat buraxmır və 

daim onunla qalmaqal salırdılar. Bunlar onu hər vaxt küçədə qabaqlar və ya pilləkənin ayağında 

gözlərdilər. Gecələri göz yaĢları və ağır düĢüncələr içində keçirirdi. Gözlərində qəribə bir parıltı 

görünürdü, sol kürəyinin üstündə ağır bir ağrı vardı. Öskürək onu təngə gətirmiĢdi. Madlen 

babaya dərin bir nifrət bəsləyirdi, lakin öz taleyi üçün kimsəyə Ģikayət etməzdi. Gündə on yeddi 

saat çalıĢaraq tikiĢ tikərdi, lakin bir gün dustaq qadınların iĢini idarə edən və onları çox alçaq 

muzdla iĢlədən podratçı köynək tikmək muzdunu birdən-birə o qədər aĢağı saldı ki, kənarda 

iĢləyən bir dərzi qadının gündəlik muzdu doqquz sudan çox olmurdu. On yeddi saatlıq iĢ günü 

üçün doqquz su! Borcluların mərhəmətsizliyi get-gedə artırdı. Ev avadanlığının demək olar ki, 

hamısını geri almıĢ olan mebel satıcısı daim təkrar edərək: ―Ay həyasız, bəs borcunu nə vaxt 

---

verəcəksən?‖. Ya rəbbi, bu adamlar ondan nə istəyirdi! O, özünü daim təqib edilən bir insan kimi 

hiss edirdi, ona görə də halı vəhĢi heyvanların halına oxĢayırdı. Elə bu vaxtlarda o, Tenardyedən 

bir məktub aldı, məktubda Tenardye, bu qədər gözləməkdə həddindən artıq mərhəmətli olduğunu 

xəbər verərək, ondan yüz frank pul tələb edirdi; bu pulu göndərməsə, Kozetta keçirmiĢ olduğu 

ağır xəstəlikdən yenicə qurtulmağa baĢlamıĢdırsa da onu küçəyə, soyuğa atacaqlarını yazırdı, 

küçədə qaldıqdan sonra da soyuq və aclıqdan məhv olub gedəcəkdir, özü bilsin. Fantina öz-

özünə düĢündü: ―Yüz frank! Lakin gündə heç yüz su qazanmaq üçün bir sənət vardırmı?‖. 

– Nə olsun ki! Özümü sataram! – dedi və zavallı qız fahiĢə oldu. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Christus nos liberavit. 

 

Fantinanın keçirdiyi macəra nədir? Bu macəra qul satın alan cəmiyyətin macərasıdır. 

Cəmiyyət bu qulları kimdən satın alır? Səfalətdən. 

Aclıqdan, soyuqdan, yalqızlıqdan, kimsəsizlikdən, ehtiyacdan satın alır. Bu olduqca kədərli bir 

alverdir. Ġnsan qəlbi bir parça çörəyə satılır. Səfalət təklif edir, cəmiyyət isə bu təklifi qəbul edir. 

Həzrət Ġsanın müqəddəs hədisi bizim mədəniyyətimizi idarə edir, lakin bu hədis hələ 

mədəniyyətə sirayət etməmiĢdir. Deyirlər ki, köləlik Avropa mədəniyyəti sayəsində yox 

olmuĢdur. Bu səhv fikirdir. Köləlik hələ də mövcuddur, lakin onun ağırlığı indi yalnız qadınların 

üzərinə düĢür ki, buna da fahiĢəlik deyirlər. 

Köləliyin ağırlığı qadın üzərinə, yəni zəriflik; gözəllik, analıq üzərinə düĢür. Bu hal bütün kiĢilər 

üçün bir ləkə, həm də ən böyük bir ləkədir. 

Hekayə etdiyimiz bu kədərli faciə elə bir dərəcəyə gəlib çatmıĢdı ki, artıq əvvəlki Fantinadan heç 

bir Ģey qalmamıĢdı. Palçığa düĢən qadın dönüb daĢ olur. Bu daĢa bir əl toxunarsa, soyuğun 

Ģiddətindən geri çəkilər. Bu qadın sizin yanınızdan ötər, sizə dözər, lakin sizi tanımaz! Onun 

namusu ləkələndiyi üçün sərt bir qadın olmuĢdur. Həyat və ictimai quruluĢ ona son hökmünü 

vermiĢdir. Taleyinə yazılmıĢ bütün hadisələr, artıq onun baĢına gəlmiĢdir. O, hər bir müsibəti 

görmüĢ, hər bir Ģeyə qatlaĢmıĢ, hər bir Ģeyi duymuĢ, həmiĢə əzab və iĢgəncə çəkmiĢ, hər bir 

Ģeyindən məhrum olmuĢ, hər bir Ģey üçün yas saxlamıĢdı. Ölüm yuxuya nə qədər bənzərsə, o da 

laqeydliyə bənzəyən bir itaətkarlıqla öz taleyinə tabe olmuĢdu. O, artıq heç bir Ģeydən çəkinməz. 

O, artıq heç bir Ģeydən qorxmaz. Bütün göylərin qarı-yağıĢı üstünə tökülsə, bütün dənizlər onun 

baĢı üzərindən aĢıb-daĢa belə, ondan ötrü heç bir fərqi yoxdur! Ona nə var ki? O, həddindən artıq 

islanmıĢ bir süngərə bənzər. 

Hər halda, o, özü belə zənn edir, lakin insanlar öz taleyinin baĢa çatdığını və qəm kasasının artıq 

dolduğunu zənn edirlərsə, yanılmıĢ olarlar. 

Heyhat! Ġntizamsız bir Ģəkildə irəliyə doğru sürüklənən, bu talelərin mənası nədir? Onlar haraya 

gedirlər? Nə üçün bu insan taleləri elə deyil, belədir? 

Bu sirri bilənin gözləri qaranlıqda da görər. 

Bu sirrə agah olan varsa, o da Allahdır! 

 

 

ON ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Cənab Bamatabuanın boĢ vaxtları. 

 

Bütün balaca Ģəhərlərdə olduğu kimi, Monreyldə də elə gənclər vardır ki, Parisdə özlərinə bənzər 

tüfeylilər ildə iki yüz min franklıq bir məbləği təĢəxxüslə sərf etdikləri kimi, bunlar da eyni 

təĢəxxüslə min beĢ yüz livr pulu sərf edirlər; onlar heç bir iĢə yaramadıqları üçün heçlikdən 

baĢqa bir Ģey deyildirlər; bu cür tüfeylilərin bir az torpağı, bir az axmaqlığı, bir az ağlı vardır; 

salonlarda özlərini cahil göstərər, meyxanalarda isə alicənab sayarlar. Daim ―mənim torpaqlarım, 

mənim meĢələrim, mənim kəndlilərim‖ deyərlər; aktrisaları teatrda fıĢqırığa basarlar ki, zövq 

sahibi olduqlarını göstərsinlər; qarnizon zabitlərinə sataĢarlar ki, igid olduqlarını, ova 

---

getdiklərini, tütün çəkdiklərini, əsnədiklərini, içdiklərini, tütün qoxusu verdiklərini, bilyard 

oynadıqlarını sübut etsinlər; dilicanlardan düĢən sərniĢinləri seyr edirlər; gecələrini, gündüzlərini 

qəhvəxanalarda keçirirlər, meyxanalarda nahar edərlər, masa altında sümük gəmirmək üçün də it 

saxlar, süfrəyə xörək qoymaq üçün də aĢna saxlarlar; bir qəpik üçün çənə döyərlər, dəb haqqında 

ifrat dərəcəyə vararlar, faciəli oyunlara heyran qalarlar, qadınlara nifrət edərlər, köhnə 

çəkmələrini yırtılınca geyərlər. Paris gözü ilə baxaraq Londona, Ponta-Muson gözü ilə baxaraq 

Parisə təqlid edərlər, qocalanda büsbütün keyləĢərək heç bir iĢ görməzlər, heç bir xeyrə-Ģərə 

yaramazlar, ancaq özlərinin də baĢqasına bir o qədər zərəri olmaz. 

Cənab Feliks Tolomes də, öz əyalətindən heç bir zaman çıxmasaydı və Parisə bir dəfə belə 

gəlməmiĢ olsaydı, bu cür ağalardan biri olacağına Ģübhə yoxdur. 

Əgər bunlar bir az da varlı olsaydılar, onlara: ―Modabazlar‖ deyərdilər, yoxsul olsaydılar 

―Tənbəldir‖ deyərdilər. Lakin, əslində, bunlar müftəxor idilər. Bu müftəxorların bəziləri 

damaqsız görünür, bəziləri darıxır, bəziləri isə xəyalpərəst olur; bəzən bunların içərisində 

qəribələrinə də rast gəlmək mümkündür. 

O zaman ―modabaz‖, adətən, bundan ibarət olardı: yaxalıqları dik, qalstukları enli, saatları 

zəncirli, bir-birinin üstündən geyilmiĢ jiletləri üç rəngli olardı, göy və qırmızı jilet altdan 

geyilirdi. Bundan baĢqa, beli nazik, yaĢıla çalan sarı rəngli frakları olardı ki, bunların da uzun, 

ucları ĢiĢ ətəkləri, iki sıraya sıx düzülmüĢ və çiyninə qədər uzanmıĢ gümüĢ düymələri olardı; 

Ģalvarları da bir az açıq-yaĢıl rəngli olardı və yanlarını birdən on birə qədər ipək kantlar 

bəzəyərdi. On birdən artıq isə kant olmazdı, təsviri tamamlamaq üçün dabanlarına dəmir nal 

vurulmuĢ gödək boğaz çəkmələrini, kənarları ensiz silindrlərini, topa saçlarını, iri əsalarını və 

Pote cinasları ilə dolu danıĢıqlarını əlavə etməlidir. Bütün bunları qəĢəng bağlar və mahmızlar 

tamamlayırdı. O illərdə bığ qoymaq sivil adamlara, mahmızlar isə piyadalara aid bir xüsusiyyət 

idi. 

Əyalət ―modabazlarının‖ mahmızları uzun, bığları isə heybətli olardı. 

―Modabazların‖ bu qiyafəti Cənubi Amerika respublikalarının Ġspaniya Kralı ilə, Bolivarın 

Morilo ilə mübarizə apardığı zamanlara aid idi. Kənarlara ensiz Ģlyapalar royalistlərə məxsus 

olduğu və ―morilos‖ adlandırıldığı halda, liberallar ―bolivar‖ adlanan kənarları enli Ģlyapalar 

qoyardılar. 

Qabaqkı səhifələrdə təsvir etdiyimiz hadisələrdən səkkiz-on ay sonra ,1823-cü il yanvar ayının 

əvvəllərində bir axĢam təzəcə yağmıĢ qarla örtülü bir küçədə, baĢında ―morilos‖ Ģlyapa olduğu 

üçün ―etibarlı‖ adamlardan sayılan bu frantlardan, avaralardan biri o zamanlar dəbdə olan enli 

bir plaĢ geyərək, qəhvəxana qarĢısında dolaĢan qadınlardan birini ələ salmaqla əylənirdi. Bu 

qadın açıq bal paltarı geymiĢ, saçlarına çiçək taxmıĢdı, zabitlər qəhvəxanasının vitrinası 

qabağında gəzinirdi. ġıq geyimli cənab siqar çəkirdi, çünki dəb bunu tələb edirdi. 

Qadın hər dəfə onun yanından keçdikdə, Ģıq geyimli cənab siqarından onun üzünə ağız dolusu 

tüstü buraxaraq, çox məzəli və Ģən zənn etdiyi sözlər və təhqirlər yağdırırdı. Məsələn, ―Sən nə 

idbarsan! Ġtilib getsənə! DiĢsiz ifritə!‖ və sair sözlər deyirdi. Bu cənabın adı Bamatabua idi. 

Həzin bir xəyala bənzəyən bu qadın ona heç cavab vermir, qarın üzərində oyan-buyana gedib-

gələrək, bu cənabın təhqir və istehzalarına əhəmiyyət belə vermədən, səsini çıxarmadan 

gəzinməkdə davam edərək, hər beĢ dəqiqədən bir dönür və sıradakı əsgərlər tərəfindən qatarlama 

döyülən bir əsgər kimi onun yeni təhqirini dinləyirdi. Qadının əhəmiyyət verməməsi avara 

adama toxunduğundan, qadın, o biri tərəfə döndükdə, fürsət taparaq xəlvətcə ona yanaĢdı və 

gülməyini boğaraq əyildi, bir ovuc qar götürüb qadının çılpaq kürəkləri arasına basdı. Qız qıy 

çəkdi, geriyə dönərək qızmıĢ bir bəbir kimi kiĢinin üstünə atıldı, iti dırnaqlarını üzünə batırdı; 

yalnız sərxoĢ əsgərlərin uydura biləcəkləri kobud sözlərlə onu söyməyə baĢladı. Bu söyüĢlər 

arağın təsirindən boğuq çıxan bir səslə söylənirdi; iyrənc sözləri fıĢıltı ilə yağdıran açıq dodaqlar 

arasından iki qabaq diĢinin boĢ yeri görünürdü. Bu qız Fantina idi. 

Bu gurultuya qəhvəxanadan bir dəstə zabit çıxdı; yoldan ötənlər toplandı. Adamlar kiĢi ilə 

qadından ibarət olan bu səhnəni divar kimi əhatə etdilər; hamı bağırıĢır, gülüĢür, əl çalır, boğuĢan 

bu iki adama tamaĢa edirdi; kiĢinin Ģlyapası baĢından yerə düĢmüĢdü, o üzərinə yağan 

---

zərbələrdən özünü qorumağa çalıĢırdı, qadın isə baĢı açıq, saçsız, diĢsiz, qəzəbindən gömgöy 

göyərmiĢ, dəhĢətli bir halda qıĢqıraraq, onu əlləri ilə, ayaqları ilə döyəcləyirdi. 

Birdən camaatın arasından uzun boylu bir adam irəliləyib, qadının palçığa batmıĢ atlaz paltarının 

döĢündən yapıĢaraq: ―Dalımca gəl‖ dedi. 

Qadın baĢını qaldırdı, qəzəbli səsi birdən kəsildi. Gözləri bir nöqtəyə dikilərək, mat qaldı; 

acığından gömgöy olmuĢ üzü ölü sifəti kimi saraldı. Qorxusundan bütün bədəni tir-tir əsdi. 

Qadın Javeri tanıdı. 

ġıq geyimli cənab isə fürsətdən istifadə edib əkildi. 

ON ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

ġəhər polis idarəsinə aid olan bəzi məsələlərin həlli. 

 

Javer camaatı yararaq, zavallı qadını sürüyə-sürüyə, iri addımlarla meydançanın o biri tərəfində 

olan polis idarəsinə doğru getdi. Qadın heç bir müqavimət göstərmədən onun ardınca gedirdi. 

Javer də, qadın da heç dinmirdilər. Avara adamlar gülüĢə-gülüĢə, bağıraraq, kinayəli sözlər 

ataraq, qara bir bulud kimi onları ötürürdülər. Ġnsan müsibəti nə qədər böyük olarsa, söyüĢlər və 

təhqirlər də o qədər Ģiddətli olur. 

Alçaq bir otaqdan ibarət olan, bir peçlə qızdırılan və qarovulçularla mühafizə edilən polis 

idarəsinə çatdıqda, Javer barmaqlıqlı ĢüĢəbənd qapını açdı və Fantina ilə bərabər içəri girib 

ümidləri puç olan camaatın üzünə qapını örtdü; maraqlananlar pəncələri üstə qalxaraq, 

boyunlarını uzadır, içəridəki hadisəni tutqun ĢüĢənin arasından seyr edirdilər. Marağın gözü ac 

olar, görmək də yemək kimi bir Ģeydir. 

Fantina içəri girərək aciz və dilsiz bir halda yerə oturub, otağın bir bucağına qısıldı, qorxmuĢ bir 

it kimi büzüĢüb qaldı. 

Növbətçi serjant yanan bir Ģam gətirərək, masanın üstünə qoydu. Javer oturdu, cibindən möhürlü 

bir kağız çıxarıb yazmağa baĢladı. 

Fantina kimi qadınları qanunlarımız büsbütün polisin ixtiyarına vermiĢdir. Polis bunlarla nə 

istəyirsə edir, kefi istədiyi kimi onlara cəza verir, onları iki kədərli nemətdən, yəni öz peĢələri 

adlandırdıqları iĢi görmək haqqında və azadlıqdan məhrum edir. Javerin görünüĢü çox laqeyd 

idi, üzündə ciddiyyətdən baĢqa heç bir hissiyyat əlaməti görünmürdü, halbuki ciddi və dərin bir 

fikrə dalmıĢdı. Elə bir dəqiqə gəlib çatdı ki, o öz vicdan sədasına qulaq asaraq, tamamilə sərbəst 

bir surətdə dəhĢətli və hüdudsuz bir hökm verməli idi. Hiss edirdi ki, bu saat əlində böyük bir 

ixtiyar var, adi bir polis agentinin hökmü tam bir məhkəmə hökmünə bərabərdir. Javer məhkəmə 

qururdu. Məhkəmə qurur və hökm çıxarırdı. QarĢısındakı böyük məsələni düzgün həll etmək 

üçün bütün əqlini, qabiliyyətini toplayırdı. Bu qadının tutduğu iĢi bütün təfsilatı ilə düĢündükcə, 

daha da hiddətlənirdi. Bir az bundan əvvəl baĢ vermiĢ bir cinayətin Ģahidi olmuĢdu, bu, Ģübhəsiz 

idi. Orada küçənin ortasında mülk sahiblərindən və seçicilərdən olub nəcabətli cəmiyyətin 

nümayəndəsi olan bir Ģəxsin yaramaz bir qadın, cəmiyyətdən büsbütün kənar bir qadın tərəfindən 

təhqir olunduğunu görmüĢdü. FahiĢə, bir burjuaya əl qaldırmıĢdı. Javer bu müdhiĢ hadisəni öz 

gözü ilə görmüĢdü. O sükutunu pozmadan yazırdı. 

Yazıb qurtardıqdan sonra kağıza qol çəkdi, sonra onu qatlayaraq növbətçi serjanta verib, dedi: 

– Üç əsgər götürüb bu qızı həbsxanaya aparın! – Sonra Fantinaya tərəf dönərək əlavə etdi: – 

Orada altı ay yatacaqsan. 

Zavallı qadın diksindi. 

– Altı ay! Altı ay həbsxanada yatmaq! – deyə bağırdı, – altı ay gündə yalnız yeddi su qazanmaq? 

Bəs Kozetta nə olacaq? Bəs mənim qızım? Mənim qızım? Axı mənim Tanerdyeyə yüz frankdan 

artıq borcum var, bunu bilirsinizmi, cənab müfəttiĢ? 

O, polis nəfərlərinin palçıqlı çəkmələrindən kirlənmiĢ daĢ döĢəmə üzərində dizi üstə sürünür və 

dərin bir ümidsizliklə yalvarırdı: 

– Cənab Javer, yalvarıram sizə, rəhm edin. Ġnandırıram sizi ki, təqsir məndə deyil. Əvvəldən siz 

orada olsaydınız görərdiniz ki, mən doğru, deyirəm. Allaha and olsun, müqəssir mən deyiləm. 

Tanıdığım o cənab, heç bir səbəb olmadan, kürəyimə qar tökdü. Küçədə sakit gəziĢdiyimiz, 

kimsəyə toxunmadığımız bir halda, boynumuzun ardına qar basmağa kimin ixtiyarı var? Bu 

---

hərəkət mənə yaman toxundu. Bilirsiniz, mən bir az xəstəyəm! Həm də o, çoxdan mənə sataĢırdı. 

―Ġdbarın biri, ağzında diĢləri yoxdur‖ deyirdi. Mən onsuz da bilirəm ki, diĢlərim yoxdur. Heç bir 

Ģey eləmir və öz-özümə düĢünürdüm: ―Bu cənab bir az əylənmək istəyir‖. Mən ona qarĢı özümü 

yaxĢı aparırdım və heç bir söz demirdim. Birdən o, kürəyimə qar topası basdı. Cənab Javer, 

mərhəmətli cənab müfəttiĢ! Bayırda söylədiyim Ģeyləri görüb və doğruluğuma Ģahid olacaq bir 

adam yoxdurmu? Mən gərək qızıĢmayaydım. Ancaq, bilirsinizmi, adam əvvəlcə özünü saxlaya 

bilmir. Ġstər-istəməz qızıĢır. Xüsusən, kürəyinə qəflətən soyuq qar basdıqda... O cənabın 

Ģlyapasını əzməkdə mən yaxĢı iĢ görmədim. O nə üçün getdi? Mən ondan üzr istərdim. Aman 

Allah, gündə yeddi su! Üzr istəmək çətin Ģey deyil. Cənab Javer, məni bu dəfə bağıĢlayın. Axı 

siz yaxĢı bilirsiniz ki, həbsxanada yalnız gündə yeddi su qazanmaq olur, burada hökumətin 

təqsiri yoxdur, axı mənim yüz frank borcum var. Verməsəm qızcığazımı gətirib üstümə 

atacaqlar. Pərvərdigara! Mən uĢağımı yanımda saxlaya bilmərəm, mənim gördüyüm iĢ o qədər 

murdar bir iĢdir ki!.. Ah, mənim Kozettam! Ah, mənim balam, müqəddəs mələyim, sənin halın 

necə olacaq! Ah, gözümün iĢığı! Bilirsiniz, bu Tenardyelər adi bir kəndlidirlər. Meyxana 

saxlayırlar, onlara heç bir Ģey qandırmaq olmur. Onlara ancaq bir Ģey lazımdır ki, o da puldur. 

Məni həbsxanaya salmayın! Axı mənim balamı qıĢın soyuğunda çölə atarlar. Ona yazığınız 

gəlsin, cənab Javer, siz mərhəmətli adamsınız. O böyük olsaydı, öz-özünü dolandırardı, lakin 

hələ balacadır. Mən, əslində pis qadın deyiləm, məni bu hala salan nə tamahkarlıqdır, nə də 

qorxaqlıq. Araq içsəm də dərdimin çoxluğundan içirəm; mən arağı sevən deyiləm, ancaq o, 

dərdimi dağıdır. Mənim yaxĢı vaxtlarımı görsəydiniz, ədabaz olmadığımı, nizam-qayda 

sevdiyimi anlardınız. Dolabım paltarla dolu olardı. Cənab Javer, mənə yazığınız gəlsin! 

Fantina bu sözləri ikiqat əyilib, dizi üstündən qalxmayaraq, yaĢarmıĢ gözləri ilə heç bir Ģey 

görməyərək danıĢırdı. Əllərini ovaraq, yarıçılpaq sinəsinə sıxırdı, quru və qırıq-qırıq öskürdüyü 

üçün səsi can verən adamların qorxunc pıçıltısı kimi yavaĢcadan çıxırdı. Böyük kədər zavallı 

adamların üzünə nur salan ilahi və qorxunc bir qüvvədir. Bu halda Fantina yenə gözəl 

görünürdü. Arabir sükut edərək miskincəsinə casusun ətəyini öpürdü. Onun yalvarıĢları daĢ 

qəlbləri belə yumĢalda bilərdi, lakin ağac bir qəlbi yumĢaltmaq mümkün deyildir. 

Javer: 

– YaxĢı, yetər, – dedi, – dediklərinə qulaq asdım! Gərək ki, nə lazımsa hamısını söylədin. Di get. 

Altı ay həbsxanada yatacaqsan; lap Allahın özü də burada bir iĢ görə bilməz. 

Javer ―lap Allahın özü də burada bir iĢ görə bilməz‖ sözlərini təntənəli bir surətdə dedikdə, 

Fantina hökmün artıq verilmiĢ olduğunu hiss etdi. O lap soyuq döĢəmənin üzərinə düĢərək: 

– Rəhm edin – deyə yalvardı. 

Javer arxasını ona çevirdi. 

Əsgərlər Fantinanın qollarından yapıĢdılar. 

Bir neçə dəqiqə bundan əvvəl bir adam gözə çarpmadan otağa girmiĢdi. O, qapını örtdükdən 

sonra ona söykənib Fantinanın ümidsiz yalvarıĢlarını dinləmiĢdi. 

Əsgərlər dizi üstündən qalxmaq istəməyən zavallı qadının qollarını tutub bağlamaq istədikləri 

zaman bu adam qaranlıqdan çıxaraq bir addım irəli yeridi və: 

– Bir dəqiqə dayanın! – dedi. 

Javer baĢını qaldırıb cənab Madleni tanıdı. ġlyapasını götürdü, məcburiyyətlə salam verərək 

təəssüflə dedi: – BağıĢlayın, cənab mer... 

Bu ―cənab mer‖ sözləri Fantinada qəribə bir təsir buraxdı. O, birdən-birə ayağa qalxdı, yerin 

altından çıxan bir kabus kimi dikəldi. Əlləri ilə əsgərləri itələyərək, cənab Madlenə yaxınlaĢdı və 

dik-dik üzünə baxaraq bağırdı: 

– Aha! Cənab mer, sənsən?! 

Bu sözləri deyərkən vəhĢi bir qəhqəhə ilə güldü və cənab Madlenin üzünə tüpürdü. 

Cənab Madlen üzünü silərək: 

– MüfəttiĢ Javer, bu qadını azad edin, – dedi. 

Javerə elə gəldi ki, ağlını itirir. Bir dəqiqə özündə bir-birinin ardınca bütün ömrü boyu 

keçirməmiĢ qüvvətli ruhi sarsıntılar hiss etdi. Bir fahiĢənin merin üzünə tüpürdüyünü görmək o 

qədər dəhĢətli bir hadisə idi ki, o, öz xəyalında belə Ģeyi təsəvvür etməyə cürət etməzdi. Bununla 

---

bərabər fikrinin dərin bir guĢəsində bu qadının kim olduğunu və cənab merin vaxtilə kim 

olduğunu düĢünərək, bu fahiĢənin onun üzünə tüpürməsini tamamilə təbii bir Ģey kimi dumanlı 

bir Ģəkildə təsəvvür etməyə baĢladı və özündə nifrət duydu. Sonra bu merin, dövlət məmurunun 

sakit bir halda üzünü silib, ―Bu qadını azad edin!‖ dediyini eĢitdikdə, Javer birdən-birə çaĢıb 

qaldı. O düĢünmək və daĢınmaq qabiliyyətini itirdi. Heyrəti son dərəcəyə varmıĢdı. Dili 

tutulmuĢdu. 

Bu sözlər Fantinaya böyük təsir bağıĢladı. O, baĢı gicəlmiĢ adam kimi, çılpaq qolunu qaldırıb 

peçin çıxıntısından yapıĢdı. Sonra ətrafına boylanaraq öz-özünə danıĢır kimi yavaĢca dedi: 

– Azad etmək! Məni azad etmək! Demək, altı ay həbsxanada yatmayacağam! Bunu kim dedi? 

Yox, bunu heç kəs demədi, yəqin, səhv eĢitmiĢəm. Bu cəllad mer bu sözləri deyə bilməzdi! Yox, 

bunu siz söylədiniz, mənim əziz ağam Javer, siz əmr verdiniz ki, məni azad etsinlər? Qoyun mən 

bu saat sizə hər Ģeyi nağıl edim, onda siz məni azad edərsiniz. Mənim bütün bədbəxtliklərimin 

səbəbi bu cəllad sifətli, bu qoca və alçaq merdir! Ġnanın ki, cənab Javer, məni fabrikdən o qovdu, 

emalatxanada ağalıq edən yaramaz qadınların dedi-qoduları ucundan məni oradan qovdu. Bu, 

dəhĢətli Ģey deyilmi? Namusla çalıĢan yoxsul bir qızı iĢdən qovmaq! Qovduqdan sonra 

qazandığım pulla özümü dolandıra bilmirdim, mənim müsibətlərim də buradan baĢladı. Hər 

Ģeydən əvvəl, siz, cənab polislər, bir dəyiĢiklik etməlisiniz; siz həbsxana podratçılarına yoxsul 

adamlara zərər verməyi qadağan etməlisiniz. Qoyun mən iĢi bir-bir söyləyim. Mən köynək 

tikməkdən on iki su qazanırdım, birdən haqqımı doqquz suya qədər endirdilər. Bu pula heç cürə 

yaĢamaq mümkün deyil, necə istəyirsən, elə də yaĢa. Axı mənim balaca Kozettam vardı, mən 

onu da dolandırmalı idim. Odur ki, pis yola düĢməyə məcbur oldum. Ġndi görürsünüz ki, mənim 

bütün müsibətlərimə səbəb yalnız bu əclaf merdir. Doğrudur, mən zabitlər qəhvəxanasının 

qabağında o cənabın Ģlyapasını ayaq altına salıb əzmiĢəm, lakin o da mənim paltarımı qarla 

xarab eləyib. Bizim kimi qadınların axĢamlar küçəyə çıxmaq üçün yalnız bircə ipək paltarı olur. 

Sizi inandırıram, cənab Javer, mən heç zaman kimsəyə qəsdən pislik etməmiĢəm, qadınlar var ki, 

məndən daha kinli və pisdirlər, amma məndən daha xoĢbəxt yaĢayırlar. Ah, cənab Javer, məni 

azad etməyi əmr edən siz idiniz, eləmi? Mənim haqqımda ev sahibindən soruĢa bilərsiniz, mən 

mənzil haqqını vaxtlı-vaxtında verirəm, hər kəs mənim namuslu bir qadın olduğumu söylər. 

Aman Allah! Məni bağıĢlayın, mən bilmədən peçin qapağına toxunmuĢam, otaq tüstü ilə 

dolmuĢdur. 

Cənab Madlen Fantinanın söylədiklərini böyük bir diqqətlə dinləyirdi. O, danıĢarkən əlini cibinə 

salıb yoxladı, cibindən pul kisəsini çıxarıb açdı. Kisə boĢ idi. Onu yenə cibinə qoyub Fantinaya 

dedi: 

– Nə qədər borcunuz var dediniz? 

Ġndiyədək gözlərini Javerdən ayırmayan Fantina ona tərəf dönüb dedi: 

– Mən səninlə danıĢmıram! 

Sonra əsgərlərə müraciət edərək: 

– Onun sifətinə tüpürdüyümü gördünüzmü? – dedi. – Qoca fırıldaqçı mer, sən buraya məni 

qorxutmaq üçün gəlmisən, mən isə səndən qorxmuram! Mən yalnız cənab Javerdən, mənim 

mərhəmətli ağam Javerdən qorxuram. 

Bu sözlərlə yenə müfəttiĢə müraciət edərək sözünə davam etdi: 

– Görürsünüzmü, cənab müfəttiĢ, hər halda, ədalətli olmaq lazımdır. Mən sizin ədalətli 

olduğunuzu bilirəm, cənab Javer. Doğrudan da, bu hadisə çox sadə bir Ģeydir; bir kiĢi əylənmək 

istəyərək mənim kürəyimə bir parça qar basdı, bu da bütün zabitləri güldürdü. Axı onlar da bir 

Ģeylə əylənməlidir! Biz nə üçün yaĢayırıq, kiĢiləri əyləndirmək üçün, deyilmi? Sonra bu səs-küyə 

siz gəldiniz, sizin də vəzifəniz qalmaqala son qoymaqdır. Günahı olan bir qadını tutub buraya 

gətirdiniz, lakin siz mərhəmətli olduğunuzdan, fikirləĢib mənim azad edilməyimi əmr etdiniz, siz 

bilirsiniz ki, bu qadının balaca bir qızcığazı var. Həbsxanada altı ay yatarsa, balasını saxlaya 

bilməz. Yəqin, siz düĢünürsünüz: ―Bax, bir də mənim əlimə düĢmə, yaramaz!‖ Sizi inandırıram 

ki, bir daha belə bir iĢ tutmaram, cənab Javer! Qoy mənə nə edirlər-etsinlər, mən cınqırımı da 

çəkmərəm. Bu gün mən ona görə bağırdım ki, çox qorxmuĢdum, o cənabın kürəyimə qar 

basacağını heç gözləməzdim; həm də sizə söylədim ki, bir az xəstəyəm, öskürürəm, mədəmdə də 

---

illətli bir Ģey hiss edirəm, məni bərk ağrıdır. Həkim mənə deyir ki, özünü müalicə et. Budur, 

baxın, əlinizi verin, qorxmayın, burada bir ağrı var... 

Fantina artıq ağlamırdı. Səsində bir məsumiyyət və nəvaziĢ duyulurdu; Javerin yekə kobud əlini 

ağ yumĢaq döĢləri üzərinə qoydu və təbəssümlə ona baxdı. 

Sonra birdən-birə tələsik paltarını düzəltdi, dizinə qədər çırmanmıĢ tumanını aĢağı saldı; sonra 

qapıya tərəf gedərək əsgərlərə dostanə baĢ əydi və yavaĢcadan: 

– UĢaqlar, – dedi, – eĢitdinizmi, cənab müfəttiĢ məni azad etmək əmrini verdi, mən də gedirəm. 

Əlini qapının rəzəsinə uzatdı. Bir addım da atsaydı, küçəyə çıxmıĢ olacaqdı. 

Javer bütün bu müddət ərzində gözlərini yerə dikib hərəkətsiz durmuĢdu, bu saat o, öz yerindən 

baĢqa yerə köçürülmüĢ və yenə baĢqa bir yerə qoyulacağını gözləyən bir heykələ bənzəyirdi. 

Qapı rəzəsinin Ģaqqıltısı onu bu dalğınlıqdan oyatdı. Hüdudsuz bir ixtiyara malik olmaq Ģüurunu, 

bu hakimiyyətə malik olan bir adamın, nə qədər alçaq vəzifədə olarsa, bir o qədər vəhĢi heyvana 

məxsus quduzluğunu və rəzil bir adamın amansızlığını göstərən bir ifadə ilə baĢını qaldırdı. 

Javer bağırdı: 

– Serjant, görmürsünüzmü, bu alçaq qadın qaçmaq istəyir? Onu buraxmağa sizə kim icazə verdi? 

Cənab Madlen: 

– Mən, – dedi. 

Fantina Javerin səsini eĢitdikdə, bütün vücudu ilə titrəyərək, oğurladığı Ģeyi tez əlindən buraxan 

bir oğru kimi, qapının rəzəsini buraxdı. Madlenin səsini eĢidincə döndü və bu dəqiqədən nəfəsini 

belə çəkməyə cəsarət etmədən, kimin danıĢmasından asılı olaraq gözlərini gah Madlendən 

Javerə, gah Javerdən Madlenə tərəf gəzdirməyə baĢladı. 

Mer Fantinanın azad edilməsini əmr etdikdən sonra Javerin serjanta belə bir söz deməsi onun 

ağlının bir qədər ―azlığını‖ göstərirdi. Cənab merin burada olduğunu unutmuĢdumu? Hökumət 

adamlarının bu cür hərəkət etməyəcəyini və mer cənablarının belə bir sözü istəməyərək 

söylədiyini fikirləĢmiĢdimi? Yoxsa iki saat ərzində onun gözü qabağında baĢ verən bu dəhĢətli 

hadisənin xüsusi tədbirlər tələb etməsi fikrinəmi gəlmiĢdi? Bəlkə də, verdiyi qərardan dönməyə 

razı olmayaraq, alçaq vəzifəli bir adamın tam bir hökumət sahibi olduğu kimi, bir casusun da bir 

hakim, bir polisin də qanun adamı ola biləcəyini və bütün ictimai quruluĢun, nizamın, qanunun, 

əxlaqın, hökumətin onun, yəni Javerin Ģəxsiyyətində təcəssüm etdiyinimi hiss edirdi? 

Hər nə isə, cənab Madlen ―mən‖ sözünü dediyi zaman polis müfəttiĢi Javer, cənab merə tərəf 

döndü, rəngi sapsarı, dodaqları göyərmiĢ, məyus baxıĢla, bütün vücudu titrəyə-titrəyə və mətin 

bir səslə dedi: 

– Cənab mer, bu ola bilməz! 

– Nə üçün? – deyə Madlen soruĢdu. 

– Bu alçaq qadın hörmətli bir burjuanı təhqir etmiĢdir. 

Cənab Madlen yumĢaq və həlim bir səslə: 

– MüfəttiĢ Javer, qulaq asın, – dedi. – Siz namuslu bir adamsınız, ümidvaram ki, bir-birimizi 

asan baĢa düĢərik. Məsələ belə olmuĢdur: siz bu qadını tutub apararkən mən meydançadan 

keçirdim; orada hələ çoxlu adam vardı. Mən onlardan soruĢub iĢin həqiqətini öyrəndim; təqsir 

həmin cənabın özündə imiĢ, iĢ ədalətə gəldikdə bu qadını yox, onu tutmaq lazım idi. 

Javer etiraz edərək: 

– Bu alçaq qadın indicə sizi də təhqir etdi, cənab mer, – dedi. 

– Bu mənim iĢimdir, – deyə cənab Madlen cavab verdi, təhqir mənə aiddir. Ona görə də bu 

məsələni yalnız mən özüm həll edə bilərəm. 

– BağıĢlayın, cənab mer, təhqir yalnız sizə aid deyil, qanun və hökumətə aiddir. 

– MüfəttiĢ Javer! – deyə cənab Madlen cavab verdi. – Qanun və hökumət vicdan deməkdir. Mən 

bu qadının dediklərini eĢitdim, ona görə də nə etdiyimi bilirəm. 

– Mən isə, cənab mer, öz gözlərimə inana bilmirəm. 

– O halda sizə yalnız bir Ģey qalır – əmrə tabe olmaq. 

– Mən yalnız vəzifəyə tabe oluram. Mənim vəzifəm bu qadını altı ay həbsxanaya salmağı tələb 

edir. 

---

Cənab Madlen yumĢaq bir səslə ona cavab verdi: – Bunu yaxĢıca yadınızda saxlayın ki, bu qadın 

həbsxanada bir gün də qalmayacaqdır. 

Javer cənab Madlenin bu qəti cavabını eĢidincə, dik-dik onun üzünə baxdı və yenə hörmətlə 

dedi: 

– Doğrusu, ömrümdə ilk dəfə olaraq cənab merin sözünə qulaq asmamağa məcbur olduğum üçün 

təəssüf edirəm, lakin mən öz vəzifəm və səlahiyyətim dairəsində hərəkət edirəm. Ġcazənizlə, mən 

bu iĢin necə baĢ verdiyini sizin üçün təkrar edərəm. Mən özüm orada idim. Bu qadın cənab 

Bamatabuanın üstünə atıldı; o cənab məhbuslar məclisinin seçicisi və meydanın tinindəki gözəl 

bir daĢ evin sahibidir; ev dördmərtəbəli və balkonlu, yonma daĢdan tikilmiĢ bir evdir. Bu 

dünyada azmı iĢlər olur! Hər halda, bu hadisə küçə intizamsızlığına aid bir Ģeydir, bu da küçə 

polisinə aid bir iĢ olduğundan, tamamilə mənə aiddir. Ona görə də mən Fantina adlı bir qadını 

tutmağa haqlıyam. 

Cənab Madlen əllərini sinəsi üzərində çarpazladı və bu vaxta qədər Ģəhər əhalisindən kimsənin 

eĢitmədiyi amiranə və sərt bir səslə: 

– Dediyiniz iĢ Ģəhər polisi idarəsinə aid bir iĢdir, – dedi. – Cinayət Məcəlləsinin 9-cu, 11-ci, 15-

ci və 66-cı bəndinə görə, bu iĢin hökmünü yalnız mən verə bilərəm. Əmr edirəm, bu qadını azad 

edəsiniz. 

Javer bir də etiraz etmək istədi: 

– Lakin cənab mer... 

– Bundan baĢqa, özbaĢına həbsə aid 1799-cu il 13 dekabr tarixli qanunun 81-ci bəndini də sizə 

xatırladıram. 

– Cənab mer, icazə verin... 

– Artıq yetər. 

– Lakin mən... 

– Gedin, – deyə cənab Madlen onun sözünü kəsdi. 

Javer bir rus əsgəri kimi, gözünü qırpmadan bu zərbəni sinəsi ilə qarĢıladı. O, merə ikiqat təzim 

edərək, polis idarəsindən çıxdı. 

Fantina qapıdan kənara çəkilərək Javerin keçib getməsinə heyrətlə baxdı. 

Qəribə bir həyəcan içində idi. Ġndicə o, iki düĢmən qüvvənin bir-birilə dəhĢətli döyüĢünü 

görmüĢdü. Onun taleyini, azadlığını, həyatını, ruhunu, balasını öz əllərində saxlayan iki adam 

onun gözü qarĢısında çarpıĢırdı: bunların biri onu qaranlığa, o biri iĢığa doğru çəkirdi. Qorxuya 

xas olan mübaliğələr, Ģübhələr arasından seyr etdiyi bu mübarizədə bu iki adam iki divə 

bənzəyirdi; biri Ģəri təmsil edən Əhrimən, o biri isə xeyri təmsil edən Hürmüz kimi danıĢırdı. 

Hürmüz Əhrimənə qalib gəldi, bu Hürmüz, bu xilaskar da onun nifrət etdiyi adam, bütün 

müsibətlərinə səbəb olduğunu zənn etdiyi haman mer, haman Madlen idi! Bu adam ona qurtuluĢ 

əlini uzatmıĢdı, həm də ən dəhĢətli bir Ģəkildə təhqir edildiyi zaman uzatmıĢdı. O, səhv 

etmiĢdimi? Öz qəlbini kökündən dəyiĢməli idimi?... O, büsbütün özünü itirmiĢdi, bütün bədəni 

titrəyirdi. O, çaĢqın, pəriĢan bir halda dinləyir, baxır və cənab Madlenin hər bir sözü ilə qəlbində 

dəhĢət saçan nifrət dünyası dağılır, əriyir, məhv olur və sevinc, etimad və məhəbbət gətirən, 

anlaĢılmaz və ürəyi qızdıran bir Ģey doğmağa baĢlayırdı. 

Javer gedəndən sonra cənab Madlen Fantinaya tərəf döndü, özü üçün yersiz görünən göz 

yaĢlarını çətinliklə boğaraq yavaĢ bir səslə dedi: 

– Söylədiklərinizi eĢitdim. BaĢınıza gələn hadisələrdən mənim heç xəbərim yoxdur. Mənə elə 

gəlir ki, doğru olduğunu hiss edirəm. Mən hətta sizin mənim emalatxanamda iĢlədiyinizi də 

bilmirdim. Nə üçün bu barədə birbaĢa mənə müraciət etmədiniz? Ġndi artıq olan olub keçib, bu 

barədə danıĢmaq artıq gecdir; borclarınızı verəcəyəm, uĢağınızı buraya gətirdəcəyəm və ya siz 

özünüz gedib gətirərsiniz. Ġstəsəniz burada, istəsəniz Parisdə yaĢaya bilərsiniz. Sizin və 

uĢağınızın qeydinə qalmağı öz öhdəmə götürürəm, özünüz istəməsəniz, iĢləməyə bilərsiniz. Sizə 

istədiyiniz qədər pul verə bilərəm. Siz yenə xoĢbəxt olacaqsınız, xoĢbəxt olduqdan sonra isə yenə 

namuslu bir qadın olarsınız, hətta hər Ģey dediyiniz kimidirsə, buna da mən Ģübhə etmirəm, siz 

Allah qarĢısında həmiĢə namuslu və pak olmuĢsunuz, zavallı qadın! 

---

Zavallı Fantinanın sevinci həddindən artıq idi. Kozetta onunla bərabər olacaqdı! DəhĢətli və 

iyrənc həyatı atacaqdı! O, qızı ilə bərabər sərbəst, namuslu, xoĢbəxt və varlı bir həyat sürəcəkdi! 

Birdən-birə qarĢısında səfalət qaranlığı içində cənnət qapıları açılmıĢdı! Fantina bu adama çaĢqın 

bir nəzərlə baxdı və yalnız üç dəfə hıçqıra bildi: ―Of! Of! Of!‖ Ayaqları bükülürdü, birdən cənab 

Madlen çəkilməyə macal tapmadan, əlinin Fantinanın əlləri arasında olduğunu və qızın 

dodaqlarının ona toxunduğunu hiss etdi. 

Bu anda qız huĢunu itirdi. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Dincliyin baĢlanğıcı. 

 

Cənab Madlen Fantinanı evində olan xəstəxanaya aparmağı əmr edib, Ģəfqət bacılarına tapĢırdı, 

onlar da onu soyundurub yatağa uzatdılar. Bir azdan sonra zavallı qadına Ģiddətli bir qızdırma 

gəldi. Gecənin çox yarısını huĢsuz halda ucadan sayıqladı. Nəhayət, səhərə yaxın yuxuya getdi. 

Ertəsi gün, günortaya yaxın, Fantina oyandığı zaman yatağının yanında, lap yaxınlıqda birinin 

nəfəsini duydu; pərdəni qaldırdıqda, bu adamın cənab Madlen olduğunu anladı; o ayaq üstə 

dayanıb Fantinanın baĢı üzərindəki bir Ģeyə diqqətlə baxırdı. Onun baxıĢında təĢviĢ və mərhəmət 

hissi duyulurdu, o, nə barədə isə yalvarırdı. Fantina cənab Madlenin haraya baxdığına diqqət 

edib, divardan asılmıĢ Həzrət Ġsanın təsvirinə baxdığını anladı. 

Ġndi cənab Madlen Fantinanın nəzərində büsbütün dəyiĢmiĢdi. Fantina onun üzündən nur 

yağdığını zənn edirdi. Cənab Madlenin ibadətə daldığı hiss olunurdu. Fantina bu sükutu 

pozmağa cəsarət etmədən, uzun müddət ona baxa-baxa qaldı. Nəhayət, qorxa-qorxa soruĢdu: 

– Siz nə edirsiniz? 

Cənab Madlen bir saatdan bəri idi ki, bu vəziyyətdə dayanmıĢdı. O, Fantinanın oyanmağını 

gözləyirdi. Əlini əlinə alıb nəbzini yoxladıqdan sonra soruĢdu: 

– Özünüzü necə hiss edirsiniz? 

– YaxĢı hiss edirəm, yatmıĢdım, – dedi. – Zənnimcə, halım bir az yaxĢılaĢıbdır. Keçər gedər. 

Cənab Madlen onun əvvəlcə vermiĢ olduğu sualına yenicə eĢitmiĢ kimi cavab verərək dedi: 

– Mən göylərdəki müsibətzədəyə dua edirdim. 

Fikrində isə bunu əlavə etdi: 

―Yerlərdəki müsibətzədə üçün‖. 

Cənab Madlen bütün gecəni və səhəri məlumat toplamaqla məĢğul olmuĢdu. Ġndi artıq hər bir 

Ģeyi bilirdi. Fantinanın macərasını bütün təfsilatı ilə öyrənmiĢdi. Sözünə davam edərək dedi: 

– Siz çox müsibətlər çəkmisiniz, zavallı ana. Qəm çəkməyin, sizin taleyiniz müqəddəs insanların 

taleyidir! Ġnsanlar bu vasitə ilə mələk yaradırlar. Sizin müsibətlərinizdə insanlar müqəssir deyil, 

onların baĢqa çarəsi yoxdur. Sizin tərk etdiyiniz cəhənnəm behiĢtin qapısıdır. Bu qapıdan 

keçməyiniz vacib idi. 

O, dərin nəfəs aldı. Fantina isə ona baxaraq, özünəməxsus bir təbəssümlə gülümsəyirdi. Bu 

təbəssüm məhrum olduğu iki qabaq diĢi sayəsində ona ülvi bir gözəllik verirdi; bu onun 

fədakarlığına bir dəlalət idi. 

Javer o gecə bir məktub yazdı. Səhər tezdən məktubu özü Monreyldəki poçt idarəsinə apardı. 

Məktub aĢağıdakı ünvanla Parisə göndərilirdi: ―Cənab polis prefektinin katibi cənab ġabul’eyə‖. 

Polis idarəsində baĢ verən hadisənin xəbəri ətrafa yayılmıĢdı; məktubu göndərməzdən əvvəl onu 

görən poçt müdirinin arvadı və bir neçə baĢqa adamlar konvert üzərində Javerin xəttini tanıyıb, 

istefa vermək üçün ərizə göndərmiĢ olduğunu zənn etdilər. 

Cənab Madlen dərhal Tenardye ailəsinə məktub yazdı. Fantinanın onlara yüz iyirmi frank borcu 

var idi. Cənab Madlen onlara üç yüz frank göndərdi, bu puldan öz borclarını götürüb, qızcığazı 

dərhal Monreylə göndərmələrini tapĢırdı, çünki qızın anası burada xəstə yatır və qızı ilə 

görüĢmək istəyirdi. 

Tenardye bu hadisəyə heyran qaldı. 

---

Meyxanaçı öz arvadına dedi ki, uĢağı əlimizdən buraxmamalıyıq. Bu sərçə bizim üçün sağmal 

bir inək ola bilər. Mən məsələnin nə yerdə olduğunu anlayıram. Yəqin, sarsağın biri bu sərçənin 

anasına bənd olmuĢdu. 

Tenardye məktuba cavab olaraq məharətlə tərtib olunmuĢ beĢ yüz franklıq bir hesab göndərdi. 

Hesaba Tenardyenin qızları Eponina və Azelmanın uzun sürən xəstəliklərini müalicə edən və 

dərman verən həkimdən və aptekçidən aldıqları iki qəbzi də əlavə etmiĢdi. Yuxarıda 

söylədiyimiz kimi, Kozetta bu vaxt ərzində xəstələnməmiĢdi. Bu sənədlərdə ancaq adlar 

dəyiĢmiĢdi. Tenardye hesabın altında: ―Veriləsi pulun hesabına üç yüz frank çatmıĢdır‖ sözlərini 

əlavə etmiĢdi. 

Cənab Madlen dərhal üç yüz frank da göndərib: ―Kozettanı tezliklə gətirin‖ deyə yazdı. 

– Çox qəribə iĢdir! – deyə Tenardye bağırdı, – biz heç bir vəchlə Kozettanı əlimizdən 

verməməliyik. 

Fantinanın halı yaxĢılaĢmırdı. O hələ də xəstəxanada idi. 

Əvvəlcə Ģəfqət bacıları bu ―Ģortunu‖ istəmədən qəbul etmiĢdilər və ikrahla ona baxırdılar. Reyms 

kilsəsinin barelyeflərini görənlər ağıllı qızların dodaqlarını büzərək yüngülməcaz qızlara nifrətlə 

baxdıqlarını xatırlamaya bilməzlər. Mömin qadınların əxlaqsız qadınlara qarĢı bəslədikləri əzəli 

nifrət qadın vüqarını doğuran ən dərin insan instinktlərinə əsaslanır. Bacılar bu instinktə 

qapılmıĢdılar, dini hisslər onların nifrətini daha da artırmıĢdı. Lakin Fantina onları tezliklə 

məftun etdi. Onun bütün sözlərində məmnuniyyət və həlimlik hiss olunurdu; onun vücudunda 

yaĢayan analıq hissi istər-istəməz qəlbləri yumĢaldırdı. Bir dəfə Ģəfqət bacıları Fantinanın 

qızdırma içində sayıqladığını eĢitmiĢdilər. O ucadan deyirdi: ―Mən günah iĢlər dalınca getmiĢəm, 

lakin balam yanıma qayıdarsa, Allah mənim günahımdan keçər. Mən pis həyat sürdüyüm 

zamanlar Kozettanın yanımda olmağını istəməzdim, onun heyrətli və qüssəli gözləri məni məhv 

edə bilərdi. Mənim günahlara yol verməyimə səbəb də ancaq, o olmuĢdur, bax buna görə də 

Allah məni bağıĢlar. Kozetta buraya gəldiyi zaman mən Allah-taalanın mənə Ģəfa verdiyini hiss 

edirəm. Ürəyimin sakit olması üçün məsum uĢağa bir dəfə baxmağım belə kifayətdir. Ah, 

bacılar, onun bir mələk olduğunu bilsəydiniz! Onlar balaca olduqları zaman çiyinlərində 

qanadları da olur‖. 

Cənab Madlen Fantinanın yanına gündə iki dəfə gələrdi və hər dəfə Fantina ondan soruĢardı ki: 

– Mən Kozettamı tezmi görəcəyəm? O isə cavab verirdi: 

– Ola bilsin, sabah səhər görə biləsiniz. Mən hər dəqiqə onun gəliĢini gözləyirəm. 

Bu zaman biçarə ananın solğun üzü nur kimi parlardı. O deyərdi ki: 

– Mənim nə qədər xoĢbəxt olacağımı bilsəydiniz! 

Biz irəlidə söylədik ki, Fantinanın halı yaxĢılaĢmırdı. Əksinə, onun vəziyyəti həftədən-həftəyə 

daha da pozulurdu. Çılpaq kürəkləri arasına basılmıĢ qar birdən-birə onun tərləməyinə son 

qoymuĢ və neçə ildən bəri artmaqda olan xəstəlik birdən-birə Ģiddətlə inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdı. 

O zamanlar döĢ xəstəliklərinin müayinə və müalicəsində artıq Lazinekin faydalı göstəriĢlərindən 

istifadə edirdilər, həkim Fantinanı müayinə etdikdən sonra baĢını buladı. 

Cənab Madlen həkimdən soruĢdu: 

– Halı necədir? 

– Onun, deyəsən, görmək istədiyi bir uĢağı var? – deyə həkim soruĢdu. 

– Var. 

– O halda uĢağı tezliklə yanına gətizdirin. 

Cənab Madlen diksindi. 

Fantina ondan soruĢdu: 

– Həkim nə deyir? 

Cənab Madlen çətinliklə gülümsəyərək cavab verdi: 

– O deyir ki, uĢağınızı tezliklə yanınıza gətirmək lazımdır. Onu görən kimi sağalarsınız. 

– Ah, elədir, o doğru deyir! – deyə xəstə sevindi. – Lakin bu Tenardye ailəsi nə üçün mənim 

Kozettamı buraxmaq istəmir? Ah, Kozettam gələcəkdir. XoĢbəxtliyimə az qalmıĢdır, bəli, mən 

xoĢbəxt olacağam! 

---

Lakin Tenardye ailəsi min cür bəhanə ilə uĢağı buraxmaq istəmirdi. Gah Kozettanın hələ bir az 

xəstə olduğunu, ona görə də qıĢ vaxtı yola çıxmaq qorxulu olduğunu yazırdılar, gah da bəhanə 

edirdilər ki, kənddə xırda alacaqları var və ancaq bunu yığdıqdan sonra uĢağı göndərə biləcəklər 

və sairə. 

Nəhayət, Madlen baba Fantinaya dedi: 

– Kozetta üçün mən adam göndərəcəyəm, lazım gələrsə lap özüm də gedərəm. 

Sonra Fantinanın dilindən bir məktub yazaraq, ona imza etdirdi: 

 

―Cənab Tenardye! 

Kozettanı bu məktubu gətirən adama verin. Nə xərciniz olmuĢsa, hamısını sizə verəcəklər. 

Hörmətlə 

Fantina‖. 

 

Tam bu vaxt mühüm bir hadisə baĢ verdi. Biz həyat adlandırdığımız sirli bir qayanı əbəs yerə 

məharətlə yonmağa səy edirik. Fələyin qara damarı hər zaman bu qayanın üzərində görünür. 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Jan necə dönüb ġan olur. 

 

Bir gün səhər cənab Madlen öz otağında oturub çalıĢırdı; kağızları oxuyaraq, Monfermeylə 

səyahət etmək lazım gələ biləcəyini mülahizə etdiyindən, bəzi təcili iĢləri imzalayıb qurtarmaq 

istəyirdi; birdən polis müfəttiĢi Javerin onu görmək istədiyini xəbər verdilər. Cənab Madlen bu 

adı eĢidincə özündə doğan bir nifrət hissini boğa bilmədi. Polis idarəsində baĢ verən hadisədən 

sonra Javer cənab Madlenlə görüĢməkdən qaçırdı, o vaxtdan bəri cənab Madlen bir dəfə belə onu 

görməmiĢdi. 

Mer: 

– Gəlsin! – dedi. 

Javer içəri girdi. 

Cənab Madlen əlində qələm, buxarının yanında oturmuĢdu, masanın üzərində qovluqdakı 

kağızları oxuyurdu, bu, ictimai yollarda nizam və qaydanın pozulmasına aid protokollar idi. 

Javer içəri girdiyi zaman o, yerindən tərpənmədi. Zavallı Fantinanın halını düĢündüyü üçün 

soyuq görünməyi münasib bildi. 

Javer, ona arxasını çevirib oturmuĢ cənab merə hörmətlə təzim etdi. Cənab mer dönüb 

baxmadan, yenə də kağızların üzərində qeydlər edirdi. 

Javer iki-üç addım irəlilədikdən sonra sükutu pozmadan birdən-birə durdu. 

Javerin təbiətinə bələd olan bir fizionomist mədəniyyətə xidmət edən bu vəhĢini, romalı ilə 

spartalıdan əmələ gələn bu qəribə tərkibi, bu rahib ilə soldafonu, yalan danıĢmağı bacarmayan bu 

casusu və günahsız kəĢfiyyatçını uzun müddətdən bəri öyrənən bir fizionomist, Javerin cənab 

Madlenə qarĢı bəslədiyi köhnə və gizli nifrətini və Fantina üstündə merlə toqquĢduğunu bilən bu 

fizionomist, bu dəqiqədə onu müĢahidə etmiĢ olsaydı, öz-özünə mütləq bu sözləri deyərdi: ―Bir 

hadisə baĢ vermiĢdir. Onun vicdanına, sarsılmaz, aydın, səmimi, namuslu, sərt və yırtıcı 

vicdanına bələd olanlar Javerin mənəvi həyatında nə isə bir hadisə, mühüm bir hadisə baĢ vermiĢ 

olduğunu dərhal baĢa düĢə bilərdilər. Javerin ürəyində nə vardısa, dərhal üzündə görünərdi. 

Böyük ehtiraslara malik adamlar kimi, onun da əhvalı kəskin bir Ģəkildə dəyiĢə bilərdi, lakin 

üzünün ifadəsi heç vaxt bu qədər qəribə və fövqəladə bir təsir bağıĢlamazdı. Javer içəri girdikdə 

cənab Madlenə baĢ əydi, onun baxıĢlarında bu saat nə qəzəb, nə kin, nə də bir Ģübhə var idi. 

Javer merdən bir neçə addım uzaqda, onun kreslosunun arxasında dayandı. O, heç bir zaman 

həlimlik göstərməsə də, həmiĢə səbirli olan bir insanın təbii və sərt soyuqqanlılığı ilə dik 

dayanmıĢdı. O, bir kəlmə belə söyləmədən, bir hərəkət belə göstərmədən, təbii bir mülayimlik və 

sakitanə bir itaətkarlıqla cənab merin ona tərəf dönmək üçün iltifat buyuracağını gözləyirdi. O, 

zabit qarĢısında bir əsgər, hakim qarĢısında bir cani kimi, papağını çıxarıb, baĢını aĢağı salıb, 

ciddi və pozulmaz bir Ģəkildə gözləyirdi. Onun varlığında fərz edilə biləcək bütün hadisələr və 

---

xatirələr artıq yox olmuĢdu. Qranit kimi qılıncbatmaz və sadə üzündə artıq kədərdən baĢqa heç 

bir Ģey görünmürdü. Onun bütün varlığında bir miskinlik, qətiyyət və bir növ mərdanə qüssə 

əlamətləri sezilirdi. Nəhayət, cənab mer qələmi masanın üstünə qoyub, bir qədər Javerə tərəf 

dönərək soruĢdu: 

– Hə, nə olmuĢdur, Javer? 

Javer fikrini toplayırmıĢ kimi bir qədər sükut etdi; sonra məyus bir təntənə ilə, sadə bir surətdə 

səsini ucaldaraq: 

– Cənab mer, mühüm bir cinayət olmuĢdur, – dedi. 

– Nə cinayət? 

– Hökumətin kiçik bir məmuru alı bir mənsəb sahibi barəsində çox kobud bir hörmətsizlik 

etmiĢdir. Bunu sizə xəbər verməyi özümə borc bilirəm. 

– Bu kiçik məmur kimdir? – deyə cənab Madlen soruĢdu. 

Javer: 

– Mənəm! – dedi. 

– Sizmi? 

– Bəli, mən özüm! 

– Kiçik məmurun hərəkəti ilə özünü təhqir edilmiĢ hesab edən o mənsəb sahibi kimdir? 

– Sizsiniz, cənab mer. 

Cənab Madlen kreslodan bir az ayağa qalxan kimi oldu. Javer baĢını aĢağı dikmiĢ halda, yenə 

eyni ciddi görünüĢlə danıĢmağında davam edirdi: 

– Cənab mer, mənim iĢdən kənar edilməyimi müdiriyyətdən tələb etməyinizi xahiĢ etməyə 

gəlmiĢəm, – dedi. 

Cənab Madlen mat qalıb bir Ģey söyləmək istədi, lakin Javer onun sözünü kəsərək dedi: 

– Siz bilirsiniz ki, mən özüm istefaya çıxa bilərəm, lakin bu kifayət deyildir. Ġstefa vermək – 

hörmətli iĢdir. Mən cinayət eləmiĢəm, buna görə də cəzaya layiqəm. Siz məni vəzifəmdən 

qovmalısınız. 

Bir az sükut etdikdən sonra əlavə etdi: 

– Cənab mer, keçən dəfə siz mənimlə çox sərt rəftar etməklə ədalətsizlik etdiniz. Bu gün isə 

rəftarınız çox ədalətli olacaqdır. 

– Lakin nə üçün? Nə səbəbə? – deyə cənab Madlen heyrət etdi. – Nə mənasız sözlər danıĢırsınız! 

Bu nə deməkdir? Mənə qarĢı siz nə kimi haqsızlıq eləmiĢsiniz? Məni nə ilə təhqir etmiĢsiniz? Siz 

özünüzü təqsirləndirirsiniz, istəyirsiniz ki, sizi baĢqası ilə əvəz etsinlər... 

– Mən istəyirəm ki, məni buradan qovasınız. 

– YaxĢı, qovarıq. Qoy belə olsun. Lakin mən bunun səbəbini baĢa düĢmürəm. 

– Bu saat baĢa düĢərsiniz, cənab mer. 

Javer dərin nəfəs aldı və yenə eyni soyuq və həzin bir tövrlə sözünə davam etdi. 

– Cənab mer, ay yarım bundan əvvəl o qadın əhvalatından sonra mən bərk acığa düĢüb, əlinizdən 

məlumat verdim. 

– Məlumat verdiniz? 

– Bəli, Paris polis prefekturasına xəbər verdim. 

Javerdən yalnız bir qədər çox gülən cənab Madlen birdən qəhqəhə ilə güldü: 

– Siz merin polisin sərəncamına qarıĢdığı üçünmü xəbər vermiĢsiniz? 

– Xeyr, mən merin keçmiĢ bir katorqalı olduğunu xəbər vermiĢəm. 

Merin rəngi sapsarı saraldı. 

Javer hələ də gözlərini qaldırmadan sözünə davam etdi: 

– Mən elə güman edirdim. Məndə artıq çoxdan bəri bəzi Ģübhələr oyanmıĢdı. Bəzi bənzəyiĢlər, 

Faveroldan aldığım bəzi məlumat, qollarınızdakı qüvvət, FoĢlevan baba ilə olan hadisə, sizin 

gözəl niĢan atmağınız, yeriyərkən ayağınızı bir az sürüməyiniz, qərəz ki, bir çox bu kimi axmaq 

cəhətlər məni Ģübhəyə salırdı. Hər nə isə mən sizi Jan Valjan adlı bir caniyə oxĢadırdım. 

– Necə? Kimə oxĢadırdınız? 

– Jan Valjana. Ġyirmi il bundan əvvəl Tulon həbsxanasında nəzarətçi müavini olduğum zaman 

görmüĢ olduğum bir katorqalıdır. EĢitdiyimə görə, bu Jan Valjan katorqadan çıxdıqdan sonra bir 

---

yepiskopun evini qarət etmiĢ, sonra əli silahlı yollarda qarətə baĢlamıĢdır. O kiçik bir savoyalını 

soymuĢdur. Artıq səkkiz ildən bəridir ki, onu hey axtarırlar, lakin harada gizləndiyini heç kəs 

bilmir. Mən də zənn etdim ki... Xülasə, mən sizin barənizdə xəbər vermiĢəm. Bu iĢi acığımdan 

tutmuĢam, öz Ģübhələrim haqqında prefekturaya məlumat vermiĢəm. 

Cənab Madlen yenə kağızları varaqlamağa baĢlayaraq, tamamilə laqeyd bir tövrlə soruĢdu: 

– Bəs oradan sizə nə cavab verdilər? 

– Yazdılar ki, mən dəli olmuĢam. 

– Bəs sonra? 

– Sonra... onlar haqlıdırlar. 

– YaxĢı ki, siz özünüz bunu etiraf edirsiniz. 

– Necə etiraf etməyim ki, əsl Jan Valjan tapılmıĢdır. Cənab Madlenin əlindəki kağız barmaqları 

arasından sürüĢüb düĢdü, baĢını qaldırıb diqqətlə Javerin üzünə baxdı və anlaĢılmaz bir ifadə ilə 

dedi: 

– Necə? 

Javer sözünə davam etdi: 

– Məsələ belə olmuĢdur, – cənab mer. Deyirlər, bizim mahalda Alile-Klonin yaxınlığında 

ġanmatye adlı bir qoca varmıĢ. Bu lüt, səfil bir adam idi, ona görə də heç kəs ona əhəmiyyət 

verməzdi. Bilmək olmur ki, bu cür adamlar nə ilə yaĢayırlar. Bu ġanmatye keçən payız fəslində 

alma oğurluğu üstündə tutulmuĢdu. Bu almadan sidr hazırlayırlar. Alma bağı sahibinin kim 

olduğu əhəmiyyətli deyil! Hər halda, oğurluq bağda olmuĢdur. ġanmatye divardan aĢaraq alma 

ağacının budaqlarını sındırır. Onu tuturlar. Ağac budağını hələ də əlindən buraxmır. Bu alçaq 

hərifi həbsə salırlar. Bilirsiniz, bu oğurluq üçün onu ancaq həbsxanaya sala bilərdilər. Lakin tale 

məsələyə qarıĢır. Yerli həbsxana binası pis vəziyyətdə olduğundan, məhkəmə müstəntiqi 

ġanmatyenin departamentin həbsxanası olan Arrasa aparılmasını əmr edir. Arras həbsxanasında 

da Breve adlı qoca bir katorqalı vardı; onun nə üçün tutulmuĢ olduğunu bilmirəm, lakin 

həbsxanada özünü yaxĢı apardığı üçün, onu otaq baĢçısı təyin etmiĢdilər. Beləliklə, cənab mer, 

bilirsinizmi nə olur? ġanmatyeni oraya gətirən kimi Breve ucadan bağırır: 

– Aha! Mən bu adamı tanıyıram! Bu köhnə jiqandır. Dostum, bir mənə bax görüm, sən Jan 

Valjan deyilsənmi? 

ġanmatye heç bir Ģey baĢa düĢmür kimi, təəccüblə: 

– Nə Jan Valjan? Jan Valjan kimdir? – deyir. 

Breve: 

– YaxĢı, yaxĢı, özünü tülkülüyə vurma! – deyə cavab verir. 

– Sən Jan Valjanın özüsən. Ġyirmi il bundan qabaq Tulon katorqasında olmusan. Mən də səninlə 

orada idim. 

ġanmatye inkar edir. Nə üçün inkar edir, məlumdur. Nəhayət, təhqiqat baĢlanır. YavaĢ-yavaĢ 

iĢlərinin üstü açılır və belə bir Ģey məlum olur. Həmin ġanmatye otuz il bundan əvvəl müxtəlif 

yerlərdə, o cümlədən Faverolda ağac kəsməklə məĢğul imiĢ. Sonralar o, gözdən itir. Bundan 

xeyli vaxt sonra yenə Overndə, sonra Parisdə, öz dediyinə görə, araba ustası olaraq yaĢamıĢdır; 

orada, guya, paltaryuyan bir qızı varmıĢ, lakin burası qəti surətdə isbat olunmamıĢdır; nəhayət, o 

bizim yerlərdə görünməyə baĢlayır. Belə, Jan Valjan katorqaya düĢməzdən əvvəl nə ilə məĢğul 

olurdu? Ağac kəsməklə, harada? Faverolda. BaĢqa bir sübut daha. Jan Valjanın adı Jan imiĢ, 

anasının familiyası isə Matye imiĢ. Katorqadan qurtulduqdan sonra, yəqin ki, əsl adını gizlətmək 

üçün, anasının familiyasını qəbul edərək, özünü Jan Matye adlandırmıĢdır, bu da təəccüblü 

deyildir. Sonra o, Overnə gəlir. Yerli tələffüz sayəsində Jan dəyiĢərək ġan – olur və onu 

ġanmatye deyə çağırmağa baĢlayırlar. Bizim dostumuz da məsələnin üstünü açmadan ġanmatye 

olur! Siz məni diqqətlə dinləyirsiniz, deyilmi? Sonra Faverolda təhqiqat aparırlar. Orada artıq 

Jan Valjanın ailəsindən heç bir kəsin izini tapmırlar. Heç kəs bu ailənin necə olduğunu bilmir. 

Bilirsiniz, cəmiyyətin bu təbəqələrində tam bir ailənin yox olmasına təsadüf etmək mümkündür. 

Ailəni axtarırlar, tapılmır. Bu cür adamlar palçıq, ya da toz kimi bir Ģeydir. Bu əhvalat otuz il 

bundan qabaq olduğundan, Faverolda Jan Valjanı xatırlayan adam tapılmır. Belə olduqda 

Tulondan məlumat tələb edirlər. Brevedən baĢqa, Jan Valjanı iki baĢqa katorqalı da tanıyırmıĢ. 

---

Bunlar ömürlük katorqaya məhkum edilmiĢ canilərdən KoĢpayl və ġenilye idi. Bunları 

katorqadan Arrasa gətirdir və ġanmatye ilə üzləĢdirirlər. Onlar heç bir tərəddüd etmədən, 

ġanmatyenin Ģübhəsiz Jan Valjan olduğunu söyləyirlər. Onun eyni əlli dörd yaĢı, eyni boyu və 

eyni görünüĢü vardı. Müxtəsər, həmin adamın özü idi. Məhz bu zaman mən Paris prefekturasına 

buradan məlumat verdim. Mənə cavab verdilər ki, yəqin, ağlımı itirmiĢəm, çünki Jan Valjan 

Arrasda polisin əlindədir. Heç bilirsinizmi, bu məni nə qədər heyrətləndirirdi! Mən bu ümiddə 

idim ki, Jan Valjan burada, mənim əlimdədir. Bunun üstündən məhkəmə müstəntiqinə məktub 

yazdım. O məni çağırtdırıb ġanmatyeni mənə göstərdi... 

Cənab Madlen, Javerin sözünü kəsərək: 

– Hə, nə oldu? – dedi. 

Yalan danıĢmağı bacarmayan Javerin üzü kədərli idi. O cavab verdi: 

– Cənab mer, həqiqət daim həqiqətdir. Mən çox təəssüf edirəm, lakin bu adam Ģübhəsiz Jan 

Valjandır. Mən özüm də onu tanıdım. Cənab Madlen çox yavaĢ bir səslə dedi: 

– Siz buna arxayınsınızmı? 

Javer öz sözlərinin həqiqət olduğuna dərindən əmin olan bir adam kimi acı bir qəhqəhə ilə 

gülərək: 

– Əlbəttə, arxayınam! – dedi. 

Javer bir dəqiqə fikrə gedərək, barmaqları ilə masa üstündə duran boĢqabın içindəki 

mürəkkəbqurudan qumu qarıĢdırdı, sonra əlavə etdi: 

– Ġndi, mən həqiqi Jan Valjanı gördükdən sonra, indiyə qədər baĢqasının Jan Valjan olduğuna 

necə inandığıma təəccüb edirəm. Məni bağıĢlayın, cənab mer! 

Ay yarım bundan əvvəl polis idarəsində ―Gedin‖ deyə onu təhqir etmiĢ bir adama qarĢı bu qədər 

hörmətlə müraciət edən mütəkəbbir Javer indi bir sadəlik və ləyaqət mücəssəməsi idi. Cənab 

Madlen onun bu xahiĢinə gözlənilməz bir sualla cavab verdi: 

– Bəs bu adam özü nə deyir? 

– Nə deyəcək, cənab mer, onun iĢi çox Ģuluqdur. Əgər o adam, doğrudan da, Jan Valjan isə, 

burada təkrar cinayət məsələsi var. Divarı aĢmaq, ağacı sındırmaq və bir neçə alma oğurlamaq – 

balaca bir uĢaq üçün adi bir dəcəllikdir, böyük adam üçün bu bir qəbahətdir, bir katorqalı üçün 

isə bu bir cinayətdir, oğurluq və qarət deməkdir. Buna polis idarəsi yox, dairə məhkəməsi 

baxacaqdır. Bundan ötrü adi bir oğrunu bir neçə günlüyə həbsə alacaqları halda, katorqalı əbədi 

olaraq məhkum edilə bilər. Sonra, çox ehtimal ki, balaca savoyalının məsələsi də meydana 

çıxacaqdır. Burada adam lap baĢını itirə bilər, deyilmi? Hər kəs baĢını itirsə də, Jan Valjan heç 

qərardan getmir. O, çox hiyləgər adamdır! Onun bu hərəkətindən də Jan Valjan olduğunu 

tanıyıram. BaĢqası onun yerinə olsaydı, özünü itirərdi, bağırmağa, etiraz etməyə, Jan Valjan 

olmadığına inandırmağa baĢlardı, – qazanı odun üstünə qoyanda qaynar, – o, Jan Valjan olmaq 

istəməzdi və ilaxır. Lakin bu, heç bir Ģey anlamırmıĢ kimi, yalnız bir Ģey söyləyir: ―Mən 

ġanmatyeyəm və katorqada – filanda olmamıĢam!‖. Təəccüb edirmiĢ kimi görünür, özünü 

gicliyə vurur və ağıllı iĢ görür. Oho! Bu çox usta adamdır. Ancaq nə edir-etsin, sübut 

meydandadır. Onu dörd adam tanımıĢdır. Artıq qoca fırıldaqçının iĢi bitib. ĠĢə Arras 

məhkəməsində baxılacaqdır. Məni də bir Ģahid kimi çağırıblar, ora gedirəm. 

Cənab Madlen yenə masaya doğru çevrilib kağızları varaqlamağa baĢladı, çox məĢğul görünən 

bir adam kimi gah oxuyur, gah da bəzi Ģeyləri qeyd edirdi. Nəhayət, Javerə tərəf dönərək dedi. 

– YaxĢı, yetər, Javer. Bütün bu təfsilat məni heç də maraqlandırmır. Biz vaxtımızı əbəs yerə 

itiririk, halbuki təcili iĢlərimiz çoxdur. Bilirsinizmi, nə var, Javer, bu saat Büzopye xalanın 

yanına gedərsiniz, o, Sen-Solv küçəsinin tinində göyərti satır, ona deyərsiniz ki, arabaçı Per 

ġenelonqdan Ģikayət ərizəsi yazsın. Bu heyvan az qalmıĢdı öz arabası ilə onun özünü də, uĢağını 

da bassın. ġenelonq cəzaya layiqdir. Sonra, Montrde-ġampini küçəsində yaĢayan cənab 

ġarselenin yanına gedərsiniz. Cənab ġarselenin Ģikayətinə görə qonĢu evin novçasından axan 

yağıĢ suyu düz onun evinin bünövrəsinə töküldüyü üçün onu dağıdır. Bir də Kibur küçəsində 

yaĢayan dul arvad Dorisin və Qaro-Blan küçəsində yaĢayan madam Rene de Bosenin evində 

doğrudandamı polis qaydalarının pozulub-pozulmadığını yoxlar və protokol yazarsınız. Mən sizə 

---

həddindən artıq sifariĢ verməyə məcbur oldum. Yanılmıramsa, siz dediniz ki, səkkiz ya on iki 

gündən sonra bu iĢdən ötrü Arrasa getməlisiniz. 

– Xeyr, daha tez, cənab mer. 

– Nə zaman? 

– Cənab mer, əgər səhv etmirəmsə, mən sizə söylədim, bu iĢə sabah baxılacaqdır, mən də bu 

axĢam dilicanla oraya getməliyəm. 

Cənab Madlen gözə çarpmayan bir hərəkətlə: 

– Məhkəmə çoxmu çəkəcəkdir? – dedi. 

– Ancaq bir gün, artıq çəkməz. Məhkəmənin qərarı ən geci sabah axĢam çıxarılacaqdır. Lakin 

mən məhkəmə qərarını gözləməyəcəyəm. Onun bəraət qazanmayacağına heç bir Ģübhə ola 

bilməz. ġahidlik etdikdən sonra, yenə dərhal buraya qayıdacağam. 

– Çox yaxĢı, – deyə cənab Madlen cavab verdi. Əl iĢarəsi ilə getmək üçün Javerə izn verdi. 

Lakin Javer getmədi. 

– Cənab mer, bağıĢlayın, – dedi. 

– Yenə nə var? – deyə cənab Madlen soruĢdu. 

– Cənab mer, bir Ģeyi də sizin yadınıza salmaq istəyirəm. 

– Nə Ģeyi? 

– Siz məni vəzifəmdən kənar etməlisiniz. 

Cənab Madlen ayağa durdu. 

– Javer, siz namuslu bir adamsınız, mənim sizə hörmətim var. Siz öz təqsirinizi böyüdürsünüz. 

Bir də ki, bu təhqir ancaq mənə aiddir. Javer, siz iĢdən çıxarılmağa deyil, bəlkə, daha yüksək 

vəzifəyə layiqsiniz. Mən öz vəzifənizdə qalmağınıza israr edirəm. 

Javer cənab Madlenə diqqətlə baxdı, sanki, bu baxıĢda onun həkimanə olmayan, lakin təmiz və 

satılmaz bir vicdanı görünürdü. 

O, sakit bir halda dedi: 

– Cənab mer, mən sizin fikrinizlə razılaĢa bilməyəcəyəm. 

– Mən təkrar edirəm ki, bu yalnız mənə aid bir iĢdir, – deyə cənab Madlen cavab verdi. 

Lakin Javer yalnız bir fikrə qapılmıĢ halda sözünə davam etdi: 

– Mən öz təqsirimi heç də böyütmürəm. XahiĢ edirəm, mənim düĢündüklərimi dinləyin. Mən 

sizdən Ģübhə edirdim, Ģübhələrim əsassız çıxdı. Bu, elə bir Ģey deyildir. Hər kəs haqqında Ģübhə 

etmək bizim haqqımızdır, polisin haqqıdır. Bununla bərabər, bizim yüksək adamlara qarĢı Ģübhə 

etməyə haqqımız yoxdur. Amma mən heç bir dəlil və əsasım olmadığı halda, sizdən intiqam 

almaq məqsədilə, qəzəblənərək, sizin kimi möhtərəm bir adamın, mer cənablarının, bir hökumət 

nümayəndəsinin keçmiĢ bir katorqalı olduğunu xəbər verdim! Bu yaramaz və ağır bir iĢdir. Sizin 

Ģəxsinizdə mən, bir hökumət nümayəndəsi olmaq etibarilə, hökuməti təhqir etdim! Əgər mənə 

tabe olan polis nəfərlərindən biri mənə qarĢı belə bir iĢ tutmuĢ olsaydı, mən onu polis idarəsində 

iĢləməyə layiq görməzdim və heç bir tərəddüd etmədən qovardım. Siz soruĢarsınız ki: – Bəs 

sonra nə olsun? Ġzn verin, cənab mer, hələ sözümü qurtarmamıĢam. Mən ömrümdə baĢqalarına 

qarĢı çox zaman ciddi və qəddar olmuĢam. Buna da haqqım vardı, çünki düzgün hərəkət edirdim. 

Əgər mən indi özümə qarĢı eyni surətdə qəddar olmasam, mənim bütün əvvəlki hərəkətlərim 

ədalətsiz olacaqdır. Məgər mən özümdən ötrü, baĢqalarına nisbətən daha çox güzəĢtə gedə 

bilərəm? Xeyr! Belə də iĢ olar? Yalnız baĢqalarına cəza verib, özümə qarĢı güzəĢtə getmək yaxĢı 

iĢdirmi? Bu halda mən çox alçaq bir adam olardım! Onda mənə xain və alçaq deyənlər haqlı 

olardılar! Cənab mer, sizin mənə qarĢı mərhəmət göstərməyinizi istəmirəm; baĢqalarına qarĢı 

göstərdiyiniz mərhəməti gördükcə, mən qanımı çox xarab etmiĢəm; Ģəxsən mən bu mərhəməti 

qəbul etmək istəmirəm. Mötəbər bir burjuaya qarĢı fahiĢəyə, bir merə qarĢı polisə göstərilən 

mərhəmət zərərli mərhəmətdir. Məhz bu cür mərhəmət ictimai quruluĢa xələl yetirə bilər. Aman 

Allah! Mərhəmətli olmaq asan iĢdir, ədalətli olmaq isə çətindir! Əgər siz mən zənn etdiyim adam 

olsaydınız, inanın ki, sizə qarĢı, əsla, mərhəmət göstərməzdim. Onda görərdiniz! Cənab mer, 

mən baĢqaları ilə nə cür rəftar etmiĢəmsə, özümlə də elə rəftar etməliyəm, hər cür qatilləri, 

xainləri təqib edərkən, öz-özümə həmiĢə deyirdim ki: ―Javer, əgər sən bir dəfə belə büdrəsən, 

səni yanlıĢ bir hərəkətdə görmüĢ olsam, o zaman məndən aman gözləmə!‖. Ġndi mən səhv 

---

etmiĢəm, büdrəmiĢəm. Artıq mənimki qurtardı! Cəza çəkməli, qovulmalı, küçəyə atılmalıyam! 

Mən yalnız buna layiqəm. Mənim qüvvətli əllərim var, əkin əkə bilərəm, özümə iĢ taparam, nə 

olar! Cənab mer, vəzifə ibrət göstərməyi tələb edir. Mən xahiĢ edirəm, polis müfəttiĢi Javerin 

istefasını qəbul edəsiniz. 

Javer bu sözləri müti, vüqarlı, ümidsiz və inamlı bir tövrlə söyləmiĢdi. Bu qəribə namus 

sahibinin sözlərində ayrıca bir əzəmət duyulurdu. 

– YaxĢı, baxarıq, – deyə cənab Madlen qeyri-müəyyən bir tərzdə cavab verdi və əlini Javerə 

uzatdı. 

Javer geriyə çəkilərək amansız, sərt bir səslə: 

– BağıĢlayın, cənab mer, – dedi, – bu ola bilməz. Mer casusa əl verməz. 

Sonra ağızucu əlavə etdi: 

– Bəli, casusa! Mən acığa düĢüb öz polis zorumu göstərməklə ancaq casusdan baĢqa bir Ģey 

deyiləm. 

Javer bu sözləri dedikdən sonra baĢ əyib qapıya doğru yönəldi. Qapının ağzında dönüb gözlərini 

qaldırmayaraq dedi: 

– Cənab mer, yerimə adam təyin edilənə qədər vəzifəmə davam edəcəyəm. 

Javer getdi. Cənab Madlen dərin fikrə dalaraq, dəhlizin daĢ döĢəməsi üzərində Javerin möhkəm 

və inamlı addımlarının səsinə qulaq asdı; bir az sonra səslər kəsildi. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Simplisiya bacı. 

 

Oxucuya söyləyəcəyimiz hadisələrin yalnız bir qismi Monreyl-sür-Mer əhalisinə məlum idi; 

lakin oraya kənardan nüfuz etmiĢ Ģayiələr o qədər sarsıdıcı bir xatirə buraxmıĢdı ki, bunları 

bütün təfsilatı ilə oxucuya xəbər verməmək bizim əsərimiz üçün böyük bir nöqsan olardı. 

Oxucular bu təfsilatın içində həqiqətə uyğun görünməyən iki və ya üç hadisəyə təsadüf etsələr 

də, biz həqiqətə qarĢı ehtiram məqsədilə, bunları təsvir etməyi lazım bildik. 

Javerin cənab meri ziyarət etdiyi günün günorta çağı cənab Madlen adəti üzrə Fantinanı görməyə 

getdi. 

Fantinanın yanına keçməzdən əvvəl Simplisiya bacını yanına çağırdı. 

Xəstəxanada Ģəfqət bacısı vəzifəsində iki rahibə xidmət edirdi; bunlardan birinin adı Perepetuya, 

o birininki Simplisiya idi. 

Xəstəyə baxmaqla məĢğul olan Perepetuya bacı hər hansı bir xidmətə girəcəyi kimi cənab 

Allahın xidmətinə girmiĢ sadə bir kəndli qadını idi. Onun üçün sahibə olmaq aĢpaz qadın olmaq 

kimi bir Ģey idi. Bu cür tiplərə tez-tez təsadüf etmək olar. Bu kobud kəndli palçığından nə istəsən 

düzəltmək olar, bunlardan kapusin də ola bilər, ursulinka da, odur ki, rahib icmaları bunlardan 

böyük bir həvəslə istifadə edirlər. Bu avam kəndliləri, adətən, ağır möminlik iĢlərinə göndərirlər. 

Öküz otaranların karmelitə çevrilməsi çox asan bir iĢdir; birincinin ikinciyə çevrilməsi üçün heç 

bir çətinlik yoxdur; kəndlə monastırı birləĢdirən nadanlıq yaxınlaĢmaq üçün az bir zamanda 

zəmin hazırlayır və dərhal kənd əhlini rahiblə bir səviyyəyə qoyur. Rahib ləbbadəsinin ətəkli 

köynəkdən bircə fərqi var: ləbbadə daha geniĢdir. Perepetuya bacı zorbaca bir rahibə idi; əsli 

Pontuaza yaxınlığındakı Marindən idi; qırmızıyanaq, namuslu və bir az həyasız olan bu qadın 

sadə xalq dilində danıĢar, Zəburun surələrini mızıldar, donquldanar, xəstənin yalançı 

möminliyindən, yaxud ikiüzlülüyündən asılı olaraq, dərmanın Ģirinliyini artırar, xəstələrlə kobud 

rəftar edər, can verən xəstələrin üzünə deyinər, Allahı zorla onların yadına salar və son 

nəfəslərini dualarla hirsli-hirsli boğardı. 

Simplisiya bacıya gəlincə, o saf mum kimi ağappaq idi. Perepetuya bacının yanında o, piydən 

qayrılmıĢ Ģamın yanındakı mum Ģamına bənzəyirdi. Vensen de Pol Ģəfqət bacısının surətini gözəl 

sözlərlə tərif etmiĢdir, burada hüdudsuz bir azadlığın mükəmməl bir əsarətlə birləĢdiyini görmək 

mümkündür: ―Onların xəstəxanadan baĢqa bir məskəni, hücrədən baĢqa bir bucağı, kənd 

---

kilsəsindən baĢqa bir ibadətxanası, Ģəhər küçəsindən, yaxud xəstəxana otaqlarından baĢqa bir 

monastır həyəti, itaətdən baĢqa bir hasarı, Allah qorxusundan baĢqa bir barmaqlığı, 

təvazökarlıqdan baĢqa bir örtüyü yoxdur‖. Simplisiya bacı bu idealın mücəssəməsi idi. Heç kəs 

Simplisiya bacının neçə yaĢı olduğunu bilməzdi; o, heç bir zaman gənc olmamıĢdı və deyəsən, 

heç bir zaman qocalmayacaqdı. Biz ona ―qadın‖ deməyə cəsarət etməyərək, ―bu Ģəxs‖ deyirik, 

bu Ģəxs mülayim, ciddi, gözəl tərbiyəli, soyuq təbiətli idi, o, ömründə bir dəfə də olsun yalan 

danıĢmamıĢdı. O qədər həlim görünürdü ki, bu saat sına biləcəyini zənn etmək olardı və eyni 

zamanda qranitdən də möhkəm idi. O, əzab çəkən adamlara gözəl, incə və Ģəffaf barmaqları ilə 

toxunardı. DanıĢığı çox sakit və mülayim idi, lazım olduğundan artıq danıĢmazdı; səsinin ahəngi 

eyni dərəcədə ibadətxanada günahkarı düz yola gətirə bilər, kübar məclislərində isə qulaq 

asanları məftun edə bilərdi. Bu zərif məxluq əynindəki kobud yun paltara Ģükür edər, bu paltarın 

təmasını duyduqca, göyləri və Allahı yadına salardı. Bir təfsilatı da qeyd edək. Simplisiya 

bacının təbiətinə məxsus daha bir Ģey vardı ki, o da ömründə bir dəfə yalan danıĢmamaq, ehtiyac 

olsa belə, qeyri-ixtiyari olsa belə, həqiqətə uymayan bir Ģey danıĢmamaq idi, bu, onun 

fəzilətlərinin ən yüksək əlaməti idi. Bu sarsılmaz doğruçuluq ona bütün kilsə icmalarında Ģöhrət 

qazandırmıĢdı. Abbat Sikar lal-kar Maseyə yazdığı məktubda Simplisiya bacıdan bəhs edir: ―Biz 

nə qədər səmimi, nə qədər saf ürəkli olsaq, yenə bizim doğruçuluğumuzda balaca bir çat yeri 

tapmaq mümkündür, bu da bizim cüzi məsum yalanlarımızdır. Ancaq belə bir nöqsana 

Simplisiya bacıda rast gəlmək olmaz‖. Xırda, məsum yalan! Bu cür yalanlar yer üzündə 

vardırmı? Yalan – Ģərin mücəssəməsidir. Az yalan danıĢmaq mümkün deyil; yalançı həmiĢə 

yalan danıĢar. Yalan iblis sifətidir; iblisin iki adı var: biri – ġeytan, o biri isə – Yalan. Simplisiya 

bacı belə düĢünürdü. DüĢündüyü kimi də hərəkət edirdi. Onun ağappaq və təmiz olmasına da 

səbəb bu idi, bu ağlığın parıltısı dodaqlarına, gözlərinə belə sirayət edirdi. O, saf və parlaq bir 

təbəssümlə gülümsər, saf və parlaq bir nəzərlə baxardı. Vicdanının pəncərəsində bir hörümçək 

teli, bir toz zərrəsi belə tapmaq olmazdı. Sen-Vensen de Pol icmasına daxil olduğu zaman 

Simplisiya adını qəbul etmiĢdi, bu da təsadüfi deyildi. Məlum olduğu kimi, siciliyalı Simplisiya 

elə müqəddəs bir qadındı ki, döĢlərinin kəsilməsinə dözmüĢ, lakin Sirakus əhlindən olduğu 

halda, Sejestdə doğulduğunu söyləməyə razı olmamıĢdı, halbuki bu yalan onu ölümdən xilas edə 

bilərdi. O Simplisiya bizim müqəddəs qadın üçün gözəl bir Ģəfaətçi ola bilərdi. 

Simplisiya bacının, icmaya daxil olduğu zaman, iki zəif cəhəti vardı ki, yavaĢ-yavaĢ bundan da 

xilas oldu: o, Ģirniyyatı sevər, həm də məktub almaqdan xoĢlanardı. O, latınca, iri hərflərlə 

yazılmıĢ dua kitabından baĢqa heç bir Ģey oxumazdı. Latıncanı bilməsə də, dua kitabını baĢa 

düĢürdü. 

Bu mömin qız, Fantinanın təbiətindəki gizli fəzilətləri duyduğundan, ona dərin ünsiyyət 

bağlamıĢdı, onun bütün fikri-zikri bu xəstə qadına qulluq etmək idi. 

Cənab Madlen Simplisiya bacını kənara çəkərək, Fantinanı ona tapĢırdı; onun qəribə bir əda ilə 

xahiĢ etməsinə diqqət edən Simplisiya bacı, bu xahiĢin mənasını sonralar anlamıĢdı. 

Simplisiya bacı ilə danıĢdıqdan sonra, cənab Madlen Fantinanın yanına getdi. 

Fantina hər gün istilik və sevinc gətirən GünəĢ Ģüasını gözləyən kimi, cənab Madlenin yolunu 

gözləyirdi. ġəfqət bacılarına deyirdi ki: 

– Mən ancaq cənab meri gördüyüm zaman yaĢadığımı hiss edirəm. 

O gün Ģiddətli qızdırma içində idi. Cənab Madleni görən kimi ondan soruĢdu: 

– Bəs Kozetta hanı? 

Cənab Madlen gülümsəyərək: 

– Tezliklə gələcək, – dedi. 

Cənab Madlen Fantina ilə həmiĢəki kimi söhbət edirdi, lakin bu dəfə onun yanında yarım saat 

əvəzində bir saat qaldı. Bu da Fantinanı son dərəcə məmnun etmiĢdi. Cənab Madlen xəstəxana 

qulluqçularından dəfələrlə xahiĢ etdi ki, Fantinaya yaxĢı baxsınlar və onun heç bir Ģeyə ehtiyacı 

olmasın. Bir an onun üzündə dərin bir məyusluq duyuldu. Lakin bir az sonra bu məyusluğun 

səbəbini anladılar: həkim gedərkən onun qulağına: 

– Halı çox pisdir, – demiĢdi. 

---

Sonra cənab mer Ģəhər idarəsinə qayıtdı. Xidmətçi, cənab merin öz kabinetində divardan asılmıĢ, 

Fransanın yollarını göstərən bir xəritəyə böyük bir diqqətlə baxdığını və bir kağız parçasına 

karandaĢla bir neçə Ģey yazdığını görmüĢdü. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Skofler dayının zəkiliyi. 

 

Cənab Madlen Ģəhər idarəsindən Ģəhərin o biri baĢında yaĢayan flamandiyalı Skauflerin, yaxud 

fransızsayağı desək, Skoflerin yanına getdi. Bu adam at və minik arabaları kirayə verməklə 

məĢğul idi. 

Yolda cənab Madlen mənsub olduğu məhəllə kilsəsinin yanından keçməli oldu, kilsə boĢ və 

kimsəsiz küçələrdən birində idi. Bu məhəllənin keĢiĢi dünyagörmüĢ, hörmətli bir adamdı, onun 

məsləhətlərinə həmiĢə qulaq asardılar. Cənab Madlen kilsənin yanından keçərkən, küçədə ona – 

yalnız bir adam rast gəldi ki, o da belə bir Ģey söyləmiĢdi: cənab mer keĢiĢin yaĢadığı evin 

yanından keçib bir neçə addım irəlilədikdən sonra geri qayıtdı və bu evin darvazası qabağında 

dayandı, darvazanın kiçik qapısından dəmir bir toxmaq asılmıĢdı. Toxmağı əlinə alıb qapını 

döymək istəyirdi ki, birdən əl saxlayıb düĢünməyə baĢladı; bir neçə saniyə sonra, böyük bir 

ehtiyatla toxmağı endirdi və yoluna davam edərək, bu dəfə daha sürətlə və tələsik yeriməyə 

baĢladı. 

Cənab Madlen Skofleri evində tapdı. Skofler qoĢqu Ģeylərini yamayırdı. Madlen: 

– Cənab Skofler, – dedi, – sizdə yaxĢı bir at varmı? 

– Cənab mer, – deyə flamandiyalı cavab verdi, – mənim atlarımın hamısı yaxĢıdır. Siz ―yaxĢı at‖ 

nəyə deyirsiniz? 

– Elə bir at ki, gündə iyirmi lyö yol gedə bilsin. 

– Necə? Ġyirmi lyö? – deyə flamandiyalı heyrət etdi. 

– Bəli, iyirmi lyö. 

– Kabrioletlə? 

– Bəli, kabrioletlə. 

– Belə bir məsafəni getdikdən sonra o, nə qədər istirahət edəcəkdir? 

– Lazım gələrsə, o biri gün yenə geri qayıda bilməlidir. 

– Yenə də bu qədər yol getməlidir? 

– Bəli. 

– Lənət Ģeytana! Necə dediniz? Ġyirmi lyö? 

Cənab Madlen cibindən bir parça kağız çıxarıb flamandiyalıya göstərdi. Orada beĢ, altı və səkkiz 

yarım rəqəmləri yazılmıĢdı. 

– Görürsünüzmü, – dedi, – yol cəmisi on doqquz lyo yarımdır, iyirmi lyö hesab edin. 

– Cənab mer, – deyə flamandiyalı dilləndi, – mən sizə ürəyiniz istəyən atı verə bilərəm. Mənim 

ağ bir atım var, görmüĢ olarsınız. O, aĢağı Bulone atlarındandır. At deyil, od parçasıdır. Əvvəlcə 

onu minik atı eləmək istəyirdilər. Lakin mümkün olmadı! Sıçrayır, təpik atır, üstünə minənləri 

yerə yıxırdı. Heç bir Ģeyə yaramaz deyə nə edəcəklərini bilmirdilər. Mən onu satın alıb 

kabrioletə qoĢdum. Bilirsinizmi, elə bil, at elə bunu arzu edirmiĢ; o, quzu kimi həlim və yel kimi 

itidir! O, heç kəsi üstünə minməyə qoymur, heç kəsi üzərində gəzdirmək istəmir. Yəhər altında 

yeriməyi sevmir. Hər atın bir Ģakəri olar. Arabaya qoĢulduqda isə heç üstü yoxdur. Görünür, bu 

at üstünə kimsəni mindirməməyi qərara almıĢdır. 

– Bu uzun yola tab gətirərmi? 

– Ġyirmi lyomu? Bu at iyirmi lyönü səkkiz saatdan da tez gedər, heç vecinə də gəlməz. Ancaq bir 

Ģərt var... 

– Nə Ģərt? 

– Əvvələn, yolun yarısında bir saat ona dinclik verəsiniz ki, yem yesin, ancaq özünüz göz 

olarsınız ki, karvansara xidmətçisi arpadan oğurlamasın; çünki karvansaralarda mehtərlər atın 

arpasından oğurlayıb Ģoraba verirlər. 

---

– YaxĢı, bu düzələr. 

– Ġkinci... Kabrioletdə siz özünüzmü gedəcəksiniz? 

– Bəli. 

– Cənab mer, siz sürmək bilirsinizmi? 

– Bəli. 

– Çox yaxĢı, ancaq cənab mer, at üçün ağır olmasın deyə, siz tək getməli və özünüzlə yük 

götürməməlisiniz. 

– Razıyam. 

– Lakin cənab mer, siz tək getmiĢ olsanız, onda gərək atın yeminə zəhmət çəkib özünüz 

baxasınız. 

– Bu barədə artıq danıĢdıq. 

– Atın kirayəsi gündə otuz frankdır. Ġstirahət günləri üçün də bu qədər verməlisiniz. Bir quruĢ 

belə əskik olmaz. Atın yemi də sizin hesabınıza olacaqdır, cənab mer. 

Cənab Madlen kisəsindən üç napoleondor çıxarıb masanın üstünə qoydu: 

– Alın, iki günün pulunu qabaqcadan verirəm, – dedi. 

– Dördüncü, belə uzaq yol üçün kabriolet çox ağır olar və atı yorar. Balaca bir tilbürim var, 

cənab mer razı olarsa... 

– YaxĢı, razıyam. 

– Bu yüngül Ģeydir. Ancaq üstü açıqdır. 

– Mənim üçün təfavütü yoxdur. 

– Cənab mer indi qıĢ olduğunu fikirləĢibmi? 

Cənab Madlen cavab vermədi. 

Flamandiyalı davam edərək: 

– Havanın çox soyuq olduğunu unutmayın, – dedi. Cənab Madlen yenə cavab vermədi. 

– Bəlkə, yağıĢ yağdı? 

Cənab Madlen baĢını qaldırıb dedi: 

– Sabah səhər saat beĢin yarısında at qoĢulmuĢ tilbüri qapımın ağzında olmalıdır. 

– BaĢ üstə, cənab mer, – deyə Skofler cavab verdi və baĢ barmağının dırnağı ilə masanın 

üzərindəki ləkəni qaĢıyaraq, flamandiyalıların öz hiylələrini pərdələyə bildikləri laqeyd bir əda 

ilə davam etdi: 

– Aman, lap yadımdan çıxmıĢdı, cənab mer, axı siz haraya gedəcəyinizi heç demədiniz. Haraya 

getmək istəyirsiniz, cənab mer? 

Skofler söhbətin lap əvvəlindən bundan baĢqa bir Ģey düĢünmürdü, lakin nədənsə bu xüsusda 

cənab merdən soruĢmağa cəsarət etmirdi. 

– Atınız büdrəmir ki? – deyə cənab Madlen soruĢdu. 

– Xeyr, cənab mer. Ancaq siz onu eniĢlərdə bir az saxlayın. Yolunuzda eniĢlər çoxdurmu, cənab 

mer? 

– Səhər saat beĢin yarısında qapımda hazır olmalısınız, yadınızdan çıxmasın, – deyə cənab 

Madlen cavab verib otaqdan çıxdı. 

Flamandiyalı sonralar bu əhvalatı söylərkən, dediyi kimi, axmaq yerində qaldı. 

Cənab mer çıxdıqdan iki-üç dəqiqə sonra qapı yenə açıldı; cənab mer qayıdaraq eyni soyuq və 

dalğın bir tövrlə soruĢdu: 

– Cənab Skofler, atınıza və arabanıza nə qədər qiymət qoyursunuz? 

– Cənab mer, olmaya, bunları məndən satın almaq istəyirsiniz? 

– Xeyr, lakin mən hər təsadüfə qarĢı sizi təmin etmək istəyirəm. Qayıdandan sonra bu pulları 

mənə qaytararsınız. Atı və tilbürini neçəyə qiymət edirsiniz? 

– BeĢ yüz frank, cənab mer. 

– Buyurun. 

Cənab Madlen masanın üstünə beĢ yüz frank pul qoyub çıxdı və daha heç qayıtmadı. 

Skofler min frank tələb etmədiyinə təəssüf etdi. Ancaq atla tilbürinin qiyməti yüz eküdən artıq 

deyildi. 

---

Flamandiyalı arvadını çağırıb əhvalatı ona danıĢdı. Görəsən, cənab mer haraya getməyə 

hazırlaĢır? – deyə məsələni düĢünməyə baĢladılar. 

Arvadı: 

– Parisə gedir, – dedi. 

– Ağlım kəsmir, – deyə əri cavab verdi. 

Cənab Madlen rəqəmlər yazılmıĢ kağız parçasını buxarının üstündə unutmuĢdu. Flamandiyalı 

kağızı götürüb diqqətlə gözdən keçirdi: 

– BeĢ, altı, səkkiz yarım! Bu, yəqin, poçt mənzillərinin arasındakı məsafədir. 

Sonra arvadına tərəf dönərək: 

– Tapdım, – deyə səsləndi. 

– Necə? 

– Sadə bir Ģey. Buradan Esdenə beĢ mildir, Esdendən Sen-Pola altı mildir, Sen-Poldan da Arrasa 

səkkiz yarım mildir. O, Arrasa gedir. 

Cənab Madlen evinə qayıtdı. 

Geriyə dönərkən keĢiĢin qapısı yanından keçməsin deyə, uzun və dolaĢıq bir yolla getdi. Otağına 

girib qapını bağladı; bu da onun adəti idi, çünki o, tez yatmağı sevirdi. Fabrik qapıçısı və eyni 

zamanda cənab Madlenin yeganə xidmətçisi olan qadın otaqdakı iĢığın doqquzun yarısında 

söndüyünü görmüĢ və bunu xəzinədara söyləməklə bərabər: 

– Cənab mer xəstələnmiĢdir, nədir? Bu gün görünüĢü çox qəribədir, – demiĢdi. 

Xəzinədarın otağı cənab Madlenin yataq otağının altında idi. Xəzinədar qapıçının sözlərinə 

əhəmiyyət verməyərək, uzanıb yatdı. Gecənin bir aləmində o birdən oyandı, ―yarımyuxulu bir 

halda baĢı üzərində bir gurultu eĢitdi. Qulaq asdı. Üst otaqda kim isə ağır addımlarla oyan-

buyana gəzinirdi; cənab Madlenin addımlarının səsini tanıdı. Bu, ona çox qəribə göründü; 

adətən, yataqdan qalxana qədər cənab merin otağında səs-səmir olmurdu. Bir az sonra xəzinədar 

Ģkaf qapısının açılmasına və yenə örtülməsinə oxĢar bir səs eĢitdi. Sonra bir Ģeyin yerindən 

tərpəndiyi eĢidildi; bir az sükutdan sonra yenə addım səsləri gəldi. Xəzinədar çarpayıda 

dirsəklənərək yuxudan büsbütün oyandı və pəncərədən küçəyə baxıb qarĢı divarda iĢıqlı 

pəncərənin qırmızımtıl əksini gördü. ĠĢığın istiqamətinə diqqət edərək, cənab Madlenin pəncərəsi 

olduğunu anladı. ĠĢıq titrəyirdi, bundan da iĢığın yanan bir çıraqdan deyil, qalanmıĢ bir 

buxarıdan düĢdüyünü anladı. Pəncərə çərçivəsinin əksi divara düĢməmiĢdi, bu da pəncərənin 

büsbütün açıq olduğunu göstərirdi. Belə bir soyuqda pəncərənin açıq olması adama qəribə 

görünürdü. Bir az sonra xəzinədar yenidən yatdı, lakin bir-iki saatdan sonra yenə oyandı. BaĢının 

üzərində yenə sakit və ağır addım səsləri eĢidilirdi. 

ĠĢığın əksi yenə də qarĢı divarda görünürdü, lakin bu iĢıq indi sönük və sakitdi; otaqda Ģam və ya 

çıraq yandığı anlaĢılırdı. Pəncərə qabaqkı kimi yenə açıq idi. 

Cənab Madlenin otağında baĢ verən hadisə bundan ibarətdi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Ġnsan qəlbində fırtına. 

 

Oxucu, əlbəttə, cənab Madlenin həmin Jan Valjan olduğunu artıq duymuĢdur. 

Biz artıq bu vicdanın gizli dəfinələrini bir dəfə nəzərdən keçirmiĢik. Onu bir dəfə də yoxlamaq 

məqamı çatmıĢdır. Biz bu iĢə qədəm qoyarkən, qəlbimizdə həyəcan və qorxu olduğunu duyuruq. 

Yer üzündə vicdan dərinliklərinə tamaĢa etməkdən dəhĢətli bir Ģey ola bilməz. Mənəviyyatın 

gözləri heç bir zaman insanın qəlbindəki parlaq bir nur və dərin bir qaranlığa təsadüf edə bilməz. 

Bu gözlər nəyə baxırsa-baxsın, insan qəlbi qədər dəhĢətli, mürəkkəb, əsrarlı və hüdudsuz bir 

aləm görə bilməz. Dənizdən daha əzəmətli bir mənzərə vardır ki, o da göydür. Göydən daha 

əzəmətli bir mənzərə vardır ki, o da insan qəlbinin sirli dərinlikləridir. 

Ġnsan vicdanının dastanını yaratmaq, bir nəfərin, ən vecsiz bir fərdin belə vicdanının dastanını 

yaratmaq – bütün epopeyaları ülvi və mükəmməl bir qəhrəmanlıq dastanında birləĢdirmək 

deməkdir. Vicdan – xam xəyallar, ehtiraslar, arzular xaosu deməkdir, vicdan – xəyallar və 

---

həsrətlər dəfinəsi, özümüzün belə həya etdiyimiz fikirlərin mağarası deməkdir, sofizmlər 

pandemoniyası, ehtirasların döyüĢ meydanı deməkdir. Fikrə dalmıĢ solğun bənizli bir insanın 

qəlbindən nələr keçdiyini duymağa, qəlbin dərinliklərinə, qaranlığa nəzər salmağa çalıĢın. 

Zahirən sakit görünən bu insan qəlbində Homerin nəhəngləri vuruĢur, divlər əjdahalarla çəng 

edir. Miltonun kabusları kimi dəhĢətli kabuslar meydan oxuyur. Dantenin əsərində olduğu kimi 

fantasmaqoriya dairələri cızılır. Ġnsan qəlbində yaĢayan ucsuz-bucaqsız aləm, öz həsrət, meyil və 

hərəkətlərini ümidsiz bir halda ölçüb-biçdiyi aləm nə qədər dərin, nə qədər qaranlıqdır! 

Bir dəfə Aligeri yol gedərkən məĢum bir qapıya rast gəlir, lakin bu qapını açmağa cəsarət etmir. 

Bizim də qarĢımızda belə bir qapı var, biz onun astanasında tərəddüd içində dayanmıĢıq. 

Bununla belə, qapıdan içəri girək! 

Jan Valjanın taleyi haqqında oxucunun bildiyi Ģeylərə biz ancaq çox az bir Ģey əlavə edə bilərik; 

biz balaca Jerve ilə olan sərgüzəĢtdən sonra Jan Valjanın baĢına nələr gəldiyini söylədik. Bu 

hadisədən sonra onun tamamilə dəyiĢib baĢqa bir adam olduğunu gördük. O, yepiskopun istədiyi 

kimi bir adam olmuĢdu. Biz buna, Jan Valjan dəyiĢdi yox, tamamilə baĢqa bir adam oldu, deyə 

bilərik. 

Jan Valjan yalnız Ģamdanları yadigar saxlayaraq, yepiskopun gümüĢlərini satmıĢdı; gizlicə 

Ģəhərdən-Ģəhərə keçərək, bütün Fransanı dolaĢmıĢ, nəhayət, Monreyl-sür-Merə gəlib çıxmıĢdı. 

Burada ağlına yuxarıda söylədiyimiz xoĢbəxt bir fikir gəlmiĢdi, söylədiyimiz iĢləri görmüĢ, 

tanınmaq və tutulmaq təhlükəsindən yaxasını qurtarmıĢdı. Monreyldə bugünkü həyatı ilə öz 

keçmiĢini məhv etdiyini, vicdanının təmizlənməyə baĢladığını və həyatının yaxĢılaĢdığını 

görüncə, özünü xoĢbəxt hiss edirdi. O, ümidlə dolu sakit və dinc bir həyat sürməyə baĢladı; 

qəlbində ancaq iki arzu vardı: kim olduğunu gizlətmək və pak bir həyat sürmək; insanlardan 

qaçmaq, Allahın dərgahına qayıtmaq! 

Bu iki arzu: onun Ģüurunda birləĢərək bir arzuya, bir meyilə çevrilmiĢdi; hər ikisi onun varlığına 

hökm edir, onun hər bir hərəkətini təyin edirdi. Onlar, adətən, onun hərəkətlərini birgə idarə 

edirdi: hər ikisi onu kənarda gəzməyə sövq edir, ona xeyirxah və sadə olmağı öyrədir, hər ikisi 

eyni nəsihətləri verirdi. Lakin bəzən bunların arasında ziddiyyət əmələ gəlirdi. Biz bu kimi 

hallarda bütün dairədə cənab Madlen adı ilə tanınan adamın hörmət və yaxĢılıq yolunda öz 

həyatını belə təhlükəyə verməkdən çəkinmədiyini gördük. Məsələn, heç bir tədbir və ehtiyatı 

gözləmədən, o, yenə də yepiskopun Ģamdanlarını saxlayır, onun üçün matəm tuturdu. Monreylə 

gələn bütün balaca savoyalı uĢaqları yanına çağırır və onlardan Faverolda yaĢayan ailələri xəbər 

alırdı. Hətta Javerin hədələyici kinayələrinə baxmayaraq, FoĢlevan babanı ölümdən qurtarmıĢdı. 

Həkim, övliya və mömin insanlara timsal olaraq, bu fikirdə idi ki, (biz bu barədə artıq 

danıĢmıĢıq), insan, hər Ģeydən əvvəl, baĢqalarının, sonra isə özünün qeydinə qalmalıdır. 

 

Əlbəttə, qeyd etmək lazımdır ki, bu müddət ərzində onun baĢına heç vaxt bu hadisəyə bənzər bir 

iĢ gəlməmiĢdi. Bədbəxt adamı idarə edən fikirlər heç bir zaman bu qədər kəskin və ağır bir 

mübarizə ilə toqquĢmamıĢdı. O, Javerin kabinetə girdiyi zaman söylədiyi ilk sözlərindən üzərinə 

çökməkdə olan təhlükəni duymuĢdu. Əvvəlcə bunu dumanlı bir Ģəkildə, sonra isə dərindən dərk 

etmiĢdi. Dərin bir zülmət içində dəfn etmiĢ olduğu bir adı eĢitdiyi zaman böyük bir təhlükə hiss 

etmiĢ və eyni zamanda taleyin böyük bir zərbəsini xəbər verən daxili bir titrətmə keçirmiĢdi, bu 

titrətmə isə Ģiddətli sarsıntılardan xəbər verirdi. ġiddətli borandan əyilən bir palıd ağacı kimi, 

düĢmən qarĢısında sarsılan bir əsgər kimi baĢını əymiĢdi. Özü ilə göy gurultusu və ĢimĢəklər 

gətirən buludların baĢının üstünü aldığını hiss edirdi. Javerin sözlərini dinlərkən, o, yüyürmək, 

özünü tanıtmaq, ġanmatyeni həbsdən qurtarmaq, onun yerini tutmaq istəmiĢdi; bu duyğu o qədər 

əzabverici və kəskin idi ki, elə bil, bədəninə bıçaq soxmuĢdular; sonra bu duyğu yox oldu, 

―görək nə olar‖–  deyə düĢündü. O, ilk alicənablıq hissini rədd edərək, fədakarlıq qarĢısında 

geriyə çəkildi. 

Əlbəttə, yepiskopun müqəddəs nəsihətlərindən, illər boyu keçirdiyi peĢmançılıq və fədakarlıqdan 

sonra, günahlarını bu qədər gözəl bir Ģəkildə yumağa baĢladığı bir zamanda, bu adamın ən 

dəhĢətli hadisələr qarĢısında belə, dərinliklərində göylərin parladığı açıq bir uçuruma doğru zərrə 

qədər tərəddüd etmədən, möhkəm addımlarla getməkdə davam etməsi daha gözəl olardı; əlbəttə, 

---

bu gözəl olardı, lakin belə olmadı. Biz onun qəlbində qaynayan hər bir Ģeyi diqqətlə nəzərdən 

keçirməliyik, biz yalnız həqiqətən üz verən hallardan bəhs etməliyik. Birinci dəqiqələrdə təbii 

özünü qoruma hissi bütün baĢqa hisslərə qalib gəldi, cənab Madlen fikirlərini bir yerə topladı, öz 

həyəcanını boğdu. Javerin yaxında olduğunu və bununla əlaqədar olan təhlükəni dərk etdi; o, 

ümidsizlik qətiyyəti ilə, məsələnin həllini təxirə salaraq, görüləcək iĢdən diqqətini 

uzaqlaĢdırmağa çalıĢdı, pəhləvanlar yerə düĢən qalxanı əyilib sakitcə qaldırdıqları kimi, sakit 

olmağı lazım bildi. 

Bütün günü axĢama qədər belə bir hal keçirtdi; daxilində böyük bir fırtına, zahirində isə 

laqeydlik vardı. O, yalnız ―ilk tədbirləri‖ görmüĢdü. BaĢında dağınıq fikirlərin qızğın mübarizəsi 

gedirdi; beyni ansızın, böyük bir zərbə ilə o qədər dumanlanmıĢdı ki, özü üçün heç bir müəyyən 

fikir əldə edə bilmirdi; yalnız onu deyə bilərdi ki, üzərinə amansız bir zərbə endirilmiĢdir. Hər 

Ģeydən əvvəl, adəti üzrə yenə də Fantinanı görmək üçün xəstəxanaya getdi; təbii bir mərhəmət 

duyğusu ilə Fantinanın yanında xeyli dayandı, rahiblərdən və Fantinanın ətrafındakı bütün 

qadınlardan ona yaxĢı baxmağı, Ģəhərdən baĢqa bir yerə gedəcək olarsa, Fantina üçün heç bir Ģey 

əsirgəməməklərini xahiĢ etməyi lazım bildi. O, bəlkə də, Arrasa getməli olduğunu dumanlı 

Ģəkildə hiss edirdi, lakin hələ oraya getmək haqqında qəti bir qərara gəlməmiĢdi; öz-özünə dedi 

ki, heç kəsdə bir Ģübhə oyatmadığından, məsələnin nə ilə bitəcəyini öyrənmək üçün oraya gedib 

Ģəxsən məhkəmədə iĢtirak etməsi pis olmaz; bu səbəbə görə də Skoflerin yanına gedib, hər 

ehtimala qarĢı, tilbürini hazırlamasını tapĢırmıĢdı. 

Böyük bir iĢtahla yemək yedi. 

Özünə gələrək iĢin nə yerdə olduğunu düĢünməyə baĢladı və vəziyyətinin olduqca dəhĢətli 

olduğunu anladı, o qədər dəhĢətli ki, dalğınlığının ən böhranlı dəqiqəsində, anlaĢılmaz bir qorxu 

hissi ilə birdən-birə ayağa durub qapını cəftələdi. O, otağa bir baĢqasının girə biləcəyindən 

qorxurdu. O, baĢ verə biləcək hər bir hadisədən özünü qorumağa çalıĢırdı. 

Bir dəqiqə də keçdikdən sonra Ģamı söndürdü. ĠĢıq onu darıxdırırdı. 

Ona elə gəlirdi ki, birdən onu görən olar. 

Bu ―görən‖ kim ola bilərdi? 

Heyhat! Onun otaqdan qovmaq istədiyi qüvvə artıq otağın içində idi, qaranlıqda gözlərini kor 

etmək istədiyi qüvvə onun üzünə baxırdı. Bu, onun vicdanı idi. 

Onun vicdanı; baĢqa sözlə desək – Allah. 

Lakin o ilk dəqiqədə özünü aldatmağa müvəffəq oldu; onu təhlükəsizlik, tənhalıq hissi bürüdü; 

qapını bağladıqdan sonra özünü əlçatmaz hesab etdi, Ģamı söndürərək özünü görünməz hesab 

etdi. O zaman özünü ələ aldı, oturdu və masanın üstünə dirsəklənərək, əlləri ilə üzünü örtdü, 

qaranlıqda fikirləĢməyə baĢladı. 

―Bu nə hadisədir? Gördüyüm yuxudurmu? Mənə nə dedilər? Mən Javeri doğrudanmı gördüm? 

O, mənimlə nə barədə danıĢdı? Bu ġanmatye kimdir? Deyirlər ki, o mənə oxĢayır. 

Bu mümkün ola bilərmi? Dünən mən o qədər sakit idim ki, heç bir Ģeydən Ģübhə etmirdim, belə 

bir Ģey heç təsəvvürümə də gəlməzdi. Dünən bu vaxt mən nə edirdim? Bu hadisənin mənə nə 

kimi zərəri ola bilər? Bu iĢlərin axırı nə olacaq? Mən nə edim? 

O, böyük bir əzab içində idi, qəlbində fırtına vardı. Beyni fikirlərin hücumuna tab gətirə bilmirdi, 

fikirlər dəniz dalğası kimi ondan uzaqlaĢırdı, bunları tutub saxlamaq üçün əlləri ilə alnını sıxırdı. 

Ġçərisində bir ümid yeri və qəti qərar axtardı, lakin iradə və idrakını sarsıdan bu fırtına, onda 

yalnız əzabverici bir təlaĢ doğururdu. 

BaĢı od kimi yanırdı. Pəncərəyə yaxınlaĢaraq onu tamamilə açdı. Göydə bir ulduz belə yoxdu. 

Masanın yanına gəlib əvvəlki yerində oturdu. Bir saat belə keçdi. 

Dağınıq, qaranlıq fikirlər onun Ģüurunda yavaĢ-yavaĢ müəyyən və sabit bir Ģəkil almağa 

baĢlayırdı; artıq o, məsələnin nə yerdə olduğunu aydın anlaya bilirdi. Gözləri qarĢısında açılan 

bütün səhnəni əhatə edə bilməsə də, bəzi təfsilatı təsəvvürünə gətirirdi. 

O, hər Ģeydən əvvəl, bir hadisəni aydınlaĢdırdı: vəziyyətinin son dərəcə böhranlı olduğuna 

baxmayaraq, o, yenə də bu vəziyyətə hakim idi və büsbütün sərbəst hərəkət edə bilərdi. 

Lakin bundan onun ĢaĢqınlığı daha da Ģiddətləndi. Onun hərəkətlərini təyin edən ciddi və 

müqəddəs məqsəddən asılı olmayaraq, indiyə qədər gördüyü iĢ ancaq öz adını dəfn etmək üçün 

---

qazdığı quyudan baĢqa bir Ģey deyildi. Dalğınlığının ən qızğın dəqiqələrində, yuxusuz gecələrdə, 

onun dünyada ən çox qorxduğu bir Ģey vardısa, öz adını eĢitmək idi, adını eĢitdiyi gün artıq hər 

bir Ģeyə son veriləcəkdi, yeni həyatı, bəlkə də, yeni qəlbi büsbütün bərbad olacaqdı. Belə bir 

Ģeyin mümkün olduğunu xəyalına gətirdiyi zaman diksinirdi. Əlbəttə, həyatının belə 

dəqiqələrində, birisi ona desəydi ki, bir zaman sənin adını ucadan söyləyəcəklər, bu iyrənc və 

dəhĢətli ―Jan Valjan‖ sözləri birdən-birə qaranlıqdan doğaraq, onun qarĢısında canlanacaq, 

ətrafındakı sirri açmaq üçün doğan bu qorxunc iĢıq birdən-birə onun baĢı üzərində parlayaraq bu 

qaranlığı daha da artıracaq, Jan Valjan adı ona daha dəhĢətli görünməyəcək, yırtılmıĢ pərdə 

ancaq sirrin artmasına səbəb olacaq: bu zəlzələ onun qurduğu binanın bünövrəsini daha da 

möhkəmləndirəcək, əgər arzu edərsə, bu dəhĢətli hadisədən sonra, sürdüyü həyat daha da iĢıqlı 

olacaq və heç bir qüvvə onu sarsıda bilməyəcək. Jan Valjanın kabusu ilə müqayisə edildikdən 

sonra, xeyirxah və hörmətli vətəndaĢ olan ―cənab Madlen‖ daha da hörmət qazanacaq, 

əvvəlkindən də sakit bir həyat sürəcək, – əgər bu sözləri birisi ona desəydi, baĢını yırğalar və bu 

sözləri mənasız hesab edərdi. Halbuki bunların hamısı artıq bir həqiqət idi. Bu bir yığın qeyri-

mümkün Ģeylər artıq real bir hadisəyə çevrilmiĢdi, tanrı da bu sayıqlamaların bir həqiqətə 

çevrilməsini rəva görmüĢdü. 

Onun fikirləri artıq aydınlaĢırdı. Öz vəziyyətini getdikcə daha aydın dərk etməyə baĢlayırdı. 

DəhĢətli bir yuxudan oyandığını, indi qaranlıq içində, uçurum kənarındakı bir eniĢlə aĢağıya 

doğru yuvarlandığını, titrədiyini və uçurumdan özünü qoruya bilmədiyini hiss edirdi. Gözləri 

qarĢısında qaranlıqda yad, tanımadığı bir adam görürdü; fələk onu Jan Valjan zənn edərək 

uçuruma doğru yuvarladırdı. Bu uçurumun ağzını yenə qapamaq üçün buraya istər-istəməz birisi 

yuvarlanmalı idi – ya o, ya da bu. 

Onun isə fələyin iĢlərinə qarıĢmamaqdan baĢqa bir çarəsi qalmırdı. 

Ġndi onun Ģüurunda artıq hər bir Ģey aydınlaĢmıĢdı. O, katorqada yeri boĢ olduğunu, heç bir 

Ģeydən asılı olmayaraq təkcə balaca Jerveni qarət etməsi ucundan oraya getməli olduğunu, bu 

yerin daim onu gözlədiyini etiraf etməyə məcbur oldu, bu boĢ yer onun intizarında idi, onu özünə 

cəlb edirdi, bu yeri nə zaman tutacağını gözləyirdi, bu zəruri və labüd bir Ģeydi. Öz-özünə dedi 

ki: ―Bu saat məni əvəz edəcək bir adam var ki, o da ġanmatyedir. Fələyin ağır zərbəsi bu adama 

düĢmüĢdür. Mən isə ġanmatye adı ilə katorqa cəzası çəkərək, hər kəsin hörmətini qazanmıĢ 

cənab Madlen adı ilə yaĢayacağam, artıq heç bir qorxum olmayacaqdır. Bunun üçün yalnız heç 

bir Ģeyə mane olmamalıdır ki, qanun ġanmatyenin baĢı üzərinə məzar daĢını endirsin, bu daĢ da 

bir dəfə insanı yerə gömdükdən sonra artıq heç bir zaman yerindən qalxmaz‖. 

Bütün bunlar o qədər əzabverici və qəribə idi ki, onun qəlbində insanların ömrü boyu yalnız iki-

üç dəfə duya biləcəkləri və vicdan əzabı deyilən daxili bir həyəcan əmələ gəlmiĢdi; qəlbinin 

dərinliklərində, istehza, sevinc və ümidsizlikdən doğan bir Ģey vardı ki, bunu da daxili qəhqəhə 

adlandırmaq olardı. 

O, birdən-birə Ģamı yenə yandırdı. 

– YaxĢı, nə olacaq? Mən nədən qorxuram? Niyə bu barədə fikirləĢirəm? Mən artıq xilas oldum. 

Hər Ģey qurtardı. Yarıaçıq bir qapı vardı ki, oradan mənim keçmiĢim içəri soxula bilərdi, indi o 

da əbədi olaraq qapandı! Məni uzun müddət narahat edən, ov tulası kimi məni izləyən, məni 

tanımıĢ olan – bəli, yəqin, tanımıĢdır, buna and içə bilərəm! – Bu qorxunc Javer də artıq çaĢmıĢ, 

izimi itirmiĢ və baĢqa ov dalınca düĢmüĢdür. O, artıq təmin olunmuĢdur, məni daha rahat 

qoyacaqdır! Öz Jan Valjanını artıq əlinə keçirmiĢdir! Kim bilir, bəlkə, baĢqa Ģəhərə köçmək 

fikrindədir! Həm də bütün bu iĢlərin mənə heç dəxli yoxdur! Mənim nə iĢim var! Bir də burada 

bir pis iĢ yoxdur! Sözün düzü, indi məni bu halda görənlər deyə bilərlər ki, baĢıma böyük bir 

müsibət gəlmiĢdir! Birisinin baĢına müsibət gəlmiĢsə: hər halda, bunun səbəbi mən deyiləm. Bu, 

qəzavü-qədərin hökmüdür, görünür ki, qədər belə imiĢ. Mənim bu iĢə qarıĢmağa nə haqqım var? 

Mən indi nə üçün əlləĢirəm? Kimin iĢinə qarıĢmaq istəyirəm? Axı bunun mənə nə dəxli var? 

Necə? Mən hələ razı deyiləm? Mənə bundan artıq nə lazımdır? Uzun illərdən bəri həsrətini 

çəkdiyim, yuxusuz gecələrdə Allahdan dilədiyim məqsədə – təhlükəsizliyə nail oldum! Görünür, 

Allah özü də belə məsləhət görüb. Mən Allahın əmrinə zidd gedə bilmərəm. Lakin Allahın əmri 

nə üçün belədir? Çünki mən baĢladığım iĢi davam etdirməliyəm, insanlara yaxĢılıq 

---

göstərməliyəm, gələcəkdə baĢqalarına ali bir nümunə olmalıyam, nəhayət, mənim boynuma 

düĢən mənəvi cəza və yenidən qazanmıĢ olduğum fəzilətlər sayəsində, heç olmasa bir az xoĢbəxt 

olmalıyam! Doğrusu, mən nə üçün bu xeyirxah keĢiĢin yanına gedib, hər Ģeyi ona etiraf 

etməkdən, onunla məsləhətləĢməkdən qorxduğumu baĢa düĢmürəm. ġübhə yox ki, o da eyni 

Ģeyləri mənə söylərdi. Artıq qərar verildi. Qoy hər Ģey öz yolu ilə getsin! Allahın əmri belədir. 

O, qəlbin uçurumu adlandırıla bilən bir sıldırım üzərində əyilərək, öz vicdanının gizli aləmi ilə 

söhbət edirdi. Ayağa durub otaqda gəzinməyə baĢladı. ―Bilirsənmi, nə var, – dedi, – bu barədə 

fikirləĢmək yetər. Artıq qərar verildi!‖ Lakin bu sözləri söylərkən, zərrə qədər sevinmədi. 

Əksinə. 

Dəniz dalğalarına sahilə qayıtmağı qadağan etmək mümkün olmadığı kimi, fikirlərin də 

müəyyən bir məsələyə qayıtmasına mane olmaq mümkün deyildir. Dənizçilər buna mədd 

deyirlər. Canilər isə – vicdan əzabı. Allah insan qəlbini bir okean kimi coĢdurur. 

Bir neçə saniyə sonra o, yenə öz iradəsindən asılı olmayaraq, bu kədərli mükaliməyə baĢladı: 

burada danıĢan da özü idi, dinləyən də; o sükut ilə keçmək istədiyi Ģeyləri danıĢmağa, dinləmək 

istəmədiyi Ģeylərə qulaq asmağa məcbur idi; iki min il bundan əvvəl ölümə məhkum olan bir 

insana ―get!‖ deyən gizli bir qüvvə, ona indi ―düĢün!‖ – deyə əmr edirdi. 

Söylədiklərim də yaxĢı anlaĢılsın deyə, hekayətimizə davam etmədən əvvəl, lazımi bir qeyd üçün 

dayanmağa məcburuq. 

Ġnsanların öz-özü ilə söhbət etdiyi hallar olur, hər bir düĢünən məxluq bunu təcrübədən 

keçirmiĢdir. Hətta, bəlkə də, söz yalnız insanın daxilində yaĢadığı zaman fikirdən vicdana və 

vicdandan fikrə keçərək, ən gözəl bir sirr dərəcəsinə yüksəlir. Bu fəsildə təsadüf edilən ―dedi‖, 

―səsləndi‖ ifadələrini də ancaq bu mənada anlamaq lazım gəlir. Biz zahiri sükutu pozmadan öz 

―mənliyimizin‖ daxilində danıĢır, səslənir, söhbət edirik. Daxilimizdə hər Ģey təlaĢ içindədir, 

dodaqlardan baĢqa hər Ģey dilə gəlir. Həqiqi ruhi ehtizazlar gözə görünməsə də, duyula bilməsə 

də yenə həqiqidir. 

Bu surətdə, o, nə nəticəyə gəldiyini özündən soruĢdu. Özünə belə bir sual verdi: ―Qəbul edilən 

qərar nədən ibarət imiĢ? Ağlının yol verdiyi hiylələrin dəhĢətli olduğunu, ―qoy hər Ģey öz yolu 

ilə getsin, Allahın əmri belədir‖ sözlərinin nə qədər iyrənc olduğunu etiraf etməyə məcbur oldu. 

Taleyin və insanların buraxdığı səhvə yol vermək, buna mane olmamaq, onda sükutla iĢtirak 

etmək, – xülasə heç nə etməmək – hər Ģey etmək demək idi, bu, yaramaz bir ikiüzlülüyün son 

pilləsi idi. Bu, ancaq rəzil, mənfur, xəyanətkar və murdar bir cinayət idi! 

O, səkkiz il yaĢadığı bir yeni həyatda ilk dəfə olaraq pis bir niyyətin və pis bir əməlin acı təmini 

dadırdı. Dərin bir nifrətlə tüpürdü. 

Sonra yenə özünü sorğu-suala baĢladı. Amansız bir hakim ciddiyyəti ilə ―məqsədimə nail 

oldum!‖ sözləri ilə nə demək istədiyini özündən soruĢdu. Həyatda, həqiqətən, bir məqsədi 

olduğunu özünə etiraf etdi. Lakin hansı məqsəd? Adını gizlətməkmi? Polisi aldatmaqmı? Bütün 

bu gördüyü iĢlər yalnız belə bir xırda məqsəd üçün idimi? Onun baĢqa həqiqi, ülvi bir məqsədi 

yox idimi? Öz həyatını deyil, ruhunu qurtarmaq, yenə namuslu və təmiz bir adam olmaq, pak 

adam olmaq! O bunu arzu edirdimi? Məqsədi bu deyildimi? Yepiskop ona məhz bunu əmr 

etmiĢdi. KeçmiĢinə açılan qapını bağlamaq? Aman Allah, qapını bu cür bağlamaq olarmı? 

Əksinə, bu hərəkətləri ilə o qapını yenə taybatay açar! O yenə oğru, həm də ən iyrənc bir oğru 

olar! O, bir baĢqasının güzəranını, günəĢ altındakı yerini, həyatını, sakitliyini oğurlar! O bir qatil 

olaraq zavallı bir insanı katorqa deyilən ən qorxunc ölümə, diri-diri ölməyə məhkum edər! 

Əksinə olaraq, polisə təslim olmaq, bu qədər qorxunc bir səhvin qurbanı olan bir insanı 

təhlükədən qurtarmaq, öz borcunu yerinə yetirərək, yenə Jan Valjan, yenə katorqalı olmaq, – ən 

həqiqi qurtuluĢ bu deməkdi, çıxmıĢ olduğu cəhənnəmin qapılarını yalnız bu yolla həmiĢəlik 

bağlaya bilərdi. Cismən oraya düĢdüyü halda, oradan ruhən qurtulardı. Bəli, o mütləq belə 

etməlidir. Əgər o bunu etməzsə, etdiyi bütün yaxĢılıqlar heç olub gedəcəkdir! Onun bütün həyatı, 

bütün tövbələri, hər Ģeyi məhv olacaqdır! Yalnız: ―Bütün bunları sən nə üçün etdin?‖ demək 

qalırdı. O, yepiskopu öz yanında hiss edirdi. Bu adamın ölü olması burada diri olmasından daha 

da təsirli idi. O, diqqətlə cənab Madlenə baxırdı. Ġndən belə cənab mer qazandığı bütün hörmətlə 

bərabər onun nəzərində iyrənc bir adam olacaq, katorqalı Jan Valjan isə öz pak fəzilətləri ilə 

---

yüksələcək. Adamlar onun yalnız zahirini görmüĢlər, yepiskop isə onun əsl simasını görürdü. 

Adamlar onun həyatını görmüĢdü, yepiskop isə onun vicdanını görürdü. Demək, dayanmadan 

Arrasa getmək, yalançı Jan Valjanı qurtarmaq və həqiqi Jan Valjanı məhkəməyə təslim etmək 

lazımdır! Heyhat! Bu ən böyük bir fədakarlıq, ən acı bir qələbə, son və qəti bir addımdır! Lakin 

bu addımı da atmaq lazım gəlirdi! Nə qədər acı bir tale! Ġnsanların nəzərində özünü ləkələrsə də, 

Allah yanında üzü ağ olar! 

– YaxĢı, nə olar, – dedi, – qərar verməlidir! Mən öz vəzifəmi yerinə yetirməliyəm! Bu adamı 

qurtarmaq lazımdır! 

Bu sözləri, öz-özü ilə danıĢdığını belə duymadan ucadan söylədi. 

Hesabat dəftərini götürüb nəzərdən keçirdi, kağızlarını nizama saldı; maddi vəziyyətləri yaxĢı 

olmayan bəzi adamların pul qəbzlərini cırıb odun içinə atdı. Sonra bir məktub yazaraq konvertə 

qoydu və üzərində bu ünvanı yazdı: ―Paris Artua küçəsində olan bankir cənab Lafitə‖. 

Qutudan bumajnikini çıxardı, içində bir neçə ədəd kağız pul və pasport vardı ki, bununla elə bu il 

seçki dairəsinə getmiĢdi. 

Dərin fikirlərə dalmıĢ cənab Madlenin bu iĢlərlə məĢğul olduğunu görənlər onun ürəyində nələr 

olduğunu qətiyyən baĢa düĢə bilməzdilər. Arabir yalnız dodaqları tərpənir, bəzən də baĢını 

qaldırıb gözlərini divarın bir nöqtəsinə zilləyirdi, sanki, orada bir Ģey vardı ki, onun suallarına 

cavab verməli, çətin məsələləri həll etməli idi. 

Lafitə yazdığı məktubu qurtardıqdan sonra Madlen onu pul kisəsi ilə birlikdə cibinə qoyub yenə 

otaqda gəzinməyə baĢladı. 

Fikirləri əvvəlki istiqamətdən ayrılmırdı. O yenə də parıldayan hərflərlə yazılmıĢ vəzifəsini öz 

qarĢısında aydınca görür; haraya baxırdısa, yalnız bu sözlərə rast gəlirdi: ―Get! Kim olduğunu 

söylə! Özünü ifĢa et!‖. 

QarĢısında, sanki, əllə toxunula biləcək bir Ģəklə düĢmüĢ, canlanmıĢ və indiyə qədər həyatının iki 

qaidəsini təĢkil edən iki ideya canlanırdı: kim olduğunu gizlətmək, müqəddəs bir adam olmaq. 

O, bu iki ideyanı ilk dəfə ayrı-ayrılıqda gördü, bunları bir-birindən ayıran cəhətləri anladı. Bu 

ideyaların biri Ģübhəsiz xeyir iĢlərlə bağlı olduğu halda, o biri ancaq Ģər ola bilərdi; biri 

fədakarlıq, o biri isə xudbinlik demək idi. Biri ―qardaĢım‖ dediyi halda, o biri ―mən‖ deyirdi; 

birinin mənbəyi nur, o birininki isə zülmət idi. 

Nurla zülmət bir-birilə güləĢirdi, o isə bu mübarizəni seyr edirdi. Dərin fikirlərə daldıqca, bu iki 

ideya onun mənəvi nəzərləri qarĢısında böyüyür və nəhəngə çevrilirdi. Ona elə gəlirdi ki, 

Ģüurunun dərinliklərində, bir az əvvəl bəhs etdiyimiz ucsuz-bucaqsız üfüqlərdə, qaranlıqlara 

qarıĢan Ģəfəqlər arasında ilahi bir qüvvə bir divlə vuruĢur. 

O, büsbütün dəhĢət içində idi, bununla belə xeyrin Ģərə qalib gəlməyə baĢladığını görürdü. 

O, vicdan və taleyinin yenə də qəti bir dəqiqə keçirdiyini hiss edirdi, Yepiskop onun yeni 

həyatının ilk dövrünü təyin etdiyi halda, ġanmatye ikinci dövrünü yaradırdı. Böyük bir dönüĢdən 

sonra böyük bir imtahan! 

Bu aralıq bir an üçün sakitləĢmiĢ qızdırmalı həyəcan yenə coĢmağa baĢladı. Beynindən minlərcə 

fikirlər keçirdi, lakin bu fikirlər qəbul edilmiĢ qərarı daha da möhkəmləndirirdi. 

Bir an o öz-özünə dedi ki, nahaq yerə bu həyəcanları keçirir, ġanmatye vecsiz bir adamdır, hər 

halda, oğurluq etmiĢdir. 

Sonra öz-özünə cavab verdi: ―Əgər bu adam, doğrudan da, bir neçə alma oğurlamıĢsa, bunun 

üçün ancaq iki ay həbs cəzası verə bilərlər. Bu, hər halda, katorqa demək deyildir. Bir də onun 

alma oğurladığı da Ģübhəlidir. Bu sübut edilmiĢdirmi? Jan Valjan adı onun iĢini korlayır, ona 

görə də sübuta ehtiyac görülmür. Kral prokurorlarının adəti belədir. Katorqalı – oğru deməkdir‖. 

Bir ləhzə sonra onun ağlına baĢqa bir fikir gəldi: bəlkə, o, özünü təslim edirsə, yeddi il ərzində 

göstərdiyi fədakarlığı, sürdüyü müqəddəs həyatı, bu ölkə üçün etdiyi bütün yaxĢılıqları nəzərə 

alaraq, onun günahından keçərlər. Lakin bu fərziyyə tez yox olub getdi. O, balaca Jervenin qırx 

su pulunu oğurladığı üçün oğru olduğunu və istər-istəməz bu iĢin yenə ortalığa çıxacağını, 

qanuna əsasən yenə ömürlük katorqa cəzasına göndəriləcəyini düĢünərək acı-acı gülümsədi. 

Bütün bu xəyalları özündən uzaqlaĢdırdı, dünyanın nemətlərindən göz çəkərək, baĢqa bir Ģeydə 

təsəlli və qüvvət axtarmağa baĢladı. O öz-özünə dedi ki, vəzifəsini yerinə yetirməlidir, ola bilsin 

---

ki, onu yerinə yetirdikdən sonra o, nisbətən az bədbəxt olar ―hər Ģeyin öz qaydası ilə getməsinə 

yol verərsə, Monreyl-sür-Mer Ģəhərində qalarsa, qazandığı hörmət, Ģərəf, Ģöhrət, etdiyi 

yaxĢılıqlar, ona qarĢı bəslənən pərəstiĢkarlıq, qazandığı sərvət, fəzilət, xülasə hər Ģey cinayətin 

acısı ilə zəhərlənmiĢ olacaqdır! Bu cür rəzil iĢlə nəticələnən bütün yaxĢı əməlləri puç olub 

gedəcəkdir! Özünü qurban verərək fədakarlıq göstərdikdə isə hər Ģey - katorqa da, rüsvayçılıq 

da, dəmir xalta da, yaĢıl qalpaq da, məĢəqqətli zəhmət də, amansız təhqirlər də, – hər bir Ģey ilahi 

bir səfa və Ģəfa ilə aĢılanmıĢ olacaqdır! 

Nəhayət, o öz-özünə dedi ki, o, ancaq belə hərəkət etməli, onun taleyi belədir, fələyin əmrini 

poza bilməz, istəsə də, istəməsə də, o, iki Ģeydən birini seçməlidir: ya zahiri fəzilət və gerçək bir 

alçaqlıq, ya həqiqi bir qüdsiyyət və zahiri bir rüsvayçılıq! 

Bu saysız-hesabsız qorxunc fikirləri bir-bir baĢından keçirərkən o yenə də ruhdan düĢmür, 

mərdliyini itirmirdi, lakin beyni artıq yorulmağa baĢlayırdı. Ġstər-istəməz baĢqa Ģeyləri, tamamilə 

mənasız Ģeyləri fikirləĢməyə baĢladı. 

Gicgah damarları Ģiddətlə vururdu. O hələ də otaqda gəzinirdi. Yaxındakı kilsənin və bir az 

sonra Ģəhər idarəsinin zəngləri gecə saat on ikini vurdu. O, əvvəlcə bir zəngin, sonra o birisinin 

on iki dəfə vurmasını saydı və səslərini bir-birilə müqayisə etdi. Bir neçə gün bundan əvvəl bir 

köhnə dəmir alverçisinin dükanında, üzərində ―Romenvilli Antuan Alben‖ yazılı köhnə bir zəng 

görmüĢ olduğunu xatırladı. 

ÜĢüyürdü. Buxarını qaladı. Pəncərəni örtmək isə ağlına gəlmədi. Sonra yenə keylik onu bürüdü. 

O, böyük bir çətinlikdə, saat on ikini vurmazdan əvvəl nə düĢündüyünü yada salmağa çalıĢdı. 

Nəhayət, buna nail oldu. 

―Hə, – deyə düĢündü, – mən özümü məhkəməyə təslim etmək qərarına gəlmiĢdim‖. 

Birdən Fantina yadına düĢdü. 

―Aman Allah! Bəs bu zavallı qadının taleyi necə olacaq! – dedi. 

Fikrində yeni bir Ģübhə böhranı baĢladı. 

Fantina birdən-birə yadına düĢməklə fikirlərində ani bir iĢıq doğdu, bütün düĢündükləri ona 

tamamilə baĢqa bir Ģəkildə görünməyə baĢladı öz-özünə: 

―Mən nə edirəm? – deyə səsləndi, – mən indiyə qədər yalnız özümü düĢünməklə məĢğul 

olmuĢam! Susmaq və ya özümü təslim etmək; öz Ģəxsiyyətimi gizlətmək və ya canımı 

qurtarmaq, hamının hörmət bəslədiyi, lakin mənfur bir vəzifə sahibi, ya da rüsvay olmuĢ, lakin 

hörmətə layiq bir katorqalı olmaq, mənim qarĢımda duran yalnız öz nəfsim idi! Lakin aman 

Allah, bütün bunlar xudbinlikdir, xudbinliyin adi bir Ģəkli olmasa da, yenə xudbinlikdir! Halbuki 

baĢqalarını da düĢünmək lazımdır! Axı ən müqəddəs Ģey baĢqalarını düĢünməkdir! Diqqətli olaq, 

məsələni daha dərindən düĢünək. Tutaq ki, mən yoxam, mən aradan çıxmıĢam, unudulmuĢam – 

bundan nə hasil ola bilər? Tutaq ki, özümü ələ verdim. Məni tutub, ġanmatyeni azad edərlər, 

məni yenə katorqaya göndərərlər; bəs sonra? Sonra nə olacaq? Burada nələr olacaq? Bəli, 

burada. Bu ölkə bu Ģəhər, bu sənaye, fəhlələr, kiĢilər, qadınlar, uĢaqlar – bütün bu kasıb camaat 

nə olacaq? Bütün bunları mən yaratmıĢam. Onlara mən həyat vermiĢəm; hər yerdə tüstülənən 

ocaqların yanacağını, qaynayan qazanların ətini mən vermiĢəm; onlara rahatlıq verən, onlara 

ticarət, kredit yaradan mən olmuĢam, məndən qabaq heç nə yox idi, bütün ölkəni yuxudan 

oyadan, ona dirilik və qüvvət verən mən olmuĢam, mən buradan getsəm bütün bunlar yenə də 

məhv olub gedəcək. Bəs o qadın! Bu qədər əzablar çəkmiĢ və alçalmasına baxmayaraq, yenə 

yüksək və ülvi olan bu qadın, o qadın ki, bədbəxtliyinə, bilmədən, mən səbəb olmuĢam! Mən ki, 

uĢağını onun yanına gətirəcəyimi, qızını onunla görüĢdürəcəyimi vəd etmiĢdim! Mənim 

ucumdan müsibətə düçar olmuĢ bu qadına yaxĢılıq etmək mənim borcum deyildirmi? Mən 

ortadan yox olaramsa, hər Ģey məhv olub gedəcək, qadın öləcək, uĢaq kimsəsiz qalacaqdır. Mən 

özümü polisə təslim etsəm, bax, belə olacaq! YaxĢı, bəs özümü təslim etməsəm, nə olar?‖. 

Öz-özünə bu sualı verdikdən sonra tərəddüd içində dayandı, lakin bu tərəddüd çox sürmədi, 

özünü toplayaraq, sakit bir halda sualına cavab verdi: 

―O adam katorqaya gedəcək! Nə olsun ki, bu doğrudur, lakin lənət Ģeytana, o oğrudur axı! Mən 

özümü nə qədər inandırsam da, bir Ģeyi, inkar edə bilmərəm ki, o oğrudur, bəli, oğrudur! Mən isə 

burada qalıb baĢladığım iĢimə davam edərəm, on ildən sonra on milyonluq bir sərmayəm olar. 

---

Bunun hamısını ölkəyə paylaram, çünki mənə heç bir Ģey lazım deyil. Pul mənim nəyimə 

lazımdır? Mən ki, özüm üçün çalıĢmıram! Əhalinin rifah halı yaxĢılaĢar, sənaye iĢləri canlanar, 

fabrik və zavodlar artar, yüzlərcə və minlərcə ailə xoĢbəxt olar! Əhalinin sayı artar, ayrı-ayrı 

fermaların yerində yeni-yeni kəndlər yaranar, quru çöllərdə fermalar əmələ gələr. Yoxsulluq və 

ehtiyac yox olar. Bununla da səfalət, fahiĢəlik, oğurluq, cinayət, bütün qəbahətlər, bütün 

cinayətlər yox olub gedər. Bu zavallı ana da öz balasına tərbiyə verər! Bütün ölkədə sərvət və 

namus yüksələr! Yox, yox, özümü ələ vermək, məhkəməyə təslim olmaq! Mən dəlimi olmuĢam? 

Yox! Ehtiyatlı olmaq, tələsməmək lazımdır. Mən alicənab və mərd bir hərəkət göstərmək 

istəyirdim, lakin bu ki, mənasız bir faciədir! Mən yalnız özümü düĢünürdüm! Birisini, 

tanımadığım bir adamı, bir oğrunu, alçaq bir adamı, bəlkə də, bir az haqsız olaraq məhkum 

edildiyi cəzadan qurtarmaq üçün bütün bir ölkənin rahatlığını qurban vermək! Zavallı bir qadının 

xəstəxanada, dəhĢətli bir halda ölməsinə razı olmaq! Onun qızının it kimi küçədə gəbərməsinə 

yol vermək! Bu haqsızlıqdır, bu dəhĢətli bir Ģeydir. Ana öz uĢağının üzünü belə görməyəcək! 

UĢaq öz anasını, demək olar ki, heç tanımadan məhv olub gedəcəkdir! Bütün bunlar alma 

oğurlamıĢ, bir hərəkəti üçün olmasa da, baĢqa bir hərəkəti ucundan, bəlkə də, katorqaya layiq 

olan bir oğrunu xilas etmək üçün imiĢ! Amma nə gözəl fikir! Nə gözəl vicdan! Canini 

qurtarmaq, günahsızları isə məhv etmək! Ömrünün axırına bir neçə il qalan, katorqada 

güzəranını indiki səfil həyatından bir az pis keçirəcək qoca bir sərsərini qurtarmaq üçün bütün 

bir ölkəni, anaları, qadınları, uĢaqları qurban vermək! Məndən baĢqa yer üzündə kimsəsi 

olmayan və kim bilir, bəlkə, bu gün o xain Tenardye ailəsində, onların murdar meyxanasında 

soyuq və aclıq keçirən zavallı Kozettanı fəda etmək! Bu adamlar nə qədər də əclafdırlar! 

Rəvadırmı mən bu zavallı adamlara qarĢı öz borcumu yerinə yetirməyim? Gedib özümü polisin 

əlinə vermək fikrinə düĢmüĢəm. Bu ki, böyük bir axmaqlıqdır! Ġndi məsələnin pis tərəfini 

fikirləĢək. Tutaq ki, bu iĢin pis bir cəhəti var, ona görə də bir zaman vicdan əzabı çəkəcəyəm. 

BaĢqa adamların səadəti üçün bu vicdan əzabına yalnız mənim qəlbimi ləkələyən bu pis əmələ 

razılaĢmaq özü fədakarlıq və fəzilətdir. 

O, ayağa durub yenə otaqda gəzinməyə baĢladı. Bu dəfə ona elə gəldi ki, qane edilmiĢdir. 

Almaz daĢlarını yalnız yerin altında, həqiqəti isə yalnız insan fikrinin dərinliklərində tapmaq 

mümkündür. Ona elə gəlirdi ki, bu fikrin dərinliklərinə enərək, qaranlıq guĢələri eĢələyə-eĢələyə, 

nəhayət, bu almaz daĢlarından birini, bu həqiqətlərdən birini tapa bilmiĢdir, artıq bu həqiqət, bu 

qiymətli daĢ onun əlindədir. O bunu seyr edir, parıltısından gözləri qamaĢırdı. 

―Bəli, bu belədir, – deyə o düĢündü. – Həqiqəti tapmıĢam. Məsələni həll etmiĢəm. Müəyyən bir 

qərara gəlmək lazımdır. Qərar verdim. Qoy hər Ģey öz yolu ilə getsin. Daha tərəddüd etmək, geri 

çəkilmək lazım deyil. Mən bunu öz rahatlığım üçün deyil, ümumin xeyri üçün edirəm. Mən 

Madlenəm və Madlen olaraq da qalmalıyam. Vay Jan Valjanın halına! Artıq mən Jan Valjan 

deyiləm, o adamı tanımıram, haradan gəldiyini də bilmirəm. Əgər belə bir adam varsa, qoy özü 

öz halına yansın, mənim nə iĢim var? Bu məĢum ad gecənin qaranlığında kabus kimi dolaĢır və 

bu kabus birinin baĢına düĢərsə, vay onun halına!‖. 

Buxarının üstündəki balaca güzgüyə baxıb dedi: 

– Bəli! Artıq qərar verildi. Ürəyim sakit oldu. Ġndi görünüĢüm tamamilə baĢqadır. 

Bir qədər də gəzdikdən sonra, o birdən-birə dayandı. 

– Yetər! – dedi. – Mən daha tərəddüd etməməliyəm. Qəbul etdiyim qərarın heç bir nəticəsi məni 

qorxutmamalıdır. Məni hələ də Jan Valjanla bağlayan tellər var. Bunları qırmaq lazımdır. Bu 

otağın özündə mənim əleyhimə Ģahidlik edə biləcək Ģeylər var; bunlar nə qədər cansız olsa da, 

diri Ģahidlərdən qorxuncdurlar. Bunlar yox olmalı, puç edilməlidir. 

Əlini cibinə salıb kisəsini çıxartdı və açıb içindən balaca bir açar götürdü. 

Bu açarı divar kağızının qara nöqtələri arasında seçilməyən balaca bir deĢiyə soxdu. Buxarının 

dəmir qalpağı ilə otağın küncü arasında qayrılmıĢ gizli bir dolabın ağzını açdı. Bu gizli dolabın 

içində cındır Ģeylər, göy kətandan bir köynək, zağı getmiĢ bir Ģalvar, köhnə bir çanta və iki ucu 

dəmirli yoğun bir əsa vardı. 1815-ci ilin oktyabr ayında Din Ģəhərinə girdiyi zaman Jan Valjanı 

görmüĢ olanlar, onun o vaxtı dilənçi paltarlarını asanlıqla tanıyardılar. 

---

O, yepiskopun gümüĢ Ģamdanlarını saxladığı kimi, bunları da saxlamıĢdı ki, yeni həyata nə ilə 

qədəm qoyduğunu həmiĢəlik yadında saxlasın. Lakin o, katorqadan gətirdiyi Ģeyləri gizlətməklə 

bərabər, yepiskopun bağıĢladığı Ģamdanları büsbütün açıqda saxlayırdı. 

Qapının açılmasından qorxmuĢ kimi, cəftələnmiĢ qapıya gizli bir nəzər saldı, cəld bir hərəkətlə 

bu cındırları, əsanı və çantanı buxarıya atdı, uzun illərdən bəri, təhlükəyə baxmayaraq, pərəstiĢlə 

saxladığı bu Ģeylər alovların içində yanmağa baĢladı. 

Bir az sonra gizli dolabı böyük bir ehtiyatla bağladı. Dolab indi artıq boĢ olduğuna görə hər bir 

ehtiyat yersiz idi. Buna baxmayaraq, dolabın qapısını hündür bir kreslo ilə tutdu. 

Bir neçə saniyədən sonra otaq və qarĢıdakı evin divarı güclü bir alovun qırmızı və titrək Ģəfəqi 

ilə boyandı. Paltarlar yanır, əsa od içində cırıldayır və otağın ortasına qədər qığılcımlar 

sıçrayırdı. 

Çanta ilə kirli cındırlar büsbütün yanıb qurtardıqdan sonra külün içində parlayan dəyirmi bir Ģey 

göründü. Əyildikdə bunun gümüĢ pul olduğunu bilmək asan idi. Bu pul, yəqin, savoyalıdan 

oğurlanmıĢ olduğu qırx su idi. 

Lakin o alov içinə baxmadan, eyni sakit addımlarla otaqda gəzinirdi. 

Birdən gözləri buxarının üstündə duran və alovun əksindən parlayan gümüĢ Ģamdanlara sataĢdı. 

―Ah! Bunlar da Jan Valjanı xatırladır, – deyə düĢündü. – Bunları da məhv etmək lazımdır‖. 

ġamdanları götürdü. Od hələ Ģiddətlə yandığından, bunları tezliklə əridib xarab edə bilərdi. 

Sonra ocağın üzərinə əyilərək, qızınmağa baĢladı. Ġsti bütün vücuduna yayıldı. 

―Adamın canı qızanda, nə yaxĢı olur!‖ – dedi. 

ġamdanlardan biri ilə ocağı eĢələdi. Bir saniyə də keçsəydi, onları bir-bir odun içinə atacaqdı. 

Bu anda, sanki, içərisindən: 

– Jan Valjan! Jan Valjan! – deyə bağıran bir səs eĢitdi. 

Tükləri ürpəndi, dəhĢətli bir səs eĢidən adam kimi rəngi ağardı. 

Bu səs: 

– Bəli, bəli, iĢini qurtar! – deyirdi. – BaĢladığın iĢi tamamla! ġamdanları məhv et! Bu yadigarı 

tələf et! Yepiskopu unut! Hər Ģeyi unut! ġanmatyenin iĢini bitir! Çox gözəl olar! Qalib 

gəlməyinlə özünü təbrik et! Demək, son qəti qərara gəldin! Adamların ondan nə istədiyini belə 

bilməyən bu qoca, kim bilir, bəlkə, heç bir pis iĢ görməmiĢdir, heç təqsiri yoxdur; bəlkə, yalnız 

sənin adın o biçarəni əzdiyi və uçuruma yuvarladığı üçün onu məhv edəcəklər. Nə olar! Qoy onu 

sənə oxĢadıb məhkum etsinlər, qoy ömrünün axır çağları nifrətlər və lənətlər içərisində keçsin! 

Çox gözəl! Sənə nə var, sən namuslu bir adam ol, hər kəsin hörmət etdiyi, etibarlı mer olaraq 

qal: Ģəhəri zənginləĢdir, yoxsulların qarnını doydur, yetimləri tərbiyə et, sən öz fəzilətli 

həyatında xoĢbəxt yaĢa! Sənə pərəstiĢ edəcəklər, sən Ģərəf və Ģöhrətlə yaĢadığın müddətdə orada, 

katorqada bir baĢqası sənin köynəyini geyəcək, sənin qandalarını gəzdirəcək və sənin Ģərəfsiz 

adını daĢıyacaqdır. Sən öz iĢlərini gözəl düzəltdin! Ah! Mənfur adam! 

Üzündən tər sel kimi axırdı, dəhĢət saçan gözlərini Ģamdanlardan ayırmırdı. Ġçindən gələn səs 

susmayaraq, davam edirdi. 

– Jan Valjan! Sən öz ətrafında bir çox səslər eĢidəcəksən; səni ucadan bağıraraq alqıĢlayacaqlar. 

Lakin qaranlıqdan heç kəsin eĢitmədiyi bir səs gələcək və sənə lənətlər oxuyacaqdır. Ġndi qulaq 

as, ey alçaq və rəzil adam! Bütün bu xeyir-dualar göylərə çatmadan məhv olacaq, Allah-taala 

ancaq lənət səslərini eĢidəcəkdir! 

Onun qəlbinin dərinliklərindən əvvəlcə zəif gələn bu səs, getdikcə güclənir və indi onun 

qulağının dibində dəhĢətlə gurlayırdı. Ona elə gəlirdi ki, bu səs onun varlığı içərisindən çıxaraq, 

indi artıq xaricində səslənirdi. Son sözləri o qədər aydın və açıq eĢidirdi ki, dəhĢətlə ətrafına bir 

nəzər saldı. 

Özünü büsbütün itirmiĢ bir halda: 

– Burada kim var? – deyə soruĢdu. 

Sonra mənasız bir qəhqəhə ilə gülərək dedi: 

– Mən nə qədər axmağam! Buraya kim gələ bilər? 

Yox, burada kimsə var idi, lakin bu kimsəni insan gözləri görməyə qadir deyildi. 

Cənab Madlen Ģamdanı buxarının üstünə qoydu. 

---

Sonra otaqda yenə yeknəsəq ağır addımlarla gəzməyə baĢladı ki, bu da aĢağı mərtəbədə yatan 

adamı narahat edir və onun səksəkə ilə yerindən sıçramasına səbəb olurdu. 

Bu gəzinti onu bir qədər sakitləĢdirir və bir növ məst edirdi. Bəzən insan, həyatının belə 

müstəsna dəqiqələrində, sanki, qarĢısına gələn hər Ģeylə məsləhətləĢmək üçün gəzinmək istəyir, 

sanki, yolda rast gəldiyi Ģeylər ona yaxĢı məsləhət verə bilər. Lakin bir neçə saniyədən sonra 

onun fikirləri tamamilə dolaĢdı. 

Bir-birinin dalınca qəbul etdiyi iki qərar indi eyni dərəcədə onu dəhĢətə gətirirdi. Vaxtilə onun 

həyatını yoluna qoyan hər iki fikir indi ondan ötrü öldürücü idi. Nə qədər acı bir təsadüf! Bu 

ġanmatye təsadüfi ortaya çıxmasa idi olmazdımı? Fələyin, guya, onun vəziyyətini 

möhkəmləndirmək üçün göndərdiyi bu təsadüf indi onu qəti olaraq məhv edəcəkdi! 

Bir dəqiqəliyə öz gələcəyini düĢündü. Özünü ələ vermək! Aman Allah! Polisə təslim olmaq! 

Ayrılacağı hər Ģeyi və qayıdacağı vəziyyəti fikrində hədsiz bir təəssüflə araĢdırdı. Bu sakit 

həyatdan, fərəhli günlərdən əl çəkmək, əhalinin ona bəslədiyi hörmətdən ayrılmaq, namus və 

azadlıqdan məhrum olmaq lazım gəlirdi! Artıq o, düzlərə gedib may ayında quĢların oxumağını 

dinləməyəcək, balaca uĢaqlara sədəqə verməyəcəkdi! Artıq ona yönəldilən məhəbbətli və 

minnətdar gözləri görməyəcəkdi! TikmiĢ olduğu bu evi, bu balaca otağı buraxmalı olacaqdı. 

Bütün bunlar indi ona nə qədər əziz, sevimli görünürdü. Artıq o, bu kitabları oxumayacaq, 

isfəndan ağacından qayrılmıĢ masanın yanında oturub yazı yazmayacaqdı. Bütün bu müddət 

ərzində ona xidmət edən yeganə qoca qulluqçusu artıq səhərlər qəhvəsini gətirməyəcəkdi. Ey 

böyük Allah! Bütün bunların əvəzində onu katorqa, dustaq paltarı, ağır iĢ, karser – artıq baĢına 

gəlmiĢ bütün bu dəhĢətlər gözləyirdi! KeçirmiĢ və adət etmiĢ olduğu bu həyatdan sonra, həm də 

bu yaĢda olduğu halda bu çox qorxunc bir Ģeydi! Barı cavan olaydı! Qoca vaxtında hər kəsin ona 

―sən‖ deyən kobud səsini eĢitmək, nə dözülməz bir hal! Hər bir nəzarətçi onun ciblərini axtara 

bilər, hər bir gözətçi onu ağacla döyə bilərdi! Yalın ayaqlarına altı dəmir ayaqqabı geyməli 

olacaq. Hər səhər, hər axĢam ayaqlarını qandal halqalarını yoxlamaq üçün iĢlədilən ağac çəkic 

altına qoymalı olacaqdır. Ona istehza ilə baxan hər bir avaraya deyəcəklər ki: ―Monreyl-sür-Mer 

Ģəhərinin vaxtilə meri olan Jan Valjan budur! AxĢamlar da yorğunluqdan ikiqat olaraq qan-tər 

içində, baĢında gözlərinin üstünü örtən qalpaq, serjantın qamçısı altında baĢqa bir cani ilə yan-

yana üzən həbsxanaya qayıdacaq, gəmi pilləkəni ilə yuxarı qalxacaqdır. Oh, nə böyük iĢgəncə! 

Əcəba, fələk də insan kimi zülmkar və insan qəlbi kimi amansız ola bilərmi? 

DüĢdüyü ağır vəziyyətdən qurtarmaq üçün nə qədər çalıĢırdısa, yenə də bütün fikirlərini əhatə 

edən bu acı suala qayıdırdı; cənnətdə qalıb iblis olmalı, yoxsa cəhənnəmə qayıdıb mələk olmalı? 

Nə etməli, pərvərdigara, nə etməli? 

Böyük bir zəhmətlə susdurmuĢ olduğu fırtına, yenə coĢaraq, üzərinə çökmüĢdü. Fikirləri yenə 

qarıĢmağa baĢladı. Bu fikirlərdə ümidsizliyə xas olan bir durğunluq və Ģüursuzluq vardı. 

Beynində çoxdan eĢitmiĢ olduğu kiçik bir nəğmə və ―Romenvil‖ sözü səslənirdi. Romenvilin, 

Paris yaxınlığında balaca bir meĢə olduğunu və aprel ayında seviĢən gənclərin oraya gedib 

yasəmən dərdiklərini xatırladı. 

O, mənən səndələdiyi kimi, cismən də səndələyirdi. Təzəcə ayaq tutan uĢaq kimi yeriyirdi. 

Ara-sıra yorğunluğunu dəf etməyə çalıĢaraq, fikirlərini bir yerə toplamaq istəyirdi. Son dəfə, 

artıq qəti olaraq onu taqətdən salmıĢ olan bu sualı düĢünməyə və qavramağa çalıĢdı. Özünü ələ 

verməkmi, yoxsa susmaqmı? O, qəbul ediləcək qərarı özü üçün heç cür aydın edə bilmirdi. 

Gətirdiyi bütün dəlillər xəyalında qarıĢaraq, duman kimi dağılırdı. O, yalnız bir Ģey hiss edirdi 

ki, hansı bir qərara gəlirsə gəlsin, varlığının bir hissəsi mütləq məhv olub gedəcəkdir, baĢını hər 

yana – sağınamı, solunamı çevirsə, fərqi yoxdur, hər tərəfdə onu məzar gözləyir; bir tərəfə 

çevrilərsə səadətinin, o biri tərəfə çevrilərsə fəzilətinin can çəkdiyini görürdü. 

Heyhat! O yenə də Ģübhələr içərisində çırpınırdı. O, əvvəldə olduğu kimi, yenə də müəyyən bir 

qərara gəlməkdən uzaqda idi. 

Bu bədbəxt insan qəlbi iztirablı qorxular içində çırpınırdı. Bu zavallı adamdan min səkkiz yüz il 

əvvəl yaĢayan və bəĢəriyyətin bütün iztirabları ilə qüdsiyyətini təcəssüm edən sirli bir insan da, 

hüdudsuz üfüqlərdə əsən Ģiddətli küləyin zərbələrindən zeytun ağacları titrərkən, ulduzlu 

---

göylərin dərinliklərində qaranlıq və zülmət saçan dəhĢətli bir qədəhi uzun müddət əli ilə özündən 

uzaqlaĢdırmıĢdı. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Ġztirab yuxuda qəribə Ģəkillərə düĢür. 

 

Gecə yarısından üç saat keçmiĢdi. Düz beĢ saat idi ki, cənab Madlen yorğunluğunu almadan 

otaqda gəzinirdi. Nəhayət, taqətdən düĢərək masanın üstünə yıxıldı. 

O, buradaca yatdı və qəribə bir yuxu gördü. 

Bu yuxu hər bir yuxu kimi həqiqətlə əlaqədar deyildi, o yalnız saçdığı dəhĢət və iztirabla həyata 

bağlanırdı, bununla belə bu yuxu ona çox təsir etdi. Bu dəhĢətli yuxu onu o qədər sarsıtdı ki, 

sonralar bunu hətta yazmıĢdı da. Əli ilə yazılmıĢ kağızlar içərisində bu əl yazısı da vardır. Onu 

olduğu kimi burada verməyi lazım bilirik. 

Bu yuxu nədən ibarət olursa-olsun təsvir etmədən, həmin gecənin macərası natamam qalmıĢ 

olardı. Bu – xəstə bir qəlbin ələmli sərgüzəĢtlərinin bir səhnəsidir. 

Yuxu budur. Zərfin üzərində belə bir yazı oxuyuruq. O gecə gördüyüm yuxu. 

―Çöldə idim. GeniĢ və fərəhsiz, ot bitməyən quru bir düzdə idim. Gündüz, yoxsa gecə olduğunu 

bilmirdim. 

UĢaqlıq illərimin yoldaĢı olan qardaĢımla, etiraf etməliyəm, heç bir zaman yadıma salmadığım 

və demək olar ki, tamamilə unutduğum qardaĢımla çöldə gəzirdim. 

Biz söhbət edir, yoldan ötənlərə baxırdıq. Evimizin yaxınlığında yaĢayan və pəncərəsi küçəyə 

baxan bir otağa köçdükdən sonra daima pəncərə qabağında oturub tikiĢ tikən qonĢu bir qadından 

söhbət edirdik. Bu pəncərə açıq olduğundan, söhbət edə-edə üĢüməyə baĢladığımızı hiss etdik. 

Çöldə bir dənə belə ağac yox idi. 

Yanımızdan bir atlı keçdi. Bu atlı çıl-çılpaq idi, bədəni kül rəngində, atı isə torpaq rəngində idi. 

BaĢında saçı yoxdu, biz onun quru kəlləsini və kəlləsi üzərindəki damarları görürdük. Atlının 

əlində üzüm tənəyi kimi əyilən və dəmir kimi ağır bir qamçı vardı. Atlı heç bir söz demədən 

yanımızdan keçdi. QardaĢım mənə dedi ki: ―Dərə ilə gedək‖. Dərəyə endik. Burada nə bir kol, nə 

də bir çəngə mamır var idi. Hər Ģey, göylər belə torpaq rəngində idi. Bir neçə addım getdikdən 

sonra, sözlərimə heç kəsin cavab vermədiyini duydum. QardaĢımın artıq yanımda olmadığını 

anladım. 

QarĢıma bir kənd çıxdı, kəndə girdim. Bu kəndin Romenvil (nə üçün Romenvil?)1 olduğunu 

güman etdim. 

Keçdiyim birinci küçə bomboĢ idi. O biri küçəyə keçdim. Küçə ayrıcında bir adam gördüm; o, 

divara söykənib dayanmıĢdı. Mən bu adamdan soruĢdum ki: ―Bura haradır? Mən haradayam?‖. 

O, mənə cavab vermədi. Bir ev qapısının açıq olduğunu görüb içəri girdim. 

Birinci otaq bomboĢ idi. Ġkinci otağa keçdim. Bu otağın qapısı ağzında bir adam gördüm, o da 

divara söykənib dayanmıĢdı. Mən bu adamdan soruĢdum ki: ―Bu kimin evidir? Mən 

haradayam?‖. O, cavab vermədi. 

Evin arxasında bağ vardı. Evdən çıxıb bağa girdim. Bağ da bomboĢ idi. Elə birinci ağacın 

arxasında dayanmıĢ bir adam gördüm. Bu adamdan soruĢdum ki: ―Bu kimin bağıdır? Mən 

haradayam? O, cavab vermədi. 

Kəndi dolaĢmağa baĢladım, bunun bir Ģəhər olduğunu anladım. Bütün küçələr boĢ, bütün qapılar 

açıq idi. Bu küçələrdən kimsə keçmir, bu otaqlarda kimsə yaĢamır, bu bağlarda kimsə 

gəziĢmirdi. Lakin hər divarın yanında, hər bir ağacın arxasında bir adam dayanmıĢdı. Onlar 

sükut edirdi. Hər yerdə ancaq bir nəfər durmuĢdu. Onlar yanlarından ötdüyüm zaman mənə 

baxırdılar. 

ġəhərdən çıxıb çölləri dolaĢmağa baĢladım. 

Bir müddət sonra dönüb geri baxdıqda, arxamca bir yığın camaatın gəldiyini gördüm. Bu, 

Ģəhərdə gördüyüm həmin adamlar idi. Tanıdım. Qəribə baxıĢları vardı. Tələsdikləri gözə 

---

çarpmasa da, məndən tez yeriyirdilər. Onlar sükut içində, heç bir səs çıxarmadan gəlirdilər. Bir 

az sonra onlar mənə yetiĢib dövrəyə aldılar. Üzləri torpaq rəngində idi. 

ġəhərə girdiyim zaman ilk dəfə gördüyüm və sual verdiyim adam məndən soruĢdu: ―Siz haraya 

gedirsiniz? Məgər ölü olduğunuzu bilmirsiniz?‖. 

Pəncərədən evin həyəti və küçə görünürdü. Küçədən gələn quru və kəskin tappıltı, onu aĢağı 

baxmağa məcbur etdi. 

Ayağa durub pəncərəyə yaxınlaĢdı. Göydə bir ulduz belə görünmürdü. 

Mən ona cavab vermək istədim, lakin bir də baxdıqda yanımda heç kəsi görmədim. 

O, yuxudan oyandı. Bərk üĢüyürdü. Açıq pəncərənin taylarını soyuq səhər küləyi yellədirdi. 

Ocaq sönmüĢdü. ġam yanıb qurtarmaq üzrə idi. Hələ qaranlıq idi. 

AĢağıda iki qırmızı ulduz gördü. Ulduzların iĢığı gah qəribə bir halda uzanır, gah da gecənin 

qaranlığı içində qeyb olurdu. 

Fikri hələ yuxunun dumanları içində idi. ―Qəribə Ģeydir! – deyə düĢündü. – Ulduzlar artıq göydə 

deyil, yerdədir‖. 

Lakin bir az sonra qaranlıq çəkildi, əvvəlkinə oxĢayan bir səs onu tamamilə oyatdı; bir daha 

diqqətlə baxıb gördü ki, bu iki ulduz ekipajın fənərləridir. Fənərlərin iĢığında ekipajın özünü seçə 

bildi. Bu, ağ at qoĢulmuĢ kiçik bir tilbüri idi. EĢitdiyi tappıltı at dırnaqlarının səsi idi. 

Öz-özünə: ―Bu ekipaj nə üçün buraya gəlmiĢdir? – deyə düĢündü. – Bu tezdən gələn kim ola 

bilər?‖. Bu halda kim isə qapını yavaĢca döydü. O bütün vücudu ilə titrədi və qorxunc bir səslə: 

– Kimdir? – deyə bağırdı. 

– Mənəm, cənab mer! 

O xidmətçi qarının səsini tanıdı. 

– Hə, nə olmuĢdur – deyə soruĢdu. 

– Cənab mer, indicə saat beĢi vurdu. 

– Nə olsun ki? 

– Cənab mer, kabriolet qapıdadır. 

– Nə kabriolet? 

– Tilbüri. 

– Nə tilbüri? 

– Cənab mer, siz tilbüri qoĢdurmağı tapĢırmamıĢdınız? 

– Yox. 

– Bəs sürücü deyir ki, cənab merin dalınca gəlmiĢəm. 

– Hansı sürücü? 

– Cənab Skoflerin sürücüsü. 

– Skoflerin? 

Bu ad, gözləri qarĢısında ildırım çaxan kimi, onun bütün vücudunu titrətdi. 

– Hə, yadıma düĢdü – cənab Skofler... 

Xidmətçi qarı bu zaman ona baxsaydı, dəhĢətdən qorxardı. 

Araya sükut çökdü. O ĢaĢqın bir nəzərlə Ģamın iĢığına baxır, piltənin ətrafındakı yumĢaq mumu 

qopararaq, barmaqları arasında Ģüursuz bir halda əziĢdirirdi. Qarı gözləyirdi. Nəhayət, bir daha 

cəsarət edərək soruĢdu: 

– Cənab mer, sürücüyə nə cavab verim? 

– YaxĢı, deyin ki, bu saat aĢağı enirəm. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Təkərlərin toqquĢması. 

 

O dövrdə Arrasla Monreyl-sür-Mer arasında imperiya zamanına məxsus balaca karetalar poçt 

əlaqəsi saxlayırdılar. Bu karetalar yayları spiral Ģəklində qayrılmıĢ ikitəkərli ekipajlardan 

ibarətdi; karetanın içinə, adətən, qonur rəngli meĢin çəkilərdi, içində ancaq iki yer olardı: biri 

qasid üçün, o biri isə sərniĢin üçün. Təkərlərin qorxunc görünüĢü, olduqca qabarıq topları vardı 

---

ki, baĢqa karetaları uzaqdan keçməyə məcbur edirdi; bu cür təkər toplarına indi də Almaniya 

yollarında rast gəlmək mümkündür. Məktublara məxsus iri və uzunsov qutu karetanın arxasında 

yerləĢirdi. Karetaya bitiĢik olan bu qutu qara, karetanın özü isə sarı rəngdə olurdu. 

Ġndiki minik arabalarına heç də bənzəməyən bu karetalar eybəcər bir qozbelə bənzərdi. Üfüqdə 

aydın görünərək, yavaĢ-yavaĢ yolla süründüyünü uzaqdan seyr etdikdə, deyəsən, termit adlanan 

bir həĢəratı xatırladırdı; onun bədəninin qabaq tərəfi qısa olduğu halda, yekə olan dal tərəfini 

ağır-ağır sürüməyə məcbur olur. Bununla belə, karetalar tez-tez yeriyərdi. Paris poçtu gəldikdən 

sonra, gecə saat birdə Arrasdan yola düĢən kareta səhər saat beĢdə gəlib Monreyl-sür-Mer 

Ģəhərinə çatardı. 

O gecə Veden yolu ilə Monreyl-sür-Merə gedən poçt arabası Ģəhərin kənarlarındakı yola 

dönərkən, küçənin döngəsində ağ at qoĢulmuĢ kiçik bir tilbüriyə rast gəldi. O, sürətlə poçt 

arabasına doğru çapırdı. Ġçində geniĢ plaĢ geymiĢ bir sərniĢin vardı. Tilbürinin təkəri poçt 

arabasına bərk toxunmuĢdu. Poçt xidmətçisi toqquĢduğu arabanın içindəki adama ―dayan‖ deyə 

bağırdı, lakin yolçu onun sözlərinə qulaq asmayıb, öz yoluna davam etdi, atı çox sürətlə 

yeriyirdi. 

Poçt xidmətçisi: 

– Bu adam görünür çox tələsir! – dedi. 

Bu qədər sürətlə gedən adam bir az əvvəl daxili mübarizələr, mərhəmətə layiq ruhi əzablar 

keçirən Ģəxs idi. 

O haraya gedirdi? Özü də bu suala cavab verə bilməzdi. Nə üçün tələsirdi? Özü də bilmirdi. 

Ümidlə gedirdi. Haraya? Əlbəttə, Arrasa, bəlkə, baĢqa bir yerə də gedirdi. Ara-sıra vücuduna 

Ģiddətli bir titrətmə düĢürdü, gecənin qaranlığı içində dibsiz bir uçuruma doğru yuvarlandığını 

zənn edirdi. Nə isə ona təkan verir, nə isə onu sürükləyirdi. Onun qəlbində baĢ verən Ģeyləri heç 

kəs sözlə ifadə edə bilməzdi, amma hər kəs bunu anlardı. Yer üzündə ömrü uzunu heç olmasa bir 

dəfə məchul gələcəyin qaranlıq mağarasına girməyən bir adam tapılarmı? 

O, hələ heç bir qərara gəlməmiĢ, heç bir Ģey müəyyən etməmiĢ, heç bir nəticə çıxarmamıĢdı. 

Mübarizənin birinci dəqiqəsində olduğu kimi o yenə də tərəddüd içində idi. 

Arrasa nə üçün gedirdi? 

Skoflerdən kabriolet tutduğu zaman fikirləĢdiyi Ģeyləri öz-özünə təkrar etdi ki, nəticəsi necə 

olursa olsun, əhvalatı öz gözü ilə görməli və özü bundan baĢ çıxarmalıdır. Burada sadəcə 

ehtiyatlı olmaq lazım gəlir. O, məsələnin nə yerdə olduğunu bilməlidir, bütün hadisələrin nə 

yerdə olduğunu öyrənmədən qərar vermək yaramaz, hər Ģey uzaqdan mübaliğəli görünür, bəlkə, 

ġanmatyeni gördükdən sonra onun katorqaya layiq alçaq bir adam olduğunu öyrənəcək və onu 

özü ilə əvəz etmək ona böyük bir dəlilik kimi görükəcəkdi. Doğrudur, məhkəmədə Javerdən 

baĢqa onu tanıyan Breve, ġenildye və KoĢpayl da olacaqdılar, lakin onlar onu tanıyacaqdılarmı? 

– Nə axmaq bir fikir! – Hələ Javer də bu saat Ģübhədən-filandan çox uzaqdır, bütün fərziyyələr, 

duyğular ġanmatyeyə bağlıdır, insanların baĢında doğan fərziyyələr və duyğular isə çox tərs olur, 

demək, onun üçün heç bir təhlükə yoxdur. 

Əlbəttə, o ağır dəqiqələr keçirəcək, lakin buna davam gətirmək üçün onda qüvvət tapılar, taleyi 

nə qədər amansız olsa da, yenə öz taleyinə hakimdir. O, bütün varlığı ilə bu fikirdən yapıĢaraq 

ayrılmırdı. 

Lakin, doğrusunu desək, o Arrasa getməməyi üstün tutardı. 

Bununla belə o, ora gedirdi. 

O, fikirlərindən ayrılmayaraq, atı qamçılayırdı. At gözəl və müntəzəm bir yorğa yeriĢlə 

yeriyərək, saatda iki lyo yarım yol gedirdi. 

Kabriolet irəliyə doğru hərəkət etdikcə, qəlbində bir Ģeyin geriyə doğru çəkildiyini hiss edirdi. 

GünəĢ doğmağa baĢlarkən, o çöllə keçirdi. Monreyl-sür-Mer Ģəhəri artıq uzaqlarda qalmıĢdı. O, 

üfüqlərin qızarmağa baĢladığını seyr edirdi, o baxır və soyuq qıĢ səhərinin mənzərəsini 

görmürdü; axĢamların ilğımları olduğu kimi, səhərlərin də ilğımları var. O, bu ilğımları görməsə 

də, təsadüf edilən ağacların və təpələrin qəmli siluetləri, onun Ģüurundan asılı olmayaraq, qəribə 

bir cismani nüfuzla, onun ruhunda hökm sürən xaosa cansıxıcı və məĢum bir Ģey əlavə edirdi. 

---

Yolların kənarında ara-sıra təsadüf etdiyi tənha evciyəzlərin yanından keçərkən o, hər dəfə öz-

özünə: ―Orada insanlar necə də sakitcə yatırlar!‖ deyirdi. 

Atın tappıltısı, qoĢqu zınqırovlarının səsi, daĢ yol üzərində təkərlərin gurultusu xoĢ və yeknəsəq 

bir ahəngdə birləĢirdi. Ġnsanın qəlbi Ģad olduğu zaman bu səslər gözəl göründüyü halda, ürəyi 

qəmli olduqda ələmli bir təsir bağıĢlayır. 

Esdenə çatdığı zaman artıq hava büsbütün iĢıqlanmıĢdı. Karvansaranın yanında dayanaraq, ata 

bir az istirahət və yem verməyi qərara aldı. 

Skoflerin bu at haqqında söylədiyi sözlər doğru idi; at, həqiqətən, Bulon cinsindən idi; onun iri 

baĢı və böyük qarnı var idi, boynu gödək olsa da, döĢü enli, ombası geniĢ, aĢıqları möhkəm, 

ayaqları qüvvətli idi, bu cins atlar gözəl deyil, lakin qüvvətli və dözümlüdürlər. Heyvancığaz iki 

saatda beĢ lyö yol getdiyi halda, heç də tərləməmiĢdi. 

Cənab Madlen tilbüridən düĢməmiĢdi. Ata arpa gətirən mehtər birdən əyilib diqqətlə arabanın sol 

təkərinə baxmağa baĢladı. 

Çox uzaqdanmı gəlirsiniz? – deyə soruĢdu: 

Yolçu əvvəlki kimi dalğın bir halda cavab verdi: 

– Nə olmuĢdur ki? 

– Uzaqdanmı gəlirsiniz? – deyə mehtər təkrar soruĢdu. 

– BeĢ lyö yol gəlmiĢəm. 

– Oho! 

– Niyə ―oho‖ deyirsiniz? 

Mehtər yenə əyilib təkərə baxdı, onu bir qədər nəzərdən keçirdikdən sonra dikəlib dedi: 

– Çünki bu təkər beĢ lyö yol getmiĢsə də, əminəm ki, artıq bir çərək lyö belə yol getməyəcəkdir. 

Yolçu arabadan yerə sıçrayaraq: 

– Nə danıĢırsınız, dostum? – dedi. 

– Deyirəm ki, sizin salamat gəlib çıxmağınız böyük bir möcüzədir, siz at-arabanızla birlikdə 

xəndəyə düĢə bilərdiniz. Özünüz də baxın. 

Doğrudan da, təkər bərk zədələnmiĢdi. Poçt arabasının toxunması onun iki dəndəsini qırmıĢ və 

topunu zədələmiĢdi. Təkərin qaykası yerindən oynamıĢdı. 

Yolçu mehtərə müraciətlə: 

– Dostum, – dedi, – yaxında bir arabadüzəldən tapılarmı? 

– Əlbəttə tapılar, ağa. 

– Elə isə, xahiĢ edirəm zəhmət çəkib onu çağırasınız. 

– O lap iki addımlıqdadır. Ey, Burqalyar dayı! 

Arabadüzəldən Burqalyar dayı öz evinin qapısında dayanmıĢdı. Gəlib təkəri nəzərdən keçirdi və 

sınmıĢ ayağı müayinə edən təcrübəli bir cərrah kimi üzünü turĢutdu. 

Cənab Madlen soruĢdu: 

– Bu saat təkəri təmir edə bilərsinizmi? 

– Olar, cənab. 

– Mən yola nə zaman çıxa bilərəm? 

– Sabah. 

– Necə sabah? 

– Burada bir günlük iĢ var. Siz çoxmu tələsirsiniz, cənab? 

– Çox tələsirəm. Ən geci bir saatdan sonra yola düĢməliyəm. 

– Mümkün deyil, cənab. 

– Nə qədər istəsəniz, verə bilərəm. 

– Mümkün deyil. 

– YaxĢı, iki saat sonra olsun. 

– Xeyr, bu gün hazır ola bilməz. Axı iki dəndə düzəltmək və topu düzəltmək lazımdır. Xeyr, 

cənab, siz sabahdan tez yola düĢə bilməyəcəksiniz. 

– Mənim iĢim çox tələsikdir. Onu mən sabaha qoya bilmərəm. Təkəri təmir etmək əvəzinə, onu 

baĢqa bir təkərlə əvəz etmək mümkün olmazmı? 

– Necə yəni? 

---

Siz arabadüzəldənsiniz, deyilmi? 

– Bəli, cənab. 

– Sizdə satlıq bir təkər olmazmı? Olsa, mən lap bu saat hərəkət edə bilərəm. 

– Bu təkərin əvəzinə? 

– Bəli. 

– Sizin kabrioletiniz üçün yaraya biləcək hazır təkərim yoxdur. Təkərlər axı cüt olmalıdır. Cüt 

olmayan təkərləri bir-birinə quraĢdırmaq olmaz. 

– Elə isə mənə bir cüt təkər satın. 

– Hər təkər sizin oxa düz gəlməz, cənab. 

– Bəlkə, düz gəldi, bir yoxlayın. 

– Faydası yoxdur, cənab. Məndə yalnız yük arabası təkərləri var. Axı bura ucqar bir yerdir. 

– Bəlkə, siz mənə hazır bir kabriolet kirayə verəsiniz? 

Araba düzəldən ilk baxıĢdan tilbürinin kirayə tutulmuĢ olduğunu anlamıĢdı. O, çiyinlərini 

dartaraq dedi: 

– Siz kirayə tutduğunuz kabrioletlərlə ―çox pis rəftar edirsiniz. Mənim ekipajım olsaydı da, sizə 

etibar etməzdim. 

– Nə olar, kabrioletin özünü mənə satarsınızmı? 

– Mənim satlıq kabrioletim yoxdur. 

– Necə? Sadə bir arabanız da yoxdur? Görürsünüz ki, mən xəsis adam deyiləm. 

– Bizdə belə Ģey olmaz, bura ucqar bir yerdir. Doğrudur, orada – mərəkdə bir minik arabası var, 

bizim bir Ģəhərlinindir, saxlamaq üçün mənə verib, özü də onu çox az-az iĢlədir. Mən bunu sizə 

kirayə verə bilərdim, ancaq siz sürərkən sahibi rast gəlsə, onda pis olar; həm də təkatlı deyil, ona 

bir cüt at qoĢmaq lazımdır. 

– Mən iki poçt atı tutaram. 

– Haraya gedirsiniz, cənab? 

– Arrasa. 

– Siz oraya bir günə çatmaqmı istəyirsiniz? 

– Hökmən. 

– Poçt atları iləmi? 

– Nə üçün də olmasın? 

– Sabah səhər saat dörddə oraya çatsanız necə olar? 

– Yox bu gecdir. 

– Bilirsinizmi, bir məsələ var, siz poçt atlarını götürsəniz... Sizin icazə vərəqəniz varmı? 

– Bəli... 

– O halda siz poçt atları ilə Arrasa sabah çata bilərsiniz. Axı yolumuz kənd yoludur. Bu saat at 

azdır, atların hamısı tarladadır. Ġndi Ģum iĢləri baĢlayır, hər yerdən at istəyirlər, poçt atlarını da, 

xüsusi adamların atlarını da kirayə alırlar. Siz hər bir düĢərgədə üç-dörd saat gözləməlisiniz. Bir 

də arabanızı ağır-ağır sürəcəklər. Bu yolda dərə-təpə çoxdur. 

– Onda mən ata minib gedərəm. Atı arabadan açın. Ümidvaram ki, mənim üçün burada satlıq bir 

yəhər tapılar. 

– Yəhər tapmaq mümkündür, lakin atınız yəhər altında gedərmi? 

– Doğrudur, bunu mən lap unutdum. Xeyr, o minik atı deyil. 

– Demək, əlac yoxdur. 

– Əcəba, kəndinizdə kirayə veriləcək bir at tapılmazmı? 

– Arrasa qədər yorğunluğunu almadan getmək üçünmü? 

– Bəli. 

– Bizdə belə at tapılmaz. Əlbəttə, sizi burada heç kəs tanımadığından onu satın almaq lazım 

gələrdi. Lakin burada belə bir atı beĢ yüzə, hətta min franka belə nə kirayə tutmaq olar, nə də 

satın almaq. 

– Bəs nə olsun? 

– Ən yaxĢısı budur ki, gözləyin, mən arabanızın təkərlərini düzəldim, sabah da sağ-salamat yola 

düĢərsiniz. 

---

– Sabah gec olar. 

– Çarə nədir! 

– Deyəsən, buradan Arrasa gedən poçt karetası olur. O, nə zaman buraya gələcək? 

– Sabah gecə. Bir kareta o yandan gəlir, birisi bu yandan, hər ikisi gecə gəlib keçir. 

– Əcəba, bu təkərin təmirinə bir günmü sərf etməlisiniz? 

– Tam bir gün. Həm də iĢ çətin iĢdir. 

– Bəlkə, özünüzə bir köməkçi də götürdünüz? 

– Lap on nəfər də olsa düzəlməz! 

– Təkərin dəndələrini iplə bağlasaq necə olar? 

– Dəndələri bağlamaq olar, topu isə yaramaz, bağlasanız da yenə davam gətirməyib dağılar. 

– ġəhərdə at kirayə verən yoxdurmu? 

– Yoxdur. 

– BaĢqa bir arabadüzəldən yoxdurmu? 

Mehtərlə usta baĢlarını yırğaladılar və bir səslə: 

– Yoxdur, – deyə cavab verdilər. 

O, özündə böyük bir məmnuniyyət və sevinc hiss etdi. 

Görünür qədər belə imiĢ – buna heç söz ola bilməzdi. Tale tilbürinin təkərini qəsdən sındırmıĢ və 

onu yarı yolda qoymuĢdu. Uyğunsuzluğuna baxmayaraq, o, yenə də asanlıqla boynunu əymədi, 

vəzifəsini yerinə yetirmək üçün nə mümkünsə, etdi, düĢünmədiyi bir vasitə qalmadı, qıĢın 

soyuğundan, yolun ağırlığından, əziyyətdən, xərcdən qorxmadı. Onda heç bir təqsir yox idi. Əgər 

yolda dayanmağa məcbur olursa, günah onda deyildi. Burada iĢ onun iradəsindən deyil, Allahın 

iradəsindən asılı idi. 

Nəfəsini dərdi. Javerlə görüĢündən sonra ilk dəfə idi ki, sinədolusu və sərbəst nəfəs alırdı. Ona 

elə gəldi ki, iyirmi saatdan bəri qəlbini sıxmaqda olan dəmir əl indi onu bir az rahat buraxmıĢdı. 

O, bu qərara gəldi ki, artıq Allah onun tərəfindədir, o artıq Allah-taalanın hüzuruna gəlmiĢdir. 

Öz-özünə dedi ki, əlindən gələni etmiĢdir, artıq sakitcə evinə qayıda bilər. 

Arabadüzəldənlə söhbəti meyxanada olsaydı, bunu heç kəs bilməz, Ģahidi olmazdı, bütün məsələ 

də bununla bitib gedərdi və irəlidə hekayə etdiyimiz hadisələr oxucuya gəlib çatmazdı, lakin bu 

söhbət küçədə olmuĢdu, küçədə gedən hər bir söhbət isə daim adamların yığılmasına səbəb olur. 

Cənab Madlen arabadüzəldənə sual verərkən, bir neçə təsadüfi yolçu danıĢanların ətrafına 

toplaĢdı. Söhbəti bir qədər dinlədikdən sonra heç kəsin gözə çarpmadığı bir uĢaq camaatdan 

ayrılaraq haraya isə qaçdı. 

Ġndicə söylədiyimiz düĢüncələrdən sonra bizim yolçu, nəhayət, geriyə qayıtmağa qərar verdiyi 

dəqiqədə, həmin uĢaq yenə qayıtdı, onun yanınca yaĢlı bir qadın gəlmiĢdi. 

Qadın: 

– Cənab, – dedi, – oğlum deyir ki, sizə kabriolet lazımdır, bu düzdürmü? 

UĢağın özü ilə gətirdiyi yaĢlı qadın tərəfindən söylənən bu sadə sözlər ona elə təsir etdi ki, bütün 

bədənini tər basdı. Zənn etdi ki, onu buraxmıĢ olan dəhĢətli əl qaranlıqda görünərək yenə onu 

tutmaq istəyir. 

– Bəli, əzizim, mən kabriolet tutmaq istəyirəm, – deyə cavab verdi. 

Sonra tələsik əlavə etdi: 

– Lakin burada kabriolet yoxdur. 

– Vardır, – deyə qadın cavab verdi. 

– Kimdə var? – deyə arabadüzəldən soruĢdu. 

Qadın: 

– Məndə, – deyə cavab verdi. 

Yolçu titrədi. DəhĢətli əl yenə onu öz pəncəsinə aldı. 

Qarının mərəyində, doğrudan da, kuzovu söyüd budaqlarından hörülmüĢ köhnə, təkatlı bir araba 

vardı. Arabadüzəldənlə meyxana lakeyi mənfəətli müĢtərinin əldən çıxacağını görüb, onu 

fikrindən daĢındırmağa çalıĢdılar. 

---

– Bu da minik arabasıdır! Bu ki, qırıq-sökük bir Ģeydir. Oturacağı qayıĢla bağlanmıĢdırsa da, çox 

rütubət çəkmiĢdir, lap suyu axır. Təkərləri paslanmıĢ və çürümüĢdür, bir az yol getdin, dağılacaq 

– lap sarsaq Ģeydir. Belə arabaya etibar edib yola çıxan adamın vay halına! 

Onlar doğru deyirdilər, lakin bu qırıq-sökük araba iki saz təkər üzərində durmuĢdu və onu Arrasa 

aparıb çıxara bilərdi. 

Ġstədikləri qədər pul verdi, tilbürini təmir etmək üçün arabadüzəldənin yanında qoydu, geriyə 

qayıtdığı zaman aparacağını ĢərtləĢdi, ağ atı qarının arabasına qoĢmağı əmr etdi. Sonra arabaya 

minib, səhərdən bəri gəldiyi yola davam etdi. 

Araba yerindən tərpəndiyi zaman, səfərin baĢ tutmayacağını düĢündüyü dəqiqədə bir az sevinc 

hiss etdiyini xatırladı. Ġndi isə bu sevincə qarĢı qəlbində bir hiddət duydu və onu mənasız gördü. 

Burada sevinməli bir Ģey yox idi. O ki öz arzusu ilə gedirdi. Onu heç kəs məcbur etmirdi. 

Söz yox ki, istəməsə, ona heç bir Ģey ola bilməz. 

Esdendən yola çıxdığı zaman arxadan birisinin: ―Dayanın, dayanın!‖ – deyə bağırdığını eĢitdi. 

Ümidə bənzəyən həyəcanlı və əsəbi bir hərəkətlə atı birdən-birə saxladı. 

Onu çağıran qarının oğlu idi. 

– Cənab, – dedi, – axı arabanı sizə mən tapdım! 

– Hə, nə olsun ki? 

– Siz mənə bir Ģey vermədiniz. 

Hər kəsə məmnuniyyət və səxavətlə pul verən adam bu xahiĢi çox iddialı və həyasız hesab etdi. 

– Aha, həmin yaramaz uĢaq sənsən? Sənə bir quruĢ da vermərəm! – deyə atı qamçıladı və sürətlə 

getdi. 

Esdendə çox vaxt itirmiĢdi, bunun əvəzini çıxmaq istəyirdi. Balaca at çox qüvvətli idi və iki atın 

əvəzini verirdi. Lakin fevral ayı olduğu üçün yağıĢlar yolu xarab eləmiĢdi. Bir də araba çox ağır 

və yöndəmsiz idi. Bundan baĢqa yoxuĢlar da çox idi. 

Esdendən Sen-Pola qədər, təxminən, dörd saat vaxt sərf etmiĢdi. BeĢ lyö dörd saata! 

Sen Polda ilk təsadüf etdiyi meyxananın yanında atı açıb tövləyə aparmağı tapĢırdı. Skoflerə 

verdiyi vədə sadiq qalaraq, at yemini yeyib qurtarıncaya qədər axurun yanında dayandı. BaĢında 

kədərli və dumanlı fikirlər dolaĢırdı. 

Meyxanaçı qadın tövləyə girərək: 

– Cənab, – dedi, – yemək arzu edirsinizmi? 

O: 

– Doğrudan da, – dedi, – mən çox acmıĢam. 

Qadının dalınca getdi, gümrah və Ģən sifətli bu qadın onu aĢağı mərtəbədəki bir otağa apardı, 

masaların üstünə süfrə əvəzinə müĢəmbə salınmıĢdı. 

– Ancaq bir az tez olun, – dedi, – Mən bu saat yola düĢməliyəm. Tələsirəm. 

Yoğun vücudlu flamandiyalı xidmətçi qadın tələsik qabları masanın üstünə qoydu. O, məmnun 

nəzərlərlə xidmətçiyə baxırdı. 

―Səbəb ancaq bu ola bilər, – deyə düĢündü. – Səhərdən bir Ģey yeməmiĢəm‖. 

Ona yemək gətirdilər. Çörəyin üstünə düĢüb bir tikə diĢlədi, sonra çörəyi yavaĢca yenə masanın 

üstünə qoydu və bir daha ona əl uzatmadı. 

QonĢu masada bir yük arabaçısı yemək yeyirdi. Yolçu ondan soruĢdu: 

– Bu çörəyin dadı niyə acıdır? 

Arabaçı alman olduğundan yolçunun sualını baĢa düĢmədi. Yolçu yenə tövləyə, atının yanına 

qayıtdı. 

Bir saatdan sonra Sen-Poldan Tenkə doğru yola düĢdü. Tenkdən Arrasa ancaq beĢ lyö idi. 

Bu səfər zamanı o, nə ilə məĢğul olurdu? Nə düĢünürdü? Səhər olduğu kimi, indi də təsadüf 

etdiyi ağaclara, küləĢli damlara, ĢumlanmıĢ düzlərə, yolun dönüĢlərində dəyiĢən təbiət 

mənzərələrinə baxırdı. Belə tamaĢalar bəzən insanın qəlbini büsbütün məĢğul edərək onu, demək 

olar ki, düĢünmək zərurətindən azad edir. Minlərcə Ģeyləri birinci və son dəfə görməkdən kədərli 

və eyni zamanda dərin mənalı bir hal ola bilərmi? Səyahət etmək – hər saniyədə doğulmaq və 

ölmək deməkdir. Kim bilir, bəlkə də, fikirlərinin ən dumanlı bir guĢəsində bu tez-tez dəyiĢən 

üfüqlər insan həyatı ilə qarĢılaĢdırılırdı! 

---

Bütün həyat hadisələri arası kəsilmədən bizdən qaçır. Hər bir qaranlığın iĢıqlı bir gündüzü var. 

Hər bir ĢimĢəkdən sonra yenə qaranlıq çökür. Siz seyr edir, tələsir, keçici bir xəyalı tutmaq üçün 

əllərinizi uzadırsınız. Hər bir hadisə – yolun döngəsi deməkdir. Yolları dönə-dönə, birdən 

qocalıq baĢınızın üstünü alır. Siz bir təkan hiss edirsiniz, ətraf qaranlıqdır, qarĢınızda duman 

arasından açıq bir qapı görürsünüz, sizi buraya gətirib çıxaran həyatın qəmli atı dayanır və 

qaranlıqda, üzü pərdəli bir kimsə, tanımadığınız bir kimsə atı açmağa baĢlayır. 

Qaranlıq çökürdü, yolçu Tenkə girərkən uĢaqlar artıq məktəbdən qayıdırdılar. Günlər hələ qısa 

idi. O, Tenkdə dayanmadı. Kənddən çıxdığı zaman yola daĢ döĢəyən bir fəhlə baĢını qaldırıb ona 

dedi: 

– Atı yaman yormusunuz. 

Doğrudan da, yazıq heyvan ayaqlarını zorla sürüyürdü. 

– Arrasamı gedirsiniz? – deyə fəhlə soruĢdu. 

– Bəli. 

– Belə getsəniz, oraya çox gec çatarsınız. 

Yolçu atını dayandıraraq fəhlədən soruĢdu: 

– Buradan Arrasa hələ çoxmu qalmıĢdır? 

– Yeddi lyö olar. 

– Necə, yeddi lyö? Poçt yolları cədvəlində ancaq beĢ lyö bir çərək yol olduğu göstərilmiĢdir. 

– Aha, siz, yəqin, yolların bu saat təmir edildiyini bilmirsiniz. Buradan on beĢ dəqiqə yol 

getdikdən sonra, yolun kəsilmiĢ olduğunu görəcəksiniz. 

– Siz bunu doğrumu deyirsiniz? 

– Sol tərəfdən Karansiyə gedən yola dönərsiniz, orada bir çay keçəcəksiniz, Kamblenə çatandan 

sonra sağa dönərsiniz. Orada Mon-Sent-Eluadan Arrasa gedən yola düĢərsiniz. 

– Lakin qaranlıqlaĢır, yolu aza bilərəm. 

– Siz buralı deyilsiniz? 

– Xeyr. 

– O halda, əlbəttə, aza bilərsiniz. Həm də kəndarası yollarla getməli olacaqsınız. Dayanın, sizə 

bir məsləhət verim. Atınız yorğundur, Tenkə qayıdın. Orada yaxĢı bir mehmanxana var. Gecəni 

orada qalıb səhər Arrasa gedərsiniz. 

– Mən bu axĢam orada olmalıyam. 

– Onda baĢqa məsələ. O halda yenə də qayıdın və atınıza kömək olmaq üçün daha bir at alın. 

Mehtər sizə yolu göstərər. 

Yolçu fəhlənin məsləhətinə qulaq asaraq atı döndərdi və yarım saatdan sonra yenə həmin yola 

düĢdü: ancaq bu dəfə arabaya iki at qoĢulmuĢdu və sürətlə gedirdi. Özünü bələdçi adlandıran 

mehtər arabanın qozlasında əyləĢmiĢdi. 

Yolçu çox vaxt itirdiyini hiss edirdi. 

Hava lap qaranlıqlaĢdı. 

Kəndarası yola çıxdılar. Araba xəndəkdən xəndəyə düĢürdü, yolçu sürücüyə dedi: 

– Tez sür, araq pulunu ikiqat artıq verərəm. 

Xəndəklərin birində arabanın diĢləsi sındı. 

Mehtər dedi: 

– Cənab, diĢlə sındı. Ġndi bilmirəm öz atımı necə qoĢum. Gecə vaxtı bu yolla getmək çox 

çətindir. Tenkə qayıdıb gecələsəniz yaxĢı olmazmı? Sabah biz səhər tezdən Arrasda olarıq. 

– Səndə kəndir və bıçaq yoxmu? 

– Var, cənab. 

Ağacdan bir budaq kəsib diĢlə düzəltdi. 

Bu da iyirmi dəqiqə vaxt apardı; ancaq sonra atlar çaparaq getməyə baĢladılar. 

Qaranlıq düzləri bürümüĢdü. Qara duman parçaları təpələrin üstünə sərilir və birdən tüstü kimi 

onlardan ayrılıb yüksəlirdi. Buludlarda ağımtraq iĢıqlar görünürdü. Dəniz tərəfdən əsən Ģiddətli 

külək üfüqün hər bir tərəfində gurlayırdı, elə bil, görünməz əllər ağır bir mebeli yerindən 

tərpədirdi. Sanki, bütün ətraf qorxudan titrəyirdi. Gecənin qüdrətli nəfəsində nə qədər gizli 

dəhĢətlər var! 

---

Soyuq hava yolçunun sümüyünə qədər iĢləyirdi. O, dünəndən bəri bir Ģey yeməmiĢdi. Din 

ətrafında geniĢ düzlərdə baĢqa bir gecə səyahəti yadına düĢdü. O zamandan səkkiz il keçirdi, 

lakin ona bu, dünən kimi görünürdü. 

Uzaqdan saat zənginin səsi gəldi. O, sürücüdən soruĢdu: 

– Saat neçədir? 

– Yeddidir, cənab, səkkizdə Arrasa çatacağıq. Yalnız üç lyö yolumuz qalıb. 

Bu dəqiqədə ilk dəfə olaraq ağlına bir fikir gəldi – indiyə kimi nə üçün bunu düĢünmədiyinə 

heyrət etdi. – Etdiyi bütün səylər, bəlkə, tamamilə əbəsdi: o, məhkəmənin saat neçədə 

baĢlayacağını belə bilmirdi, heç olmasa bunu gərək öyrənib biləydi, oraya getmək və bundan nə 

kimi bir nəticə çıxacağını bilməmək, ona mənasız bir iĢ kimi görünürdü. Sonra götür-qoy eləyib 

hesabladı ki, məhkəmə iclası, adətən, səhər saat doqquzda baĢlayır, bu iĢə baxmaq çox uzun 

sürməz, alma oğurluğu böyük bir məsələ deyil. Oğurluq iĢinə baxıldıqdan sonra, Ģübhəsiz, 

caninin kim olduğunu aydınlaĢdırmaq məsələsi qalır; dörd-beĢ Ģahidin dindirilməsi çox vaxt 

almaz, buna görə də vəkillərin nitqi çox qısa olacaq, xülasə, o gəlib çatdığı zaman artıq hər bir 

Ģey qurtarmıĢ olacaqdır. 

Sürücü atları sürətlə sürürdü. Çayı keçdilər, Mon-Sent-Elua arxada qaldı. 

Gecə get-gedə qaranlıqlaĢırdı. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Simplisiya bacının imtahanı. 

 

Tam bu əsnada Fantina Ģad və xürrəm idi. 

Gecəni çox pis keçirmiĢdi. ġiddətlə öskürürdü, bərk qızdırması vardı: qorxulu yuxular onu 

narahat edirdi. Səhər yanına həkim gəldiyi zaman Fantina sayıqlayırdı. Həkim açıqdan-açığa 

təĢviĢə düĢüb, cənab Madlen qayıdan kimi ona xəbər verməsini xahiĢ etdi. 

Fantina səhər qəmli görünürdü, heç kəslə danıĢmırdı, barmaqları ilə mələfəni əziĢdirərək, öz-

özünə bəzi rəqəmlər söyləyirdi, sanki, məsafəni hesablayırdı. Gözləri tamam çuxura düĢmüĢdü, 

daim bir nöqtəyə baxırdı. Sanki, gözlərinin nuru sönmüĢdü, lakin bəzən bu gözlər alıĢır, ulduz 

kimi parıldamağa baĢlayırdı.  

Bəlkə də, ölüm dəqiqəsi yaxınlaĢanda, artıq yer üzünü görməyəcək gözlərə göylər nur saçır. 

Simplisiya bacı Fantinadan əhvalını soruĢduğu zaman, o hər dəfə cavab verirdi: ―YaxĢıyam. 

Ancaq cənab Madleni görmək istərdim‖. 

Fantina bir neçə ay bundan əvvəl, öz son həyasını və son sevincini itirdiyi zaman, vücudu 

kölgəyə bənzədiyi halda, indi xəyala bənzəyirdi. Cismani xəstəlik mənəvi xəstəliyin iĢini 

tamamlamıĢdı. Bu iyirmi beĢ yaĢlı qadının alnı qırıĢıqlarla dolu, yanaqları batıq, burnu iti, 

diĢlərinin əti qaçmıĢ, üzü qurğuĢun rəngində, boynu arıq, sinə sümükləri qabarıq, bədəni zəif idi, 

dərisi torpaq kimi bozarmıĢdı, yenidən uzanmağa baĢlayan sarıĢın saçlarına dən düĢmüĢdü. 

Heyhat! Xəstəlik böyük bir məharətlə üzümüzü qocaların üzünə bənzədir! 

Günorta vaxtı həkim yenə gəldi, bəzi tapĢırıqlar verdi, cənab merin xəstəxanaya gəlib-

gəlmədiyini soruĢdu və baĢını yırğaladı. 

Cənab Madlen, adətən, xəstənin yanına saat üçdə gələrdi. Bu qədər dəqiq olmasına səbəb 

mərhəmətli olması idi: o, mərhəmətli olduğu üçün də dəqiq idi. 

Fantina saat üçün yarısında həyəcan keçirməyə baĢladı. O, iyirmi dəqiqə ərzində rahibədən azı 

on dəfə ―Bacı, saat neçədir?‖ – deyə soruĢmuĢdu. 

Nəhayət, üç tamam oldu. Saatın üç dəfə vurduğunu eĢidən Fantina, adətən, hərəkətsiz uzandığı 

halda, durub yatağında oturdu, arıq, sarı əllərini əsəbi bir halda sıxdı və rahibə onun dərindən bir 

ah çəkdiyini eĢitdi, deyirlər ki, bu ahları ürəkdən daĢ düĢdüyü zaman çəkərlər. Sonra Fantina 

dönüb qapıya baxdı. 

Lakin otağa kimsə daxil olmadı, qapı açılmadı. 

---

Xəstə on beĢ dəqiqəyə qədər bu vəziyyətdə qaldı: gözlərini qapıya dikmiĢdi, hərəkət etmir, nəfəs 

almırdı. Simplisiya bacı onunla danıĢmağa cəsarət etmədi. Kilsə qülləsindəki saat yenə vurdu: 

saat dördə on beĢ dəqiqə iĢləmiĢdi. Fantina yenə balıĢın üzərinə yıxıldı. 

O, heç bir söz demədi və yenə mələfəni qatlamağa baĢladı. 

Yarım saat keçdi, bir saat keçdi. Kimsə gəlmədi. Hər dəfə saat vurduğu zaman Fantina dik 

oturur, qapıya baxmağa baĢlayırdı, sonra isə yenə balıĢın üzərinə yıxılırdı. 

Hamı onun nələr düĢündüyünü anlayırdı, lakin Fantina heç kəsin adını çəkmir, Ģikayət etmir, heç 

kəsi təqsirləndirmirdı. O, yalnız dəhĢətli, məĢum bir öskürəklə öskürürdü. Sanki, onun üzərinə 

zülmət çökürdü. Üzü meyit sifəti kimi sapsarı, dodaqları isə gömgöy idi. Arabir gülümsəyirdi. 

Saat beĢ oldu. Simplisiya bacı Fantinanın yavaĢcadan və mülayim bir səslə: ―Mən sabah 

gedərəm, o, bu gün gəlməməkdə yaxĢı iĢ görmədi!‖ dediyini eĢitdi. 

Simplisiya bacının özü də cənab Madlenin nə üçün gecikdiyinə təəccüb edirdi. 

Xəstə Fantina isə artıq yuxarıya, yatağının örtüyünə baxır və sanki, bir Ģey axtarır və yaxud bir 

Ģeyi xatırlamaq istəyirdi. Birdən o, mehin əsməsi kimi zəif bir səslə oxumağa baĢladı. Rahibə 

onun nəğməsinə qulaq asırdı. Fantina belə bir nəğmə oxuyurdu: 

 

Sakit qəsəbələrdə bazar günü alarıq. 

Biz qəribə Ģeyləri gəzə-gəzə, mələyim. 

Ah, ey mənim ağ gülüm, ey mənim doğma körpəm. 

Ah, ey mənim ağ gülüm, ah, ey zərif çiçəyim! 

Keçən gün gözlərimə göründü Məryəm ana. 

Ġsti soba baĢında, əynində qızıl rəda. 

Dilə gəlib söylədi: ―Artıq çatdın arzuna. 

Sən övlad istəyirdin, bir qız bəxĢ etdim sənə. 

– Tez ol görək, çıxıbdır yadımızdan bər-bələk. 

Qaç, iynə-sap gətir sən, kətan gətir, mələyim;‖ 

Sakit qəsəbələrdə bazar günü alarıq. 

Biz qəribə Ģeyləri gəzə-gəzə, mələyim. 

―Çarpayımın yanında, bir guĢədə durur, bax. 

Çiçək kimi, tərtəmiz, zərif, gözəl bir beĢik. 

O ilahi göylərdə ulduz olarmı tapmaq. 

Mənim qəĢəng qızım tək iĢıqlı olsun, deyin?‖ 

– Xanım, bəs bu kətanı de, neyləyim? – Əzizim. 

Sən bu körpə qızıma, əyləĢ cehiz tik, düzəlt! 

Ah, ey mənim ağ gülüm, ey mənim doğma körpəm. 

Ah, ey mənim ağ gülüm, ah, ey zərif çiçəyim! 

Kətanı yu, – harada? – Orda, sərincə arxda. 

Ləkə salma, – sobanın baĢında əyləĢ görək. 

Tuman-köynək tik qıza, əyninə olsun taraz. 

Mən də çəkim üstünə sonra mavi gül-çiçək. 

Aman! Hanı, nə oldun, gözəl balam, indi sən. 

Nə eləyim? – Ölürəm, hazırdır məzar, kəfən. 

Sakit qəsəbələrdə, bazar günü alarıq. 

Biz qəribə Ģeyləri gəzə-gəzə, mələyim. 

Ah, ey mənim ağ gülüm, ey mənim doğma körpəm. 

Ah, ey mənim ağ gülüm, ah, ey zərif çiçəyim! 

 

Bu nəğmə köhnə bir layla idi, vaxtilə Fantina öz balaca Kozettasını yatızdırmaq üçün bu laylanı 

çalardı. Qızını görmədiyi bu beĢ il ərzində o bir dəfə belə bir nəğməni xatırlamamıĢdı. Fantina bu 

nəğməni elə həzin bir səslə və elə məsumanə oxuyurdu ki, onun bu halına hər kəsin, rahibənin 

belə yazığı gələ bilərdi. Sərt və ciddi bir həyat sürmüĢ, ürəyi bərkimiĢ olan Ģəfqət bacısı 

gözlərinin yaĢardığını hiss etdi. 

---

Kilsə saatı altı dəfə vurdu. Fantina, sanki, bu səsi eĢitmədi. Ətrafında heç bir Ģeyə əhəmiyyət 

vermədiyi görünürdü. 

Simplisiya bacı fabrik qapısının yanına adam göndərdi ki, cənab merin evinə qayıdıb-

qayıtmadığını və xəstəxanaya tezmi gələcəyini öyrənsin. Xidmətçi qız bir neçə dəqiqə sonra 

qayıtdı. 

Fantina yenə də hərəkətsiz uzanmıĢdı, fikrə daldığı görünürdü. 

Xidmətçi qız Simplisiya bacıya bütün əhvalatı xəlvətcə xəbər verdi: cənab Madlen səhər tezdən, 

hələ saat altı olmamıĢ, ağ at qoĢulmuĢ balaca bir tilbüridə hara isə getmiĢdir. Havanın soyuq 

olduğuna baxmayaraq, yalqızca, sürücüsüz yola düĢmüĢdü. Onun haraya getdiyini kimsə 

bilmirdi. Onun Arras yoluna doğru getdiyini görənlər olmuĢdusa da, baĢqaları ona Paris yolunda 

rast gəldiklərini söyləyirdilər. Yola düĢərkən o, həmiĢəki kimi mehriban idi. Ancaq qapıçı qadına 

söyləmiĢdi ki, onu bu gecə gözləməsinlər. 

Qadınlar arxalarını Fantinanın yatağına tərəf çevirib pıçıldaĢırdılar. ġəfqət bacısı sual verir, 

xidmətçi qız öz mülahizələrini söyləyirdi. Bu zaman Fantina, bəzi üzvi xəstəliklərə məxsus və 

tam sərbəst hərəkətlərlə dəhĢətli bir ölüm zəifliyindən doğan bir əsəbi qıvraqlıqla yatağın 

üzərində diz üstə oturdu və yumruqlarını balıĢa dirəyərək, baĢını pərdələrin arasından uzadıb, iki 

qadının pıçıltısına qulaq asmağa baĢladı. Birdən Fantina çığırdı: 

– Siz cənab Madlendən söhbət edirsiniz! Nə üçün pıçıldaĢırsınız? Ona nə olmuĢdur? Nə üçün 

buraya gəlmir? 

Fantinanın səsi o qədər kəskin və xırıltılı idi ki, qadınlar bunu kiĢi səsi zənn edərək, diksinmiĢ bir 

halda boylanıb baxdılar. 

Fantina çığıraraq: 

– Niyə cavab vermirsiniz? – dedi. 

Xidmətçi qız dili tutula-tutula cavab verdi: 

– Qapıçı qadın mənə onun bu gün gələ bilməyəcəyini söylədi. 

ġəfqət bacısı: 

– Bala, – dedi, – sakit olun, uzanın. 

Fantina vəziyyətini dəyiĢmədən, amiranə və eyni zamanda ürək parçalayan bir səslə ucadan 

danıĢmağa baĢladı: 

– Gələ bilməyəcək? Niyə gələ bilməyəcək? Siz bunun səbəbini bilirsiniz. Bu saat siz bu barədə 

bir-birinizlə pıçıldaĢırdınız. Mən həqiqəti bilmək istəyirəm. 

Xidmətçi qız cəld Ģəfqət bacısına pıçıldadı: ―Deyin ki, o, Ģəhər Ģurasındadır‖. 

Simplisiya bacı bir az qızardı, xidmətçi qız ona yalan danıĢmağı məsləhət görürdü. O biri 

tərəfdən o özü də yaxĢıca bilirdi ki, xəstəyə həqiqəti söyləmək ona ağır bir zərbə vurmaq kimi bir 

Ģeydir. Fantinanın indiki vəziyyətində isə belə bir zərbə çox təhlükəli ola bilərdi. Lakin üzünün 

qızartısı tez yox oldu. ġəfqət bacısı sakit və həzin bir baxıĢla Fantinaya baxıb dedi: 

– Cənab mer getmiĢdir. 

Fantina dikəlib çarpayının üstündə bardaĢ qurdu. Gözləri parıldadı. Ġztirablı üzündə hüdudsuz bir 

sevinc göründü. Çığıraraq: 

– GetmiĢdir! – dedi. – O, Kozettanın dalınca getmiĢdir! 

Fantina əllərini göyə qaldırdı. Üzündə misilsiz bir səadət parladı. Dodaqları tərpənir, yavaĢ bir 

səslə dua oxuyurdu. 

Duanı qurtardıqdan sonra Fantina dedi: 

– Bacıcan, mən bu saat uzanacağam, mənə nə desələr əməl edəcəyəm. Mən kobudluq göstərdim, 

ucadan danıĢdığım üçüm məni bağıĢlayın, ucadan danıĢmağın yaxĢı Ģey olmadığını bilirəm: 

ancaq, əziz bacı, mənim nə qədər sevindiyimi görürsünüz. Allah-taala nə qədər mərhəmətlidir... 

Cənab Madlen nə qədər rəhmdildir... Təsəvvür edin, o, Monfermeylə getmiĢdir, mənim balaca 

Kozettamı gətirəcəkdir! 

Fantina yerinə uzandı, yastığı düzəldən rahibəyə kömək etdi. Simplisiya bacının bağıĢlamıĢ 

olduğu və boynundan sallanan balaca gümüĢ xaçı öpdü. ġəfqət bacısı: 

– Bala, – dedi, – indi sakit olmağa çalıĢın, daha danıĢmayın. 

---

Fantina Ģəfqət bacısının əlini tərli əllərinə aldı, Ģəfqət bacısı onun tərli olduğunu kədərlə hiss 

etdi. 

– Cənab Madlen bu səhər Parisə getmiĢdir. Halbuki o Parisdən keçməyə də bilərdi. Monfermeyl 

bir az sol tərəfdədir. Yadınızdadırmı, dünən mən ona Kozettadan danıĢdığım zaman, o: az qalıb, 

az qalıb! – deyə cavab vermiĢdi. O, mənə sürpriz hazırlamaq istəmiĢdir. Bilirsiniz, uĢağı 

Tenardyedən almaq üçün o, mənə bir məktub imzalatdırdı. Onlar, yəqin, ki, etiraz etməzlər, 

deyilmi? Kozettanı verərlər. Axı haqları büsbütün verilmiĢdir. Haqqı verildikdən sonra, hökumət 

onlara uĢağı saxlamağı icazə verməz. Bacıcan, məni dayandırmayın, qoyun danıĢım. Mən nə 

qədər xoĢbəxtəm... Lap sağlamam, mənim heç bir yerim ağrımır, mən Kozettanı görəcəyəm, 

hətta bir az acmıĢam da... Axı mən onu az qala beĢ ildir görməmiĢəm. Ürəyim uĢağı necə 

istədiyini təsəvvürünüzə belə gətirə bilməzsiniz! Bir də Kozetta çox sevimli bir qızdır, özünüz 

görəcəksiniz! Ah, onun xırdaca barmaqlarını görsəydiniz, nə qədər qəĢəng, lap gül kimidir! 

Onun əlləri çox gözəl olacaqdır! Amma hələ bir yaĢında ikən əlləri biçimsizdi! Bax, belə! Yəqin, 

indi lap böyümüĢdür. Zarafat deyil, yeddi yaĢı var. Lap xanım qızdır. Mən ona Kozetta deyirəm, 

amma əsl adı Efrazidir. Bax, bu gün mən buxarının üstündəki toza baxırdım, birdən mənə elə 

gəldi ki, tezliklə qızımı görəcəyəm. Ya rəbb, uĢağın üzünü illərlə görməmək nə pis ĢeymiĢ! 

Ġnsanlar ömürlərinin əbədi olmadığını heç bir zaman unutmamalıdırlar. Cənab mer nə qədər 

mərhəmətlidir, Kozetta üçün özü getmiĢdir! Deyirlər ki, bayırda bərk soyuqdur, doğrudurmu? O, 

heç olmasa plaĢını özü ilə götürəydi. Siz nə fikirdəsiniz, o, sabah gələrmi? Sabah bayram olacaq. 

Bacıcan, xahiĢ edirəm mənim yadıma salasınız ki, sabah qurcuvalı baĢlığımı geyim! Monfermeyl 

böyük bir dairədir. Bir dəfə mən bu yolu piyada getmiĢəm. Yol mənə çox uzun görünmüĢdü... 

Lakin dilicanlar sürətlə gedir! O, sabah Kozetta ilə birlikdə burada olacaq! Buradan 

Monfermeylə nə qədər yol olar? 

Məsafələrdən qətiyyən baĢı çıxmayan Ģəfqət bacısı: 

– Mən onun sabah burada olacağına əminəm! – deyə cavab verdi. 

Fantina isə təkrar edərək: 

– Sabah! Sabah! – deyirdi. – Sabah mən Kozettamı görəcəyəm! Mehriban bacı, siz mənim artıq 

sağlam olduğumu bilirsiniz. ġadlığımdan lap dəli oluram. Əgər istəsəniz, lap rəqs edə bilərəm! 

On beĢ dəqiqə bundan əvvəl Fantinanı görənlər onda əmələ gələn bu dəyiĢikliyi qətiyyən 

anlamazlar. Üzünün rəngi açılmıĢdı, səsində canlılıq və təbiilik duyulurdu, üzü təbəssümlə 

parlayırdı. O hey gülür və yavaĢcadan öz-özü ilə danıĢırdı. Ananın sevinci də uĢağın sevinci kimi 

bir Ģeydir. 

Rahibə dedi: 

– Bilirsinizmi, siz bu saat xoĢbəxtsiniz, odur ki, sözə qulaq asmalısınız, sizə danıĢmaq yaramaz. 

Fantina baĢını yastığın üstünə qoyub yavaĢcadan dedi: 

– Bəli, bəli, uzan, ağıllı ol, sabah sənin balanı gətirəcəklər. Simplisiya bacı haqlıdır. 

Buradakıların hamısı haqlıdır. 

Sonra isə hərəkət etmədən, baĢını belə çevirmədən, geniĢ açılmıĢ fərəhli gözləri ilə otağı seyr 

etməyə baĢladı. Daha bir kəlmə də danıĢmadı. 

ġəfqət bacısı, Fantina yatsın deyə, pərdəni çəkdi. 

Saat yeddi ilə səkkiz arasında həkim gəldi. Otaqda dərin bir sükut olduğundan o, Fantinanın 

yatdığını zənn edərək, yavaĢca içəri girdi və ayaqları ucunda yeriyərək, çarpayıya yaxınlaĢdı. 

Pərdəni açdı. Fantinanın iri və sakit gözləri çırağın iĢığında ona baxırdı. 

Fantina həkimə dedi: 

– Cənab doktor, onun üçün yanımda balaca bir çarpayı qoymağa icazə verərlərmi? 

Həkim onun sayıqladığını zənn etdi. Fantina əlavə etdi: 

– Baxın, – dedi, – balaca çarpayı burada lap yaxĢı yerləĢə bilər. 

Həkim Simplisiya bacını kənara çağırdı və o, iĢin nə yerdə olduğunu anlatdı: cənab Madlen bir-

iki günlüyə getmiĢdir, lakin haraya getdiyini bilmədiyi üçün Simplisiya bacı xəstəyə izahat 

verməyi lazım görməmiĢdir. Xəstə isə cənab merin Monfermeylə getdiyini zənn edir. Əslini 

axtarsan, bu, həqiqət də ola bilərdi. Həkim Ģəfqət bacısının hərəkətini bəyəndi. 

O, yenə Fantinanın çarpayısına yaxınlaĢdı. Fantina isə sözünə davam edərək: 

---

– Bilirsinizmi, – deyirdi, – səhərlər oyandığı zaman, mən balaca balamla salamlaĢa bilərəm, gecə 

vaxtı isə onun necə yatdığına tamaĢa edərəm, – mən ki, gecələr heç yatmıram. Quzumun necə 

nəfəs aldığına qulaq asmaq mənim üçün nə qədər xoĢ olardı. 

Həkim dedi: 

– Əlinizi verin. 

Fantina əlini uzadıb qəhqəhə ilə çığırdı: 

– Lap yadımdan çıxmıĢdı! Axı sizin hələ xəbəriniz yoxdur! Mən lap sağalmıĢam. Sabah 

Kozettam gələcəkdir! 

Həkim heyrət içində idi. Fantinanın əhvalı, doğrudan da, yaxĢılaĢmıĢdı. Artıq rahat nəfəs alırdı. 

Nəbzi də yaxĢı vururdu. Vücuduna birdən-birə yayılan həyat qüvvələri taqətdən düĢmüĢ zavallı 

Fantinaya dirilik gətirmiĢdi. Fantina deyirdi: 

– Cənab doktor, cənab merin mənim əziz balamı gətirmək üçün getdiyini Ģəfqət bacısı sizə 

söylədimi? 

Həkim ona danıĢmağı qadağan etdi və hamıya tapĢırdı ki, xəstəni hər bir ağır təəssüratdan 

qorusunlar. Xəstəyə qatıĢıqsız kinə suyu və gecə qızdırma yenə baĢlarsa, sakitləĢdirici dərman 

verməyi tapĢırdı. Gedərkən Ģəfqət bacısına dedi: 

– Xəstənin halı yaxĢılaĢmıĢdır. XoĢbəxtlikdən, cənab mer, doğrudan da, sabah onun uĢağını 

gətirmiĢ olsaydı – kim bilir? – Bəzən xəstəlikdə qəribə dəyiĢikliklər olur! ġiddətli bir sevinc 

xəstəliyi dayandıra bilər. Doğrudur, bunun xəstəliyi üzvidir, həm də dərin kök salmıĢdır. Lakin 

insan xəstəlikləri sirlərlə doludur! Kim bilir, bəlkə, bizə onu xilas etmək mümkün oldu. 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Yolçu geri dönməyə hazırlaĢır. 

 

Araba Arrasdakı Poçt mehmanxanası darvazasına yanaĢdığı zaman, artıq axĢam saat səkkiz 

olardı. Çoxdan bəri müĢayiət etdiyimiz adam arabadan yerə endi, yandan qoĢulan atı yola 

saldıqdan sonra, mehmanxana xidmətçilərinin salamlarına pəriĢan bir halda cavab verdi; balaca 

ağ atını isə öz əli ilə tövləyə apardı, sonra alt mərtəbədəki bilyard otağına girərək, masanın 

yanında əyləĢdi və dirsəklənib düĢüncələrə daldı. O, altı saat yolda olacağını güman etdiyi halda 

on dörd saat yol gəlmiĢdi. Onun bu iĢdə təqsiri yox idi. Qəlbinin dərinliyində o, hətta bundan razı 

idi. 

Mehmanxana sahibəsi bayıra çıxdı. 

– Siz burada gecələyəcəksiniz, cənab? Yemək istəyirsinizmi? 

Yolçu baĢını yırğaladı. 

– Mehtərin dediyinə görə atınız çox yorulmuĢdur. 

O, sükutu pozaraq: 

– Sabah səhər tezdən geriyə dönmək üçün qüvvəti çatmazmı? – dedi. 

– Yox, cənab, olmaz! At ən azı iki gün yorğunluğunu almalıdır. 

Yenə soruĢdu: 

– Deyəsən, burada poçt kontoru yerləĢir. 

– Bəli, cənab. 

Mehmanxana sahibəsi onu kontora apardı; yolçu pasportunu göstərib, ―elə bu gecə poçt karetası 

ilə Monreyl-sür-Merə geri qayıtmaq olarmı‖ deyə soruĢdu. Sürücünün yanındakı yer hələ boĢ idi 

o, bu yeri tutaraq yol pulunu verdi. 

Kontor iĢçisi: 

– Cənab, – dedi, – gecikməyin, kareta gecə düz saat birdə yola düĢəcək. 

Bu iĢi də qurtardıqdan sonra yolçu mehmanxanadan çıxaraq, Ģəhəri dolaĢmağa baĢladı. 

O, Arrasa lap nabələd idi, küçələrdə camaat az görünürdü. O, yolu düz gedib-getmədiyini 

bilmirdi, lakin nədənsə heç kəsdən yol soruĢmurdu. Kiçik KrenĢon çayının üstündəki körpüdən 

keçdikdən sonra, yolçu dolanbac və dar küçələrə düĢdüyündən yolu lap azdı. Yoldan əlində yekə 

bir fənər tutmuĢ bir kiĢi keçirdi. Yolçu bir az tərəddüd etdikdən sonra rastına gələn bu adama 

müraciət etmək qərarına gəldi, lakin əvvəlcə o tərəf-bu tərəfə boylandı, sanki, soruĢacağı Ģeyin 

eĢidilə biləcəyindən ehtiyat edirdi. 

---

– Cənab, – dedi, – xahiĢ edirəm, məhkəmə binasının harada olduğunu söyləyin. 

Qoca yolçu: 

– Görünür ki, cənab, siz buralı deyilsiniz, – dedi. – Bərabər gedək. Elə mən də məhkəmənin 

olduğu səmtə, daha doğrusu, prefekturaya tərəf gedirəm, çünki bu saat məhkəmənin binası təmir 

edildiyindən, məhkəmə iclasları prefekturada keçirilir. 

Yolçu soruĢdu: 

– Vəkillər məhkəməsi də orada keçirilir? 

– Əlbəttə. Bilirsinizmi, cənab, prefekturanın indiki binası inqilabdan əvvəl yepiskop sarayı idi. 

Səksən ikinci ildə yepiskopluq edən monsenyor de Konze orada böyük bir salon tikdirmiĢdi. 

Məhkəmənin iclasları da həmin salonda keçirilir. 

Yolda qoca ona dedi: 

– Cənab, siz məhkəmə iclasında iĢtirak etmək fikrindəsinizsə, bir az gecikmiĢsiniz. Məhkəmə 

iclasları, adətən saat altıda qurtarır. 

Bununla belə geniĢ meydana qədəm basdıqları zaman, qoca, qaranlıqda görünən iri bir binanın 

dörd iĢıqlı hündür pəncərəsini göstərərək: 

– Cənab, siz, deyəsən, gecikməmiĢsiniz, – dedi. – Bu dörd pəncərəni görürsünüzmü? Məhkəmə 

salonu budur ki, var. Orada hələ iĢıq yanır. Demək, iclas hələ qurtarmamıĢdır. Görünür, iĢ uzun 

çəkmiĢ, ona görə də axĢam iclası təyin etmiĢlər. Bu iĢ sizi çoxmu maraqlandırır? Yəqin, cinayət 

iĢidir? Sizi Ģahid sifətiləmi dəvət etmiĢlər? 

O cavab verdi: 

– Mən buraya məhkəmə iĢi üçün gəlməmiĢəm. Burada ancaq bir vəkillə görüĢməliyəm. 

Qoca: 

– Eləmi? – dedi. – Bax, bu da qapı, cənab. Yanında qarovulçu dayanmıĢdır. Siz böyük pilləkənlə 

qalxmalısınız. 

Yolçu qocanın göstəriĢlərinə əməl edərək, bir neçə dəqiqədən sonra artıq salonun içində idi. 

Burada camaat çox idi, adamlar hakim rədası geyinmiĢ vəkillərlə bərabər ayrı-ayrı dəstələrə 

bölünərək, bir-birilə pıçıldaĢırdılar. 

Məhkəmə astanasında bir-birilə pıçıldaĢan bu qara paltarlı Ģəxslərə baxdıqda, adamın ürəyi 

biixtiyar sıxılmağa baĢlayır. Onların ağzından nadir hallarda Ģəfqət və mərhəmət sözləri çıxır. 

DanıĢıqları, adətən, qabaqcadan təyin edilmiĢ təqsirnamələrdir. Bu dəstələrin yanından dalğın-

dalğın keçən adamın nəzərində onlar vızıldayan ruhların birlikdə hazırladıqları dəhĢətli fitnələrin 

məskəni olan qorxunc pətəklərə bənzərlər. 

Yeganə bir çıraqla iĢıqlandırılmıĢ bu geniĢ salon vaxtilə yepiskop sarayının qəbul salonlarından 

biri imiĢ, indi isə o gözləmə salonu idi. Qapalı olan ikitaylı qapı bu salonu vəkillər 

məhkəməsinin iclas etdiyi böyük otaqdan ayırırdı. 

Elə qaranlıq idi ki, yolçu heç bir Ģeydən ehtiyat etməyərək, rastına gələn bir vəkilə müraciət edib 

soruĢdu: 

– Cənab, iĢ nə vəziyyətdədir? 

Vəkil cavab verdi: 

– ĠĢ qurtarmıĢdır. 

– QurtarmıĢdır! 

Yolçu bu sözü elə qəribə bir ahənglə təkrar etdi ki, vəkil biixtiyar dönüb ona baxdı. 

– BağıĢlayın, cənab, görünür ki, siz onun qohumlarındansınız? 

– Xeyr. Mən burada heç kəsi tanımıram. Məhkəmənin qərarı necədir, cəzamı verilmiĢ? 

– Əlbəttə. BaĢqa bir nəticə ola bilməzdi. 

– Katorqayamı göndərilir? 

– Ömürlük katorqaya. 

Yolçu böyük bir çətinliklə eĢidilən zəif bir səslə: 

– Demək, onun həmin adam olduğu müəyyən edilmiĢdir? 

– Necə yəni həmin adam? – deyə vəkil cavab verdi. – Heç bu barədə söhbət olmadı. Məsələ 

tamamilə aydındır. Bu qadın öz uĢağını öldürmüĢdür, uĢağın öldürülməsi sübut edilmiĢdir, 

---

vəkillər isə bunun qabaqcadan düĢünülmüĢ bir qəsd olduğu fikrini rədd etdilər, nəticədə qadın 

ömürlük katorqaya məhkum edildi. 

Yolçu: 

– Demək, bu qadınmıĢ? – deyə soruĢdu. 

– Əlbəttə, qadındır. Limozen adlı bir qızdır. Bəs siz nə barədə danıĢırsınız? 

– Elə-belə, heç bir Ģey. Bəs iĢ qurtarmıĢsa nə üçün salonda hələ də iĢıq yanır? 

– Bu saat orada baĢqa bir iĢə baxırlar. Bu iĢ iki saat bundan əvvəl baĢlanmıĢdır. 

– O nə iĢdir? 

– Sadəcə bir Ģey. Bir sərsəri, quldur, katorqalı oğurluq etmiĢdir. Adını unutmuĢam. Sifətinə 

baxanda bilinir ki, əsl quldurdur. Elə mən onu bu sifətinə görə katorqaya göndərərdim. 

Yolçu soruĢdu: 

– Cənab, salona daxil olmaq mümkündürmü? 

– Zənnimcə, yox. Camaat çoxdur. Ancaq bu saat tənəffüs elan edilmiĢdir. Çoxları salondan 

çıxmıĢdır. Ġclas baĢlananda görün girə bilərsinizmi... 

– Yol hayandandır? 

– Bu tərəfdən. Bu iri qapıdan keçmək lazımdır. 

Vəkil yolçudan ayrıldı. Yolçu bir neçə saniyə içində insan qəlbinin duya bildiyi bütün hissləri 

keçirdi, bütün hisslər birləĢərək, onun qəlbini qapladı. Vəkilin qeydsiz sözləri gah onun qəlbini 

iti buz parçaları kimi sancır, gah da közərmiĢ bir dəmir kimi yandırırdı. Hələ iĢin qurtarmadığını 

öyrəndikdən sonra bir ah çəkdi: lakin yüngüllükmü, yaxud dərin bir kədərmi hiss etdiyini o, özü 

belə təyin edə bilməzdi. 

O, gah bu dəstəyə, gah o dəstəyə yaxınlaĢır, onların söhbətinə qulaq asırdı. Məhkəmə 

sessiyasının iĢi çox olduğundan, sədr bir günə iki sadə və qısa iĢ təyin etmiĢdi. Məhkəmə iclasını 

uĢaq öldürmək iĢindən baĢladılar, indi isə quldur katorqalının, ―geri dönəcək at‖ın iĢinə 

baxırdılar. Müqəssir bir neçə alma oğurlamıĢdı, lakin bu hələ tamamilə sübut edilməmiĢdi. 

Ancaq onun vaxtilə Tulon katorqasında olduğu sübut edilmiĢdi. Elə onun iĢini xarab edən də bu 

idi. Müqəssirin sorğu-sualı artıq qurtarmıĢdı, Ģahidlər də sözlərini demiĢdilər, yalnız müdafiə 

vəkili və prokurorun son sözü qalırdı ki, bu da ancaq gecəyarısı qurtara bilərdi. Caninin məhkum 

ediləcəyi aydınca görünürdü: prokuror müavini çox mahir adam idi, heç bir zaman 

müqəssirlərini əldən buraxmazdı. O, ağıllı adam idi, hətta Ģeir də yazırdı. 

Məhkəmə salonunun qapısı önündə məhkəmə xidmətçisi dayanmıĢdı. Yolçu soruĢdu: 

– Qapını tezmi açacaqlar? 

– Qapı heç açılmayacaqdır. 

– Necə! Ġclas baĢlananda açmayacaqlarmı? Bu saat tənəffüs deyilmi? 

– Məhkəmə baĢlanmıĢdır, – deyə xidmətçi cavab verdi, – lakin qapını açmayacaqlar. 

– Nə üçün? 

– Çünki salon adamla doludur. 

– Necə? Heç boĢ yer yoxdurmu? 

– Yoxdur. Qapı bağlıdır. Oraya girmək olmaz. 

Bir az sükut etdikdən sonra xidmətçi sözünə davam etdi: 

– Sədr kreslosunun arxasında iki-üç boĢ yer var, oraya da sədrin icazəsi ilə yalnız rəsmi adamlar 

buraxılır. 

Xidmətçi bu sözləri deyib arxasını ona çevirdi. 

Yolçu baĢını aĢağı salıb ondan ayrıldı, gözləmə salonundan keçib düĢünürmüĢ kimi hər pillədə 

dayanaraq, ağır-ağır pilləkəndən enməyə baĢladı. Bəlkə də, öz-özü ilə məsləhətləĢirdi. Dünən 

axĢamdan bəri qəlbində davam edən dəhĢətli mübarizə hələ qurtarmamıĢdı, o hər dəqiqə bu 

mübarizənin yeni hücumlarına düçar olurdu. Pilləkənin baĢına çatınca, sürahıya söykəndi və 

əllərini qoltuğuna qoydu. Birdən pencəyini açaraq cibindən bir dəftərçə çıxartdı, karandaĢını 

əlinə aldı və fənərin iĢığında cəld bu sözləri yazdı: ―Cənab Madlen, Monreyl-sür-Mer Ģəhərinin 

meri‖. Sonra sürətli addımlarla pilləkəndən yuxarıya qalxdı, camaatı yararaq xidmətçiyə yanaĢdı, 

kağızı ona verib amiranə bir səslə dedi: 

– Bu kağızı cənab sədrə verin. 

---

Xidmətçi kağızı alıb, ona bir göz gəzdirdikdən sonra, dərhal buyruğu yerinə yetirməyə getdi. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Ġltifatlı qəbul. 

 

Monreyl-sür-Mer Ģəhərinin meri, özü belə bilmədən məĢhur bir adam sayılırdı. Onun fəzilətləri 

haqqında Ģayiələr yeddi il ərzində bütün AĢağı Bulona yayılmıĢ, nəhayət, Ģöhrəti ölkə xaricinə 

çıxmıĢ və hətta iki-üç qonĢu departamentə də yayılmıĢdı. O, yalnız qara ĢüĢə emalı təĢkil etdiyi 

Ģəhərə böyük xidmət göstərməmiĢdi; Monreyl dairəsinin yüz qırx bir icmasının hər biri bir Ģeylə 

ona minnətdar idi. Cənab Madlen lazım gəldiyi zaman, baĢqa dairələrin sənaye müəssisələrinə 

yardım göstərər və onların inkiĢafına kömək edərdi. Məsələn, bir dəfə Bulondakı tül fabrikinə, 

bir dəfə Frevandakı mexaniki kətan toxuma emalatxanasına, bir dəfə də KanĢ çayı üzərində 

Buberdəki su mühərriki ilə iĢləyən kətan fabrikinə kredit və vəsait buraxmaqla kömək etmiĢdi. 

Cənab Madlenin adını hər yerdə heyranlıqla təkrar edirdilər. Arras və Due Ģəhərləri belə bir 

merin idarə etdiyi Monreyl-sür-Mer kimi xoĢbəxt bir Ģəhərə qibtə edirdilər. Arrasda indiki 

məhkəmə sessiyasına sədrlik edən kral məhkəməsi üzvü Due, bir çox baĢqaları kimi, Ģərəfli və 

hörmətli cənab Madlenin adını eĢitmiĢdi. Məhkəmə xidmətçisi müĢavirə otağından məhkəmə 

salonuna açılan qapını ehtiyatla açıb sədrə tərəf əyildiyi və oxucunun bildiyi sətirlərin yazılmıĢ 

olduğu kağızı ona verərək, ―Bu cənab iclas salonunda olmağı arzu edir‖ deyə yavaĢ bir səslə 

əlavə etdiyi zaman, sədr cəld razılıq iĢarəsi verdi və qələmi alaraq həmin kağızın üzərində bir 

neçə söz yazdı: kağızı xidmətçiyə verərək ―Buraxın gəlsin‖ dedi. 

Qəmli həyatını bu kitabda nağıl etdiyimiz bədbəxt adam salonun qapısı önündə, məhkəmə 

xidmətçisinin onu qoyub getdiyi vəziyyətdə yerindən qımıldanmayaraq durmuĢdu. Dərin 

fikirlərə daldığından ona müraciətlə deyilən: ―Buyurun, cənab, lütfən dalımca gəlin!‖ sözlərini 

yuxuda eĢidirmiĢ kimi oldu. Bu sözləri bir neçə dəqiqə bundan əvvəl ona arxasını çevirən həmin 

xidmətçi demiĢdi. Ġndi o, ikiqat olaraq ona təzim edir və cavab yazılmıĢ kağızı təqdim edirdi. 

Yolçu kağızı açıb çırağın iĢığında bu sözləri oxudu: 

―Məhkəmə sədri cənab Madlenə öz ehtiramını izhar edir‖. 

Bu bir neçə söz yazılmıĢ kağızı, ona qarĢı acı bir kinayə imiĢ kimi, ovcunda əzib yumurladı. 

O, xidmətçinin arxasınca getdi. 

Bir neçə dəqiqədən sonra sərt görünüĢlü, tünd kağızlı geniĢ bir kabinetdə idi: yaĢıl mahudla 

örtülmüĢ masa üzərində iki Ģam yanırdı. Qulaqlarında hələ də məhkəmə xidmətçisinin son 

sözləri səslənirdi: ―MüĢavirə otağı budur, cənab. Qapının mis dəstəyini bursanız məhkəmə 

salonuna girərsiniz, dərhal cənab sədrin kreslosu arxasında olarsınız‖. Bu sözlər zehnində, bir az 

əvvəl keçmiĢ olduğu dar koridorlar və qaranlıq pilləkənlərlə qəribə bir halda qarıĢırdı. 

Məhkəmə xidmətçisi onu tək buraxdı. Son qərar dəqiqəsi gəlmiĢdi. Fikrini toplamağa çalıĢırdı, 

lakin müvəffəq ola bilmirdi. Adətən insan öz fikirlərini həyatın iztirablı həqiqətləri ilə bağlamaq 

istədikdə, bu bağlar tez-tez qırılır. Ġndi o, məhkəmə üzvlərinin müĢavirə etdikləri və qərar 

çıxardıqları otaqda idi. ÇaĢqın bir sakitliklə bu sakit və eyni zamanda qorxunc otağı nəzərdən 

keçirirdi. Burada bir çox insan həyatı məhv edilmiĢdi, bir az sonra onun da adı burada eĢidiləcək, 

taleyinə qərar veriləcəkdi. Divarları seyr edir, özünə baxırdı, bu otaqda olduğuna təəccüb edirdi, 

buradakı adamın özü olduğuna inanmırdı. 

Ġyirmi dörd saat ərzində heç bir Ģey yeməmiĢdi, arabanın silkələməsindən son dərəcə 

yorulmuĢdu, lakin nə aclıq, nə yorğunluq – heç bir Ģey hiss etmirdi, bütün hisslərinin öldüyünü 

zənn edirdi. 

O, divara yaxınlaĢdı. Bu divardan ĢüĢə altında qara çərçivəli bir məktub asılmıĢdı. Bu bir Paris 

meri və naziri Jan Nikol-PaĢ tərəfindən yazılmıĢ və ehtimal ki, səhv olaraq II il doqquz iyun 

tarixilə qeyd olunmuĢdu. Məktubda PaĢ yerli icma idarəsinə öz evlərində həbsdə olan nazirlərin 

və deputatların siyahısını göndərirdi. Yolçunu bu dəqiqədə görən və onun hərəkətlərinə tamaĢa 

edən olsaydı Ģübhəsiz bu qərara gələrdi ki, o, məktubla son dərəcə maraqlanır, çünki gözlərini 

məktubdan ayırmayaraq, onu iki-üç dəfə baĢdan-baĢa oxudu. Halbuki o, məktubu tamamilə 

---

Ģüursuz oxuyur və mətninin mənasını düĢünmürdü. Onun bu saat düĢündüyü bir Ģey vardısa, o da 

ancaq Fantina və Kozetta idi. 

Dalğın bir halda dönüb geriyə baxdı, gözü onu məhkəmə salonundan ayıran qapının mis 

dəstəyinə sataĢdı. O, bunu büsbütün unutmuĢdu. Əvvəlcə sakit olan nəzəri, qapının dəstəyinə 

dikilərək oradan ayrıla bilmirdi, yavaĢ-yavaĢ gözlərində əvvəlcə qorxu, sonra böyük bir dəhĢət 

göründü. Alnından iri tər damcıları axırdı, saçları tərdən nəm olmuĢdu. 

Birdən nifrət və etiraz ifadə edən bir hərəkət etdi və sanki, özünə dedi: ―Lənət Ģeytana! Bu iĢə 

məni məcbur edən kimdir!‖. Sonra birdən-birə dönüb bu otağa girdiyi qapıya baxdı, qapını açıb 

bayıra çıxdı. Artıq o, qorxunc otaqda deyil, uzun, dar bir koridorda idi. Koridorun bir çox guĢə 

və döngələr əmələ gətirən pillələri və keçidləri vardı, xəstənin baĢı üstündə yanan gecə çırağına 

bənzəyən fənərlərlə iĢıqlanmıĢdı. Xülasə, müĢavirə otağına bu koridordan keçib gəlmiĢdi. Nəfəs 

aldı. Dinlədi. Heç bir səs gəlmirdi, ətraf büsbütün sakit idi, onu qovlayırlarmıĢ kimi birdən 

qaçmağa baĢladı. 

Koridorla bir qədər qaçdıqdan sonra, yenə dayanıb dinlədi. Ətraf yenə sakit və qaranlıqdı. Nəfəs 

ala bilmirdi. Dizləri bükülürdü. Divara söykəndi. Divarın daĢı soyuq idi, alnından axan tər üzünü 

buz kimi üĢüdürdü. Birdən özünü dikəldərək titrəməyə baĢladı. 

Qaranlıq koridorda, tək-tənha, soyuqdan, bəlkə də, həyəcandan titrəyərək fikrə getdi. 

Bütün gecəni, bütün günü düĢünmüĢdü: indi isə içərisindən yalnız bir səs: ―heyhat!‖ deyə 

bağırırdı. 

Bir on beĢ dəqiqə də belə keçdi. Nəhayət, baĢını aĢağı salıb dərin bir iztirab içində nəfəs aldı; 

qolları yanına düĢdü, yavaĢ-yavaĢ geriyə döndü. Çox yavaĢ, taqətdən düĢmüĢ adam kimi 

yeriyirdi. Sanki, birisi onu qaçarkən yaxalamıĢdı və indi zorla geriyə qaytarırdı. 

Yenə müĢavirə otağına girdi. Ən əvvəl gözünə çarpan Ģey qapının parlayan dəyirmi dəstəyi idi. 

Bu mis dəstək gözləri qarĢısında bir dan ulduzu kimi parlayırdı. Bir qoyun pələngin gözünə necə 

baxırsa, o da elə bir dəhĢətlə ona baxırdı. 

Gözlərini qapının dəstəyindən ayıra bilmirdi. 

Addım-addım qapıya yaxınlaĢırdı. 

Əgər bir az qulaq assa idi, salondan gələn qarıĢıq, anlaĢılmaz danıĢığı eĢidərdi, lakin o, heç bir 

Ģey dinləmir və heç bir Ģey eĢitmirdi. 

Birdən, özü belə duymadan, qapının yanına çatdı. Qeyri-ixtiyari olaraq əlini qapının dəstəyinə 

atdı, qapı açıldı. 

O artıq məhkəmə salonunda idi. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Məsləklərin yarandığı yer. 

 

Bir addım irəli ataraq arxasınca qapını qeyri-ixtiyari bağladı; dayanıb ətrafına nəzər saldı. 

Bu, zəif iĢıqlanmıĢ geniĢ bir salondu, burada gah gurultular bir-birinə qarıĢıb çoxalır, gah da səs-

səmir büsbütün kəsilirdi. ToplanmıĢ camaatın gözləri qarĢısında miskin bir ciddiyyət və məĢum 

bir təntənə ilə cinayət iĢinə baxılırdı. 

DayanmıĢ olduğu salonun bu baĢında dalğın bir görünüĢdə dırnaqlarını gəmirən, yaxud sadəcə 

gözləri yarıya qədər yumulu oturan hakimdir; o biri baĢında isə – cır-cındır geyinmiĢ adamlar: 

müxtəlif vəziyyətdə əyləĢən vəkillər, ciddi və sərt üzlü əsgərlər, köhnə və ləkəli kağızlarla 

örtülmüĢ divarlar, kirli tavan, yaĢıl rəngini itirib saralmıĢ sarja ilə örtülü masalar, minlərlə əllərin 

sürtülməsindən qaralmıĢ qapılar görünürdü, divarlara çalınmıĢ mıxlardan meyxanalarda yanan 

qara çıraqlar asılmıĢdı ki, bunların hisi iĢığından çox olur. Masaların üstündəki mis Ģamdanlarda 

piy Ģamlar yanırdı. Hər tərəf alaqaranlıq, çirkinlik, ələm içində idi. Bununla belə, bunların hamısı 

bir yerdə ciddiyyət və əzəmət təsiri bağıĢlayırdı, çünki burada qanun adlanan ülvi insan əsasının 

və ədalət adlanan ülvi Tanrı əsasının varlığı görünürdü. 

---

Camaat arasında kimsə ona fikir vermirdi. Bütün gözlər bir nöqtəyə dikilmiĢdi. Bu nöqtə sədrin 

sol tərəfindəki divarın dibində qoyulmuĢ və qapının yanında olan taxta bir oturacaq idi. Bir neçə 

Ģamla iĢıqlanmıĢ bu oturacağın üstündə iki jandarmın arasında bir adam oturmuĢdu. 

Bu adam həmin adamdı. 

Madlen bu adamı axtarmadı, onu dərhal gördü. Gözləri qeyri-ixtiyari olaraq ona doğru çevrildi. 

Sanki, o, bu adamın harada olduğunu qabaqcadan bilirdi. 

Ona elə gəldi ki, o özünü, öz qocalığını görür, üzü tamamilə ona bənzəməsə də, ümumi 

görünüĢü, hərəkətləri, dağınıq saçları, təĢviĢli və vəhĢi baxıĢı, katorqada on doqquz il ərzində 

toplamıĢ olduğu dəhĢətli fikirlər xəzinəsini daĢıyan kin və nifrət dolu qəlbi ilə Din Ģəhərinə gələn 

zaman əynində olan köynəyə oxĢar köhnə köynəyi eynilə ona bənzəyirdi. 

DəhĢətindən titrəyərək öz-özünə: 

―Pərvərdigara! Mən yenəmi belə olacağam?‖ dedi. 

Zahiri görünüĢünə görə bu adama altmıĢ yaĢ vermək olardı. Onun qaba, vəhĢi, çaĢqın görkəmi 

vardı. 

Açılan qapının cırıltısından içəri girən adama yol vermək üçün bəziləri kənara çəkildilər. 

Məhkəmə sədri baĢını çevirib, girən adamın Monreyl Ģəhərinin meri olduğunu anlayaraq salam 

verdi. Vəzifəsi dolayısı ilə Monreylə getdiyi zamanlar cənab Madlenlə görüĢmüĢ olan prokuror 

müavini də onu tanıdı və salam verdi. Ġçəri girən adam onlara heç əhəmiyyət vermədi. Bir növ 

xəyalət təsiri altında idi o, yalnız bir nöqtəyə baxırdı. 

Hakimlər, məhkəmə katibi, jandarmlar, məhkəmə maraqlısı olan bir yığın camaat, ona tanıĢ 

görünürdü, o bunları vaxtilə, uzaq keçmiĢdə, iyirmi yeddi il bundan əvvəl görmüĢdü. Bu məĢum 

sifətləri yada salmaq üçün çox çətinlik çəkmədi, onun gördüyü Ģeylər xəyal deyil, bir həqiqət idi. 

QarĢısında oturanlar həqiqi jandarmlar, həqiqi hakimlər, həqiqi camaat idi, bunlar xəyal deyil, 

canlı insanlardı. Artıq hər Ģey bitdi. KeçmiĢin bütün qorxunc və dəhĢətli xəyalları müdhiĢ bir 

həqiqət kimi yenidən gözləri qarĢısında canlandı, qorxunc bir həqiqət kimi yenidən meydana 

çıxdı. 

Gözləri önündə dərin bir uçurum açıldı. 

Qorxub geriyə çəkildi, gözlərini yumdu, ürəyinin dərinliklərindən yalnız bir səs gəldi: 

―Heç bir vaxt!‖ 

Dəli olmağa baĢladığını zənn edirdi. Hadisələrin faciəli bir təsadüfü sayəsində, önündə oturan 

adamın onun ―eyni‖ olduğunu dəhĢətlə anladığı üçün fikirləri qarıĢırdı. Hamı mühakimə edilən 

bu adama Jan Valjan deyirdi! 

Onun qarĢısında ağlagəlməz bir Ģey baĢ verirdi, həyatının ən dəhĢətli bir dəqiqəsi gözləri 

qarĢısında bərpa olunurdu və öz rolunu onun öz xəyalı oynayırdı. 

Hər Ģey eyni Ģəkildə idi, eyni mərasim, eyni gecə, eyni hakimlər, eyni əsgərlər, eyni tamaĢaçılar, 

heç bir Ģey dəyiĢməmiĢdi. Yalnız sədrin baĢı üstündən çarmıxa çəkilmiĢ Ġsanın surəti asılmıĢdı. 

O, mühakimə edildiyi zaman Allah orada yox idi. 

Arxasında bir stul vardı, onu görə biləcəklərindən qorxaraq, özünü stulun üstünə yıxdı. Hakim 

masasının üzərində bir yığın qovluq vardı. Camaatdan üzünü gizlətmək üçün bu kağızların 

arxasında gizləndi. Ġndi artıq baĢqalarının gözünə görünmədiyi halda özü bütün salonu görürdü. 

YavaĢ-yavaĢ özünə gəldi, həqiqəti hiss etmək qabiliyyəti tamamilə ona qayıtmıĢdı, artıq 

ətrafında söylənən sözləri dinləyib, anlaya biləcək dərəcədə sakit idi. 

Məhkəmə üzvləri arasında cənab Bamatabua da vardı. 

Madlen gözləri ilə Javeri axtardısa da, tapa bilmədi. Katibin stolu Ģahidlərin əyləĢdiyi yeri 

görməyə mane olurdu. Bundan baĢqa, salonun zəif iĢıqlandırıldığı da unudulmamalıdır. 

O, məhkəmə salonuna girdiyi zaman müttəhimin vəkili öz nitqini bitirməkdə idi. Hamı son 

dərəcə böyük bir diqqətlə dinləyirdi, iĢ üç saatdan bəri davam edirdi. Bu üç saat ərzində kim 

olduğunu meydana çıxarmaq üçün irəli sürülmüĢ ittihamların ağırlığı altında bir insanın əzilib 

məhv olduğunu hamı görürdü, bu məchul, zavallı, bəlkə, xeyli ağılsız, bəlkə də, xeyli hiyləgər 

olan adamın vəziyyəti dəhĢətli idi. Bildiyimiz kimi, bu sərsərini ―Peronun bağçası adlanan yerin 

yaxınlığında, çöldə tutmuĢdular. Sərsəri əlində həmin bağdakı alma ağacından qırılmıĢ və 

üzərində dəymiĢ almalar olan bir budaq tutmuĢdu. Bu adamın kim olduğunu öyrənmək lazım 

---

gəldi. Sorğu-sual elədilər, Ģahidləri dinlədilər, göstərilən dəlillərin hamısı bir-birinə uyğun gəldi, 

məhkəmənin gediĢi iĢin nə yerdə olduğunu tamamilə aydınlaĢdırdı. Ġttihamnamədə deyilirdi: 

―Əlimizə düĢən bu adam yalnız bir neçə alma oğurlamıĢ oğru, soyğunçu deyildir, bu, Jan Valjan 

adlı keçmiĢ katorqalı, polis nəzarətindən qaçmıĢ islahedilməz, təhlükəli bir yaramazdır ki, 

çoxdan bəri polis idarəsi onu axtarırdı. Səkkiz il bundan əvvəl Tulon həbsxanasından qayıdarkən 

yolda silahlı bir qarət etmiĢdi; qarət etdiyi adam Balaca Jerve adlı savoyalı bir uĢaq idi. Bu 

cinayətə, Cinayət Məcəlləsinin 383-cü maddəsinə əsasən baxılır və bu cinayətə görə onu, 

Ģəxsiyyəti qanuni yolla aydınlaĢdırıldıqdan sonra, mühakimə edə bilərik. Ġndi o yeni bir oğurluq 

eləmiĢ və cani olduğu təkrar meydana çıxmıĢdır. O, əvvəlcə bu son günahı üçün, sonra isə 

keçmiĢ cinayəti üçün mühakimə edilməlidir‖. Müttəhim bütün bu ittihamları, Ģahidlərin bir səslə 

onun üzünə durduqlarını görüb heyrət edir kimi görünürdü, o bəzən bu ittihamlara qarĢı əl-qol 

atır, sanki, iĢarə ilə ―Yox, yox‖ demək istəyir, bəzən də küt nəzərlərlə yuxarıya baxırdı. O, ağır-

ağır danıĢır, cavab verə bilmirdi, lakin baĢdan-ayağa qədər bir inkar mücəssəməsi idi. Ona 

hücum edən alim adamlara nisbətən o, bir növ axmağa bənzəyir və onu öz pəncəsi arasına almıĢ 

cəmiyyət arasında büsbütün yad kimi görünürdü. Halbuki onu ən müdhiĢ bir gələcək gözləyirdi: 

ittihamların düzgün olması getdikcə aydınlaĢırdı, camaat böyük bir həyəcan içində bu faciənin 

bütün dəhĢətlərini görürdü, hamı bu adamı məhv edəcək qorxunc məhkəmə qərarını gözləyirdi. 

Bir hadisə onu yalnız katorqaya göndəriləcəyini deyil, bəlkə, edam ediləcəyini fərz etməyə yol 

verirdi: Jan Valjan olduğu rəsmən aydınlaĢdırıldıqdan sonra Balaca Jerve məsələsi ona bir həyat 

bahasına oturacaqdı. Bu adam kim idi? Nə üçün o bu qədər laqeyd idi? O, hiyləgərdi, yoxsa 

axmaq? Ətrafında olan iĢləri anlayırdı, yoxsa anlamırdı? Bu kimi suallar iki cəbhəyə ayrılan 

camaatı düĢündürür və hakimlər üçün də çətinlik törədirdi. Bu məhkəmə iĢində bir çox qorxulu 

və müəmmalı Ģeylər vardı, burada qaranlıq olmaqla bərabər məĢum bir faciə oynanırdı. 

Müdafiə vəkili pis nitq söyləmədi o, məhkəmə silki arasında uzun illərdən bəri fəsahət və bəraət 

üçün bir nümunə sayılan əyalət dilində danıĢırdı. Bu dildə vaxtilə yalnız Romorantendə, yaxud 

Monbrizonda deyil, hətta Parisdə də danıĢırdılar. Həmin dil bu gün klassik bir dilə çevrilmiĢ, 

yalnız ədalət məhkəməsinin rəsmi nümayəndələrinin dili olmuĢdur. Bu dil onları öz ehtiĢamlı 

ahəngdarlığı və dəbdəbəsi ilə cəzb edir. Məsələn, bu dildə ərə zövc, arvada isə zövcə deyirlər. 

Parisə – sənət və mədəniyyət mərkəzi, krala padĢah, monsenyor, yepiskopa – müqəddəs prelat, 

prokuror müavininə – ittihamın bəlağətli nümayəndəsi, müdafiə nitqinə – bizim indi dinləməyə 

məcbur olduğumuz kəlimət, XIV Lüdovik əsrinə – böyük əsr, teatra – Melpomena məbədi, 

səltənət sürən sülaləyə – bizim ali xanədanımız, konsertə – musiqili musamirə, hərbi dairə rəisinə 

– qəhrəman əsgərimiz və sairə, darülmüəllimin müdaviminə – bizim həlim din xadimlərimiz, 

mətbuat səhvlərinə – öz zəhərini mətbuat orqanları sütunlarında yayan iftira və sairə və sairə 

deyilir. Bu surətlə, vəkil dəbdəbəli üslub üçün çox da yararlı olmayan alma oğurluğu 

məsələsindən baĢladı. Nə eybi var! Benin Bossüenin özü belə matəm nitqini söylədiyi zaman 

toyuqdan söhbət açmağa məcbur olmuĢ və iĢin içindən məharətlə çıxa bilmiĢdi. Vəkilin 

göstərdiyinə görə, alma oğurluğu qəti Ģəkildə sübut edilməmiĢdir. Kimsə onun müĢtərisini (vəkil 

bir müdafiəçi kimi onu təkidlə ġanmatye adlandırırdı) divarı aĢdığı və alma budağını sındırdığı 

zaman görməmiĢdir, tutulduğu zaman əlində bir budaq vardı ki, bunu da vəkil balaca budaq 

adlandırırdı. ġanmatyenin dediyinə görə, o, bu budağı yolda tapıb götürmüĢdü. Bunun əksini 

sübut edəcək bir dəlil varmıdır? Əlbəttə, bir qarətkar hasarı aĢaraq bu budağı sındırmıĢ və 

oğurlamıĢdır, sonra isə qorxub yola atmıĢdır. Əlbəttə, bu iĢi görən oğrudur, lakin bu oğrunun 

ġanmatye olduğunu kim sübut edə bilər? Arada ancaq bir məsələ var, o da məhbusun keçmiĢ 

katorqalı olması ehtimalıdır. Vəkil bir Ģeyi inkar etmirdi ki, bədbəxtlikdən, bu ehtimalı təsdiq 

edəcək bir sıra ciddi sübutlar var, müqəssir, doğrudan da, vaxtilə Faverolda yaĢamıĢ, orada ağac 

kəsməklə məĢğul olmuĢdur. ġanmatye adı isə Jan Matyedən əmələ gələ bilərdi, – bunların hamısı 

haqlı sözlərdir. Nəhayət, dörd Ģahid, heç bir tərəddüd göstərmədən ġanmatyenin katorqalı Jan 

Valjan olduğunu qəti surətdə etiraf etmiĢdir. Bütün bu bəyanata, bütün bu Ģəhadətlərə vəkil 

ancaq bir Ģeyi qarĢı qoya bilərdi ki, o da müdafiə etdiyi müqəssirin, yəni bu iĢlə əlaqədar olan bir 

Ģəxsin hər bir Ģeyi inkar etməsidir. Lakin müqəssirin, doğrudan da, Jan Valjan olduğu təsdiq 

edilsə belə, bu, onun alma oğurladığına sübut ola bilərmi? Bu olsa-olsa, bir fərziyyə ola bilər, 

---

sübut isə ola bilməz. Əlbəttə, müqəssir özünü müdafiə etmək üçün ―yaramaz bir üsul‖ seçmiĢdir, 

vəkil özü də bunu səmimiyyətlə etiraf edirdi. O, israrla hər bir Ģeyi inkar edir – oğurluğu da, 

vaxtilə katorqada olmasını da. O, katorqada olmasını boynuna alsaydı, əlbəttə, ağıllı iĢ görər və 

hakimlərin hüsn-rəğbətini qazanardı, vəkil də müqəssirə elə bunu məsləhət görürdü. Müqəssir 

isə, hər Ģeyi inkar etməklə, hər Ģeyi gizlədə biləcəyinə ümid edərək, qətiyyən vəkilin məsləhətini 

qəbul etmədi. O, yaxĢı iĢ görmürdü, lakin onun görüĢlərinin məhdudluğu, hər halda, nəzərə 

alınmalıdır. Bu, açıq-aĢkar kütbeyin bir adamdır. Uzun müddət katorqada keçirdiyi müsibətlər, 

katorqadan sonra sürdüyü səfil həyat və yoxsulluq onun vəhĢiləĢməsinə səbəb olmuĢ və sairə və 

sairə. O özünü müdafiə edə bilmir, lakin bu acizlik onu məhkum etmək üçün səbəb ola bilərmi? 

Balaca Jerve məsələsinə gəlincə, vəkil bu məsələni müzakirə etmək niyyətində deyildir, bu 

hadisənin indiki məhkəmə məsələsi ilə əlaqəsi yoxdur. Vəkil nitqinin sonunda hakimlərə 

müraciətlə, müqəssirin Jan Valjan olduğu təsdiq edilərsə, ona təyin edilmiĢ yerini icazəsiz olaraq 

tərk etmiĢ katorqalılara qarĢı tətbiq edilən polis cəzası verilməsini xahiĢ etdi. 

Prokuror müavini də cavab sözünü söylədi. O, hər bir prokuror müavini kimi hərarət və dəbdəbə 

ilə danıĢırdı. 

O, müdafiə vəkilini özünü ―bitərəf‖ göstərdiyinə görə tərifləyərək, bu ―bitərəflikdən‖ məharətlə 

istifadə etdi. O, müdafiə vəkilinin etdiyi güzəĢtlərin hamısını müqəssirin əleyhinə çevirdi. Vəkil, 

müqəssirin Jan Valjan olduğunu etiraf edir kimi görünürdü. ĠĢin bu cəhəti də nəzərə alındı. 

Demək, bu adamın artıq Jan Valjan olduğu müəyyən edilmiĢdir. Ġttihamnamənin bu maddəsi 

təsdiq edildiyindən daha onu təkzib etmək mümkün deyildir. Bundan sonra prokuror cinayətin 

ilk mənbələri və ilk səbəblərindən bəhs edərək, süni bir Ģəkildə yaradılmıĢ antonomaziyadan1 

istifadə ilə, o zamanlar dəbdə olan və ―həftəlik‖ ilə ―Oriflamma orqanlarının tənqidçiləri 

tərəfindən ―iblislər məktəbi‖ adlandırılan romantik məktəbin əxlaqsızlığını Ģiddətlə tənqid 

etməyə baĢladı, o, bir az həqiqətə bənzər bir Ģəkildə ġanmatyenin, yaxud daha doğrusu, Jan 

Valjanın belə cinayətini həmin yaramaz ədəbiyyatın təsiri ilə bağladı. Bu mülahizələrə son 

verdikdən sonra, nəhayət, Jan Valjanın özünə keçdi. Bu Jan Valjan necə adamdır? Bu sualdan 

sonra Jan Valjanın xarakteristikası verildi. Belə məlum oldu ki, Jan Valjan bir iblis, bir div, bir 

cəhənnəm törəməsi imiĢ və sairə və sairə. Bu cür təriflərin nümunəsini Rasinin Feramenində, 

onun hekayətində tapa bilərsiniz. Feramenin tragediya üçün böyük bir əhəmiyyəti olmasa da, 

məhkəmə bəlağətinin həvəskarlarına hər gün böyük xidmətlər göstərir. Ġstər camaat və istərsə də 

hakimlər ―dəhĢətə gəldilər‖. Prokuror xarakteristikası qurtardıqdan sonra ―Prefektura əxbarı‖nın 

sabahkı nömrəsində heyrət oyatmaq məqsədilə, coĢqun bir ilhama gələrək, davam etdi: ―Belə bir 

adam və sairə və sairə, səfil, dilənçi, yaĢamaq üçün heç bir vəsaiti olmayan bir adam, keçmiĢ 

həyatı sayəsində cinayətlərə vərdiĢ etmiĢ və katorqada olmağına baxmayaraq, islah edilməmiĢ 

bir adam, bunu da Balaca Jerveni qarət etməsi və sairə və sairə aĢmıĢ olduğu hasarın bir neçə 

addımlığında oğurladığı alma budağı ilə birlikdə tutulması sübut edir və sairə və sairə, belə bir 

adam həqiqəti, oğurluğu inkar edir, hasarı aĢdığını, hər bir Ģeyi, öz adını belə, Jan Valjan 

olduğunu belə inkar edir. Burada bir daha təkrar etməyəcəyimiz yüzlərlə sübutlardan baĢqa, dörd 

Ģahid onun kim olduğunu təsdiq etmiĢdir. Bu Ģahidlərdən biri namuslu polis müfəttiĢi Javer, üçü 

isə onun biĢərəf iĢlərinə keçmiĢdə Ģərik olan katorqalı Breve, ġenildye və KoĢpayldır. Bu qaya 

kimi möhkəm olan rəylərə qarĢı o, nə kimi dəlillər qoyur? Ġnkar, ancaq inkar. Cinayətkarlığın nə 

qədər dərin kök saldığını görürsünüzmü? Cənab hakimlər, mən sizdən ədalətli mühakimə və 

həqiqət tələb edirəm və sairə və sairə. 

Prokuror müavini danıĢdıqca, müqəssir ağzını ayırıb təəccüblə, hətta bir qədər heyrətlə ona qulaq 

asırdı. Ġnsanın bu qədər gözəl danıĢa biləcəyinə heyrət edir kimi görünürdü. Ara-sıra, 

ittihamnamənin ən həyəcanlı yerlərində, nitqin öz sahillərini aĢdığı, biabırçı təĢbehlər selinə 

çevrildiyi, müqəssiri ildırım kimi vurduğu dəqiqələrdə, biçarə qoca baĢını yavaĢ-yavaĢ gah sağa, 

gah sola tərəf yırğalayırdı ki, bu, mübahisələrin baĢlanğıcından bəri onun izhar etdiyi kədərli və 

lal etirazın yeganə bir ifadəsi idi. Ona hamıdan yaxın oturan tamaĢaçılar, qocanın bir-iki dəfə: 

―Cənab Baludan məlumat alsaydılar belə olmazdı‖ dediyini eĢitmiĢdilər. Prokuror müavini 

hakimlərin diqqətini müqəssirin gic görünüĢünə cəlb etdi. Onun iddiasına görə, bu qabaqcadan 

düĢünülmüĢ, qətiyyən gicliyə bənzəməyən bir hiylə, fırıldaqdan baĢqa bir Ģey deyil, bu da ədalət 

---

məhkəməsini aldatmağa adət etdiyindəndir ki, bu da müttəhimin nə qədər ―dərindən pozulmuĢ‖ 

olduğunu isbat edir. Balaca Jervenin iĢi ilə xüsusi məĢğul olacağına iĢarə ilə, nitqini 

tamamlayaraq, sərt bir qərar çıxarılmasını tələb etdi. 

Oxucunun yadındadır ki, bu qərar indi ömürlük katorqa demək idi. 

Vəkil ayağa durdu və ―cənab‖ prokuror müavinini ―parlaq nitq‖ söyləməsi münasibətilə təbrik 

edərək, imkanı daxilində olan etirazlarını söylədi, lakin artıq taqəti qalmamıĢdı: mövqeyinin 

möhkəm olmadığını aydın görürdü. 

 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Ġnkar üsulu. 

 

Mübahisənin kəsilməsi vaxtı yetiĢmiĢdi. Məhkəmə sədri müttəhimə tərəf çevrilərək, ayağa 

durmasını əmr etdi və ona belə bir adi sual verdi: 

– Özünüzü müdafiə etmək üçün baĢqa bir sözünüz varmı? 

Müttəhim ayağa durdu; sədrin sualını eĢitməmiĢ kimi görünürdü; əlində tutduğu əzilmiĢ papağını 

əziĢdirərək sükut edirdi. 

Sədr sualını təkrar etdi. 

Bu dəfə müttəhim nə soruĢulduğunu eĢitdi. Ondan nə istədiklərini anlayan kimi görünürdü, 

yuxudan oyanmıĢ adam kimi bir hərəkət elədi, camaata bir göz gəzdirdi, jandarmlara, öz 

vəkilinə, hakimlərə baxdı, yekə yumruğunu ağac məhəccərin kənarına qoydu, bir daha boylandı 

və gözlərini prokurora dikərək danıĢmağa baĢladı. Nitqi vulkan püskürməsinə bənzəyirdi. Sözləri 

rabitəsiz idi, bir-birini sıxıĢdıraraq, dağınıq, sürətli bir halda ağzından çıxırdı; nəfəsini belə 

almadan hər Ģeyi birdən söyləmək istəyirmiĢ kimi görünürdü. 

O dedi: 

– Belədir. Mən Parisdə araba ustası olmuĢam, özüm də cənab Balunun yanında iĢləmiĢəm. Bu 

çətin sənətdir. Araba ustaları həmiĢə həyətdə, açıq havada iĢləyirlər; sahibkar yaxĢı olarsa, bir 

talvar tikər, çünki bu iĢ üçün çox yer lazımdır, amma qapalı binalarda – heç vaxt. QıĢda adam o 

qədər üĢüyür ki, qızınmaq üçün əllərini-əllərinə vurursan, amma sahibkarlar bunu sevmirlər, – 

çünki buna çox vaxt gedir. Buz bağlamıĢ yerin üzərində oturub dəmiri əymək asan iĢ deyil. 

Adam lap taqətdən düĢür. Bu iĢ cavanları da tezliklə qocaldır. Qırx yaĢında adam daha heç bir 

Ģeyə yaramır. Mənim isə əlli üç yaĢım var. Ona görə də çox yorulurdum. Bir də Paris camaatı 

çox zalımdır! Onlarla yaĢlı bir adam iĢləyəndə, ona ―qoca kaftar, qoca sarsaq!‖ deyirlər. Mən 

gündə vur-tut otuz su qazanırdım; yaĢımın çox olduğundan istifadə edərək, sahibkarlar mənə 

hamıdan az pul verirdilər. Doğrudur, mənim bir qızım vardı, çay qırağında paltar yuyardı. O da 

bir az qazanırdı, ikilikdə birtəhər keçinirdik. Ancaq onun da iĢi çox ağırdır. Bütün günü 

qurĢağacan suya girir, küləkdən üĢüyür, lap Ģaxtalı günlərdə paltar yumağa gedirdi, bir para 

adamların paltarı az olur, ona görə paltarlarını tez yudurtmaq istəyirlər, paltarlarını vaxtında 

yumasan, müĢtərilər əlindən çıxar. 

Paltar yuyanların təknəsi çox pis olur. Su hər tərəfə sıçrayır, tumanları baĢdan-baĢa su içində 

olur. Qızım bəzən qırmızı yetimlər yurdunda paltar yuyardı; orada su kranlarla gəlir, paltarı 

təknə içində yumursan. Paltarı kranın altında yuyur, sonra da hovuzda suya çəkirsən. Dam örtülü 

olduğu üçün adam çox üĢümür. Lakin isti suyun buxarı gözləri xarab eləyir. Qızım həmiĢə gecə 

evə qayıdar və dərhal yatardı; çox yorulurdu. Əri onu çox döyərdi. Nəhayət, öldü. Biz 

ömrümüzdə xoĢ gün görməmiĢik. O, namuslu bir qızdı, rəqs yerlərinə, müsamirələrə getməzdi, 

dinc xasiyyəti vardı. Yadımdadır, bir bayram günü hamı gəzməkdə, kefdə ikən, o, saat səkkizdə 

yatmıĢdı. Bəli, bəli! Sizi inandırıram, mən doğru deyirəm. Kimdən istəsəniz soruĢa bilərsiniz. Bu 

nədir, deyirəm, – ‖SoruĢsanız!‖ Mən nə axmaq adamam! Paris ki, bir girdabdır. Orada qoca 

ġanmatyeni kim tanıyacaq? Amma cənab Balu tanıyar. Cənab Baludan soruĢun. Yoxsa mən heç 

baĢa düĢmürəm ki, məndən nə istəyirlər. 

---

Müttəhim susdu, lakin oturmadı. O, ucadan kobud, boğuq və xırıltılı bir səslə danıĢırdı. Səsində 

bir sadəlik və eyni zamanda, vəhĢi bir hiddət duyulurdu.  

Bir dəfə arada öz sözünü kəsib, camaatın içində oturan bir Ģəxslə salamlaĢdı. Verdiyi qəribə 

ifadələr hıçqırığa bənzəyir və hər dəfə hıçqırdıqda, elə bil, odunçu odun yarırdı. Susduğu zaman, 

birdən hamı gülməyə baĢladı. O, camaata baxdı, nə üçün güldüklərini anlamadan, özü də güldü. 

Bu, dəhĢətli bir səhnə idi. 

Sədr, xeyirxah və vicdanlı bir adam olduğu üçün, danıĢmağa söz aldı. 

―Cənab hakimlər – dedi – müttəhimin, guya, yanında qulluq etdiyi keçmiĢ araba ustası cənab 

Baludan da heç bir nəticə çıxmadı; Balu iflas etdiyi üçün onu tapmaq mümkün olmadı‖. Sonra 

sədr müttəhimə tərəf döndü və söyləyəcəyi sözlərə diqqət etməsini xahiĢ edərək dedi: ―Siz çox 

fikirləĢməyi tələb edən bir vəziyyətdəsiniz. Sizə qarĢı çox ciddi ittihamlar irəli sürülmüĢdür. 

Bunun da nəticəsi sizin üçün çox ağır ola bilər. Müttəhim! Mən sizə son dəfə müraciət edərək 

deyirəm, öz xeyrinizə olaraq iki hadisə haqqında bizə aydın izahat verin: əvvələn, cavab verin 

görüm, Peron bağçasının divarını aĢmısınızmı, alma oğurlamaq üçün alma ağacının budağını 

sındırmıĢsınızmı, baĢqa sözlə, özgə bir adamın mülkünə girərək, qəsdən oğurluq etmək 

istəmiĢsinizmi? Ġkinci, azad edilmiĢ katorqalı Jan Valjan, həqiqətən, sizsinizmi? Hə, ya yox?‖. 

Müttəhim iĢi gözəl anlamıĢ bir adam görünüĢü ilə baĢını yırğaladı, nə cavab verəcəyini bilən 

adam kimi ağzını açdı və sədrə müraciətlə dedi: 

– Əvvəla... 

Sonra öz papağına, tavana baxdı və susdu. Prokuror müavini kəskin bir səslə: 

– Müttəhim, – dedi. – ehtiyatlı olun. Siz verilən suallara cavab vermirsiniz. Sizin ĢaĢqınlığınız 

sizi ifĢa edir. 

Adınızın ġanmatye olmadığı bizim üçün aydındır. Siz keçmiĢ katorqalı Jan Valjansınız. Siz 

əvvəlcə ananızın familiyası ilə Jan Matye adlanaraq, gizli surətdə yaĢamıĢsınız. Overində 

olmuĢsunuz. Doğulduğunuz yer Faveroldur ki, orada ağac kəsməklə məĢğul idiniz. Peron 

bağçasının divarından aĢaraq alma ağacını sındırdığınıza və dəymiĢ alma oğurladığınıza heç 

Ģübhə yoxdur. Cənab hakimlər iĢin bu cəhətinə lazımınca diqqət edəcəklər. 

Ġndi müttəhim yerində oturmuĢdu. Prokuror müavini susduqda, o dərhal yerindən sıçradı və uca 

səslə bağırdı: 

– Siz çox pis adamsınız, çox pis! Mənim deyəcəyim budur. Ancaq əvvəldən özümü itirdim, nə 

deyəcəyimi birdən-birə düĢünə bilmədim. Mən heç bir Ģey oğurlamamıĢam. Mənə hamı kimi, hər 

gün yemək də müyəssər olmur. Al’idən gəlirdim, Ģiddətli yağıĢ təzəcə dayanmıĢdı, hər tərəfdə 

torpaq sapsarı idi, gölməçələrdən yerimək olmurdu. Yalnız yolun kənarında torpağın altından 

nazik, yaĢıl otlar görünürdü, yolda sınıq bir alma budağı tapdım, üstündə alma vardı. Bunun 

üçün baĢıma bu qədər müsibət gələcəyini bilsəydim, heç budağı əlimə almazdım. Ġndi düz üç 

aydır ki, həbsxanadayam, məni oyan-buyana çəkirlər. Daha deməyə bundan artıq bir sözüm 

yoxdur, amma hamı üstümə Ģər atıb deyir ki, ―Cavab ver!‖. YaxĢı oğlana bənzəyən bu jandarm 

da məni dirsəkləyərək yavaĢcadan deyir ki: ―Cavab versənə!‖. Mən lazım olduğu kimi baĢa sala 

bilmirəm, alim deyiləm ki, yoxsul bir adamam. Nahaq yerə siz bunu anlamaq istəmirsiniz. Mən 

heç bir Ģey oğurlamamıĢam, mən yerə düĢmüĢ bir Ģeyi götürmüĢəm. Siz ―Jan Valjan, Jan 

Matyel!‖ deyirsiniz. Mən isə bu adamları tanımıram. Bunlar, yəqin, kəndlidirlər. Mən isə 

xəstəxana bulvarında cənab Balunun yanında iĢləyirdim. Adım ġanmatyedir. Siz çox 

hiyləgərsiniz, harada anadan olduğumu belə öyrənmiĢsiniz. Mən bunu heç özüm də bilmirəm. 

Axı dünyada doğulmaq üçün hamının evi yoxdur. Amma pis olmazdı. Mənə elə gəlir ki, atamla 

anam yollarda avara-avara dolaĢarmıĢ. Sözün düzü, mənim özümə də bu məlum deyil. UĢaqlıqda 

mənə ―Balaca‖ deyərdilər, indi isə ―Qoca‖ deyirlər. Mənə belə ad vermiĢlər, inanırsınız inanın, 

inanmırsınız yox. Mən Overndə olmuĢam, Faverolda olmuĢam, daha nə istəyirsiniz? Overndə, 

Faverolda olanların hamısı mütləq katorqa cəzası çəkməlidir? Mən sizə deyirəm ki, heç bir Ģey 

oğurlamamıĢam, adım da ġanmatye babadır. Cənab Balunun yanında iĢləmiĢəm, özüm də sərsəri 

olmamıĢam, mənzildə yaĢamıĢam. Sizin boĢ-boĢ suallarınız zəhləmi apardı! Niyə hamınız dəli 

kimi dalımca düĢmüĢsünüz, məndən nə istəyirsiniz? 

Hələ də ayaq üstə durmuĢ prokuror müavini məhkəmə sədrinə tərəf dönərək dedi: 

---

– Cənab sədr, özünü axmaq bir adam kimi göstərməyə çalıĢan müttəhim təqsirini olduqca 

qarıĢıq, lakin xeyli məharətlə inkar etdiyinə görə cənab hakimlərin razılığı olarsa, mən katorqalı 

Breve, KoĢlayl və ġenilde adlı Ģahidlərin və polis müfəttiĢi Javerin yenidən çağırılmasını təklif 

edirəm; bu Ģahidlər müttəhimin Ģəxsiyyətini təsdiq etmək üçün son dəfə dindirilməlidir, onların 

göstəriĢinə görə müttəhim keçmiĢ katorqalı Jan Valjanın özüdür. 

– Mən cənab prokuror müavininin yadına salıram ki, – deyə sədr cavab verdi, – polis müfəttiĢi 

Javer Ģahidlik etdikdən sonra məhkəmə salonunu və Ģəhərimizi belə tərk etmiĢdir. Onun qonĢu 

dairədə təxir edilməz bir iĢi vardır, biz də cənab prokuror müavini və həmçinin müdafiə vəkilinin 

razılığı ilə onu azad etməyi mümkün hesab etdik. 

Prokuror müavini isə sözünə davam edərək: 

– Doğru buyurursunuz, cənab sədr, – dedi. – Cənab Javer burada olmadığından, onun bir neçə 

saat əvvəl burada söylədiklərini cənab hakimlərin yadına salmağı özümə borc bilirəm. Javer 

vəzifəsinə görə vicdanlı və namuslu, mötəbər bir adamdır. Xidməti ikinci dərəcəli olsa da, bizim 

üçün çox əhəmiyyətlidir. Onun Ģahidliyi qısaca olaraq belədir: ―Müttəhimin bütün ittihamları 

rədd etməsinə baxmayaraq, mənim heç bir əĢyayi-dəlilə ehtiyacım yoxdur. Mən bu adamı o saat 

tanıdım və bilirəm ki, adı ġanmatye deyildir; bu, keçmiĢ katorqalı, çox kinli, çox qorxulu bir 

adamdır, adı da Jan Valjandır. Həbs müddəti qurtardıqda onu katorqadan könülsüz azad etmiĢlər. 

O, ağır təqsirləri olduğuna görə on doqquz il katorqada qalmıĢdır. BeĢ-altı dəfə qaçmağa 

çalıĢmıĢdır. Balaca Jerveni qarət etmək və alma oğurlamaqdan baĢqa, mən onu daha baĢqa bir 

cinayətdə müqəssir görürəm. O, mərhum Din yepiskopunun evindən oğurluq etmiĢdir. Mən 

Tulonda tərsanə caniləri nəzarətçisinin müavini ikən onu dəfələrlə görmüĢdüm. Təkrar edirəm ki, 

mən onu yaxĢı tanıdım‖. 

Bu qədər müəyyən olan bir ifadə, camaata və hakimlərə böyük təsir bağıĢladı. Prokuror müavini 

öz nitqini qalan Ģahidlərin də yenidən dindirilməsini tələb etməklə qurtardı. O, Javerin burada 

olmadığını nəzərə alaraq, bu üç Ģahidin: Breve, ġenildye və KoĢpaylın mütləq dindirilməsini 

tələb edirdi. 

Məhkəmə sədri məhkəmə xidmətçilərindən birisinə əmr verdi. Bir dəqiqə sonra Ģahidlər olan 

otağın qapısı açıldı. Xidmətçi dustaqları sakitləĢdirmək iĢində ona fəal yardım göstərməyə hazır 

olan jandarmla birlikdə dustaq Breveni gətirdi. Camaat böyük bir həyəcan içində gözləyirdi. 

Hamı nəfəsini belə çəkmədən oturmuĢdu. 

Brevenin əynində mərkəzi həbsxanaların dustaqlarına məxsus qara zolaqlı boz bir paltar vardı. 

Breveyə zahirən altmıĢ yaĢ vermək olardı; o iĢcil bir adama, ya da adi bir fırıldaqçıya bənzəyirdi. 

Belə hallar az deyil. 

Məhkəmə sədri ona tərəf dönərək: 

– Breve, dedi, – bu adama yaxĢı baxın, siz onu məhv edə bilərsiniz, fikrinizi gərginləĢdirin və 

vicdanla deyin, görüm bu adamın katorqa yoldaĢınız Jan Valjan olduğunu yenə etiraf 

edirsinizmi? 

Breve müttəhimə baxdıqdan sonra üzünü hakimlərə doğru çevirdi: 

– Bəli, cənab sədr. Bunu əvvəlcə mən tanıdım, sözümün də üstündə dururam. Bu adam Jan 

Valjandır; o, 1796-cı ildə Tulon katorqasına gəlmiĢ və 1815-ci ildə oradan azad edilmiĢdir. Məni 

bir il sonra azad etdilər. Ġndi onun görünüĢü bir az axmaqdır; görünür qocalığın nəticəsidir; 

katorqada isə ağlı baĢında idi. Bəli, mən onu tanıyıram, buna heç Ģübhə ola bilməz. 

Məhkəmə sədri: 

– Oturun, – dedi, – müttəhim, siz isə ayaq üstə durun. 

Sonra ġenildyeni gətirdilər. Qırmızı köynəyi ilə yaĢıl qalpağından anlaĢıldığına görə bu adam 

ömürlük katorqalılardan idi. Tulon katorqasında cəza çəkirdi. O, Ģahid sifətilə buraya 

gətirilmiĢdi. Əlli yaĢında, qısaboylu, alnı qırıĢıqlı, zəif, həyasız, sarı üzlü, əsəbi, həyəcanlı bir 

adamdı: bütün vücudunda və hərəkətlərində xəstə bir zəiflik görünürdü. Lakin baxıĢında böyük 

bir qüvvə vardı. Katorqada yoldaĢları ona ġelmadyel adını vermiĢdilər. 

Məhkəmə sədri ona da təqribən Breveyə verdiyi sualları verdi. Sədr, ona kəsilmiĢ ağır cəzanın, 

onu and içmək haqqından məhrum etdiyini söylədiyi zaman o, baĢını qaldırıb cəsarətlə camaatın 

---

üzünə baxdı. Sədr cavabını yaxĢı fikirləĢməyi ona təklif etdi: Breve kimi onun da əvvəlki 

sözlərinin üstündə durub-durmadığını, müttəhimin Jan Valjan olub-olmadığını soruĢdu. 

ġenildye ucadan güldü. 

– Bu nə sualdır? Mən bunu heç tanımaya bilərəm? Biz ikimiz beĢ il bir zəncirlə bağlı idik. Dost, 

niyə burnunu yana tutursan? Mənə nə üçün acıqlanırsan? 

Sədr: 

– Oturun, – dedi. 

Məhkəmə pristavı KoĢpaylı gətirdi. Bu adam da ġenildye kimi ömürlük katorqalılardan idi; o da 

qırmızı geyimli idi, katorqadan gətirmiĢdilər. Lurd kəndlisi idi, lap Piriney ayısına oxĢayırdı. 

KeçmiĢdə o, bir dağ çobanı idi, sonra quldur oldu. KoĢpayl da müttəhim kimi küt və vəhĢi 

görünürdü. Bu adam təbiətin heyvan sifətində yaratdığı, insan cəmiyyətinin isə katorqalı halına 

saldığı biçarə məxluqlardandı. 

Sədr, təmtəraqlı və dəbdəbəli sözlərlə ona təsir etməyə çalıĢaraq, birinci Ģahidlərdən soruĢduğu 

kimi, müttəhimin keçmiĢ katorqalı Jan Valjan olduğunu təsdiq edib-etmədiyini soruĢdu. 

KoĢpayl: 

– Bəli, bu Jan Valjandır, – dedi. – O, çox qüvvətli olduğu üçün, bizdə ona Jan Domkrat 

deyirdilər. 

ġübhəsiz ki, tamamilə səmimi və ürəkdən danıĢan bu üç Ģahidin hər ifadəsi camaatın 

donquldanmasına səbəb olurdu və heç də müttəhimin xeyrinə deyildi; səslər getdikcə ucalır və 

hər bir yeni Ģahiddən sonra daha da Ģiddətlənirdi. Müttəhim isə böyük bir heyrətlə Ģahidləri 

dinləyirdi. Müttəhimin rəyincə, bu heyrət əsas müdafiə vasitəsindən baĢqa bir Ģey deyildi.  

Müttəhimin yaxınında olan jandarmlar, birinci Ģahid dindirildikdən sonra, onun ağızucu: ―Bu da 

bu yandan çıxdı‖ sözlərini eĢitmiĢdilər. Ġkinci Ģahid dindirildikdən sonra o, bir qədər ucadan və 

bəyənirmiĢ kimi: ―Nə uydurur‖, üçüncü Ģahid dindirildikdən sonra isə: ―Yalançıya bir bax!‖ 

demiĢdi. 

Sədr ona belə bir sual verdi: 

– Müttəhim, siz hamısını eĢitdiniz. Ġndi nə deyə bilərsiniz? 

– Elə mən də: ―Yalançıya bir bax!‖ dedim, – deyə cavab verdi. 

Camaatın arasında bir gurultu qopdu, hakimlər belə hərəkətə gəldilər. Bu adamın artıq məhv 

olduğu aydın idi. 

Məhkəmə sədri: 

– Növbətçilər, – dedi, – camaatı sakit edin. Müzakirə qurtardı. 

Bu halda sədrin yaxınlığında bir hərəkət əmələ gəldi. Bir səs bağırdı. 

– Breve, ġenildye, KoĢpayl! Bir bura baxın! 

Bu səsi eĢidənlər bədənlərindən buz kimi bir soyuğun keçdiyini hiss etdilər – bu səs o qədər 

qorxunc və ələmli idi. Hamının gözü bu səsin gəldiyi tərəfə çevrildi. Kübar camaat arasında, 

sədrin arxasında oturan bir adam ayağa durdu; bu adam məhkəmə tribunasını camaatdan ayıran 

arakəsmənin alçaq qapısını açıb salonun ortasında durdu. Məhkəmə sədri, prokuror müavini, 

cənab Bamatabua və bir çox baĢqaları onu tanıdılar və bir səslə bağırdılar: 

– Cənab Madlen! 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

ġanmatyenin heyrəti getdikcə artır. 

 

Bu, doğrudan da, o idi. Məhkəmə katibinin stolundakı lampa üzünə iĢıq salmıĢdı. ġlyapasını 

əlində tutmuĢdu; pencəyi diqqətlə, yuxarıdan aĢağıya qədər düymələnmiĢdi. Üzü sapsarı idi. 

Xəfifcə titrəyirdi. Arrasa gəldiyi anda baĢında yalnız bir qədər ağ tük vardısa, məhkəmə 

salonunda olduğu müddət içində saçları büsbütün ağarmıĢdı. 

Bütün baĢlar ona doğru çevrildi. Heyrət son dərəcədə artmıĢdı. Ġki dəqiqədə adamlar nə baĢ 

verdiyini birdən-birə dərk etmədilər. Bu sözləri dərin bir iztirabla söyləyən adam o qədər sakit 

idi ki, bu halda onu görənlər bir Ģey anlamadılar. Hamı çığıran adamın kim olduğunu öz-özündən 

---

soruĢurdu. Heç kəs bu sakit görünən adamın sinəsindən bu qədər dəhĢətli səs çıxdığına 

inanmırdı. 

Lakin bu ĢaĢqınlıq yalnız bir neçə saniyə çəkdi. Məhkəmə sədri ilə prokuror müavini hələ bir 

kəlmə danıĢmağa macal tapmamıĢdılar ki, hamının cənab Madlen deyə tanıdığı bu adam, 

KoĢpayl, Breve və ġenildyenin dayandığı yerə doğru yeridi və: 

– Məni tanıyırsınızmı? – dedi. 

Özlərini itirmiĢ bir halda duran Ģahidlərin üçü də baĢlarını yırğalayaraq, tanımadıqlarını 

söylədilər, hətta KoĢpayl bir qədər qorxub, ona əsgər kimi salam verdi. Cənab Madlen hakimlərə 

doğru çevrilərək həlim bir səslə: 

– Cənab hakimlər, əmr edin müttəhimi azad etsinlər, – dedi. – Cənab sədr, əmr edin məni həbs 

etsinlər. Sizin axtardığınız adam o deyil, mənəm, Jan Valjan mənəm! 

Hamı donub qaldı. Ucalmaqda olan boğuq heyrət səsləri ağır bir məzar sükutuna çevrildi. 

Salonda, camaatın gözü qarĢısında böyük bir hadisə baĢ verəndə olduğu kimi ülvi bir ehtizaz 

duyulurdu. 

Məhkəmə sədrinin üzündə acı bir təəssüf hissi göründü; o, prokuror müavininin üzünə baxdıqdan 

sonra, iclasçılara pıçıltı ilə bir neçə söz söylədi. Sonra camaata tərəf dönərək, hamının dərhal 

anladığı bir ahənglə soruĢdu: 

– Burada həkim varmı? 

Prokuror müavini sözə baĢlayaraq: 

– Cənab hakimlər, – dedi, – məhkəmə iclasının gediĢini pozan bu qəribə və xariqüladə bir hadisə 

bizdə səmimi bir təsadüf duyğusu doğurur və əlbəttə, heç bir izaha ehtiyacı yoxdur. Siz hamınız 

Monreyl-sür-Mer Ģəhərinin rəisi cənab Madleni tanıyırsınız, ya da eĢitmiĢsiniz. Mən cənab 

sədrin xahiĢinə Ģərik olaraq, həkim çağırılmasını lazım bilirəm. Əgər içərinizdə belə bir adam 

varsa, cənab Madlenə tibbi yardım göstərsin və onu evlərinə ötürsün. 

Cənab Madlen prokuror müavininin sözünü tamamlamağa imkan vermədi. O, etiraza yol 

verməyən mülayim bir tərzlə onun sözünü kəsdi. AĢağıdakı sözlər, doğrudan da, onun söylədiyi 

sözlərdir. Bu sözləri iclas qurtarar-qurtarmaz hadisə Ģahidlərindən biri qeyd etmiĢdi – bu hadisə 

qırx il bundan əvvəl üz verdiyinə baxmayaraq, onu eĢidənlərin qulağında hələ də cingildəyir. 

– TəĢəkkür edirəm, cənab prokuror müavini, mən dəli deyiləm. Bu saat siz özünüz buna əmin 

olarsınız. Siz az qala böyük bir səhv edəcəkdiniz, bu adamı azad edin, mən öz vəzifəmi yerinə 

yetirirəm. Axtardığınız bədbəxt müttəhim mənəm. Burada həqiqəti görə bilən yalnız mənəm, ona 

görə də sizə doğrusunu söyləyəcəyəm. Mənim bu hərəkətimi Allah özü görür, bu isə mənə 

kifayətdir. Siz məni tuta bilərsiniz, çünki mən burada qarĢınızdayam. Mən əlimdən gələn qədər 

gizlənməyə çalıĢdım. Özümə yalandan bir ad qoydum, varlandım, mer oldum, namuslu 

adamların sırasında yer tutmağa çalıĢdım. Görünür, bu mümkün deyilmiĢ. Bir çox Ģeylər var ki, 

bu saat açıb deyə bilmərəm, həyatımın tarixini sizə söyləməyin yeri deyil, bir gün gələr ki, 

öyrənərsiniz. Mən yepiskop həzrətlərinin evində oğurluq etdim – bu doğrudur, mən Balaca 

Jerveni qarət etdim – bu da doğrudur. Jan Valjanın qorxulu və zərərli bir adam olduğunu 

deyənlərin haqqı var. Lakin, bəlkə, buna müqəssir yalnız özü deyildir. Qulaq asın, cənab 

hakimlər, mənim kimi alçalan bir adam taleyindən Ģikayət etməkdə, yaxud cəmiyyətə 

məsləhətlər verməkdə haqlı deyil, lakin mənim qurtulmaq istədiyim bu mənfur həyat öz-

özlüyündə məhvedicidir. Katorqanın özü insanı cani edir. XahiĢ edirəm, bu sözlərə dərindən fikir 

verin. Katorqa cəzasına qədər mən dar fikirli, gözü açılmamıĢ, küt bir kəndli idim; katorqa məni 

dəyiĢib baĢqa bir adam elədi. Mən küt idim, kinli oldum; odun parçası idim, közərmiĢ bir kösöv 

oldum. Sərtlik məni məhv etdiyi kimi, sonralar təvazökarlıq və mərhəmət məni xilas etdi. Lakin 

bağıĢlayın, axı siz mənim deyəcəyim sözlərin hamısını baĢa düĢə bilməzsiniz. Mənim otağımda, 

buxarının külü içində, yeddi il bundan əvvəl Balaca Jervedən oğurladığım qırx sunu taparsınız. 

Daha deyəcəyim baĢqa bir sözüm qalmadı. Məni həbs edin! Aman, ya rəbbi! Cənab prokuror 

müĢaviri baĢını yırğalayır, siz deyirsiniz ki, ―Cənab Madlen dəli olmuĢdur‖. Siz mənə 

inanmırsınız. Bu çox əzabverici bir haldır. XahiĢ edirəm, heç olmasa bu günahsız adama cəza 

verməyin. Necə? Bu adamlar məni tanımırlar? Javerin burada olmasını istərdim. O məni dərhal 

tanıyardı! 

---

Bu sözlərdə səslənən mərhəmətli və ümidsiz bir hüznü ifadə etmək qabil deyildi. 

O, üç katorqalıya tərəf dönərək dedi: 

– Bax, mən sizi dərhal tanıdım! Breve! Məni xatırlayırsınızmı? 

Sonra sözünü kəsərək bir an tərəddüd içində dayandı və yenə davam etdi: 

– Katorqada geydiyim dama-dama hörmə aĢırmalarım yadındadırmı? 

Breve təəccübündən diksindi və qorxu içində onu təpədən dırnağacan süzdü. O isə sözünə davam 

edərək dedi: 

– ġenildye, yaxud özünü adlandırdığın kimi, ġelmadye, sən sağ çiynini tamam yandırmısan, 

çünki bir gün Ö. K C. hərflərini silmək üçün çiynini odu közərmiĢ ocağın üzərinə tutmuĢdun. 

Lakin bu hərflər yenə də qalır. Cavab ver, bu doğrudurmu? 

– Doğrudur! – deyə ġenildye cavab verdi. 

Sonra KoĢpayla tərəf dönərək dedi: 

– KoĢpayl, sənin sol qolunun büküyündə barıtla yazılmıĢ göy bir yazı var. Bu yazı imperatorun 

1815-ci il martın birində Kannda sahilə çıxması tarixini göstərir. Qolunu çırmala! 

KoĢpayl qolunu çırmaladı, bütün gözlər, onun açıq qoluna dikildi. Jandarm lampanı yaxına 

tutdu, tarix seçilirdi. 

Zavallı adam camaata və hakimlərə tərəf dönərək, sonralar heç kimin tükləri ürpərmədən 

xatırlaya bilmədiyi bir təbəssümlə gülümsədi. 

Bu təbəssüm bir vüqar, həm də bir ümidsizlik ifadə edirdi. 

– Ġndi görürsünüzmü, Jan Valjan mənəm, – dedi. 

Artıq bu salonda nə hakimlər, nə müttəhimlər, nə də jandarmlar vardı; burada yalnız ona 

zillənmiĢ gözlər və mütəəssir qəlblər vardı. Hamı oynadığı rolun nədən ibarət olduğunu 

unutmuĢdu; prokuror müavini burada ittiham etmək, sədr, sədrlik etmək, vəkil isə müdafiə üçün 

olduğunu unutmuĢdu. Çox qəribə bir hal – ona kimsə bir sual vermədi. Hökumət 

nümayəndələrindən heç kim məsələyə qarıĢmadı. Ülvi səhnələrin xüsusiyyəti də bundadır ki, 

onlar bütün qəlblərə təsir edir, Ģahidlər də tamaĢa etməyə baĢlayırlar. Heç kəs öz hisslərini 

düĢünmürdü; heç kəs qarĢısında əzəmətli bir nur parladığını təsəvvür etmirdi. Bununla belə hər 

kəs özünü daxilən kor kimi hiss edirdi. 

Ġndi artıq məhkəmə qarĢısında həqiqi Jan Valjan durduğuna heç Ģübhə qalmamıĢdı. Bu, gün kimi 

aydın idi. Bu adamın meydana çıxması bir neçə dəqiqə bundan qabaq iĢi çulğamıĢ olan dumanı 

dərhal dağıtdı. Daha heç bir izahata ehtiyac yox idi, elektrik qığılcımı vurmuĢ kimi görünən 

adamlar öz yerinə məhkum edilən baĢqa bir adamı qurtarmaq üçün özünü ələ verən bu adamı 

əzəmətlə seyr edirdilər. Bu tamaĢanın əzəməti qarĢısında təfsilat, tərəddüdlər, bütün xırda 

məsələlər məhv olub gedirdi. Bu hərəkətin saçdığı nur hər bir Ģeyi bürümüĢdü. 

Təəssürat uzun sürmədi, lakin bu dəqiqədə ona qalib gələcək heç bir qüvvə yox idi. Jan Valjan 

sözünə davam edərək dedi: 

– Mən daha məhkəmə iclasının gediĢinə mane olmaq fikrində deyiləm. Məni həbs edən yoxdur, 

mən gedirəm. Mənim baĢqa iĢlərim də var. Cənab prokuror müavini mənim kim olduğumu, 

haraya getdiyimi bilir, arzu edərsə məni tutdura bilər. 

O, qapıya doğru yeridi. Kimsə səs çıxarmadı, ona mane olmaq üçün heç bir əl uzanmadı, camaat 

çəkilib ona yol verdi. O halda bu adam elə bir ilahi əzəmət ifadə edirdi ki, minlərlə adam, 

qarĢısından çəkilərək, sükut içində dayanıb pərəstiĢlə ona baxırdı. O, yavaĢ-yavaĢ camaatın 

içərisindən keçdi. Qapını kim açdığını görən olmadı, lakin qapıya çatdığı zaman qapı onun 

qarĢısında taybatay açıldı. O, geriyə dönüb dedi: 

– Cənab prokuror müavini, mən sizin ixtiyarınızdayam. 

Sonra camaata müraciət etdi: 

– Yəqin, siz hamınız məni mərhəmətə layiq hesab edirsiniz, deyilmi? Aman ya rəbbi! Az qala 

görməyə hazır olduğum iĢi düĢündükdə, özümü həsədə layiq bilirəm. Bununla bərabər, bütün 

bunlar olmasaydı, daha yaxĢı olardı. 

Salondan çıxdı, qapı öz-özünə açıldığı kimi, öz-özünə də bağlandı, çünki yüksək əməl sahibi 

əmin ola bilər ki, ona xidmət etməyə hazır olan adamlar yer üzündə az deyildir. 

---

Bir saat keçmədi ki, hakimlər ġanmatye adlanan müttəhimə bəraət qərarı çıxardılar. ġanmatye 

dərhal azad edildi; baĢına gələn iĢlərdən, bu sayıqlamalardan o, heç bir Ģey anlamamıĢdı. Hamını 

dəli zənn edirdi. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Cənab Madlen öz saçlarını hansı güzgüdə görür. 

 

ĠĢıqlanırdı. Fantina bu gecəni narahat keçirmiĢdi, o, qızdırmadan heç yata bilməmiĢdi; lakin 

baĢından gözəl xəyallar keçirdi; səhərə yaxın onu yuxu apardı. Simplisiya bacı bütün gecəni 

xəstənin yanından ayrılmamıĢdı. Fantinanın yuxuya getməsindən fürsət taparaq o, kinə suyu 

hazırlamağa getdi. Hörmətli qadın artıq bir neçə dəqiqə idi ki, xəstəxana aptekinə gəlmiĢdi və 

əyilərək sübhün alaqaranlığında dərman ĢüĢələrini nəzərdən keçirirdi. Birdən o, baĢını çevirdi və 

yavaĢca qıĢqırdı: cənab Madlen onun qarĢısında durmuĢdu. O, səssiz-səmirsiz otağa daxil 

olmuĢdu. 

– Cənab mer, sizsinizmi? – deyə qadın səsləndi. 

Cənab Madlen yavaĢ bir səslə soruĢdu: 

– O zavallı qadın nə haldadır? 

– Ġndi pis deyil, lakin dünən bizi çox qorxutdu. 

Qadın dünən olanları ona söylədi: Fantina özünü çox pis hiss edirdi. Ġndi isə yaxĢıdır, çünki elə 

bilir ki, cənab mer onun qızını gətirmək üçün Monfermeylə getmiĢdir. Simplisiya bacı cənab 

merdən soruĢmağa cəsarət etmədi, lakin görünüĢündən dərhal anladı ki, oraya getməmiĢdir. 

Cənab Madlen: 

– YaxĢı etmiĢsiniz, – dedi, – onu ruhdan salmamıĢsınız. 

– Bəli, cənab mer, – deyə Simplisiya bacı davam etdi, – lakin indi sizi uĢaqsız gördükdə, biz ona 

nə deyəcəyik? 

Cənab Madlen bir az fikrə getdi. 

– Allahın məsləhətinə baxarıq, – dedi. 

ġəfqət bacısı: 

– Axı yalan danıĢmaq olmaz, – dedi. 

Otaq artıq büsbütün iĢıqlanmıĢdı. Ġndi cənab Madlenin üzü lap yaxĢı görünürdü. ġəfqət bacısı 

təsadüfən baĢını qaldırdı və heyrətlə çığırdı: 

– Aman ya rəbbi! Sizə nə olmuĢdur? Saçlarınız tamam ağarmıĢdır. 

– AğarmıĢdır? – deyə cənab Madlen təkrar etdi. Simplisiya bacının güzgüsü yoxdu, o alət 

çantasını araĢdırıb, ölən xəstələrin nəfəs alıb-almadığını yoxlamaq üçün həkimin iĢlətdiyi balaca 

bir güzgünü çıxartdı. Cənab Madlen güzgünü alıb saçlarına baxdı və qeydsiz bir tövrlə: 

―Doğrudan da!‖ – dedi. Səsindən tamamilə baĢqa bir Ģey düĢündüyü görünürdü. 

Simplisiya bacı donub qalmıĢdı: bu hadisədə anlaĢılmaz və eyni zamanda qorxunc bir Ģey vardı. 

Cənab Madlen soruĢdu: 

– Xəstəni görə bilərəmmi? 

– Bəs, cənab mer onun uĢağının dalınca adam göndərməyəcəkmi? – deyə qadın güclə cəsarətini 

toplayıb sual verdi. 

– Əlbəttə, ancaq buna iki-üç gün vaxt lazımdır. 

Qadın qorxaq bir səslə: 

– Cənab mer, o vaxta qədər onun gözünə görünməsəniz yaxĢı olardı, – dedi, – o zaman o, sizin 

qayıtdığınızı bilməz və hələ səbr edər; uĢaq gətirildiyi zaman isə sizinlə gəldiyini zənn edər. Belə 

olarsa, yalan danıĢmağa da ehtiyac olmaz. 

Cənab Madlen bir qədər düĢündü. Sonra özünə məxsus sakit bir ciddiyyətlə: 

– Xeyr, bacı, – dedi, – mən onu görməliyəm. Bəlkə, sonra vaxtım olmadı. 

---

Simplisiya bacı bu ―bəlkə‖ sözünə diqqət etmədi. Halbuki bu söz cənab merin sözlərinə 

anlaĢılmaz və qəribə bir məna verirdi. O, baĢını aĢağı salıb hörmətlə cavab verdi: 

– O halda buyurun, cənab mer. Lakin o, yenicə yuxuya getmiĢdir. 

Cənab Madlen cırıltı ilə örtülən və xəstəni narahat edə bilən bir qapı haqqında bəzi qeydlər 

söylədi; sonra Fantinanın yatdığı otağa girdi; çarpayıya yanaĢıb pərdəni azacıq açdı. Fantina 

yatırdı. O, bu xəstələrə məxsus olan və ölümə məhkum edilmiĢ uĢağının yatağı yanında sübhə 

qədər gözünü yummayan anaların ürəyini parçalayan məĢum bir xırıltı ilə nəfəs alırdı. Lakin bu 

qədər çətin nəfəs alması Fantinanın üzündəki misilsiz aydınlığı poza bilməmiĢdi, o, sanki, 

yuxuda büsbütün dəyiĢmiĢdi. Üzünün solğunluğu ağlığa çevrilmiĢdi, yanaqları azacıq 

qızarmıĢdı. KeçmiĢ məsumiyyətindən və gəncliyindən qalmıĢ yeganə zinəti olan qızıl rəngli 

uzun kirpikləri yumulmuĢdu və yavaĢca tərpənirdi. Sanki, açılıb onu göylərə qaldırmaq istəyən 

gözəgörünməz və xıĢıldayan qanadların hərəkətindən bütün vücudu titrəyirdi. Onu bu halda 

görənlər yatan qızın ölümcül xəstə olduğunu qətiyyən güman etməzdilər. Fantina ölməyə deyil, 

uçmağa hazır olan bir məxluqa bənzəyirdi. 

Ġnsan əli gülü qoparmaq üçün budağa yaxınlaĢdığı zaman budaq titrər, həm geri çəkilər, həm də 

təslim olar. Ölümün sirli əli insanın ruhunu aparmaq üçün yaxınlaĢdığı zaman insan bədəni də bu 

gül budağı kimi titrəyir. 

Cənab Madlen bir müddət bu yatağın qarĢısında dayandı. O, gah xəstəyə, gah da Ġsanın surətinə 

baxırdı. Ġki ay bundan əvvəl ilk dəfə Fantinanı görmək üçün bu sığınacağa gəldiyi zaman da belə 

olmuĢdu: Fantina yatır, o isə dua edirdi. Yalnız bu iki ay ərzində Fantinanın saçlarına dən 

düĢmüĢ, onun saçları isə tamam ağarmıĢdı. 

Simplisiya bacı onunla birlikdə Fantinanın otağına girmədi, lakin cənab Madlen çarpayının 

yanında durub, barmaqlarını dodaqlarının üzərinə qoymuĢdu və sanki, otaqda kimə isə sükutu 

pozmamaq üçün yalvarırdı. 

Birdən Fantina gözlərini açdı, onu gördü və gülümsəyərək tamamilə sakit soruĢdu: 

– Bəs Kozetta? 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Fantina xoĢbəxtdir. 

 

Fantina heyrətini və ya sevincini bildirən heç bir hərəkət etmədi; o özü bir sevinc mücəssəməsi 

idi. Sadəcə verdiyi ―Bəs Kozetta?‖ sualı elə dərin bir inamla, elə bir sakitliklə verilmiĢdi, 

təĢviĢdən və Ģübhədən elə azad idi ki, cənab Madlen nə cavab verəcəyini bilmədi. O isə sözünə 

davam edərək: 

– Mən indi burada olduğunuzu bilirdim, – dedi, – Mən yatmıĢdım. Lakin sizi görürdüm. Çoxdan 

sizi görürəm. Bütün gecə gözlərim sizi izləyirdi. Sizi bir Ģəfəq bürümüĢdü, ətrafınızda mələklər 

uçurdu. 

Cənab Madlen gözlərini qaldırıb Ġsanın təsvirinə baxdı. 

Fantina yenə davam edərək: 

– Lakin deyin görüm, Kozetta haradadır? – dedi. – Nə üçün onu gətirən kimi mənim qucağıma 

qoymadınız ki, oyanan kimi onu yanımda görüm? 

Cənab Madlen Ģüursuz olaraq ona nə isə cavab verdi, lakin nə demiĢ olduğunu sonralar nə qədər 

düĢündüsə xatırlamadı. 

XoĢbəxtlikdən, bu halda doktor otağa girdi. Onu xəbərdar etmiĢdilər. O tam vaxtında cənab 

Madlenin köməyinə çatdı. 

– Quzum, sakit olun, – dedi. – Qızınız buradadır. 

Fantinanın gözləri parlayaraq, üzünə Ģəfəq saldı. O, mehriban və atəĢin bir yalvarıĢla əllərini 

sinəsində birləĢdirdi. 

– Ah, yalvarıram, onu yanıma gətirin! – deyə çığırdı. 

Ananın müəssir xülyası! Onun üçün Kozetta hələ də əldə gəzdirilən körpə idi. 

Doktor: 

---

– Bir az səbr edin, – dedi – hələ olmaz. Ġsitməniz hələ qurtarmamıĢdır. Qızınızla görüĢməniz sizi 

həyəcanlandırar, bu isə sizə zərərdir. Sağalın, sonra. 

Fantina səbirsizliklə onun sözünü kəsərək: 

– Axı mən tamam sağalmıĢam, – dedi. – Mən lap sağlamam. Bu doktor nə qədər axmaqdır! 

EĢidirsinizmi? Mən öz uĢağımı görmək istəyirəm, vəssalam! 

Doktor: 

– Görürsünüzmü, nə qədər həyəcan içindəsiniz! – dedi. – Sakit olmayınca, qızınızla görüĢməyə 

icazə verməyəcəyəm. UĢağı görmək kifayət deyil, siz onun üçün yaĢamalısınız. Nə vaxt ki, ağıllı 

oldunuz, qızınızı mən özüm yanınıza gətirərəm. 

Yazıq ana baĢını aĢağı saldı. 

– BağıĢlayın, cənab doktor! – dedi. – Çox xahiĢ edirəm, məni bağıĢlayın! Əvvəllər mən bu cür 

danıĢmazdım, lakin baĢıma o qədər müsibətlər gəlib ki, artıq nə danıĢdığımı bilmirəm. Əlbəttə, 

siz qorxursunuz ki, mən yenə xəstələnəm; sözünüzə qulaq asacağam, gözləyəcəyəm, lakin sizi 

inandırıram ki, qızımla görüĢmək mənə heç bir zərər yetirməzdi. Dünən axĢamdan o, gözlərimin 

önündə durur. Bilirsinizmi nə var? Ġndi onu yanıma gətirsəydiniz, onunla yavaĢ-yavaĢ 

danıĢardım. UĢağımı görmək istəməyim təəccüblümüdür? Axı onu yanıma gətirmək üçün 

Monfermeylə xüsusi adam göndərilib. Mən acıqlanmıram, tezliklə xoĢbəxt olacağımı bilirəm. 

Bütün gecəni nə isə ağ Ģeylər və mənə gülümsəyən insanlar görmüĢəm. Cənab doktor nə zaman 

istəsə, Kozettamı yanıma gətirəcək deyilmi? Hərarətim yoxdur, mən axı sağalmıĢam. Hiss 

edirəm ki, xəstəliyim qurtarıb, lakin özümü elə aparacağam ki, elə bil, xəstəyəm, buradakı 

bacılara xoĢ gəlmək üçün heç yerimdən tərpənməyəcəyəm. Mənim sakit olduğumu gördükdə, 

deyərlər ki, indi uĢağını ona vermək olar. 

Cənab Madlen çarpayının yanındakı stulda oturdu. Fantina ona doğru çevrildi, görünürdü ki, o, 

var qüvvəsi ilə sakit görünməyə və ―ağıllı qız olmağa‖ çalıĢır – bu onun ən sevimli bir sözü idi, – 

o çalıĢır ki, hamı onun sakit olduğunu görsün və Kozettanı onun yanına gətirməyə icazə 

versinlər. Lakin o nə qədər çalıĢırdısa, yenə də cənab Madlenə minlərcə sual verməkdən özünü 

saxlaya bilmirdi. 

– Yolda əziyyət çəkmədiniz ki, cənab mer? Ah, nə qədər mərhəmətlisiniz, qızımı gətirməkdə nə 

qədər yaxĢı iĢ görmüsünüz! Bircə deyin görüm, o salamatdırmı? Yolda özünü yaxĢımı hiss 

edirdi? Heyhat! O məni tanımayacaqdır. Yazıq körpəm, o bu neçə vaxtda məni unutmuĢdur. 

UĢaqlar balaca quĢlar kimidir, tez unudurlar. Bu gün bir Ģey görürlər, sabah baĢqa bir Ģey, 

gördüklərini də unudurlar. Barı paltarı təmizdirmi? Bu Tenardyelər onu yaxĢımı saxlayırdılar? 

YaxĢımı yedirdirdilər? Ah, bilsəydiniz yoxsulluq günlərimdə bütün bu sualları özümə verəndə nə 

qədər əzab çəkirdim! Ġndi bunlar keçib gedib. Mən çox Ģadam. Ah, mən onu nə qədər görmək 

istəyirəm! Qızımı bəyəndinizmi, cənab mer? Gözəl qızdır, deyilmi? Dilicanda üĢümədiniz ki? 

Onu bir dəqiqəliyə yanıma gətirsəydiniz! Sonra yenə aparardınız. Siz axı buranın sahibisiniz. 

Cənab Madlen onun əlindən tutaraq: 

– Kozetta gözəl qızdır, – dedi. – Kozetta sağ və salamatdır, tezliklə onu görəcəksiniz, lakin 

sakitləĢin. Siz çox tez-tez danıĢırsınız, həm də əllərinizi yorğanın altından çıxarırsınız, ona görə 

də öskürürsünüz. 

Doğrudan da, Fantina kəlməbaĢı xırıltılı öskürəkdən boğulurdu. 

Fantina etiraz etmədi, o, ətrafdakılarda özünə qarĢı yaratmaq istədiyi etimadı öz danıĢığı ilə 

pozduğundan qorxdu və baĢqa Ģeylərdən danıĢmağa baĢladı. 

– Monfermeyl gözəl yerdir, deyilmi? Yayda oraya gəzməyə gedirlər. Tenardye necədir, iĢləri nə 

haldadır? O yerlərə gəlib-gedən çox az olur. Onun karvansarası tamamilə bir meyxanaya 

bənzəyir. 

Cənab Madlen Fantinanın əlini buraxmadan təĢviĢlə onun üzünə baxırdı, onun bu qadına nə isə 

bir Ģey deməyə gəldiyi, indi isə fikrindən döndüyü hiss olunurdu. Doktor xəstəni ziyarət etdikdən 

sonra getmiĢ və indi xəstənin yanında cənab Madlen ilə Ģəfqət bacısı qalmıĢdı. 

BaĢlanan sükut içərisində birdən Fantinanın səsi gəldi: 

– Mən onun səsini eĢidirəm. Aman Allah, mən onun səsini eĢidirəm! 

Fantina əlini uzadaraq hamını sükut etməyə çağırdı və nəfəs belə almadan qulaq asmağa baĢladı. 

---

Həyətdə bir uĢaq oynayırdı bu, qapıçı arvadın, yaxud fəhlələrdən birinin qızı idi. Faciəli 

hadisələrin əsrarəngiz oyununda belə təsadüflər çox olur, sanki, onların da burada özünəməxsus 

bir rolu var. Qızcığaz isinmək üçün atılıb-düĢür, qaçır, gülür və ucadan oxuyurdu. Heyhat! Bəzən 

uĢaq oyunları insan qəlbinin çox incə tellərinə toxunur! Fantinanın da eĢitdiyi bu uĢağın oxuması 

idi. 

– Oh! – deyə o çığırdı. – Bu mənim Kozettamdır! Mən onun səsini tanıyıram! 

UĢağın səsi birdən kəsildi, o yox oldu. Fantina bir müddət yenə bu səsi eĢitmək ümidilə qulaq 

asdı, sonra qaĢqabağını salladı və cənab Madlen onun pıçıltı ilə bu sözləri dediyini eĢitdi: ―Bu 

doktor gör nə qədər pis adamdır ki, qızımı görməyə qoymur! Bu adamın üzündən belə kin 

yağır!‖. 

Lakin o yenə fərəhli fikirlərə daldı. BaĢını yastığa qoyaraq öz-özünə danıĢırdı: ―Ah, biz nə qədər 

xoĢbəxt olacağıq! Əvvəla, bizim balaca bir bağçamız olacaq! Cənab Madlen bunu mənə vəd 

etmiĢdir. Qızcığazım hər zaman bağçada oynayacaqdır. O, yəqin, artıq əlifbanı bilir. Mən ona 

oxumaq öyrədəcəyəm. Kozetta çəməndə kəpənək dalınca qaçacaq, mən də onu seyr edəcəyəm. 

Sonra o, kilsəyə dualanmağa gedəcəkdir. Ah, yaxĢı yadıma düĢdü! Bəs o, ilk dəfə dualanmaq 

üçün kilsəyə nə zaman gedəcəkdir?‖. 

Fantina barmaqlarını saymağa baĢladı. 

– Bir, iki, üç, dörd... Ġndi onun yeddi yaĢı var. Demək, beĢ ildən sonra, o baĢına ağ vual salacaq, 

ayağına tor corab geyəcək, balaca bir qadına oxĢayacaqdır. Ah, mərhəmətli bacım, siz hələ 

bilmirsiniz, mən nə qədər axmağam – görün mən nəyi fikirləĢirəm, qızımın kilsəyə getməyini! 

Fantına güldü. 

Cənab Madlen Fantinanın əlini buraxmıĢdı. Gözlərini endirərək, dərin fikirlər içində, küləyin 

səsinə qulaq asan kimi bu sözlərə qulaq asırdı. Birdən Fantina susdu, cənab Madlen ixtiyarsız 

gözlərini qaldırdı. Fantinanın görünüĢü onu qorxutdu. 

O artıq danıĢmırdı, nəfəs almırdı, o bir qədər yerindən qalxmıĢdı, yaxası açılmıĢ köynəyin 

altından arıq çiyni görünürdü, bir az əvvəl sevincdən iĢıqlanan üzü indi meyit rəngi almıĢ və 

kiçilmiĢdi. DəhĢətdən böyümüĢ gözləri ilə sanki, otağın bir bucağında duran qorxunc bir Ģeyə 

diqqətlə baxırdı. 

Cənab Madlen: 

– Aman ya rəbbi! – deyə çığırdı. – Sizə nə oldu, Fantina? 

Fantina cavab vermədi, o, baxdığı Ģeydən gözlərini ayırmırdı. Əli ilə cənab Madlenin çiyninə 

toxunaraq geriyə baxmasını iĢarə etdi. 

Cənab Madlen dönüb baxarkən Javeri gördü. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Javer sevinir. 

 

Vaqe olan hadisə budur. 

Cənab Madlen Arrasdakı məhkəmə salonundan çıxanda gecə saat birin yarısı idi. Dilican 

Arrasdan hərəkət etməyə hazırlaĢan zaman o, mehmanxanaya qayıtmıĢdı. Oxucu, yəqin, 

xatırlayır ki, o, özü üçün dilicanda yer saxlatdırmıĢdı. Səhər saat altıya yaxın o, Monreyl-sür-Mer 

Ģəhərinə çatdı. O, hər Ģeydən əvvəl, Lafitə yazdığı məktubu poçtla göndərdi, sonra Fantinanı 

görmək üçün xəstəxanaya getdi. 

Cənab Madlen Arrasda məhkəmə salonundan çıxdıqdan sonra, bu hadisə qarĢısında baĢını itirən 

prokuror müavini özünü toplayaraq bir nitq söylədi. Bu nitqində o, Monreyl-sür-Mer Ģəhərinin 

meri kimi hörmətli bir adamın ağlını itirdiyi üçün səmimi bir təəssüf izhar etdi və müttəhimin 

müqəssirliyinə olan inamının bu qəribə hadisədən heç də sarsılmadığını və əlbəttə, bütün bu 

Ģeylərin gələcəkdə aydınlaĢacağını, hələlik isə hakimlərin baĢladığı iĢin davam etdirilməsini rica 

etdi və dedi ki, Ģübhəsiz həqiqi Jan Valjan olan müttəhim ġanmatyenin məhkum edilməsini tələb 

edir. Prokuror müavininin israrı camaatın və hakimlərin rəyinə tamamilə zidd idi. Müdafiəçi çox 

asanlıqla prokuror müavininin sözlərini rədd edərək, cənab Madlenin – yəni həqiqi Jan Valjanın 

---

– söylədikləri sayəsində bütün iĢin dəyiĢdiyini və hakimlərin qarĢısında duran adamın tamamilə 

günahsız olduğunu isbat edə bildi. Buradan o, məhkəmə səhvləri və sairə haqqında bir neçə, təzə 

olmasa da, ümumi cümlələr söylədi, məhkəmə sədri son sözündə vəkilin rəyi ilə Ģərik oldu. 

Hakimlər bir neçə dəqiqə müĢavirə etdikdən sonra, ġanmatyeyə bəraət qazandırdılar. 

Lakin prokuror müavininə, hər halda, bir Jan Valjan lazım idi, ġanmatye əlindən çıxdıqdan sonra 

o, Madlendən yapıĢdı. 

ġanmatye azad edilən kimi prokuror müavini məhkəmə sədri ilə birlikdə müĢavirə otağına 

çəkildilər. Onlar yeni müttəhimə aid, Monreyl-sür-Mer Ģəhərinin cənab merinə aid və onu 

tutmaq zərurətinə aid məsələni müzakirə etdilər. Bu ―aidlər‖ kolleksiyası prokuror müavininin 

qələminə məxsusdur və onun baĢ prokurora yazmıĢ olduğu rəsmi məruzədə qeyd edilmiĢdir. 

Məhkəmə sədri artıq sakit olmuĢdu və o qədər də etiraz etmədi, necə olsa, ədalət məhkəməsi öz 

iĢini görməli idi. Həm də açıq demək lazımdır, məhkəmə sədri kinli və heç də axmaq adam 

olmamaqla bərabər, sadiq, hətta fanatikcəsinə royalist idi və Monreyl-sür-Mer Ģəhəri rəisinin 

Kann hadisəsindən bəhs edərkən Buonaparte deyil, imperator deməsi ona acıq gəlmiĢdi. 

Beləliklə, həbsə almaq əmri hazırlandı. Prokuror müavini əmri, bir atlı vasitəsilə Monreylə 

göndərdi. Əmri aparan adama tapĢırıldı ki, bütün gecəni çaparaq yol getsin və əmri polis 

müfəttiĢi Javerə versin. 

Məlum olduğu kimi, Javer məhkəmədə Ģahidliyini qurtardıqdan sonra dərhal Monreylə 

qayıtmıĢdı. 

O yenicə durmuĢdu ki, həbs haqqında qərarı, dustağı Arrasa gətirmək əmrini aldı. 

Əmri gətirən adam da polis agentlərindən idi və bir-iki sözlə Arrasda baĢ verən hadisəni Javerə 

anlatdı. Prokuror müavini tərəfindən imza edilmiĢ həbs əmri belə yazılmıĢdı: ―Polis müfəttiĢi 

Javerə – filan vaxtda məhkəmə iclasında sabiq katorqalı Jan Valjan olduğu məhkəməyə aydın 

olan Monreyl-sür-Mer Ģəhərinin meri cənab Madleni tutmaq sizə əmr edilir‖. 

Javer xəstəxana qapısından içəri girəndə kənar bir adam onu görsə idi, zahiri görünüĢündən onun 

daxilində nələr olduğunu heç vaxt bilməz və onda qeyri-adi bir Ģey görməzdi. 

Javer soyuq, sakit, ciddi idi. Ağ saçları gicgahlarında səliqə ilə sığallanmıĢdı. O, adəti üzrə 

tələsmədən pilləkəndən qalxdı. Lakin onu daha yaxından tanıyan bir adam bu dəqiqədə onun 

üzündəki ifadəyə diqqət yetirsəydi, ruhunun dərinliyinə qədər titrədi. Dəri yaxalığının düymələri 

dalda olmaq əvəzinə sol qulağının altında idi. Bu hadisə Javerin fövqəladə bir həyəcan 

keçirdiyinə dəlalət edirdi. 

Javer mükəmməl təbiətli bir adamdı, nə vəzifələrində, nə də paltarında ən kiçik bir intizamsızlığa 

belə yol verməzdi, canilərlə olduqca ciddi və paltarının düymələrinə qarĢı olduqca diqqətli idi. 

Odur ki, yaxalığı əyri düymələnmiĢdisə, demək, Javerin qəlbində elə bir tufan vardı ki, bunu 

ancaq daxili bir zəlzələ adlandırmaq olardı. O, yaxın polis idarəsindən beĢ nəfər əsgər və kapralı 

götürərək birbaĢa xəstəxanaya gəldi, əsgərləri xəstəxananın həyətində qoydu, özü isə içəriyə 

girərək, Fantinanın yatdığı otağın ona göstərilməsini xahiĢ etdi, qapıçı qadın cənab Madlenin 

yanına silahlı adamların gəlməsinə öyrəncəli olduğundan heç bir Ģeydən Ģübhə etməmiĢ və 

xəstənin olduğu otağın qapısını göstərmiĢdi. 

 

Javer Fantinanın yatdığı otağın qapısına çatdıqda xəstə baxıcılarına, bir də casuslara məxsus bir 

ehtiyatla qapını açaraq içəri girdi. 

Daha doğrusu, içəri girmədi, qapını yarı açaraq Ģlyapasını çıxarmadan sol əlini düymələnmiĢ 

sürtukunun cibinə soxaraq durdu. Hər zaman daĢıdığı böyük əl ağacının qurğuĢunlu baĢı 

qoltuğundan görünürdü. 

O, bir neçə dəqiqə bu vəziyyətdə durdu. Onu kimsə görmürdü, birdən Fantina gözlərini qaldırıb 

onu gördü, cənab Madlenə iĢarə etdi və o dönərək Javeri gördü. 

Cənab Madlenin gözləri Javerin gözləri ilə qarĢılaĢan dəqiqədə Javer dəhĢətli görkəm aldı. O, 

yerindən tərpənmədən, bir addım belə atmadan, hərəkətsiz dayanıb baxırdı. Bəzən insanın heç 

bir hissi sevinc qədər dəhĢət törədə bilmir. 

Bu üz, öz günahkarını yenə ələ keçirmiĢ olan iblisin üzü idi. Jan Valjanın, artıq onun pəncəsində 

olduğunu yəqin etməsi Javerin qəlbində qaynaĢan bütün hissləri aĢkara çıxarmıĢdı. Bulanıq 

---

suyun dibindəki bütün lil üzə çıxmıĢdı. Az qala izi itirməsindən və bir neçə dəqiqəyə ġanmatyeni 

baĢqasına oxĢatmasından əmələ gəlmiĢ alçalma hissi yox olmuĢ və həqiqəti əvvəldən duyması və 

onun yanılmayan casusluq hissinin aldadılmağa uzun müddət müqavimət göstərməsindən doğan 

bir iftixara çevrilmiĢdi. Javer sevinirdi və onun amiranə duruĢu bunu aydın göstərirdi. 

Müvəffəqiyyətdə nə eybəcərlik varsa, hamısı onun ensiz alnında parlaq bir Ģəkildə əks olunurdu. 

Özündən razı olan insanın sifətindəki bütün dəhĢətli ifadələr burada bütün çılpaqlığı ilə təzahür 

edirdi. 

Javer bu anda özünü göyün yeddinci qatında hiss edirdi. Aydın bir təsəvvürü olmasa da, mənfəət 

verdiyini və müvəffəqiyyət qazandığını dumanlı və Ģüursuz bir Ģəkildə duyan Javer, artıq 

müqəddəs vəzifəsi pisliyi məhv etməkdən ibarət olan iĢığın, ədalət və həqiqətin bir mücəssəməsi 

idi. Hakimiyyət, sağlam Ģüur, məhkəmə qərarı, qanun ölçüsünə görə vicdan, ictimai cəza, bir 

sözlə, onun göylərinin bütün ulduzları onun arxasında, ətrafında, harda isə çox uzaqda dururdu. 

Javer nizam və intizamı qoruyur, ətrafa qanun ĢimĢəkləri, qanun ildırımları saçır, cəmiyyətin 

intiqamını alır, mütləqiyyətə kömək edirdi. O, sanki, nura bürünür, yüksəlirdi, onun qabiliyyəti 

meydan oxuyurdu, günün günorta çağında, o, yırtıcı bir intiqam mələyinin xariqüladə heyvani 

təbiətini nümayiĢ etdirərək parlaq və vüqarlı halda dayanmıĢdı. Gördüyü iĢin qorxunc kölgəsi 

altında əlində möhkəm tutduğu alovlu ictimai ədalət qılıncı yavaĢ-yavaĢ görünməyə baĢlayırdı. 

XoĢbəxt və qəzəbnak olan Javer çəkmələrinin dabanları ilə cinayətləri, qəbahətləri, üsyankarlığı, 

günahı, cəhənnəmi tapdalayırdı; o, nur saçır, o məhv edir, o gülümsəyirdi və bu dəhĢətli Mikayıl 

mələyin görünüĢündə Ģübhəsiz bir əzəmət vardı. 

Javer dəhĢətli idi, lakin onda heç bir alçaq Ģey yox idi. 

Namus, səmimiyyət, düzlük, inam, vəzifəyə sədaqət kimi xassələr yanlıĢ yola düĢdükləri zaman 

iyrənc ola bilər, lakin burada da onlar öz əhəmiyyətini itirmir, bu xassələr dəhĢət saçan 

zamanlarda belə, insan vicdanına xas olan əzəmət onları tərk etmir. Bu fəzilətlərin yalnız bir 

nöqsanı vardır ki, o da yanlıĢ yola düĢməkdir. Bu təəssübkeĢin rəhmsiz və səmimi sevinci nə 

qədər amansız olsa da, məĢum, lakin hörmət tələb edən bir növ nur saçar. Javer, özü belə dərk 

etmədən, öz hüdudsuz sevincində, hər bir özündən çıxmıĢ cahil kimi acınacaqlı idi. Və heç bir 

Ģey bu üz kimi bu qədər bağrı yaran və dəhĢətli təsir bağıĢlaya bilməzdi, bu üzdə, demək cayizsə, 

xeyrin bütün çirkinliyi əks olunmuĢdu. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Qanuni hökumət öz hüququnu bərpa edir. 

 

Fantina, cənab mer tərəfindən bu qorxunc adamın pəncəsindən qurtarıldığı gündən bəri Javeri 

görməmiĢdi. Qızın xəstə beyni heç bir Ģeyi araĢdırmağa qabil deyildisə də, bununla bərabər 

Javerin onun dalınca gəldiyinə bir an belə Ģübhə etmədi. O, bu dəhĢətli adamı görməyə tab 

gətirmədi: taqətdən düĢdüyünü hiss edib, əlləri ilə üzünü örtdü və təĢviĢdən üzülərək çığırdı: 

– Cənab Madlen, məni qurtarın! 

Jan Valjan – biz artıq onu bu adla çağıracağıq – ayağa durdu, ən mülayim və ən sakit bir səslə 

Fantinaya: 

– Qorxmayın, – dedi, – o, sizin dalınızca gəlməmiĢdir. 

Sonra Javerə tərəf dönərək: 

– Mən sizin nə üçün gəldiyinizi bilirəm, – dedi. 

Javer cavab verdi: 

– Tez ol! Gedək! 

Bu üç qısa sözün deyildiyi ahəngdə nə isə bir vəhĢilik, yırtıcılıq duyulurdu. Javer ―Tez ol! 

Gedək‖ demədi, o üç sözü birləĢdirərək ―tezolgedək!‖ dedi. Bu sözlərin tələffüzünü heç bir imla 

qaydası ifadə edə bilməzdi, bu artıq insan nitqi deyildi, bu vəhĢi bir heyvanın nərəsi idi. 

Bu dəfə Javer öz qaydasını bir qədər pozdu, o öz gəliĢinin məqsədini izah etmədi, həbs etmək 

əmrini belə oxumadı. Onun üçün Jan Valjan – bir növ düĢmən, əsrarəngiz bir adam, ələ 

keçməyən müəmmalı bir mübariz idi. BeĢ il idi ki, o, bu adamı təqib edir, lakin yıxa bilmirdi. Bu 

---

həbs iĢin baĢlanğıcı deyil, sonu idi. Odur ki, Javer sadəcə ―Tez ol! Gedək!‖ sözləri ilə 

kifayətləndi. 

Bu sözləri söylərkən o, yerindən belə tərpənmədi, bir addım belə atmadı, yalnız çəngəl kimi öz 

zavallı qurbanlarına sancılan və özünə doğru çəkmiĢ qorxunc nəzərini Jan Valjana fırlatdı. 

Ġki ay bundan əvvəl, Fantina da öz üzərində belə bir baxıĢ duymuĢ və bu baxıĢ onun iliyinə qədər 

iĢləmiĢdi. 

Javer çığıranda Fantina gözlərini açdı. Lakin axı cənab mer burada idi, o nədən qorxmalı idi? 

Javer irəliyə gəlib otağın ortasında dayandı. 

– Ey! Adın nədir! Gedəcəksən ya yox? – dedi. 

Xəstə qadın ətrafına baxdı. Burada Ģəfqət bacısı ilə cənab merdən baĢqa kimsə yox idi. Javer bu 

iyrənc sözləri kimə deyə bilərdi? Yalnız ona. Fantina titrədi. 

Bu zaman o, heç ağla gəlməyən bir Ģey gördü. Ən qarıĢıq və Ģiddətli sayıqlama zamanı belə o, bu 

qədər ağla sığmayan bir Ģeyi görə bilməzdi. 

O, casus Javerin cənab merin yaxasından yapıĢdığını və cənab merin boynunu əydiyini gördü. 

Ona elə gəldi ki, dünya qopur. 

Javer, doğrudan da, Jan Valjanın yaxasından tutmuĢdu. 

Fantina: 

– Cənab mer! – deyə çığırdı. 

Javer bir qəhqəhə ilə, bütün diĢlərini ağardan qorxunc bir qəhqəhə ilə güldü. 

– Burada daha cənab mer, filan yoxdur! 

Jan Valjan redinqotunun yaxasından tutan əli rədd etməyə çalıĢmayaraq: 

– Javer... – dedi. 

Javer onun sözünü kəsərək: 

– Mən sənin üçün cənab polis müfəttiĢiyəm, – dedi. 

Jan Valjan sözünə davam edərək: 

– Cənab, – dedi. – Sizə təklikdə bir neçə söz deməliyəm. 

Javer: 

– Ucadan danıĢ, ucadan! – dedi. – Mənimlə pıçıldaĢmaq olmaz! 

Jan Valjan səsini alçaldaraq davam etdi: 

– Mənim sizdən bir xahiĢim var... 

– Ucadan danıĢ, deyirəm sənə! 

– Lakin deyəcəyim sözləri yalnız siz eĢitməlisiniz... 

– Mənə nə! Mən qulaq asmaq istəmirəm. 

Jan Valjan üzünü Javerə çevirdi, tələsik və yavaĢca dedi: 

– Mənə üç gün möhlət verin. Yalnız üç gün! Gedib bu zavallı qadının uĢağını buraya gətirim! Nə 

qədər pul lazım olsa verərəm! Ġstəsəniz mənimlə bərabər gedə bilərsiniz. 

– Sən mənimlə zarafat edirsən – deyə Javer çığırdı. – Vallah mən səni axmaq hesab eləmirdim. 

Məndən üç gün möhlət istəyirsən ki, qaçasan, özü də deyirsən ki, bu fahiĢənin uĢağı üçün 

gedəcəksən! Ha-ha-ha! YaxĢı, çox yaxĢı! 

Fantina birdən titrəyərək: 

– UĢağımın dalınca! – deyə bağırdı, – siz mənim uĢağımı gedib gətirmək istəyirsiniz? Demək, o, 

burada deyil? Bacı, cavab verin, hanı mənim Kozettam, uĢağımı mənə verin! Cənab mer! Cənab 

Madlen! 

Javer hiddətlə ayağını yerə vurdu. 

– Bu da bu yandan baĢladı! Səsini kəsəcəksənmi, həyasız! Bu nə qəribə məmləkətdir ki, 

katorqalılar hökumət vəzifələrindədir, fahiĢələrə isə qrafinyalar kimi qulluq edirlər! Xeyr a! Ġndi 

iĢlər dəyiĢəcək. Yetər! Artıq yetər! 

O, dik-dik Fantinaya baxdı və yenə Jan Valjanın yaxasından, boyunbağısından və köynəyinin 

boğazından yapıĢaraq dedi: 

– Sənə dedim ki, burada nə cənab mer, nə də cənab Madlendir. Burada duran məĢhur bir oğru və 

cani, katorqalı Jan Valjandır! Budur, əlimlə tutmuĢam və buraxmayacağam! Vəssalam. 

---

Fantina birdən yerindən qalxaraq zəif qollarına söykəndi, Jan Valjana, Javerə, Ģəfqət bacısına 

baxdı. Bir söz demək istəyirmiĢ kimi ağzını açdı, lakin sinəsindən boğuq bir xırıltı çıxdı, diĢləri 

Ģaqqıltı ilə bir-birinə dəydi, o, boğulan adamlar kimi dəhĢət içində havadan yapıĢmaq istəyirmiĢ 

kimi əllərini irəliyə uzatdı və taqətsiz bir halda yastıq üzərinə yıxıldı. BaĢı çarpayının dəmirinə 

dəydi və sinəsinə doğru əyildi, ağzı açıq qaldı, gözləri bir nöqtəyə dikilərək söndü. Fantina öldü. 

Jan Valjan əlini yaxasından yapıĢmıĢ olan Javerin əli üzərinə qoydu, uĢağın əlini açan kimi onu 

çox asanlıqla açdı, sonra Javerə dönərək: 

– Siz bu qadını öldürdünüz, – dedi. 

Javer hiddətlə: 

– Bəsdir! – deyə bağırdı. – Mən buraya sənin nəsihətlərini dinləməyə gəlməmiĢəm. Onsuz da 

iĢim keçər! KeĢikçilər aĢağıda gözləyir. Dalımca gəl, yoxsa əmr edərəm, səni buxovlayarlar! 

Otağın bir bucağında laxlamıĢ köhnə dəmir çarpayı vardı, gecələr xəstənin yanında qalmaq lazım 

gəldikdə, Ģəfqət bacıları bu çarpayıda yatardılar. Jan Valjan bu çarpayıya yanaĢdı, bir anda 

asanlıqla çarpayının onsuz da laxlayan baĢ dəmirini qopartdı, qüvvətli əlləri ilə ondan bir çubuq 

çəkib çıxartdı və Javerə baxdı. Javer qapıya doğru geri çəkildi. 

Jan Valjan dəmir parçasını əlində tutaraq yavaĢ-yavaĢ Fantinanın yatdığı çarpayıya doğru getdi, 

çarpayıya yanaĢaraq, dönüb Javerə baxdı və güclə eĢidiləcək səslə dedi: 

– Bu dəqiqədə mənə mane olmağınızı məsləhət görmürəm. 

Javer titrədi – bu, Ģübhəsizdi. 

Əvvəlcə aĢağıya düĢərək əsgərləri çağırmaq fikrinə gəldi, lakin Jan Valjan bundan istifadə 

edərək qaça bilərdi. Buna görə qapının yanında dayandı, ağacını əlində sıxaraq, gözlərini Jan 

Valjandan ayırmadan qapıya söykəndi. 

Jan Valjan çarpayının baĢ tərəfinə dirsəkləndi, baĢını əlinə söykəyərək hərəkətsiz uzanmıĢ 

Fantinaya baxmağa baĢladı. O, fikir dəryasına qərq olaraq, dünyada hər Ģeyi unutmuĢ kimi uzun 

müddət bu cür dinməz durub baxdı. Onun üzü və duruĢu yalnız hədsiz bir mərhəmət ifadə edirdi. 

Bir neçə dəqiqə bu cür dalğın dayandıqdan sonra, o Fantinaya tərəf əyildi və ona nə isə 

pıçıldamağa baĢladı. O, Fantinaya nə dedi? Qanunun məhkum etdiyi bir adam ölmüĢ bir qadına 

nə deyə bilərdi? Onun dediyi sözlər nə idi? Yer üzündə bu sözləri heç kim eĢitmədi. Görəsən, 

ölən qadın bu sözləri eĢitdimi? Bəzi təsirli xəyallar var ki, onlarda ən ülvi həqiqətlər gizlidir. 

Yalnız bir Ģey Ģübhəsiz idi: bu hadisənin yeganə Ģahidi olan Simplisiya bacı, sonralar belə nağıl 

edirdi ki, guya, Jan Valjan Fantinanın qulağına nə isə pıçıldadığı zaman, qızın solğun 

dodaqlarında məsum bir təbəssüm göründü və məzarın sirri önündə duyulan heyrətlə dolu 

dumanlanmıĢ gözlərində bir iĢıq yandı. 

Jan Valjan iki əli ilə Fantinanın baĢını tutdu, bir ana öz uĢağını yatıran kimi, onu rahatca yastığın 

üzərinə qoydu, köynəyinin bağlarını bağladı, saçlarını ləçəyinin altına yığdı. Sonra onun 

gözlərini örtdü. 

Fantinanın üzünə bu anda, sanki, qəribə bir nur saçıldı. Ölüm – əbədi iĢıqlığa keçmək deməkdir. 

Fantinanın əli çarpayıdan sallanmıĢdı. Jan Valjan bu əlin önündə diz çökdü yavaĢca onu qaldırdı 

və öpdü. Sonra ayağa duraraq, Javerə tərəf dönərək: 

– Ġndi sizin ixtiyarınızdayam! – dedi. 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Ölüyə münasib məzar. 

 

Javer Jan Valjanı Ģəhər həbsxanasına apardı. 

Cənab Madlenin həbsə alınması Monreyl-sür-Mer Ģəhərində böyük bir təsir buraxdı. Daha 

doğrusu, misli görünməmiĢ bir çaxnaĢma törətdi. Təəssüflə etiraf etməliyik ki, ―bu adam keçmiĢ 

katorqalıdır‖ sözlərini eĢidərək hamı ondan üz döndərdi. Ġki saat keçmədi ki, onun etdiyi bütün 

yaxĢılıqlar yaddan çıxdı: indi o yalnız ―katorqalı‖ idi. ġəhərdə səhərdən axĢama qədər bu cür 

söhbətlər eĢidilirdi. 

– Hələ bilmirsiniz? Bu, möhləti qurtarmıĢ bir katorqalıdır. – Kim? – Bizim mer. – Necə, cənab 

Madlenmi? – Bəli. – Yox, ola bilməz! – Adı da heç Madlen deyilmiĢ, onun nə isə qorxunc bir adı 

var – Bejanmı, Bojanmı, yoxsa Bujanmı? – Aman ya rəbbi! – Onu tutmuĢlar. – TutmuĢlar?! – 

---

Bəli, Ģəhər həbsxanasına salmıĢlar, sonra da sürgün edəcəklər. – Sürgünmü edəcəklər? Haraya 

sürəcəklər? – Onu keçmiĢ illərdə böyük yolda qarət etdiyi üçün dairə məhkəməsində mühakimə 

edəcəklər. – Gördünüzmü? Mən deyən oldu. O, həddindən artıq rəhmli, həddindən artıq yaxĢı 

adamdı, lap Ģitini çıxardırdı. Ordeni qəbul eləmədi, pullarını ona-buna paylayırdı. Mən bu 

adamın Ģübhəli olduğunu həmiĢə düĢünürdüm. 

Xüsusilə ―salonlar‖dakı hiddət çox Ģiddətli idi. 

―Ağ bayraq‖ qəzetinin abunəçisi olan xanımlardan biri, dilindən mənası çox dərin olan bir söz 

qaçırmıĢdı: 

– Mən buna heç təəssüf etmirəm. Bu – bonapartistlərə yaxĢı dərs oldu! 

Bu surətlə Monreyl Ģəhərində bir zaman cənab Madlen adlanan mif dağılıb getdi. Bütün Ģəhərdə 

onu yaddan çıxarmayan yalnız iki-üç adam idi. Onun evində xidmət edən qapıçı qadın da bu 

adamlar sırasında idi. 

Həmin günün axĢamı hələ qorxudan özünə gəlməmiĢ bu qarı kədərli fikirlərə dalaraq öz otağında 

oturmuĢdu. Fabrik səhərdən bağlı idi, qapılar qapanmıĢdı, küçədə kimsə görünmürdü. Evdə iki 

rahibədən – Perepetuya bacı ilə Simplisiya bacıdan baĢqa kimsə yox idi, onlar da Fantinanın 

cənazəsi yanında oturmuĢdular. 

Cənab Madlenin, adətən, evə qayıtdığı vaxta yaxın vəfalı qadın tamamilə Ģüursuz olaraq 

yerindən qalxdı, cənab Madlenin otağının açarını yeĢikdən çıxardı və onun həmiĢə pilləkənlə 

yuxarıya, öz otağına qalxanda götürdüyü Ģamdanı götürdü, açarı cənab Madlenin öz adəti üzrə 

asdığı mıxdan asdı və Ģamdanın yanında qoydu, sanki, ev yiyəsini gözləyirdi. Bütün bu iĢləri 

gördükdən sonra, yenə öz yerində oturub, fikrə daldı. Zavallı qarı nə etdiyini özü də 

düĢünmürdü. 

Ancaq iki saat keçdikdən sonra fikirdən ayılıb nə etdiyini düĢündükdə: ―Aman, ya rəbbi! – dedi. 

– Bir iĢə bax! Mən isə onun açarını mıxdan asdım‖. 

Bu anda otağın pəncərəsi açıldı, bir əl uzanaraq açarla Ģamdanı götürdü və mum Ģamını masanın 

üstündə yanan piy Ģamının odu ilə yandırdı. 

Qapıçı qadın gözlərini qaldırdı və heyrətindən donub qaldı, bağırmaq istədi, lakin özünü saxladı. 

Qadın bu əli, bu barmaqları, bu redinqot qolunu tanıdı. 

Bu, cənab Madlen idi. 

Bir neçə saniyə qarı bir söz belə deyə bilmədi, daha sonralar ―ürəyinin qopduğunu‖ söyləyirdi. 

Nəhayət, yavaĢ bir səslə: 

– Aman Allah, – dedi, – Cənab mer, sizsinizmi? Mən isə elə bilirdim ki, siz... 

Sözünü deyib qurtarmadı, çünki sözünün sonu əvvəlinə nisbətən hörmətsiz idi. Onun üçün Jan 

Valjan hələ yenə də cənab mer idi. 

Jan Valjan qapıçı qadının fikrini tamamladı: 

– ...Həbsxanadasınız! – dedi. – Bəli, mən həbsxanada idim. Pəncərənin dəmir Ģəbəkəsini qırdım, 

damdan enərək buraya gəldim. Ġndi mən öz otağıma gedirəm, siz isə Simplisiya bacını buraya 

çağırın! O, yəqin, zavallı qadının cənazəsi yanındadır. 

Qoca qarı dərhal onun əmrinə itaət etdi. 

O, qarıya bir söz demədisə də, bu qarının onu özündən daha yaxĢı qoruyacağına əmin idi. 

Jan Valjanın darvazanı açmadan həyətə necə girə bildiyi məlum olmadı. Onun yanında ikinci bir 

açarı olurdu ki, bununla o yan qapını açardı, lakin üstünü axtardıqları zaman bu açarı ondan 

almalı idilər. Məsələnin bu cəhətini kimsə izah edə bilmədi. 

O, otağına gedən pilləkənlə yuxarıya qalxdı. 

Pilləkənin baĢına çatdıqda Ģamdanı axırıncı pillədə qoydu, yavaĢca qapını açdı, qaranlıqda 

pəncərəni tapdı, pəncərənin özünü və içəri qapaqlarını bağladı, sonra qayıdıb Ģamı götürdü, yenə 

içəri girdi. 

Bu ehtiyat bihudə deyildi, pəncərə küçədən görünürdü və diqqəti cəlb edə bilərdi. 

O, otağa göz gəzdirdi, masaya, stula, üç gündən bəri əl dəyilməmiĢ çarpayıya baxdı. Üç gün 

bundan əvvəl əmələ gətirmiĢ olduğu intizamsızlıqdan bir əsər belə görmədi. Qapıçı qadın otağı 

―təmizləmiĢdi‖ və ocağın külündən onun əl ağacının iki dəmir ucluğunu və qırx suluq qaralmıĢ 

bir pulu götürüb, səliqə ilə masanın üstünə düzmüĢdü. 

---

O bir vərəq kağız çıxarıb bu sözləri yazdı: ―Ağacımın hər iki ucluğu və Balaca Jervedən 

oğurlamıĢ olduğum qırx suluq pul bunlardır, bu xüsusda mən məhkəmədə danıĢmıĢdım‖. Ġçəriyə 

girən adamın gözlərinə dərhal çarpsın deyə, dəmir parçalarını və gümüĢ pulu kağızın üstünə 

qoydu. Sonra Ģkafdan köhnə köynəyini çıxarıb cırdı, ondan bir neçə parça düzəltdi, gümüĢ 

Ģamdanları bunlara bükdü. Bütün bu iĢləri tələsmədən və sakit bir halda görürdü. Yepiskopun 

Ģamdanlarını bağlarkən, ağzına bir tikə qara çörək atıb çeynəyirdi. Bu çörəyi, ehtimal ki, qaçanda 

həbsxanadan götürmüĢdü. Bunun həbsxana çörəyi olduğu bir az sonra axtarıĢ zamanı 

döĢəmədəki qırıntılardan məlum olmuĢdu. 

Otağın qapısı yavaĢcadan iki dəfə döyüldü. 

O: 

– Buyurun! – dedi. 

Simplisiya bacı girdi. Qadının solğun üzündə göz yaĢları görünürdü. Əlində tutduğu Ģam 

titrəyirdi. Taleyin amansız zərbələrində bir xüsusiyyət var: biz nə qədər kamil və ya nə qədər 

bərk ürəkli olsaq da, bu zərbələr yenə də mənliyimizin dərinliklərindən insan təbiətini zahirə 

çıxarır. Bugünkü sarsıntılar rahibəni yenə qadına çevirmiĢdi. Simplisiya bacı bütün günü 

ağlamıĢdı və indi bütün bədəni titrəyirdi. 

Jan Valjan kağız üzərində bir neçə sətir yazıb Simplisiya bacıya verərək: 

– Bacı, – dedi, – bu kağızı bizim keĢiĢə verərsiniz. 

Kağız açıq idi. Qadın ona ötəri nəzər saldı. Jan Valjan: 

– Oxuya bilərsiniz! – dedi. 

Qadın oxudu: 

―Cənab keĢiĢ, rica edirəm ki, burada qoyduğum Ģeylərə sərəncam çəkəsiniz. XahiĢ edirəm, 

mənim iĢimlə əlaqədar olan məhkəmə xərclərini ödəyəsiniz və bu gün vəfat edən qadını dəfn 

edəsiniz. Qalan pul yoxsullara paylanmalıdır‖. 

Qadın bir söz demək istədi, lakin həyəcanlı olduğundan əvvəlcə danıĢa bilmədi. Nəhayət, özünü 

toplayaraq: 

– Cənab mer bir daha o zavallı qadını görmək istəmirmi? – dedi. 

– Yox, – deyə, o cavab verdi, – məni axtarırlar, məni onun otağında həbs edə bilərlər, bu da 

ölünün rahatlığını pozar. 

Jan Valjan bu sözləri deyib qurtarmamıĢdı ki, pilləkəndə böyük bir gurultu qopdu. Bir neçə 

adamın ağır addımları eĢidildi, qapıçı qadın kəskin bir səslə çığırdı: 

– Cənab, and olsun Allaha, burada kimsə yoxdur, dünəndən bəri buraya kimsə gəlməmiĢdir, mən 

bütün günü qapının ağzında olmuĢam! 

Bir kiĢi səsi ona cavab verərək: 

– Lakin otaqda iĢıq var, – dedi. 

Onlar Javerin səsini tanıdılar. 

Otağın quruluĢu elə idi ki, qapı açılanda bucağı örtürdü. Jan Valjan Ģamı söndürüb bu bucaqda 

dayandı. 

Simplisiya bacı masanın yanında diz çökdü. 

Qapı açıldı. 

Javer girdi. 

Koridordan bir neçə adamın pıçıltısı gəlirdi. Qapıçı qadın onları nəyə isə inandırmağa çalıĢırdı. 

Rahibə gözlərini qaldırmırdı. O, ibadət edirdi. Onun buxarı üstünə qoyduğu Ģam yanırdı. 

Javer rahibəni gördü və çaĢqın halda qapıda dayandı. 

Biz xatırlamalıyıq ki, Javerin mahiyyəti, əsası, onun ən təbii xassəsi hər bir hakimiyyətə qarĢı 

dərin bir hörmət bəsləməkdən ibarət idi. O, bütöv xasiyyətli adam idi. Heç bir etiraza və 

məhdudluğa yol verməzdi. Və, əlbəttə, kilsə hakimiyyəti onun üçün hər Ģeydən yüksək idi o, 

dindar bir adam idi, dini qaydalara riayət edərdi və hər Ģeydə olduğu kimi, bu iĢdə də pedant idi. 

Onun nəzərində keĢiĢ yalnız bir ruh, rahibə isə günahsız bir məxluq idi. Onlar qalın bir divar 

arxasında yaĢayan ruhlar idi və bu divarın yeganə qapısı ancaq bizim günahlarla dolu dünyamıza 

həqiqəti buraxmaq üçün açılırdı. 

Rahibəni görəndə Javer ixtiyarsız geri çəkildi. 

---

Lakin onda baĢqa bir qüvvə vardı ki, o da vəzifə hissi idi. Bu hiss ona irəli getməyi əmr edirdi. O 

getməməyə və rahibəyə sual verməyə cəsarət etdi. 

Simplisiya bacı ömründə heç yalan danıĢmazdı. Javer bunu bilirdi və məhz buna görə ona xüsusi 

bir hörmət bəsləyirdi. 

– Bacı, – dedi – otaqda yalqızsınızmı? 

Bu müdhiĢ bir dəqiqə idi, yazıq qapıçı qadın bihuĢ olmaq dərəcəsinə gəlmiĢdi. 

Rahibə gözlərini qaldıraraq dedi: 

– Bəli. 

Javer sözünə davam edərək: 

– Çox israr etdiyim üçün bağıĢlayın, demək, siz burada bu gün axĢam bir adam görməmisiniz? O 

adam qaçıb, biz onu axtarırıq. Siz Jan Valjan adlı adamı görmədinizmi? 

Rahibə cavab verdi: 

– Yox. 

O, yalan dedi. Ġki dəfə dalbadal, tərəddüd etmədən, özünü qurban verən adam kimi sürətlə yalan 

demiĢdi. 

Javer: 

– BağıĢlayın, – dedi və hörmətlə təzim edərək otaqdan çıxdı. 

Ey müqəddəs qız! Neçə illərdən bəridir ki, sən bu dünyada yoxsan, sən artıq çoxdan əbədiyyət və 

nur səltənətində öz bakirə bacılarınla və mələk qardaĢlarınla birləĢmisən. Sənin bu yalanını 

behiĢtdə bağıĢlarlar! 

Rahibənin sözləri Javer üçün o qədər inandırıcı idi ki, o, hətta qəribə bir Ģeyi görmədi, masanın 

üstündə indicə söndürülmüĢ olan və hələ də tüstülənən ikinci bir Ģam dururdu. 

Bir saat sonra bir adam ağacların arasından və qalın duman içərisindən ehtiyatla keçərək sürətlə 

Monreyl-sür-Mer Ģəhərindən çıxıb Parisə doğru uzaqlaĢırdı. Bu adam Jan Valjan idi. Yolda ona 

rast gələn iki arabaçı onun əlində bir boğça apardığını və özünün də köynək geymiĢ olduğunu 

söyləyirdilər. Bu köynəyi o haradan almıĢdı? Məlum deyildi. Lakin bir neçə gün bundan qabaq 

xəstəxanada qoca bir fəhlə ölmüĢdü, bu fəhlənin yalnız bir köynəyi qalmıĢdı. Bəlkə də, bu həmin 

köynək idi? 

Fantina haqqında bir söz daha. 

Hamımızın ümumi bir anamız vardır ki, o da qara torpaqdır. Fantinanı həmin anaya qaytardılar. 

KeĢiĢ belə hesab edirdi ki, Jan Valjanın yoxsullar üçün ayırdığı pulların mümkün dərəcədə çox 

hissəsini saxlamaqda yaxĢı iĢ görmüĢdü – kim bilir, bəlkə, o, doğrudan da, yaxĢı iĢ görmüĢdü. 

Hər halda, bu məsələ kimə aid idi? Yalnız bir katorqalıya və bir fahiĢəyə. Bax, buna görə də 

keĢiĢ Fantinanın dəfn iĢini sadələĢdirmiĢ və ən zəruri olan bir Ģeylə, yəni ümumi bir qəbirlə 

kifayətlənmiĢdi. 

Beləliklə, Fantinanı qəbiristanlığın hər kəsə məxsus olan və heç kəsə məxsus olmayan bir 

guĢəsində basdırdılar. Burada, adətən, pulsuz dəfn edirlər və burada yoxsullardan bir iz belə 

qalmır. XoĢbəxtlikdən, insan ruhunun harada olduğunu Allah yaxĢı bilir. Fantinanı kimin olduğu 

məlum olmayan sümüklərin arasında basdırdılar, o burada məzar zülmətinə çökdü, onun külü 

baĢqalarının külünə qarıĢdı. Onu ümumi məzara atdılar. Fantinanın məzarı da onun yatağı kimi 

idi. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠl. 

Nivel yolunda nələrə təsadüf etmək olar. 

 

Bu əhvalatı nağıl edən yolçu keçən il, yəni 1866-cı ilin günəĢli bir yaz səhərində Niveldən 

gələrək, La-Kulpə doğru gedirdi. O, ətrafında ağaclar əkilmiĢ və nəhəng dalğalar kimi gah 

enərək, gah da qalxaraq təpələrin üzəri ilə gedən Ģose ilə piyada yeriyirdi. O, Lilua və Bua-

Senyer-Ġsaakı keçdi. Qərbdə Brenl-Allönün üzü aĢağı çevrilmiĢ vazaya bənzəyən Ģiferli zəng 

---

qülləsi görünürdü. Təpə üzərindəki ağaclıq və yolun döngəsində, qurdların deĢik-deĢik etdiyi, 

üzərində ―4 №-li köhnə qarovulxana‖ sözləri yazılmıĢ olan dar ağacına bənzər bir Ģeyin yanında 

yerləĢən və önündə ―Dörd külək mehmanxanası. EĢabonun xüsusi mehmanxanası‖ lövhəsi 

asılmıĢ meyxana artıq arxada qalmıĢdı. 

Bir çərək lyö daha getdikdən sonra, yolçu kiçik bir dərəyə endi, Ģose yolunun tağı altından bu 

dərəyə çay axırdı. Yolun bir tərəfində olan və bu dərəni canlandıran bir az seyrək, lakin yamyaĢıl 

ağaclar o biri tərəfdə, çəmənliklərdə də bitir və zərif bir intizamsızlıqla Bren-l’Allö tərəfə uzanıb 

gedirdi. 

Sağda, yolun kənarında bir karvansara, onun darvazası qabağında dördtəkərli bir araba, maya 

sarmaĢığı üçün hazırlanmıĢ bir dəstə çubuq, kotan, yaĢıl çəpərin yanında bir yığın çırpı, 

dördkünc çalada buğlanan əhəng, içərisində küləĢ arakəsmələr olan köhnə, açıq mərəyə 

söykənmiĢ nərdivan görünürdü. Gənc bir qız tarlada alaq çəkirdi, külək, çox ehtimal ki, kilsə 

bayramı münasibətilə veriləcək yarmarka ta- maĢası olacağını xəbər verən iri sarı afiĢanı 

yellədirdi. Karvansaranın arxasında, içində bir dəstə ördək çimən gölməçənin yanında kolluğa 

tərəf çox pis döĢənmiĢ bir yol gedirdi. Yolçu da bu yol tərəfə yönəldi. 

BaĢında əlvan kərpiclərdən qayrılmıĢ itiuclu bir üçbucaq görünən, on beĢinci əsrə məxsus 

hasarın yanından, təxminən, yüz addım keçdikdən sonra, yolçu tağlı böyük daĢ bir darvazaya 

yaxınlaĢdı. Tağları üzərində düz köndələn bir tir olan bu darvaza XIV Lüdovikin sərt üslubunda 

tikilmiĢdi, yan tərəflərində iki yastı medalyon görünürdü. Darvaza üzərində eyni üslubda tikilmiĢ 

bina yüksəlirdi. Fasada perpendikulyar olan divar lap darvazaya yaxınlaĢır, düzbucaq təĢkil 

edirdi. Darvazanın qabağındakı talada torpağa batmıĢ üç malanın diĢləri arasında cürbəcür bahar 

çiçəkləri bitmiĢdi. Darvaza bağlı idi. O, iki köhnə tayla bağlanırdı və üstündən pas basmıĢ bir 

çəkic asılmıĢdı. 

GünəĢ parlaq iĢıq saçırdı, ağacların budaqları küləyin tərpətdiyi yarpaqlardan artıq, sanki, 

yuvalardan gələn incə bir xıĢıltı ilə yavaĢ-yavaĢ yırğalanırdı. AĢiq olduğu görünən cəsur, balaca 

bir quĢcuğaz geniĢ budaqlı bir ağacın yarpaqları arasında Ģən-Ģən ötürdü. 

Yolçu əyildi və aĢağıda, darvazanın sağ dayaq daĢının sol tərəfində kürənin içinə bənzəyən xeyli 

geniĢ dəyirmi bir çökək gördü. Bu anda darvaza açıldı və bir kəndli qadın çıxdı. 

O, yolçunu görərək onun nəyə baxdığını dərhal anladı və: 

– Buraya fransız mərmisi dəymiĢdir, – dedi. – Bir qədər yuxarıda isə, qapıda mismarın yanındakı 

deĢik – çarpana izidir, lakin o, ağacı deĢib keçə bilməmiĢdir. 

Yolçu soruĢdu: 

– Bu yerin adı nədir? 

Kəndli qadın cavab verdi: 

– Huqomon. 

Yolçu baĢını qaldırdı, bir neçə addım atdı və çəpərdən o yana baxdı. Üfüqdə ağaclar arasından 

bir təpə və bu təpənin də üzərində uzaqdan Ģirə bənzəyən bir Ģey görünürdü. 

Yolçu Vaterloo yanındakı döyüĢ meydanında idi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Huqomon. 

 

Huqomon – Napoleon adlanan böyük Avropa odunçusunun Vaterlooda ilk müqavimətə, ilk əks-

hücuma rast gəldiyi məĢum yerdir. Huqomon – onun baltasının kəsə bilmədiyi ilk budaq idi. 

KeçmiĢdə burada bir qəsr vardı – indi isə ancaq bir ferma var. QədimĢünaslar üçün Huqomon – 

―Hüqomon‖ deməkdir. Bu qəsr sir de Somerel Hüqo tərəfindən tikdirilmiĢdir. Bu, həmin 

Hüqodur ki, Vil’e abbatlığının altıncı kapellan idarəsinə qiymətli hədiyyə vermiĢdi. 

Yolçu darvazanı itələdi və dirsəyi ilə tağın altındakı köhnə minik arabasına toxunaraq, həyətə 

daxil oldu. 

Ġç həyətdə onun heyrətinə səbəb olan ilk Ģey on altıncı əsr üslubunda tikilmiĢ və bütün ətrafı 

uçduğu üçün tağa bənzəyən bir darvaza idi. Xərabələrin əksəriyyətlə əzəmətli bir mənzərəsi var. 

---

Tağın yanındakı divarda IV Henrix zamanından qalma baĢqa bir darvaza vardı ki, bu darvazanın 

arasından meyvə bağının ağacları görünürdü. Darvazanın yanında peyin çalası, toxa və kürəklər, 

bir neçə əl arabası, qabaq divarı tava daĢdan olan dəmir çarxlı bir köhnə su quyusu, oynaqlayan 

bir dayça, quyruğunu yelpazə kimi açmıĢ bir hind toyuğu, balaca zəng qülləsi olan bir 

ibadətxananın divarına budaqları ilə kölgə salan çiçəkləmiĢ bir armud ağacı vardı – bu, 

Napoleonun fəth etmək həsrətində olduğu həyət idi. Əgər Napoleon bu həyəti tuta bilsəydi, bəlkə 

də, yer üzünün bu guĢəsi sayəsində, o, bütün dünyaya hakim olardı. Burada toyuqlar dimdikləri 

ilə torpağı eĢələyirlər. Ağzını açaraq diĢlərini göstərən yekə bir itin xırıltısı eĢidilir, indi o, 

ingilisləri əvəz edir. 

Ġngilislər burada, doğrudan da, heyrətə layiq idilər. Kukun dörd qvardiya rotası burada bütöv bir 

ordunun dəhĢətli bir hücumuna yeddi saat müqavimət göstərə bilmiĢdi. 

Horizontal planda çəkilmiĢ bütün tikintilər və hasarlı sahələrlə birlikdə təsvir edilmiĢ Huqomon 

bucağı kəsik qeyri-düzgün bir düzbucaqlıdan ibarətdir. Cənub darvazaları da həmin bu bucaqda, 

divarın yanındadır ki, həmin divardan hücum edənlərə düzünə güllə atmaq mümkündür. 

Huqomonda iki darvaza var: biri cənub tərəfdə qəsrin darvazası, o biri isə – Ģimal tərəfdə 

fermanın darvazasıdır. Napoleon Huqomona qarĢı qardaĢı Jeromu göndərmiĢdi: Gilyemino, Fua 

və BaĢlünün diviziyaları burada bir-birilə toqquĢmuĢdu. Reylin, demək olar ki, bütün korpusu 

burada döyüĢə giriĢmiĢ və məhv olmuĢdu, Kellerman isə bütün mərmi ehtiyatını bu qəhrəman 

divara sərf etmiĢdi. Bodüenin dəstəsi yalnız böyük bir çətinliklə Ģimal tərəfdən Huqomona daxil 

ola bilmiĢdi. Suanın briqadası isə cənub tərəfdən buraya keçmiĢdisə də, Huqomonu zəbt edə 

bilməmiĢdi. 

Fermanın tikintiləri həyəti cənub tərəfdən əhatə edir. Fransızların dağıtdığı Ģimal darvazasının 

bir hissəsi divardan yapıĢıb asılı qalmıĢdı. Bu, köndələn qoyulan iki tirə mıxlanmıĢ dörd taxtadan 

ibarətdir, bunların da üzərində hücum zamanı vurulan zədələr aĢkar görünür. 

Həyətin dal tərəfində yarıaçıq Ģimal darvazası görünür. Onun bir tayını fransızlar vurub 

salmıĢdılar, darvazanın tayı yenə də sallanır və ona taxtadan yamaq vurulmuĢdur. Darvaza 

həyətin Ģimal tərəfindəki daĢ bünövrəli kərpic divardadır. Bu, bütün fermalarda təsadüf edilən 

dördkünc bir darvazadır, o, yonulmamıĢ taxtadan qayrılan iki geniĢ taydan ibarətdir. Darvazanın 

arxasında çəmənlik uzanır. Bu keçidi ələ keçirmək üçün Ģiddətli bir vuruĢma olmuĢdu. 

Darvazanın çərçivəsində hələ də qanlı əl izlərini görmək mümkündür. Bodüen həmin bu yerdə 

öldürülmüĢdü. 

VuruĢma tufanı hələ indiyə qədər bu həyətdə hiss olunmaqdadır, onun dəhĢəti burada əks 

olunmuĢdur, əlbəyaxa döyüĢün qızğınlığı bütün Ģiddəti ilə burada mühafizə edilmiĢdir: biri 

yaĢayır, o biri ölür, elə bil, bunlar yalnız dünən olmuĢdur. Divarlar uçulur, daĢlar düĢür, 

yarpaqlar inləyir, açılan dəliklər yaraya bənzəyir, sallanaraq titrəyən ağaclar, sanki, buradan 

qaçmağa çalıĢır. 

1815-ci ildə bu həyətdə indikindən daha çox tikinti vardı. Sonralar uçurulmuĢ tikintilər o zaman 

burada çıxıntılar, bucaqlar, kəskin dönüĢlər əmələ gətirirdi. 

Ġngilislər orada möhkəm yerləĢmiĢdi, fransızlar oraya soxula bildilərsə də, qala bilmədilər. Kiçik 

ibadətxana ilə yanaĢı bir binanın uçulmuĢ, daha doğrusu, dağılmıĢ bir tərəfi qalmıĢdı: Hüqonun 

qəsrindən qalan ancaq bu idi. Qəsr bir qala, ibadətxana isə bir barıt anbarı xidmətini görmüĢdü. 

Burada fransızlarla ingilislər bir-birini qırırdılar. Hər tərəfdən – divarların arxasından, 

taxtapuĢların ardından, zirzəmilərdən, bacalardan, pəncərələrdən, divarlardakı bütün dəliklərdən 

gülləyə basılan fransızlar faĢin gətirib, divarlara və insanlara od vurmuĢdular. Karteçə yanğınla 

cavab verilmiĢdi. 

Qəsrin uçmuĢ hissəsindən, dəmir Ģəbəkəli pəncərələrin arasından, kərpicdən tikilmiĢ əsas binanın 

xarabaya çevrilmiĢ otaqlarının qalıqları görünürdü; ingilis qvardiyası bu otaqlarda yerləĢmiĢdi. 

AĢağı mərtəbədən baĢlayaraq damın özünə qədər uçmuĢ olan dolama pilləkən sınıq bir seyvanın 

içinə bənzəyirdi. Bu pilləkən iki mərtəbədən keçirdi. Pilləkəndə mühasirəyə alınmıĢ və yuxarı 

çəkilməyə məcbur olan ingilislər aĢağı pillələri uçurmuĢdular. Bir-biri üstə atılmıĢ bu göyümtül 

enli daĢ pillələr ətrafı basmıĢ gicitkən içində indi də durur. Ona qədər pillə hələ divarda 

qalmıĢdır, aĢağıdakı pillənin üzərində üçbaĢlı bir əsa nəqĢ edilmiĢdi. Bu pillələr öz yerlərində 

---

möhkəm durur. Pilləkənin qalan hissəsi isə diĢsiz ağıza bənzəyir. Buradaca iki ağac yüksəlir. 

Ağacın biri qurumuĢ, o birinin isə kökü zədələnmiĢdi, bununla belə hər il yaz baĢlayınca o 

yaĢıllaĢır. O, 1815-ci ildən sonra pilləkənlərin arasından göyərməyə baĢlamıĢdı. 

Qırğın ibadətxanada olmuĢdu. Ġndi ibadətxanada yenə sakitlikdir, lakin onun çox qəribə 

görünüĢü vardır. O qanlı qırğından sonra burada ibadət keçirilmir. Lakin mehrab salamatdır. 

Taxtadan qayrılmıĢ bu kobud mehrabı yonulmamıĢ daĢ qoymasına söykəmiĢdilər. Əhənglə 

ağardılmıĢ dörd divar, mehrabın qarĢısında bir qapı, iki kiçik dəyirmi pəncərə, qapının üstündə 

ağacdan Ġsanın dara çəkilməsi təsviri, onun üstündə ot çəngəsi ilə örtülmüĢ dördkünc bir baca, 

yerdə, bir bucaqda isə sınıq və köhnə bir pəncərə çərçivəsi – ibadətxana dediyimiz Ģey bunlardan 

ibarət idi. Mehrabın yanında ağacdan qayrılmıĢ və on beĢinci əsrə aid Müqəddəs Ana heykəli 

mıxlanmıĢdı. Çarpanaq balaca Ġsanın baĢını qoparmıĢdı. Ġbadətxananı bir müddət tutmağa 

müvəffəq olan, lakin sonra yenə buradan qovulan fransızlar çəkilərkən ibadətxananı 

yandırmıĢdılar. Alov köhnə tikintini bürümüĢ, qızğın bir ocağa döndərmiĢdi. Qapı yanmıĢ, 

döĢəmə yanmıĢ, yalnız taxtadan qayrılmıĢ Ġsanın surəti yanmamıĢdı. Alov Ġsanın ayaqlarını 

yandırıb qapqara kömürə döndərmiĢ, lakin bundan o yana getməmiĢdi. Yerli əhalinin dediyinə 

görə, bu bir möcüzə idi. BaĢı kəsilən körpə Ġsanın taleyi nisbətən uğursuz oldu. 

Bütün divarlar yazı ilə doludur. Ġsanın ayaqları altında ―Henquines‖1 yazılmıĢdı: bir az aĢağıda 

isə: ―Conde de Rio Maior marques de y Marques Almaqo (Nabana)‖2 sözlərini oxumaq olardı. 

Burada yanında qəzəb ifadə edən nida iĢarələri qoyulmuĢ fransız adları da görünürdü. 1849-cu 

ildə divarları ağartdılar, çünki burada millətlər bir-birinə söyüĢ söyürdülər. 

Bu ibadətxananın qapısı yanında əli baltalı bir cənazə tapılmıĢdı. Bu, podporuçik Leqronun 

cənazəsi idi. 

Ġbadətxanadan çıxanda sağ tərəfdə bir su quyusu görünür. Bu həyətdə iki su quyusu var. Öz-

özünə sual verirsən: niyə bu quyunun vedrəsi və çarxı yoxdur? Ona görə ki, daha bu quyudan su 

çəkmirlər. Nə üçün ondan daha su çəkmirlər? Çünki quyunun içi skeletlərlə doludur. 

Bu quyudan ən sonuncu olaraq su çəkən adam Kilyom van Kilsom adlı bir kəndli olmuĢdur. O, 

Huqomonda yaĢayır və qəsrdə bağbanlıq edirdi. 1815-ci il iyunun 18-də onun ailəsi qaçıb 

meĢədə gizlənmiĢdi. 

Vile abbatlığını əhatə edən meĢə bir çox günlər və gecələr qaçıb dağılmıĢ əhalini gizlətmiĢdi. 

Ġndi belə o zaman qalın kolluqların arasında gizlənən insanların miskin məskənləri olan yerləri 

göstərən yanmıĢ köhnə kötüklər Ģəklində aydın izlərə təsadüf etmək mümkündür. 

Huqomonda qalan Gilyom van Kilsom ―qəsri qorumaq‖ məqsədilə, zirzəmidə gizlənmiĢdi. 

Ġngilislər onu tapıb sığındığı yerdən bayıra çıxarmıĢ və qılıncın qını ilə əziĢdirdikdən sonra 

qorxmuĢ bu biçarəni özlərinə qulluq etməyə məcbur etmiĢdilər. Ürəkləri susuzluqdan yandığı 

üçün, Gilyom bu quyudan su çəkməli və onlara içməli su gətirməli idi. Bir çoxları üçün bu su 

ömürlərində son dəfə içdikləri su olmuĢdu. Ölümə məhkum olan bu qədər insanın su götürdüyü 

bu quyu da məhv olmalı idi. 

DöyüĢ qurtardıqdan sonra cənazələri basdırmağa çox tələsirdilər. Ölümün özünə məxsus bir 

adəti var: qələbəni hiddətləndirmək üçün, Ģöhrət dalınca xəstəliklər göndərir. Yatalaq zəfərin 

zəruri bir əlavəsidir. Quyu dərin olduğundan onu məzara çevirdilər. Quyunun içinə 300 meyit 

atdılar. Ola bilsin ki, bu iĢi çox tələsik görmüĢdülər. Doğrudandamı bunların hamısı ölü idi? 

Rəvayətə görə, ölü olmayanlar da varmıĢ. Belə deyirlər ki, dəfndən sonrakı gecə quyunun 

içindən köməyə çağıran zəif insan səsləri eĢidilirmiĢ. 

Bu su quyusu həyətin ortasında xüsusi bir yerdə yerləĢmiĢdi. Yarısı daĢdan və yarısı kərpicdən 

tikilmiĢ üç divar su quyusunu üç tərəfdən əhatə edir. Divarlar Ģirma kimi durur və dördkünc 

bürcə bənzəyir. Quyunun bir tərəfi açıqdır, suyu da həmiĢə bu tərəfdən çəkirdilər. Dal tərəfdəki 

divarda biçimsiz dəyirmi pəncərəyə bənzər bir dəlik vardı, onu, yəqin ki, partlayıcı mərmi əmələ 

gətirmiĢdir. Bir zamanlar bürcün damı varmıĢ, indi isə ondan ancaq bir neçə dirək qalmıĢdı. Sağ 

divarın dəmir dayaqları xaça bənzəyir. Əyilib baxanda, kərpic quyunun zülmətindən baĢqa bir 

Ģey görünmür. Quyunun ətrafındakı divarların ayağında gicitkən bitmiĢdi. 

Belçikada, adətən, su quyularının qabaq divarını təĢkil edən mavi rəngli tava daĢı tirlə bənd 

edilmiĢ və iri skelet sümüklərinə oxĢayan beĢ-altı biçimsiz, düyünlü və əyri-üyrü taxta parçası ilə 

---

əvəz edilmiĢdi. Artıq nə vedrə var, nə zəncir, nə də su çarxı, yalnız suyu axıtmaq üçün qayrılan 

daĢ bir novça qalmıĢdır ki, yağıĢ suyu bu novçaya yığılır. Arabir qonĢuluqdakı ağaclıqlardan bir 

quĢcuğaz uçub gəlir və bu novçadan su içərək, yenə geriyə dönür. 

Bu xarabalar arasında fermadan baĢqa yaĢayıĢ evi yoxdur. Evin qapısı həyətə çıxır. Qotik 

üslubda qayrılmıĢ qəĢəng bir qapı kilidinin yanında çəpinə olaraq üçyarpaq Ģəklində dəmir qapı 

dəstəyi vurulmuĢdu. Hannoverli leytenant Vilda fermada gizlənmək üçün bu dəstəyə əlini 

uzatdığı zaman fransız sapyoru balta ilə onun əlini vurub salmıĢdı. 

Hal-hazırda bu evdə yaĢayan ailə çoxdan ölmüĢ bağban van Kilsomun nəslindəndir. Ağsaçlı bir 

qadın mənə danıĢdı ki, ―Mən bu hadisələrin Ģahidiyəm. O zaman mənim üç yaĢım tamam 

olmuĢdu. Böyük bacım qorxusundan ağlayırdı. Bizi meĢəyə apardılar. Mən anamın qucağında 

idim. YaxĢı eĢitmək üçün hamı qulağını yerə dirəyirdi. Top atıldıqca, mən də: ―bum-bum‖ deyə 

təkrar edirdim‖. 

Həyətin sol tərəfindəki darvaza, dediyimiz kimi, meyvə bağına çıxırdı. 

Bu bağın dəhĢətli bir mənzərəsi vardır. 

O, üç hissədən, daha doğrusu, üç pərdəli bir dramadan ibarət idi. Birinci hissəsi – çiçəklik, ikinci 

hissəsi – meyvəlik, üçüncü hissəsi isə – ağaclıq idi. Bağın dörd tərəfi də hasarlı idi: giriĢ tərəfdə 

qəsrin və fermanın tikintiləri, sol tərəfdə çəpər, sağda və arxada divar vardı. Sağ tərəfdəki divar 

kərpicdən, arxadakı divar isə daĢdan idi. Əvvəlcə çiçəkliyə daxil olursan. Meyvəliyə və ağaclığa 

nisbətən o ən aĢağıda yerləĢir, burada qarağat kolları əkilmiĢdi, hər tərəfi alaq otları bürümüĢdü; 

çiçəklik dəyirmi sürahi sütunları olan yonma daĢla hörülmüĢ iri bir terras ilə tamamlanır. Bu – 

Lenotrdan qabaqkı fransız üslubunda düzəlmiĢ bir kübar bağı idi, indi isə bura xarabalıq və 

tikanlıqdı. Sütunların üstündə daĢ mərmilərə bənzəyən Ģarlar vardır. Qırx üçə qədər süvari 

sütunları indiyə kimi durur, qalanları isə otların arasına düĢmüĢdü. Çoxunun üzərində çarpana 

izləri görünməkdədir. Sütunlardan biri isə, zədələndiyinə baxmayaraq, sınıq bir ayaq kimi asılı 

qalmıĢdı. 

Meyvəliyin aĢağı tərəfində olan həmin bu bağçaya birinci piyada alayının altı əsgəri daxil olmuĢ 

və buradan çıxa bilməyərək, öz yuvasında tutulan ayılar kimi mühasirəyə alınmıĢ, iki Hannover 

rotası ilə vuruĢmağa məcbur olmuĢdular. Bu rotaların biri karabinlə silahlanmıĢdı. Hannoverlilər 

həmin sürahi arxasında yerləĢmiĢdilər və yuxarıdan aĢağıya atırdılar. Mərd piyadalar aĢağıdan 

yuxarıya atmağa məcbur olmuĢdular; altı nəfər yüz nəfərə qarĢı vuruĢmuĢ və qarağat kollarından 

baĢqa qorunmaq üçün heç bir Ģey olmadığı halda, on beĢ dəqiqə müqavimət göstərmiĢdilər. 

Bir neçə pillə yuxarı qalxaraq, çiçəklikdən meyvəliyə keçirsən. Burada, bir neçə kvadrat sajanlıq 

bir sahədə, bir saatın ərzində min beĢ yüz nəfər həlak olmuĢdu. Buradakı divarlar, elə bil, indi də 

vuruĢmaq üçün can atırlar. Bu divarlarda ingilislər müxtəlif yüksəkliklərdə otuz səkkiz baca 

açmıĢdılar. Bu bacaları bu gün belə görmək mümkündür. On altıncı bacanın qabaq tərəfində iki 

ingilis məzarı var: bu məzarların üstünə qranit tavalar qoyulmuĢdur. Qala bacaları ancaq cənub 

tərəfdəki divardadır. Əsas hücum da elə bu tərəfdən baĢlamıĢdı. Bayır tərəfdən bu divar baĢdan-

baĢa yaĢıllıqla örtülüdür. Fransızlar hücum edərkən, bu yaĢıl çəpəri hücumla alacaqlarını zənn 

etdikləri halda, divara, maneə və pusquda dayanmıĢ olan ingilis qvardiyasına, hamısı bir vaxtda 

od yağdıran otuz səkkiz topa, mərmi və güllə atəĢinə rast gəlmiĢdilər və Sua briqadası 

darmadağın edilmiĢdi. Vaterloo döyüĢü bu cür baĢlamıĢdı. 

Meyvə bağını tutdular. Pilləkən olmadığından, fransızlar dırnaqları ilə divara dırmaĢırdılar. 

Ağacların altında əlbəyaxa vuruĢma baĢladı. Ətrafda otlar qana boyandı. Nassaunun yeddi yüz 

nəfərdən ibarət batalyonu tamam məhv edildi. QarĢısında Kellermanın iki batareyası dayanan 

divarın bayır tərəfi çarpana ilə dəlik-dəlik edilmiĢdi. 

Lakin hər bir bağ kimi, bu meyvə bağı da yaz gələndə oyanır. Burada da çobanyastığı və 

qaymaqçiçəyi açılmağa baĢlayır. Hündür ot bitir, iĢlək atlar otlayır, ağacların arasından asılmıĢ 

kəndirlərə sərilən paltar buradan keçənləri əyilməyə vadar edir, bu xam yerdən keçəndə ayağın 

tez-tez köstəbək yuvalarına düĢür. Qalın otlar arasında yerə yıxılmıĢ və riĢələri bayıra çıxmıĢ bir 

ağacın yaĢıllaĢan gövdəsi görünür. Mayor Blakman can verərkən, bu ağaca söykənmiĢdi. Əslən 

fransız olan, lakin Nant edikti ləğv edildikdən sonra ailəsi ilə birlikdə Fransadan mühacirət edən 

alman generalı Düpla da yaxınlıqdakı hündür ağacın altında həlak olmuĢdu; küləĢ və gildən sarğı 

---

sarınmıĢ qoca və xəstə alma ağacı lap yaxında budaqlarını sallamıĢdı. Alma ağaclarının 

əksəriyyəti qocalıqdan lap yerə əyilmiĢdi. Bir ağac belə tapılmaz ki, onda tüfəng, yaxud çarpana 

gülləsi qalmamıĢ olsun. Bu bağ quru ağacla doludur. Budaqların arasında qarğalar uçur, 

uzaqlarda balaca bir meĢə görünür, burada çoxlu bənövĢə var. 

Burada Boduen öldürülmüĢ, Fua yaralanmıĢ, burada yanğın, qırğın, döyüĢ olmuĢdu, ingilis, 

fransız və alman qanı bir-birinə qarıĢaraq sel kimi axmıĢdı, burada baĢdan-baĢa meyitlərlə dolu 

su quyusu vardır. Nassau polku və BraunĢveyq polku burada məhv edildi: burada Düpla və 

Blakman öldürüldü, burada ingilis qvardiyasını qırdılar, qırx batalyondan ibarət olan Reyl 

korpusunun iyirmi batalyonu məhv oldu, yalnız Huqomon qəsrinin xarabalarında üç min nəfəri 

qılıncla doğradılar, boğdular, güllələdilər, yandırdılar, bütün bunlar onun üçün idi ki, adi bir 

kəndli bir səyyaha bu sözləri deyə bilsin: ―Cənab, mənə üç frank verin, əgər istəsəniz, mən sizə 

Vaterloo əhvalatını danıĢa bilərəm‖. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

18 iyun 1815-ci il. 

 

Hər bir hekayəçinin geriyə qayıtmağa ixtiyarı var, biz də geriyə, 1815-ci ilə, hətta bu kitabın 

birinci hissəsində söylədiyimiz hadisələrin baĢlandığı vaxtdan bir az əvvəllərə qayıdaq. 

Əgər 1815-ci ilin iyun ayının 17-dən 18-nə keçən gecədə yağıĢ yağmasaydı, Avropanın gələcəyi 

baĢqa cür olardı. Bir neçə damcı su Napoleonun məğlubiyyətinə səbəb oldu. Austerlis 

vuruĢmasının Vaterloo ilə nəticələnməsi üçün qəzavü-qədərə yalnız yüngül bir yağıĢ gərəkmiĢ, 

böyük bir dünyanın qəzaya uğraması üçün, yay fəslinə baxmayaraq, göydən bir qara buludun 

keçməsi kifayətmiĢ... 

Vaterloo döyüĢü ancaq saat on ikinin yarısında baĢlaya bilərdi ki, bu da Blüxerə vaxtında gəlmək 

imkanı verdi. Deyəcəksiniz ki, nə üçün? Ona görə ki, yer islanmıĢdı və topları çəkib gətirmək 

üçün yolların qurumasını gözləmək lazım gəlirdi. 

Napoleon topçu zabiti idi və bunu özü də hiss edirdi. Bu qəribə sərkərdənin bütün varlığı Abukir 

döyüĢü haqqında Direktoriyaya göndərdiyi məruzəsinin bir cümləsindən bilinir: 

―Mərmilərimizdən birisi altı nəfəri öldürmüĢdür‖. Onun bütün hərbi planları top gücünə 

əsaslanırdı. Napoleonun fikrinə görə, qələbə qazanmaq üçün topların hamısını müəyyən yerə 

cəmləĢdirmək lazım idi. O, düĢmən generalının strategiyasına bir qala kimi baxır və bu qalada 

yarıq açırdı. Zəif nöqtələrdə çarpana ilə üstünlük qazanır, döyüĢə giriĢir və bu döyüĢün nəticəsini 

top gücü ilə həll edirdi. Napoleonun dühası – dəqiq tuĢlama dühası deməkdir. DüĢmən səflərini 

dağıtmaq, polkları parçalamaq, sıraları pozmaq, sıx qoĢun kolonnalarını məhv etmək və qovmaq 

– Napoleonun məqsədi bu idi: əzmək, üzmək, daim əzmək – bu iĢi o, hər zaman top mərmisinə 

tapĢırardı. Bu qorxunc bir sistem idi ki, dahiliklə birləĢərək on beĢ ilin ərzində hərb iĢinin bu 

məĢum qəhrəmanını məğlubedilməz etmiĢdi. 

1815-ci il iyun vuruĢmasında o, artilleriyaya xüsusi olaraq ümid bəsləyirdi, çünki onun toplarının 

sayı düĢmən toplarından xeyli çox idi. Vellinqtonun ixtiyarında yalnız yüz əlli top olduğu halda, 

Napoleonun iki yüz qırx topu vardı. 

Təsəvvür edin ki, yer quru olsaydı, artilleriya vaxtında gəlib çıxar və vuruĢma səhər saat altıda 

baĢlanardı. Bu halda o, gündüz saat ikiyə kimi, yəni prussiyalıların gəliĢindən üç saat əvvəl 

qurtarmıĢ olardı. 

VuruĢmanın məğlubiyyətlə nəticələnməsində Napoleonun günahı çoxmudur? Gəminin fəlakətə 

uğramasında sükançını təqsirləndirmək olarmı? 

Bəlkə, bu dövrdə Napoleonun aĢkar cismani zəifliyi onun mənəvi qüvvələrinin zəifləməsi 

nəticəsində daha da ĢiddətlənmiĢdi? Bəlkə də, iyirmi il davam edən müharibədə qılınc da, qın da 

köhnəlmiĢ, ruhu da, bədəni də yorulmuĢdu? Bəlkə, təəssüf ediləcək olsa belə, artıq köhnə 

döyüĢçü sərkərdəyə üstün gəlirdi? Bir sözlə, bəlkə də, bu dahinin günəĢi, bir çox görkəmli 

tarixçilərin zənn etdiyi kimi, artıq sönməkdə idi? Bəlkə də, onun hiddətlənməsi öz acizliyini 

özündən gizlətmək üçün idi? Bəlkə də, o, yaxınlaĢdığını duyduğu xatalı gələcəyi ürəyinə 

---

damdığı üçün tərəddüd etməyə baĢlayırdı? BaĢ komandan üçün qorxulu bir Ģey var ki, o da 

təhlükəni dərk etməməkdir. Bəlkə, o, artıq təhlükəni dərk etmirdi? Bəlkə də, real varlığın böyük 

insanları, bu hərəkət nəhəngləri üçün də elə bir yaĢ dərəcəsi vardır ki, bu zaman onların dühası 

uzaqgörənliyini itirir. Kamil dahilərə qocalıq təsir edə bilməz: Dante, yaxud Mikelancelo üçün 

qocalmaq – böyümək deməkdir, bəlkə, Hannibal və Napoleon üçün qocalmaq sönmək demək 

imiĢ? Bəlkə, Napoleon artıq qələbəni düzgün duymaq qabiliyyətini itirmiĢdi? Bəlkə, o dərəcəyə 

gəlmiĢdi ki, su altında qayalıqlar olduğunu anlaya bilmir, ətrafında tələlər qurulduğunu duya 

bilmir, uçurumun tam kənarında dayandığını görə bilmirdi? Bəlkə, o, fəlakəti qabaqcadan 

duymaq iqtidarını itirmiĢdi? O, vaxtilə bütün Ģöhrət və Ģərəf yollarına bələd olan adam, 

ildırımlardan yaranmıĢ arabasından bir hökmran kimi bu yolları göstərən adam, bəlkə, indi 

gözləri kor olduğundan, öz gurultulu, itaətkar legionlarını uçuruma doğru sürükləyirdi? Bəlkə də, 

o, qırx altı yaĢında ikən ağlını tamamilə itirmiĢdi? Bəlkə də, fələyin çarxını sürən və titanlar 

mislində olan bu Ģəxs sadəcə misilsiz bir baĢıpozuğa çevrilmiĢdi? 

Biz qətiyyən bu fikirdə deyilik. 

Hamının etiraf etdiyinə görə, Napoleonun tərtib etdiyi vuruĢma planı nümunəvi plan idi. Hücum 

edərək düĢmən sıralarını yarmaq, düĢmən qoĢununu iki hissəyə parçalamaq, ingilisləri Qala 

doğru, prussiyalıları isə Tonqra doğru çəkilməyə məcbur etmək, Vellinqtonu Blüxerdən ayırmaq, 

Mon-Sen-Jan yaylasını tutmaq, Brüsseli ələ keçirmək, almanları Reyn çayına, ingilisləri isə 

dənizə tökmək niyyətində idi; bu vuruĢmada o, bütün bu məqsədlərə nail olmalı idi. Bundan 

sonra necə hərəkət etmək lazım gəldiyini gələcək təyin etməli idi. Əlbəttə, bizim məqsədimiz 

burada Vaterloo döyüĢünün tarixini Ģərh etmək deyil, nağıl etdiyimiz faciənin əsas pərdələrindən 

biri bu vuruĢma ilə əlaqədar olsa da, əsas məqsədimiz bu vuruĢmanı təsvir etmək deyildir, həm 

də o, bir nöqteyi-nəzərlə, özü də çox məharətləı Napoleon tərəfindən baĢqa bir nöqteyi-nəzərlə 

bir qafilə tarixçilər tərəfindən təsvir edilmiĢdir. Bizə gəlincə, biz bir-birilə mübahisə etməyi 

tarixçilərə həvalə edirik, özümüz ancaq uzaqdan seyr edən bir tamaĢaçı, dərədən keçərək 

meyitlərlə gübrələnmiĢ bu torpaq üzərində əyilən, hər Ģeyi bilmək istəyən və ola bilsin ki, zahiri 

Ģeyi həqiqi bir Ģey kimi qəbul edən yolçu olaraq qalırıq. Elm naminə biz, Ģübhəsiz, bəzi xəyali 

Ģeylərlə aĢılanmıĢ faktları nəzərə almamaqda haqlı deyilik; bu və ya baĢqa bir görüĢ sisteminə 

bəraət qazandırmaq üçün bizdə nə hərbi təcrübə var, nə də strategiya elminə bələdlik. Biz yalnız 

belə güman edirik ki, Vaterloo müharibəsində hər iki sərkərdənin hərəkətləri bir sıra 

təsadüflərdən asılı idi. Müəmmalı müqəssir, yəni tale məsələsinə gəlincə, biz buna ən sadədil bir 

hakimin – xalqın nəzəri ilə baxırıq. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL 

A 

 

Vaterloo döyüĢünü aydınca təsəvvür etmək istəyənlər yerin üstünə sərilmiĢ nəhəng bir A hərfini 

təsəvvür edə bilərlər. Bu hərfin sol xətti – Nivel yolu, sağ xətti – Jenap yolu, orta xətti isə 

Oendən Bren-l’Allöyə doğru qobudan keçən bir yoldur. A hərfinin üst nöqtəsi – Mon-Sen-

Jandır. Vellinqton burada yerləĢmiĢdi, aĢağı sol nöqtəsi Huqomondur. Reyl və Jerom Bonapart 

da burada durmuĢdular, aĢağı sağ nöqtə – Napoleonun yerləĢdiyi Bel-Alyansdır. Bir azca, 

aĢağıda, orta xəttin A hərfinin sağ xəttini kəsdiyi yerdə Ge-Sent yerləĢmiĢdi. VuruĢmanın 

nəticəsi orta xəttin mərkəzi nöqtəsində həll edilmiĢdi. Sonralar elə həmin bu yerdə imperator 

qvardiyasının yüksək qəhrəmanlıq simvolu olan Ģir heykəli qoyulmuĢdu. 

A hərfinin təpəsində, iki yan və bir orta xəttin arasındakı üçbucaq – Mon-Sen-Jan platosudur. 

VuruĢma bu plato uğrunda mübarizədən ibarət idi. 

Hər iki ordunun cinahları Jenap və Nivel yollarından sağa və sola doğru uzanırdı. Derlon 

Piktokun qarĢısında, Reyl isə Gilin qarĢısında dayanmıĢdı. 

A hərfinin təpəsi arxasında, yəni Mon-Sen-Jan platosu arxasında Suan meĢəsi yerləĢmiĢdir. 

Düzənliyin özünə gəlincə, dərəli-təpəli geniĢ bir sahə təsəvvür edin, burada hər təpə o biri 

üzərində yüksəlir, hamısı birlikdə isə Mon-Sen-Jan platosuna doğru qalxır və meĢəliyə çatır. 

---

DöyüĢ meydanında iki düĢmən ordu – iki pəhləvana bənzər. Onlar bir-birilə əlbəyaxa vuruĢurlar. 

Biri o birini yıxmağa çalıĢır. Hər Ģeydən yapıĢırlar, adi bir kol – bir istinadgah, divar bucağı – bir 

müdafiə mövqeyidir, qoĢunun arxa tərəfini qorumaq üçün lazım olan uçuq bir daxmacığın 

olmaması bütün polku bəzən geriyə çəkilməyə məcbur edir. Vadidə bir çökək, yerin kələ-

kötürlüyü, vaxtında qarĢıya çıxan bir cığır, balaca bir ağaclıq, qobu – xülasə, hər bir Ģey ordu 

deyilən bir divin addımını ləngidə və onun geri çəkilməyinə mane ola bilər. DöyüĢ meydanından 

çəkilmək – məğlub olmaq deməkdir. Buna görə də komandan hər bir ağacları diqqətlə yoxlamalı, 

hər bir balaca təpəciyi belə nəzərdən keçirməlidir. 

Hər iki sərkərdə indi Vaterloo düzü adlanan Mon-Sen-Jan düzünü diqqətlə yoxlamıĢdı. Hələ bir 

il bundan əvvəl Vellinqton böyük bir vuruĢma ola bilər deyə həkimanə bir uzaqgörənliklə bu yeri 

öyrənmiĢdi. Bu yerdə və bu vuruĢmada ən yaxĢı Ģərait Vellinqtonun tərəfində, ən pis Ģərait 

Napoleonun tərəfində idi. Ġngilis ordusu yuxarıda, fransız ordusu isə aĢağıda idi. 

1815-ci ilin 18 iyun səhərində Napoleon at belində, əlində durbin, Rossom təpəsində dayanmıĢdı. 

Burada onu yenidən təsvir etməyə ehtiyac yoxdur. Napoleonun görünüĢü onsuz da çoxdan 

hamıya məlumdur. Brien məktəbinin balaca Ģlyapası altında görünən bu sakit sima, yaĢıl mundir, 

ulduz niĢanının üstünü örtən ağ yaxalar, epoletlərin üstünü örtən redinqot, jiletin altından ucu 

görünən qırmızı orden lentası, sığın dərisindən tikilmiĢ Ģalvar, uclarında N hərfi, tac və qartal 

naxıĢı vurulmuĢ al məxmər bir çul altında dayanmıĢ ağ at, ipək corablar üstündən geyilmiĢ süvari 

botfortu, gümüĢ Ģporlar, Marenqo Ģpaqası, bir sözlə, bəzilərinin pərəstiĢ etdiyi, bəzilərinin isə 

pislədiyi bu sonuncu Sezarın canlı surəti hələ də hamının gözləri qarĢısında durur. 

Uzun illər bu surət Ģərəf və Ģövkət haləsi ilə əhatə olunmuĢdu ki, bu da zehinlərə çökən əfsanəvi 

dumanın bir nəticəsi idi, bir çox qəhrəmanların Ģöhrətinin parıltısından zehnlər dumanlanır və az, 

ya çox bir müddət üçün həqiqət pərdələnir, lakin indi tarixin gediĢi ilə dumanlıqlar çəkilir, 

zehnlərə aydınlıq çökür. 

Tarixin aydınlığı amansız bir Ģeydir. Tarixin qəribə və ilahi bir xüsusiyyəti var: özü nur olduğu 

halda və məhz nur olduğu üçün, indiyə qədər parlaq zənn edilən yerlərə kölgə salmağa baĢlayır. 

Tarix bir Ģəxsi iki müxtəlif kabusa çevirir, biri o birinə hücum edir, ona divan tutur və müstəbid 

bir hökmdarın qorxunc sifətləri bir sərkərdənin cazibədar təsiri ilə qarĢı-qarĢıya gəlir. Xalqlar da 

bunun sayəsində tarixi Ģəxsiyyətlərə daha düzgün və qəti qiymət verə bilirlər. Rüsvay olmuĢ 

Babil Ġskəndərin, zəlil olan Roma – Sezarın, dağıdılmıĢ Beytül müqəddəs Titin Ģöhrətini azaldır. 

Zülmün ömrü zalımın ömründən uzundur. Ölərkən surətində təcəssüm edən zülmətdən baĢqa bir 

Ģey qoymayıb gedənlərə ar olsun! 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

VuruĢmaların Quid obscurum-u1. 

 

Bu vuruĢmanın birinci mərhələsi hamıya yaxĢı məlumdur. VuruĢmanın baĢlanğıcı mütərəddid, 

dumanlı, qeyri-sabit, hər iki ordu üçün təhlükəli idi, lakin fransızlara nisbətən ingilislər üçün 

daha təhlükəli görünürdü. 

Bütün gecə yağıĢ yağırdı. YağıĢ selləri torpağı oyuq-soyuq eləmiĢdi. Vadidəki çökəklərdə su 

yığılıb nohurlar əmələ gəlmiĢdi; bəzi yerlərdə su arabaların oxundan yuxarı qalxırdı, atların 

tapqırlarından palçıqlı su axırdı. Pərakəndə axında hərəkət edən bu arabaların tapdadığı buğda və 

çovdar sünbülləri çökək yerləri doldurmasa və təkərlərin altına yastıq kimi yatmasaydı, hər bir 

hərəkət, xüsusilə Papelot tərəfindəki balaca dərələrdəki hərəkət tamamilə dayanardı. 

VuruĢma gec baĢlamıĢdı. Söylədiyimiz kimi, Napoleon, adətən, bütün artilleriyanı öz əlində 

toplar, döyüĢ meydanının gah bu tərəfini, gah da baĢqa bir tərəfini, sanki, tapançadan niĢan 

alardı. Ġndi də o, atlı batareyaların sürətlə və sərbəst hərəkət edə biləcəyini gözləyirdi. Bunun 

üçün də günəĢin çıxması və yerin quruması lazım gəlirdi. Lakin günəĢ görünmürdü. Austrelisdə 

günəĢ onu baĢqa cür qarĢılamıĢdı! Birinci top atəĢi açıldığı zaman, ingilis generalı Kolvil, saatına 

baxaraq, on ikiyə otuz beĢ dəqiqə iĢləmiĢ olduğunu təyin etmiĢdi. 

---

VuruĢma sol fransız cinahının Huqomona hücumu ilə baĢlandı. Bu hücum imperatorun arzu 

etdiyindən, bəlkə də, daha Ģiddətli idi. Napoleon eyni zamanda Kionun briqadasını Ge-Sent 

üzərinə göndərərək, mərkəzə hücum etməyə baĢladı. Ney isə sağ fransız cinahını arxasında 

Papelotun dayandığı sol ingilis cinahına doğru yeritdi. 

Huqomon üzərinə aparılan hücum bir növ yalançı hücum idi. Napoleonun planına görə, 

Vellinqtonu aldadıb Huqomona sürükləmək, sonra isə sol tərəfə çəkilməyi məcbur etmək lazım 

idi. Dörd ingilis qvardiya rotası və PernonĢe diviziyasının cəsur belçikalıları öz mövqelərində 

möhkəm durmasa idilər və Vellinqton öz qoĢunlarının əsas qüvvələrini buraya çəkib gətirmək 

əvəzinə, kömək üçün yalnız dörd ingilis qvardiya rotasını və bir BraunĢveyq batalyonunu 

göndərməklə kifayətlənməmiĢ olsaydı, Napoleonun planı müvəffəqiyyət qazana bilərdi. 

Sağ fransız cinahının Papelota hücum etməsindən məqsəd ingilislərin sol cinahını əzmək, 

Brüssel yolunu tutmaq, prussiyalıları qabaqlamaq üçün yolu kəsmək, Mon-Sen-Janı tutmaq, 

Vellinqtonu Huqomona, oradan Bren-l Allöyə, oradan da Qala doğru çəkilməyə məcbur etmək 

idi – bundan da aydın plan ola bilməzdi. Bəzi bədbəxt təsadüflər nəzərə alınmazsa, hücum 

müvəffəqiyyətli idi. Papelot tutulmuĢ, Ge-Sent isə hücumla alınmıĢdı. 

Bir təfsilatı qeyd etməliyik. Ġngilis piyada qoĢunlarında, xüsusilə Kemptin briqadasında yenicə 

əsgərliyə gələnlər çox idi. Bu cavan əsgərlər bizim qorxunc piyadalarımıza igidliklə müqavimət 

göstərirdilər. Təcrübənin azlığını cəsarət tamamlayırdı. Onlar bir niĢançı kimi özlərini xüsusilə 

gözəl göstərə bilmiĢdilər. Qismən öz ixtiyarına buraxılmıĢ niĢançı əsgər, demək olar ki, özü-

özlüyündə bir generaldır. Cavan əsgərlər burada fransızlara məxsus bir zirəklik və döyüĢ 

coĢqunluğu göstərmiĢdilər. Cavan piyadalar həvəslə vuruĢurdular. Bu, Vellinqtona xoĢ 

gəlməmiĢdi. 

Ge-Sent alındıqdan sonra vuruĢmanın nəticəsi Ģübhəli oldu. Həmin gün saat on iki ilə dörd 

arasında qaranlıq bir fasilə var, bu vuruĢmanın orta dövrünü müəyyən etmək çətindir, o, 

əlbəyaxa vuruĢmaların qorxunc qarmaqarıĢıqlığını xatırladır. Ətrafı birdən alaqaranlıq bürüyür. 

Duman xəfif bir surətdə dalğalanır, üfüqdə qəribə bir sərab görünür, indi heç təsəvvür edilməyən 

və o zamana məxsus hərbi ləvazimat hissələri, atlıların hündür xəz papaqları, çantaları, döĢlərdə 

çarpazlaĢmıĢ qayıĢlar, qumbara çantası, qusar dolomanları, qatlı uzunboğaz qırmızı çəkmələr, 

burma qaytanlı ağır Ģapkalar, qıpqırmızı ingilis piyadasına qarıĢmıĢ qapqara BraunĢveyq 

piyadası... bu piyadalarda ingilis əsgərlərinin epoletləri əvəzinə qoldibinin ətrafına qoyulmuĢ 

qalın ağ burmalar, mis zolaqları və sarı at qılından cıqqası olan uzunsov dəri kaskalı yüngül 

Hannover süvariləri, dizləri açıq, dama-dama pledli Ģotlandiyalılar, qrenaderlərimizinin ağ 

hündür getrləri görünür, bütün bu görünən Ģeylər strateji qayda ilə düzülmüĢ nizami qoĢunlara 

deyil, bir sıra lövhəyə bənzəyir. Qriboval üçün deyil, Salvator Roza üçün maraqlı ola bilər. 

Hər bir vuruĢmada həmiĢə fırtınaya bənzər bir Ģey var. Quid obscurum quid divinum1 hər bir 

tarixçi bu vuruĢmada ən çox heyrətləndirən bir neçə xüsusiyyəti təsvir edir. Sərkərdələrin 

mülahizələrindən asılı olmayaraq, silahlı kütlələr bir-birilə toqquĢduğu zaman, mütləq ilk 

mülahizələr dəyiĢilir, həm də çox dəyiĢilir. Hər iki sərkərdənin icra olunmağa baĢlamıĢ planları 

bir-birinə qarıĢır, bir-birini təhrif edir. YumĢaq torpaq üzərinə tökülən suyu bəzi yerlərdə yavaĢ, 

bəzi yerlərdə isə sürətlə udduğu kimi, döyüĢ meydanında da bəzi yerlərdə az, baĢqa yerlərdə isə 

çox adam tələf olur. Ona görə çox tələfat verilən yerlərə nəzərdə tutulduğundan daha çox əsgər 

göndərmək lazım gəlir. Bu, qabaqcadan nəzərə alınması mümkün olmayan xərclərdir. 

QoĢunların yerləĢdiyi xətt sap kimi qıvrılır və titrəyir, mənasız yerə qan selləri axır; orduların 

cəbhəsi sarsılır, sıradan çıxarılan, yaxud döyüĢ meydanına atılan polklar körfəzlər və ya burunlar 

əmələ gətirir, bir az əvvəl piyada qoĢunun vuruĢduğu yerdə toplar görünür, topların olduğu yerə 

süvari qoĢun cumur, batalyonlar tüstü kimi birdən görünür, bir az sonra yox olub gedir. Sıralarda 

əmələ gələn boĢluqlar dolur, qara insan dalğaları gah irəliləyir, gah da geri çəkilir. Sanki, bir 

məzar küləyi bu faciəli insan yığınlarını qovur, dağıdır, ĢiĢirdir və yayır. Əlbəyaxa vuruĢma nə 

deməkdir? Ehtizaz. Riyazi planın sabitliyi bütün günü deyil, ancaq bir dəqiqəni ifadə edir. 

VuruĢmanı təsvir etmək üçün fırçaları ilə xaosa hökm edən qüvvətli sənətkarlar lazımdır. 

Rembrandt vuruĢmanı Vandermelendən daha gözəl təsvir edə bilər, çünki günorta çağını düz 

təsvir edən Vandermlen, saat üçə gəlincə, yalan satmağa baĢlayır. Həndəsə aldadır, ancaq qasırğa 

---

doğrusunu deyir. Bu da Folara ixtiyar verir ki, Polibiyə etiraz etsin. Bir də hər zaman elə bir 

dəqiqə gəlib çatır ki, vuruĢma, sanki, cırlaĢmağa baĢlayır, toqquĢmaya keçir, bir çox kiçik 

faktlara parçalanır, yayılır ki, bunlar da, Napoleonun öz ifadəsinə görə ―orduların tarixinə deyil, 

daha doğrusu, polkların tərcümeyi-halına aiddir‖. Belə hallarda tarixçi qısaca ümumi təsvirlə 

kifayətlənə bilər. O,  yalnız vuruĢmanın əsas konturlarını təsvir edə bilər. Qorxunc bir qara bulud 

vardır ki, ona döyüĢ deyirlər. Bu qara buludu bütünlükdə təsvir etmək ən vicdanlı bir tarixçinin 

belə imkanı xaricindədir. 

Bütün böyük silahlı toqquĢmalar barəsində haqlı olan bu sözlər, Vaterloo döyüĢünə xüsusilə 

tətbiq edilə bilər. 

Bununla belə, günortadan sonra, müəyyən bir vaxtda vuruĢmanın nəticəsi müəyyənləĢməyə 

baĢladı. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Günortadan dörd saat sonra. 

 

Saat dörddə ingilis ordusunun vəziyyəti xeyli ciddiləĢdi. Prins d’Oranj mərkəzə, Gil – sağ 

cinaha, Pikton isə sol cinaha komanda edirdi. Cəsur prins d’Oranj, özündən çıxaraq, belçikalılara 

və hollandiyalılara bağırırdı: ―Nassau! BraunĢveyq! Geriyə çəkilmək yaramaz!‖. Artıq taqətdən 

düĢmüĢ Gili Vellinqton öz himayəsi altına aldı, Piktonu isə öldürmüĢdülər. Ġngilislər 105-ci 

fransız piyada polkunun bayrağını ələ keçirdikləri anda, fransızlar general Piktonu baĢından 

güllə ilə vurdular, güllə bu tərəfdən girib, o biri tərəfdən çıxmıĢdı. Vellinqtonun bu vuruĢmada 

ancaq iki istinad nöqtəsi vardı: Huqomon və Ge-Sent, Huqomon hələ vuruĢsa da od tutub 

yanırdı; Ge-Sent isə alınmıĢdı, Ge-Senti müdafiə edən alman batalyonundan ancaq qırx iki nəfər 

salamat qalmıĢdı; beĢ nəfərdən baĢqa bütün zabitlər ya öldürülmüĢ, ya da əsir düĢmüĢdü. Bu 

xırmanda vuruĢan üç min nəfər bir-birini qırıb məhv etmiĢdi. Ġngiltərənin ən gözəl boksçusu, 

yoldaĢları arasında öz qələbələri ilə Ģöhrət qazanmıĢ olan qvardiya serjantı, balacaboylu bir 

fransız barabançısı tərəfindən öldürülmüĢdü. Berinq tutduğu mövqeyi tərk etməyə məcbur oldu, 

Alteni isə doğradılar. Bir neçə bayraq əldən çıxdı, Alten diviziyasının bayrağı, de Pon nəslinə 

mənsub bir prinsin apardığı Lüneburq batalyonunun bayrağı belə düĢmən əlinə keçdi. Görkəmsiz 

Ģotlandiyalıların hamısı məhv oldu. Ponsonbinin qüdrətli draqunları doğrandı. Bu qəhrəman 

süvariləri Bro ulanları ilə Travers kirasirləri əzib məhv etdilər. Min iki yüz atdan ancaq altı yüzü 

qaldı, üç polkovnikdən ikisi məhv oldu. Hamilton yaralandı. Mater öldürüldü. Ponsonbini yeddi 

nizə zərbəsi ilə yerə sərdilər. Qordon öldü. Mark öldü. BeĢinci və altıncı diviziya tar-mar edildi. 

Huqomon demək olar ki, ələ keçirilməkdə idi. Ge-Sent alınmıĢdı – yeganə bir istinadgah qalırdı 

– mərkəz. Mərkəz sarsılmamıĢdı. Vellinqton onu daha da gücləndirdi. O, Merb-Brenedə olan 

Gili mərkəzə çağırdı, Bren-l’Allödəki ġavesseni də mərkəzə göndərdi. 

Ġngilis ordusunun bir azca içəriyə doğru əyilmiĢ, çox sıx və qüvvətli olan mərkəzi olduqca 

möhkəm bir mövqe tutmuĢdu. O, Mon-Sen-Jan platosunda yerləĢmiĢdi, arxasında bir kənd, 

Qabağında isə o zaman xeyli dik olan bir yamac vardı. Ordu bir iri daĢ binaya istinad edirdi, bu 

bina təsvir etdiyimiz dövrdə Nivel dövlət mülklərindən biri sayılır və yolların birləĢdiyi yerdə 

yerləĢirdi. On altıncı əsrdən qalmıĢ bu bina o qədər möhkəm idi ki, top mərmiləri onu dələ 

bilməyərək, dəyib geriyə düĢürdü. Ġngilislər bütün platonun ətrafına hasar çəkərək, yemiĢan 

ağları arasında ambrazura düzəltmiĢ, budaqların arasında top qoyub, kolların içində mazğal 

düzəltmiĢdilər. Ġngilis artilleriyası sıx kolluq arasında pusquda dayanmıĢdı. Tələ qurmaqda icazə 

verən müharibə qanunlarının Ģübhəsiz yol verdiyi bu xainanə üsul elə məharətlə həyata 

keçirilmiĢdi ki, səhər saat doqquzda düĢmən batareyalarını kəĢf etmək üçün göndərilmiĢ Hakso 

heç bir Ģey görə bilməmiĢ və qayıtdıqdan sonra, Nivellə Jenap yollarını kəsən iki barrikadadan 

baĢqa heç bir maneə olmadığını Napoleona bildirmiĢdi. O zaman çovdar artıq sünbül bağlamağa 

baĢlayırdı. Kempt briqadasının karabinlə silahlanmıĢ 95-ci batalyonu platonun kənarında hündür 

taxılın içində gizlənmiĢdi. 

---

Beləliklə, ingilis-holland ordusunun möhkəmləndirilmiĢ və köməklə təmin edilmiĢ mərkəzi 

əlveriĢli mövqe tutmuĢdu. 

Bu mövqenin yeganə bir zəif cəhəti vardısa, o da Suan meĢəsi idi. O zamanlar Suan meĢəsi 

döyüĢ meydanı ilə yanaĢı olub, Qrenandal və Buafor gölləri ilə kəsilmiĢdi. Ordu, geri çəkilərək 

parçalanmalı, polklar pozulmalı, artilleriya isə bataqlıqlarda məhv olmalı idi. Etiraz edənlər olsa 

da, bir çox mütəxəssislərin rəyinə görə burada geriyə çəkilmək – nizamsız qaçmaq demək idi. 

Vellinqton sağ cinahdan götürdüyü ġasse briqadasını və sol cinahdan götürdüyü Uinki 

briqadasını mərkəzlə birləĢdirdi və üstəlik, Klinton diviziyasını da mərkəzə verdi. Öz ingilis 

qoĢunlarına gəlincə, Vellinqton Mitçelin briqadasına, Qalketin polklarına və Metlendin 

qvardiyasına arxadan və cinahlardan kömək etmək üçün BraunĢveyq piyadasını, Nassau 

hissələrini, Kilmanseqge hannoverlilərini və Ompteda almanlarını göndərdi. Bu surətlə 

Vellinqtonun əli altında iyirmi altı batalyon vardı, ġarasın dediyinə görə, sağ cinah mərkəzin 

arxasına keçirilmiĢdi. Ġndi ―Vaterloo muzeyi‖nin yerləĢdiyi yerdə olan qüvvətli batareyanın 

qabağına içi torpaq dolu kisələr düzərək onu gizlətdilər. Bundan baĢqa, Vellinqton ehtiyat üçün 

min dörd yüz nəfər Somerset qvardiya draqunlarını qobuda gizlətmiĢdi. Bunlar təriflənən ingilis 

süvarilərinin ikinci yarısı idi. Ponsonbi məhv olmuĢdusa da, Sommerset sağ idi. 

TamamlanmıĢ halda redut kimi bir Ģey təĢkil etməli olan bu batareya torpaq dolu kisələrlə və enli 

torpaq yamacla tələsik olaraq möhkəmləndirilmiĢ alçaq bağ hasarının arxasında idi. Lakin bu 

istehkam hazırlanıb qurtara bilmədi, ətrafına çəpər çəkməyə macal olmadı. 

TəĢviĢ içində olsa da, zahirən soyuq görünən Vellinqton səhərdən axĢama kimi at belində, bu 

gün belə duran köhnə Mon-Sen-Jan dəyirmanının yaxınlığındakı bir qarağac altında dayanmıĢdı. 

Sonralar həmin bu qarağacı vəhĢi həvəskar bir ingilis iki yüz franka satın alıb kəsdirmiĢ və 

aparmıĢdı. Vellinqton qəhrəmancasına sakit görünürdü. Ətrafına top mərmiləri tökülürdü. 

Adyutant Qordonu yanında öldürdülər. Lord Gil yaxınlığında partlayan qumbaraya iĢarə ilə 

―Milord, – deyə soruĢdu, – indi ki, siz ölüm axtarırsınız, bizə nə kimi təlimatınız və əmriniz 

olacaqdır? – deyə sual verdikdə; ―Siz də mənim kimi edərsiniz!‖ – deyə Vellinqton cavab verdi. 

Klintona isə qısaca əmr etdi: ―Son nəfərə qədər dayanmalı!‖ DöyüĢün məğlubiyyətlə qurtaracağı 

bəlli idi. Vellinqton Talavera, Vittoriya və Salamanka müharibələrində birlikdə iĢtirak etdiyi 

köhnə döyüĢ yoldaĢlarına xitabən bağırmıĢdı: ―Geriyə çəkilməyi baĢınızdan atın, uĢaqlar! Köhnə 

Ġngiltərəni unutmayın!‖ 

Saat dördə yaxın ingilis qoĢunları sarsılaraq geri çəkildilər. Hər Ģey yox oldu, platonun yanında 

artilleriyadan və niĢançılardan baĢqa bir Ģey qalmadı. Fransızların qumbara və mərmilərlə təqib 

etdiyi polklar içərilərə çəkildi. Onların çəkildiyi yerdən indi belə Mon-Sen-Jen fermasının 

fəhlələri üçün bir cığır keçir. Bu – geriləmə hərəkəti idi, ingilis ordusunun cəbhəsi artıq 

görünmürdü, Vellinqton geriyə çəkilmiĢdi. Napoleon: ―Geriyə çəkilmə baĢlandı!‖ deyə 

səslənmiĢdi. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Napoleonun kefi sazdır. 

 

Ġmperator özünü bir az xəstə hiss etsə və atın belində dayana bilməsə belə, heç bir zaman kefi o 

günkü qədər duru olmamıĢdı. Adətən, hissiyyatını gizlədən Napoleon, bu gün səhərdən 

gülümsəyirdi. Mərmər bir maska altında gizlənmiĢ bu dərin qəlb, 1815-ci il 18 iyunda heç bir 

səbəb olmadan sevinirdi. Austerlis döyüĢündə qaĢqabaqlı olan bir Ģəxs, Vaterloo günündə Ģad 

görünürdü. Taleləri gülən ən yüksək simalar çox vaxt ağlazidd hərəkətlər edirlər. Yer üzündəki 

sevinclərimiz puç və əfsanədir. Son məsud təbəssümümüz Tanrıya məxsusdur. 

Fulminatrix1 legionunun əsgərləri: ―Ridet Caesar, Pompeius felebit‖2 deyərdilər. Bu dəfə 

Pompey ağlamadı, lakin buna heç bir Ģübhə yoxdur ki, Sezar gülürdü. 

Gecə saat birdə, tufan qopduğu və yağıĢ yağdığı bir zamanda, Napoleon Bertranla birlikdə 

Rossom yaxınlığındakı təpələri gəzərkən, FriĢmondan Bren-l’Allöyə qədər bütün üfüqü 

iĢıqlandıran ingilis tonqallarının uzun xəttindən məmnun qalaraq, təyin edilmiĢ gündə Vaterloo 

---

döyüĢ meydanına dəvət etdiyi taleyinin tam vaxtında hazır olacağına əmin görünürdü. O, atını 

saxladı və bir müddət hərəkətsiz dayanaraq, ildırımları seyr etdi, göy gurlamasına qulaq asdı və 

onu müĢayiət edən Ģəxs bu fatalistin gecənin qaranlığına iki müəmmalı söz söylədiyini eĢitdi: 

―Biz əlbirik‖. Napoleon səhv edirdi. Artıq onlar əlbir deyildilər. 

O, bir saniyə belə gözünü yummadı, bu gecənin hər bir saniyəsi onun üçün sevinc idi. Süvari 

qarovulların bütün xəttini yoxladı, arabir dayanaraq, qarovulçularla danıĢdı. Gecə saat üçün 

yarısında, Huqomon meĢəsinin yaxınlığında, Napoleon hərəkət edən düĢmən qoĢunlarının ayaq 

səslərini eĢitdi. Bir an üçün ona elə gəldi ki, Vellinqton geri çəkilir. Öz-özünə dedi: ―Ġngilis 

qoĢunlarının aryerqardı öz mövqeyini tərk etmiĢdir. Mən Ostendeyə yenicə gəlmiĢ olan altı min 

ingilis əsgərini əsir alacağam‖. O, hərarətlə danıĢırdı, o, yenə martın birində olduğu kimi həvəsli 

görünürdü. O gün Napoleon sahilə çıxarkən, Juan limanı yaxınlığında onu Ģadlıqla qarĢılayan bir 

kəndlini marĢal Bertrana göstərərək: ―Görürsünüzmü Bertran, bu da bizim köməyimiz!‖ demiĢdi. 

17 iyundan 18 iyuna keçən gecə Napoleon Vellinqtonu istehza ilə xatırlayaraq deyirdi: ―Bu 

balaca ingilis ibrət dərsi almağa möhtacdır!‖. YağıĢ isə getdikcə Ģiddətlənir, imperator 

danıĢdıqca, göy guruldayırdı. 

Səhər saat dördün yarısında onun xam xəyallarından biri puça çıxdı, kəĢfiyyat üçün göndərilmiĢ 

zabitlər düĢmən qərargahında heç bir hərəkət müĢahidə edilmədiyini bildirdilər. Hər Ģey sakit idi, 

düĢərgə tonqallarının heç biri söndürülməmiĢdi. Ġngilis ordusu yatırdı. Yer üzündə dərin bir 

sükut hökm sürdüyü halda, yalnız göylərdə gurultu duyulurdu. Saat dörddə kəĢfiyyatçılar 

Napoleonun yanına bir nəfər kəndli gətirdilər, bu kəndli ingilis süvari briqadasının və çox 

ehtimal ki, öz mövqeyini sol cinahın lap qurtaracağında olan Oen kəndinə keçirmiĢ olan Viven 

briqadasının bələdçisi idi. Saat beĢdə iki belçikalı fərari öz polklarından yenicə qaçmıĢ 

olduqlarını və ingilis ordusunun döyüĢə hazırlaĢdığını Napoleona xəbər verdi. Napoleon bu 

xəbərə qarĢı: ―Daha yaxĢı! – demiĢdi. – Mənim üçün tar-mar edilən polklar geriyə çəkilən 

polklardan daha xoĢdur!‖. 

Səhər tezdən, Plansenya yolunda bir döngə əmələ gələn yerə çatdığı zaman, Napoleon atdan 

düĢüb, düz palçığın içinə girdi. Rossom fermasından bir mətbəx masası və kəndli kürsüsü 

gətirilməsini əmr edərək əyləĢdi, xalı yerinə ayaqları altına bir qucaq küləĢ sərdirdi, masanın 

üstündə xəritəni açaraq, Sulta bu sözləri söylədi: ―Nə əyləncəli Ģahmat taxtasıdır!‖. 

Gecə yağıĢ yağdığından uçurulmuĢ yollarda palçığa batan ərzaq arabaları səhərə kimi gəlib 

yerinə çata bilməmiĢdi, əsgərlər yuxusuz, paltarları islanmıĢ və ac idilər, bununla belə Napoleon 

Ģən bir səslə Neyə bağırmıĢdı: ―Bizim yüzdə doxsan Ģansımız var!‖. Saat səkkizdə imperatora 

yemək gətirdilər. Napoleon bir neçə generalı süfrəyə dəvət etdi. Yemək yeyildiyi zaman, kimsə 

Vellinqtonun üç gün bundan əvvəl Brüsseldə hersoginya Riçmondun balında iĢtirak etdiyini 

söylədikdə, sifətdən arxiyepiskopa bənzəyən və sərt bir döyüĢçü olan Sult: ―Əsl bal bu gündür!‖ 

dedi. Ġmperator riĢxəndlə Neyə gülürdü, çünki Ney ona: ―Vellinqton o qədər də sadəlövh deyildir 

ki, əlahəzrəti gözləsin!‖ demiĢdi. Zatən Napoleon üçün bu bir adət idi. Fler de ġabulon onun 

barəsində deyir ki: ―O, həvəslə zarafat edərdi‖. Qurqonun dediyinə görə: ―Əslində onun Ģən bir 

təbiəti vardı‖. Benjamen Konstan isə deyir ki; ―O daim zarafat edərdi, bu zarafatlar isə ağıllı 

olmaqdan çox məzəli görünürdü. Nəhəng bir insanın zarafatları, hər halda, bəhsə layiq bir Ģeydir. 

Öz qrenaderlərini ―deyingən‖ adlandıran o idi, o, qrenaderlərin qulaqlarını çimdiklər, bığlarını 

dartardı. Bunlardan birisinin dediyinə görə: ―Ġmperatorun peĢəsi elə bizimlə zarafat edib 

əylənmək idi‖. Fevralın iyirmi yeddisində, Napoleon Elba adasından xəlvətcə Fransaya keçdiyi 

zaman, onun gizləndiyi ―Vəfasız‖ gəmisinə açıq dənizdə rast gələn ―Zefir‖ adlı fransız hərb 

gəmisi, imperatorun özünü necə hiss etdiyini soruĢmuĢdu. Elba adasında geyindiyi və arı 

təsvirləri ilə bəzənmiĢ ağ-qırmızı kokardalı Ģlyapasını hələ də mühafizə edən Napoleon, gülərək 

borunu götürmüĢ və özü cavab vermiĢdi: ―Ġmperator özünü çox yaxĢı hiss edir‖. Belə zarafatlar 

etməyi bacaranlar tale ilə dost-aĢna sayılır. Vaterlooda səhər yeməyi zamanı Napoleon dəfələrlə 

qəhqəhə çəkib gülmüĢdü. Yeməkdən sonra on beĢ dəqiqə fikrə daldı, sonra isə iki general küləĢ 

döĢənəyin üstündə əyləĢib, əllərinə qələm aldılar, dizlərinin üstünə kağız qoydular və Napoleon 

onlara döyüĢ planını yazdırdı. 

---

Saat doqquzda beĢ kolonnaya düzülmüĢ fransız ordusu iki xətdən ibarət hərbi bir intizamla, 

briqadalar arasında toplar, baĢda səfər marĢı çalan orkestr olduğu halda irəliyə doğru hərəkət 

etdikdə, təbillər çalınıb siqnal boruları səsləndikdə, bir sözlə, qüdrətli, əzəmətli, müzəffər bir 

ordu yeridiyi zaman, üfüqdə dəniz kimi dalğalanan kaskaların, qılıncların və süngülərin 

mənzərəsindən həyəcana gələn imperator iki dəfə: ―Mərhəba! Mərhəba!‖ deyə səslənmiĢdi. 

Saat doqquzdan on birin yarısına qədər bütün ordu, ağlasığmaz bir surətlə öz mövqelərini tutmuĢ 

və imperatorun özünün ifadəsi ilə ―altı V rəqəmlərindən ibarət bir Ģəkil‖ təĢkil edərək altı xəttə 

düzülmüĢdü. QoĢun bütün cəbhə boyu hərbi nizamla düzüldükdən bir az sonra, böyük 

vuruĢmaların müjdəsini verən və tufanı qabaqlayan dərin bir sükut içində imperatorun əmri ilə üç 

korpusdan – d’Erlon, Reyl və Lobonun korpuslarından ayrılmıĢ və Nivellə Jenap yollarının 

çarpazlaĢdığı nöqtədə Mon-Sen-Jana atəĢ açaraq, döyüĢü baĢlamaq üçün təyin edilmiĢ on iki 

girvənkəlik toplardan ibarət üç batareyanın keçdiyini görən Napoleon, əlini Qaksonun çiyninə 

vuraraq ―General, bu iyirmi dörd qız nə gözəldir!‖ demiĢdi. 

VuruĢmanın nəticəsinə heç bir Ģübhə etmədən, o, yanından keçən birinci korpusun sapyorlarına 

təbəssümlə ürək-dirək verirdi, bu sapyorlar, kənd ələ keçən kimi, Mon-Sen-Janda səngər qazmalı 

idilər. Bütün bu qayğısızlığı, o yalnız bircə dəfə təkəbbürlü təəssüf sözləri ilə pozmuĢdu, sol 

tərəfində, indi böyük bir məzar təpəsinin yüksəldiyi yerdə, olduqca gözəl atlara minmiĢ, sıx bir 

kolonnaya düzülən boz paltarlı qəribə Ģotlandiyalıları gördüyü zaman Napoleon: ―Heyif onlara!‖ 

demiĢdi. 

Sonra atının belinə sıçrayaraq, Rosoma doğru sürdü. Jenapdan Brüsselə gedən yolun sağ 

tərəfində ot basmıĢ bir təpəciyin ensiz yalını özü üçün müĢahidə məntəqəsi təyin etdi. Bu, onun 

döyüĢ müddətində dayandığı ikinci yer idi: üçüncü dəfə, axĢam saat yeddidə, Bel-Alyansla Ge-

Sent arasında dayandığı yer isə çox təhlükəli idi. Bu – indiyə kimi qalmıĢ xeyli uca bir təpə idi. 

Təpənin arxasındakı yarğanda qvardiya yerləĢmiĢdi. Mərmilər təpənin ətrafında daĢla döĢənmiĢ 

yola dəyərək sıçrayır və Napoleonun ayaqları altına düĢürdü. Briendə olduğu kimi, burada da 

baĢı üzərində güllələr və çarpana vızıldayırdı. Sonralar, imperatorun atının dayandığı yerin lap 

yaxınlığında, sanki, içini qurd gəmirmiĢ kimi görünən mərmilər, köhnə qılınclar və əzik-üzük, 

pas basmıĢ qumbaralar – scabra rubigine tapmıĢdılar. Bir neçə il sonra həmin bu yer qazıldığı 

zaman, torpağın altından altmıĢ santimetrlik partlamamıĢ bir mərmi çıxarmıĢdılar. Mərminin atəĢ 

borusu dibdən sınmıĢdı. Həmin bu son dayanacaqda düĢmən ruhlu, qorxuya düĢmüĢ bələdçi 

Lakostaya, hər dəfə çarpana atəĢi açıldıqca atlının arxasında gizlənməyə can atan və qusarın 

yəhərinə bağlanmıĢ bu kəndliyə xitabən imperator bu sözləri söyləmiĢdi: ―Sarsaq, heç 

utanmırsan? Arxana güllə dəyməyinimi istəyirsən?‖. Bu sətirləri yazan Ģəxs yeri qazaraq, 

yamacın qumlu torpağı içində qırx altı ildən qalma pas basmıĢ bir bomba boğazı qalıqlarını və 

barmaqların arasında mürvər budaqları kimi sınan köhnə dəmir qırıntılarını tapmıĢdı. 

Napoleonla Vellinqtonun qarĢılaĢdığı vadinin təpəciklərindən artıq heç bir əsər qalmamıĢdır, 

lakin 1815-ci il iyunun 18-də bunların necə olduğu hamıya məlumdur. Bu matəmli düzdən onun 

özünə heykəl qoymaq üçün material götürməklə ona məxsus olan relyefi pozdular və çaĢdırılmıĢ 

tarix artıq bundan baĢ çıxara bilmədi. Vaterloo düzünü Ģöhrətləndirmək üçün onu eybəcər bir 

Ģəklə saldılar. Ġki il sonra Vellinqton Vaterloo düzünü görərək: ―Siz mənim döyüĢ meydanımı 

dəyiĢmisiniz‖ deyə səslənmiĢdi. Bu gün təpəsi Ģir heykəli ilə bəzənmiĢ, torpaqdan tökmə böyük 

bir ehramın yüksəldiyi yerdə o zaman təpələr uzanır, Nivel yolu tərəfdə yastı, Jenap yolu tərəfdə 

isə dik olan bir yamac görünürdü. Bu yamacın yüksəkliyini indi belə, Brüsselə gedən Jenap 

yolunun hər iki tərəfindəki təpələrə, iki böyük məzar kurqanının yüksəkliyinə görə təyin etmək 

mümkündür. Sol tərəfdəki məzar ingilislərin, sağ tərəfdəki isə almanlarındır. Fransızların isə heç 

məzarı yoxdur. Fransa üçün bu düzənlik özü baĢdan-baĢa bir məzarıstandır. Yüksəkliyi yüz əlli 

fut və dairəsi, təxminən, yarım mil olan bir təpəni yaratmaq üçün minlərlə araba torpaq 

götürülməsi sayəsində, bu gün Mon-Sen-Jan platosunun çökək yamacına qalxmaq çətin deyildir. 

Halbuki vuruĢma günü bu yamac, xüsusilə Ge-Sent tərəfdə, çox dik və kələ-kötür idi. Bu 

tərəfdəki yamac o qədər sıldırım idi ki, ingilis topçuları aĢağıda, dərənin dibində yerləĢən və 

vuruĢmanın mərkəz nöqtəsi olan fermanı görmürdülər. Bundan baĢqa, 1815-ci il iyunun 18-də 

Ģiddətli yağıĢlar bu yoxuĢu o qədər yuyub aparmıĢ və palçıq yuxarı qalxmağı o qədər 

---

çətinləĢdirmiĢdi ki, buraya dırmaĢmaq palçığa batıb qalmaq demək idi. Platonun yalı boyunca 

xəndəyə bənzər bir Ģey vardı, lakin belə bir Ģeyin mövcud olduğunu uzaqdan təyin etmək 

mümkün deyildi. 

Bu xəndək nə ola bilərdi? Bunu izah edək. ―Bren-l’Allö bir Belçika kəndinin, Oen baĢqa bir 

kəndin adıdır. Yerin əyri-üyrülüklərində gizlənmiĢ olan bu iki kəndi, təxminən, bir mil yarım 

uzunluğunda olan bir yol birləĢdirir, bu yol düzün dalğalı səthindən keçir və çox yerdə təpələri 

bir Ģırım kimi yarır, buna görə də, bir çox yerdə yarğana çevrilir. Bu yol indi olduğu kimi, 1815-

ci ildə də Jenap və Nivel Ģoseləri arasında Mon-Sen-Jan platosunun yalını yarıb keçirdi, indi isə 

bu yol həmin yerdə dərə ilə bir bərabərdədir, halbuki o zamanlar çox aĢağılardan keçirdi. Yolun 

hər iki yamacı qazılmıĢ və torpağı heykəl qurmaq üçün iĢlədilmiĢdi. 

Bu yol keçmiĢdə olduğu kimi indi də bir çox yerlərdə səngərə bənzəyir, bəzən bu səngərin on iki 

fut dərinliyi var, yolun olduqca dik yanları, xüsusilə qıĢ günlərində Ģiddətli yağıĢlar zamanı, bəzi 

yerlərdə çökərdi. Bəzən burada bədbəxt hadisələr də baĢ verərdi. Bren-l’Allö kəndinə girən 

yerdə yol o qədər dardır ki, bir dəfə bir yolçu yoldan keçən bir arabanın altında qalıb ölmüĢdü. 

Bu hadisəni kənd qəbiristanındakı bir daĢ xaç xatırlatmaqdadır. Xaçın üstündə yolçunun adı, 

yəni ―Brüssel alverçisi cənab Bernar Debri‖ və ölüm tarixi, yəni ―Fevral 1637‖ qeyd 

olunmuĢdur! Yol Mon-Sen-Jan platosunu o qədər dərindən yarıb keçir ki, 1783-cü ildə yolun bir 

yanı uçmuĢ və Matye Nikez adlı bir kəndli torpağın altında qalıb həlak olmuĢdu. Bu xüsusda da 

ikinci bir daĢ xaç qoyulmuĢdur. Xaçın baĢ tərəfi ĢumlanmıĢ yerin altında qalmıĢdır, tərsinə 

düĢmüĢ ayaq tərəfini isə bu gün belə Ge-Sentlə Mon-Sen-Jan ferması arasında yolun sol 

tərəfindəki ot basmıĢ eniĢdə görmək olar. 

Mon-Sen-Jan yalı boyu gedən və dik bir yamacın təpəsində xəndəyə, yaxud əkin yerləri arasında 

gizlənmiĢ dərin bir təkər izinə bənzəyən bu yol, vuruĢma günü, heç bir əlaməti olmadığından 

gözə görünmürdü, buna görə də son dərəcə təhlükəli idi. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Ġmperator bələdçi Lakostaya sual verir. 

 

Demək, Vaterloo gününün səhəri Napoleon məmnun idi. Məmnun olmaq üçün onun hər bir əsası 

vardı, söylədiyimiz kimi, onun tərtib etmiĢ olduğu vuruĢma planı, həqiqətən, gözəl bir plan idi. 

VuruĢma artıq baĢlanmıĢdı, lakin onun müxtəlif hadisələri – Huqomon və Ge-Sentin inadla 

müqavimət göstərməsi: Boduenin həlak olması, Fuanın sıradan çıxması, divar kimi 

gözlənilməyən bir maneəyə rast gələn Sua briqadasının məğlubiyyəti, nə fiĢəng, nə də barıt qabı 

tədarük etməyən Gilyeminonun fəlakətli yüngüllüyü, palçığa batan batareyalar Uqsbriçin 

aĢağıdan keçən yola köməksiz göndərdiyi on beĢ top ingilislərin mövqelərinə düĢərək, Ģiddətli 

yağıĢın yuyub apardığı torpağın içinə girən, palçıq vulkanları qaldıran və çarpananı palçıq 

sıçrantılarına çevirən bombaların həddindən artıq zəif təsir etməsi; Pirenin Bren-l’Alle yanında 

faydasız manevr etməsi, onun süvarilərindən on beĢ eskadronun tamamilə məhv olması; sağ 

ingilis cinahına qarĢı edilən müvəffəqiyyətsiz hücum, sol cinahın isə yarıla bilməməsi, birinci 

korpusun dörd diviziyasını eĢelonlara bölmək əvəzinə bir kolonnaya toplamıĢ olan Neyin qəribə 

səhvi, bu diviziyaların hər biri iki yüz nəfərdən ibarət olan iyirmi yeddi sırasının sıx düzülərək, 

çarpana atəĢi altında dayanmağa məhkum olması, kipləĢmiĢ sıralara top mərmilərinin verdiyi 

dəhĢətli tələfat, hücum kolonnalarının parçalanması, çəpinə yerləĢmiĢ cinah batareyasının 

gözlənilmədən kəĢf edilməsi, Burjua, Donzelo, Dürütün çaĢıb qalması; Kionun geri oturdulması 

politexnik məktəbin məzunlarından leytenant Vye kimi bir pəhləvanın Jenap yolunun Brüsselə 

doğru dönəcəyində, bir maneə yaratmıĢ olan düĢmən barrikadasının yaylım atəĢi altında Ge-Sent 

darvazasını balta ilə sındırdığı zaman yaralanması, piyada ilə süvari arasında qalmıĢ Markonye 

diviziyasının Best və Paçk tərəfindən çovdar zəmisində gülləbaran edilməsi və Ponsonbi 

tərəfindən doğranması, onun batareyasının yeddi topunun pərçimlənməsi FriĢmon və Smoeni 

tutmuĢ və qraf d’Erlonun səylərinə baxmayaraq, əlində saxlayan prins de SaksenVeymar; 105-ci 

və 45-ci polkların ələ keçmiĢ bayraqları Vavrla Plansenua arasında dolaĢan və üç yüz niĢançıdan 

---

ibarət olan səyyar koloniyanın kəĢfiyyatçıları tərəfindən tutulmuĢ prussiyalı qara qusarın verdiyi 

qorxulu xəbər; QruĢinin gecikməsi; Huqomon meyvə bağında bir saatdan az bir müddətdə min 

beĢ yüz nəfərin öldürülməsi; bundan da qısa bir müddətdə Ge-Sent ətrafında min səkkiz yüz 

nəfərin həlak olması – vuruĢma tufanı içərisində Napoleonun qarĢısından qorxunc qara buludlar 

kimi gəlib keçən bu coĢqun hadisələr onun gözlərini dumanlandıra bilməmiĢ və onun Ģahanə 

sakit simasına zərrə qədər təsir etməmiĢdi. Napoleon müharibənin gözünün içinə baxmağı adət 

etmiĢdi. O, heç bir zaman ələmli təfsilatı rəqəmbərəqəm cəmləĢdirməklə məĢğul olmazdı, onun 

üçün cəmləĢdirilən rəqəmlərin heç bir əhəmiyyəti yox idi, ona ancaq bir Ģey lazımdı ki, o da bu 

cəmləĢmənin nəticəsində əmələ gələn yekun, yəni qələbə idi. BaĢlanğıc müvəffəqiyyətli olmasa 

da, Napoleonu bu qətiyyən narahat eləmirdi, çünki o, özünü son yekunun ağası və hökmdarı 

zənn edirdi: o, qüvvələrinə olan inamı itirmədən gözləməyi bacarır və tale qarĢısında məğrur və 

vüqarlı dayanırdı. Sanki, fələyə deyirdi: ―Sənin cürətin çatmaz!‖. 

Ġnsan təbiətinin iĢıqlı və qaranlıq cəhətlərini öz varlığında birləĢdirmiĢ olan Napoleon xeyir iĢ 

gördüyü zaman – Allahın himayəsini, Ģər iĢ gördüyü zaman – Allahın ona qarĢı səbirli olduğunu 

hiss edirdi. Hadisələr ona hər zaman yol verir, hətta ona kömək belə edirdi, yaxud o, bunun belə 

olduğuna inanırdı, bu isə qədimdə qılınc kəsməz olmaq kimi bir Ģey idi. 

Lakin keçmiĢində Berezina, Leypsiq və Fonteneblo olan bir Ģəxs, Vaterlooya çox da etibar 

etməməli idi. Artıq onun baĢı üzərində göylərdə məĢum qara buludlar görünürdü. 

Vellinqton geriyə çəkildiyi zaman, Napoleon diksindi. O, birdən Mon-Sen-Jan platosunun, sanki, 

keçəlləĢdiyini və ingilis ordusu cəbhəsinin yavaĢ-yavaĢ yox olduğunu gördü. Ġngilis ordusu 

çəkilərək, gözdən itirdi. Ġmperator üzəngilərinin üstünə qalxdı. Qələbə ildırım kimi onun gözləri 

qarĢısında parladı. 

Vellinqtonu Suan meĢəsinə qovmaq və orada tar-mar etmək – fransızların ingilislər üzərində qəti 

qələbəsi ancaq bu ola bilərdi. Bu qələbə Kresi, Puatye, Monplake, Ramil’i üçün bir intiqam ola 

bilərdi. Marenqoda qalib gələn adam Azenkurun üstündən qələm çəkirdi. 

O zaman, müharibənin bu qorxunc nəticəsini düĢünən imperator, durbinlə baxaraq, son dəfə 

bütün döyüĢ meydanını nəzərdən keçirdi. Arxasında silahlarını ayaqlarına dirəyərək dayanmıĢ 

olan imperator qvardiyası dərin bir pərəstiĢlə aĢağıdan yuxarı ona baxırdı. Napoleon düĢünürdü; 

o, yamacları öyrənir, eniĢləri qeyd edir, diqqətlə ağaclara, taxıl yerlərinə, yollara, cığırlara 

baxırdı: o, sanki, hər bir kolu sayırdı. O, xüsusi bir diqqətlə hər iki yol üzərində yerə sərilmiĢ 

ağaclardan qayrılan ingilis barrikadalarına baxırdı. Bunlardan biri Jenap yolunda idi və iki topu 

vardı ki, bunlar da bütün döyüĢ meydanını baĢdan ayağa qədər atəĢ altında saxlaya biləcək 

yeganə toplar idi: ikinci barrikada isə Nivel yolunda idi, burada ġassenin holland briqadasının 

süngüləri parlayırdı. Napoleon bu barrikadanın yaxınlığında, Bren-l’Alle yolunun dönəcəyində, 

ağ rəngə boyanmıĢ köhnə müqəddəs Nikolay ibadətxanasını gördü. O əyilərək, bələdçi 

Lakostadan yavaĢca nə isə soruĢdu. Bələdçi, yəqin ki, xain bir niyyətlə, ―yox‖ deyə baĢını 

yırğaladı. 

Ġmperator belini düzəldib fikrə getdi. 

Vellinqton geriyə çəkilmiĢdi. 

Bu geriyə çəkilməni ancaq mükəmməl bir tar-marla tamamlamaqdan baĢqa bir Ģey qalmırdı. 

Napoleon birdən geriyə boylandı və tələsik vuruĢmada qələbə qazandığını xəbər verən bir 

estafeta ilə Parisə qasid göndərdi. 

Napoleon ildırım çaxan dahilərdən biri idi. 

Ancaq bu dəfə ildırım onun özünü vurdu. 

O, Milo kirasirlərinə Mon-Sen-Jan platosunu tutmaq əmrini verdi. 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Gözlənilməyən bir Ģey. 

 

Onlar üç min beĢ yüz nəfər idilər. Bir çərək mil cəbhə boyu uzanmıĢdılar. Bu – nəhəng atların 

belinə minmiĢ nəhəng insanlar idi. Onlar iyirmi altı eskadron idilər, arxalarında isə kömək üçün 

Lefevr – Denuet diviziyası, yüz altı seçmə süvari, min yüz doxsan yeddi nəfərdən ibarət qvardiya 

---

egerləri və səkkiz yüz səksən nizədən ibarət qvardiya ulanları dayanmıĢdı. Onların cıqqasız 

kaskaları və döymə zirehləri, yəhərlərində qoburlu tapançaları və süvari qılıncları vardı. Səhər 

saat doqquzda ―KeĢik duraq‖ havasını çalan orkestrlər qurularkən və Ģeypurlar səslənərkən onlar 

bir batareya cinahda, bir batareya mərkəzdə olmaqla Jenap yolu ilə FriĢmon arasında iki sıraya 

bölünüb, Napoleonun mahiranə bir tərzdə yaratdığı və sol ucunda Kellermanın kirasirləri, sağ 

ucunda isə Milonun kirasirləri yerləĢməkdə bir növ iki dəmir qanad təĢkil edən qüdrətli ikinci 

xətdə öz döyüĢ yerlərini tutduqları zaman, bütün ordu məftuniyyətlə onları seyr edirdi. 

Adyutant Bernar imperatorun əmrini onlara yetirdi. Ney qılıncını çıxarıb, baĢ tərəfə keçdi. 

Nəhəng eskadronlar yerindən tərpəndi. 

Bu dəhĢətli bir tamaĢa idi. 

Bütün bu süvarilər yalın qılıncları, yellənən bayraqları, yuxarıya qaldırılmıĢ boruları ilə 

diviziyalara düzülüb, bir nəfər kimi, bir ruhla, divarı dələn tunc mancanaq dəqiqliyi ilə, Bel-

Alyans təpəsindən enərək, bu qədər insanı udmuĢ olan fəlakətli bir dərinliyə cumub, orada tüstü 

içində yox oldular, sonra bu zülmətdən çıxaraq, yenə möhkəm və sıx halda dərənin o biri 

tərəfində göründülər və üzərinə yağan çarpana buludunu yararaq, Mon-Sen-Jan platosunun 

palçıqla örtülən dəhĢətli yamacını löhrəm yeriĢlə qalxmağa baĢladılar. Onlar ciddi, qorxunc, 

sarsılmaz bir halda yamaca qalxırdılar. Tüfənglərin yaylım atəĢləri və artilleriya atəĢi arasındakı 

fasilələrdə ağır tappıltı eĢidilirdi. Ġki diviziyadan ibarət olan bu süvarilər iki kolonna ilə 

irəliləyirdi: ―Batyenin diviziyası sağ, Delorun diviziyası isə sol tərəfdə idi. Uzaqdan baxdıqda, 

platonun yamacına iki böyük polad koramalın dırmaĢdığı zənn edilirdi. Onlar döyüĢ meydanında 

bir möcüz kimi peyda oldular. 

Böyük Moskva istehkamının ağır süvari qoĢun tərəfindən ələ keçirildiyi zamandan bəri belə bir 

Ģey görünməmiĢdi. Mürat burada olmasa da, Ney burada idi. Elə bil, bu yığın-yığın insanlar 

əfsanəvi bir divə çevrilmiĢ, bir ruh kimi birləĢmiĢdilər. Bəzi yerləri yırtılmıĢ böyük bir tüstü 

buludu arasında görünən eskadronlar polip halqaları kimi qıvrılır və ĢiĢib qabarırdı. Top atəĢləri 

və Ģeypur səsləri arasında kaskalar, bağırtılar, qılınclar, at sağrılarının kəskin hərəkətləri, dəhĢətli 

və eyni zamanda hərbi intizama tabe olan bir qarğaĢalıq, bir sözlə, xaos yaranmıĢdı. Bütün bu 

xaosun da üzərində əjdaha pulları kimi kirasalar görünürdü. 

Bu təsvir edilən tamaĢanın baĢqa əsrlərə aid olduğunu zənn etmək olar. Yarı insan, yarı at olan 

məxluqlardan, antik gipantroplardan, çaparaq Olimp dağına qalxan bu insanbaĢlı və atgövdəli, 

həm Allah, həm də heyvan olan bu dəhĢətli, yenilməz, ehtiĢamlı nəhənglərdən bəhs edən Orfey 

epopeyalarında ehtimal ki, buna bənzər mənzərələr varmıĢ. 

Rəqəmlərin qəribə təsadüfü var, iyirmi altı batalyon bu iyirmi altı eskadronu qarĢılamağa 

hazırlaĢırdı. Platonun yalı arxasında, gizli batareyanın kölgəsində gözləyən və hər birində iki 

batalyon olmaqla on üç kareyə və birində yeddi kare, o birində isə altı kare olmaqla iki xəttə 

düzülmüĢ ingilis infanteriyası, silahlarını hazır tutub və qarĢısında görünəcək bir Ģeyi niĢan 

alaraq, sakit, səssiz və hərəkətsiz gözləyirdi. Ġngilis infanteriyası kirasirləri, kirasirlər isə onları 

görmürdü. Ġngilislər getdikcə artan bu insan dənizi dalğalarının səsinə qulaq asırdı. Onlar löhrəm 

yeriĢlə çapan üç min atın getdikcə artan tappıltısını, aramla və nizamla səsləĢən at dırnaqlarının 

taqqıltısını, qılınc Ģaqqıltısını, kirasirlərin cingiltisini və qüdrətli, qəzəbli bir nəfəsin 

yaxınlaĢdığını duyurdu. Qorxunc bir sükut üz verdi, sonra birdən-birə yalın üzərində qılınc 

oynadan uzun bir sıra yuxarı qaldırılmıĢ əllər, kaskalar, borular, bayraqlar və ―YaĢasın 

imperator!‖ deyə bağıran üç min çalbığlı baĢlar göründü. Bütün bu süvarilər platoya hücum etdi. 

Bu hücum baĢlanmaqda olan bir zəlzələyə bənzəyirdi. 

Birdən-birə – dəhĢət! – ingilislərin sol tərəfində, bizim isə sağ tərəfimizdə, dəhĢətli bir fəryad 

arasında, kolonnanın baĢında gələn kirasirlərin atları Ģahə qalxdı, Platonun yanına çatmıĢ olan 

kirasirlər, hüdudsuz bir hiddət və qəzəbə qapılaraq kare və batareyaya ölümcül bir hücuma hazır 

olduqları halda, birdən-birə ingilislərlə özləri arasında bir boĢluq, bir uçurum olduğunu gördülər. 

Bu uçurum yarğanın içindən keçən Oen yolu idi. 

Bu, dəhĢətli bir dəqiqə idi. Kirasirlərin gözləri qarĢısında gözlənilmədiyi bir halda, lap atların 

ayaqları altında, iki dikdirin arasında, iki tuaz dərinliyində sıldırım bir eniĢ, bir yarğan qaralırdı. 

Süvarilərin ikinci sırası birinci sıranı, üçüncü sıra isə ikinci sıranı yarğana itələdi, atlar Ģahə 

---

qalxır, geriyə atılır, arxası üstə yerə düĢür, bellərindəki süvariləri ataraq və altlarında əzərək 

ayaqları yuxarı eniĢ aĢağı sürüĢürdülər. Geriyə çəkilmək üçün heç bir imkan yox idi, bütün 

kolonna, sanki, atılan bir mərmiyə çevrilmiĢdi. Ġngilisləri əzmək üçün toplanmıĢ bir qüvvə 

fransızların özlərini əzmiĢdi. Amansız yarğanı ancaq baĢdan-baĢa doldurduqdan sonra keçmək 

olardı. Süvarilər və atlar bir-birinə qarıĢıb, bir-birini əzə-əzə aĢağıya yuvarlanaraq insan 

bədənlərindən ibarət bir horra əmələ gətirmiĢdilər. Yalnız yarğan canlı insanlarla dolduqdan 

sonra, salamat qalanlar onları tapdayaraq yarğanı keçə bildilər. Dübua briqadasının, demək olar 

ki, üçdəbiri bu uçurumda məhv oldu. 

Bu, məğlubiyyətin baĢlanğıcı idi. 

Tələfatı ehtimal ki, mübaliğə ilə xəbər verən yerli rəvayətlərə görə, həmin bu Oen yolunda iki 

min at və min beĢ yüz atlı öz məzarlarını tapdılar. Yəqin, bu rəqəmlərə ertəsi gün həmin yarğana 

atılmıĢ olan baĢqa meyitlər də daxil edilmiĢdir. 

Yeri gəlmiĢkən deməliyik ki, bu qədər dəhĢətli bir tələfat verən Dübua briqadası, bir saat bundan 

əvvəl Lüneburq batalyonuna müstəqil hücum edərək, onun bayrağını ələ keçirən briqada idi. 

Napoleon, Milə kirasirlərinə hücuma keçmək əmrini verməzdən əvvəl, ətrafı diqqətlə 

yoxlamıĢdı, lakin platonun səthi üzərində heç bir əlaməti olmayan bu yarğandakı yolu o görə 

bilməzdi. Bununla belə, bu yolun Nivel yolu ilə kəsildiyi yerdə balaca ağ bir ibadətxananı 

görmüĢ olan Napoleon, Ģübhələnib, bir maneə olub-olmadığını bələdçi Lakostadan soruĢdu. 

Bələdçi ―yox‖ deyə baĢını yırğaladı. Demək olar ki, Napoleonun fəlakətinə səbəb də bu 

kəndlinin baĢını yırğalaması idi. 

Bundan sonra baĢqa fəlakətli hadisələr də üz verməli idi. 

Napoleon bu vuruĢmada qələbə qazana bilərdimi? Biz cavab veririk: yox. Nə üçün? 

Vellinqtonmu buna mane olurdu? Blüxermi? Yox. Buna mane olan Tanrı idi. 

Bonapartın Vaterloo düzündə qələbə çalması artıq on doqquzuncu əsrin mülahizələrində nəzərə 

alınmamıĢdı. Bir sıra baĢqa hadisələr hazırlanırdı ki, bunların içində Napoleon üçün artıq yer yox 

idi. Taleyin onu gözdən salması bu hadisədən çox-çox əvvəl özünü göstərmiĢdi. 

Artıq bu böyük insanın süqut vaxtı gəlib çatmıĢdı. 

Xalqların taleyində onun həddindən artıq nüfuz qazanması ümumi müvazinəti pozurdu. Onun 

Ģəxsiyyəti özü-özlüyündə bütünlüklə bəĢəriyyətdən daha artıq bir əhəmiyyət daĢıyırdı. 

BəĢəriyyətin həyat qüvvələrinin bir baĢda mərkəzləĢmiĢ olan bu bolluğu, nəticə etibarilə bir 

insanın beynində birləĢmiĢ olan bütün bir dünya, vəziyyət davam edərsə, artıq mədəniyyət üçün 

fəlakətli nəticələr verə bilərdi. Artıq elə bir zaman gəlmiĢdi ki, satılmaz ülvi ədalət sahibi öz 

nəzərini buna salmağa məcbur olurdu. Ola bilsin ki, istər mənəvi və istərsə maddi məsələlərdə 

mövcud olan daimi cazibə qüvvələrinin tabe olduğu prinsiplər və ünsürlər Ģikayət yazmağa 

məcbur olmuĢdular. Buğlanan qanlar, baĢdan-baĢa dolmuĢ qəbiristanlar, anaların göz yaĢları – 

bunların hamısı qorxunc ittihamçılardır. 

Dünya həddindən artıq bir ağırlıqdan əzab çəkdiyi zaman, qaranlıqdan gizli nalə və fəğan səsləri 

gəlir, uçurumda onlara qulaq asır. 

Ġmperatordan göylərə Ģikayət olunmuĢdu və onun süqut məsələsi artıq həll edilmiĢdi. 

O, Tanrıya mane olurdu. 

Vaterloo heç də vuruĢma deyildir. Vaterloo bütün kainatın simasının dəyiĢməsi deməkdir. 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Mon-Sen-Jan platosu. 

 

Yarğanın mövcud olduğu aydın olan kimi batareyanın da mövcud olduğu aydın oldu. 

AltmıĢ top və on üç kare kirasirlərə tuĢlama atəĢ açdılar. Qorxmaz general Delor ingilis 

batareyasına hərbi salyut verdi. 

Ġngilislərin bütün atlı artilleriyası çaparaq öz karelərinə qayıtdılar. Kirasirlər bir an belə 

dayanmadılar. Xəndək fəlakəti onların sıralarını azaltsa da, cəsarətlərini poza bilməmiĢdi. Onlar 

sayca azalarkən Ģücaətləri daha da artan insanlardan idi. 

---

Fəlakətə düĢən ancaq Vatye kolonnası idi. Delorun kolonnasına gəlincə, sanki, tələ qurulduğunu 

duymuĢ olan Ney ona sol tərəfdən getməyi tapĢırdığından, salamat gəlib çatdı. 

Kirasirlər ingilis karelərinə hücuma keçdilər. 

Onlar atların cilovlarını buraxıb, qılıncları diĢlərində, tapançaları əllərində çapa-çapa gəlirdilər. 

Bu hücum belə bir hücum idi. 

VuruĢmalarda elə dəqiqələr olur ki, insanın qəlbi sərtləĢir, insan daĢ bir heykələ dönür və o 

zaman bütün bu canlı kütlə qranitə çevrilir. Ġngilis batalyonları bu dəhĢətli hücum qarĢısında heç 

sarsılmadılar. 

O zaman dəhĢətli bir Ģey baĢlandı. 

Ġngilis kareləri bütün cəbhə boyu birdən-birə hücuma məruz qalmıĢdılar. Qızğın bir tufan onların 

baĢı üstünü almıĢdı. Lakin bu möhkəm piyadalar sarsılmadı. Birinci sıra dizi üstünə çökərək, 

kirasirləri süngü ilə qarĢıladı. Ġkinci sıra isə onları atəĢə tutdu. Ġkinci sıranın topçuları topları 

doldururdu. Kare cəbhəsi aralanır, çarpana atəĢinin həmləsinə yol açır, sonra yenə qovuĢurdu. 

Kirasirlər onlara yeni həmlə ilə cavab verirdilər. Nəhəng atlar Ģahə qalxır, kare sıralarının 

üstündən sıçrayıb keçir, süngülərin üstündən tullanır. Nəhəng bir Ģey kimi bu dörd canlı divar 

arasına düĢürdülər. Mərmilər kirasirlərin sıralarını, kirasirlər isə karelərin sıralarını yarırdı. 

Bütöv sıralar atların ayaqları altında qalaraq məhv olurdu. Süngülər kentavrların qarınlarını 

yırtırdı. Bəlkə də, heç bir zaman baĢqa vuruĢmalarda təsadüf edilməyən eybəcər yaraların 

səbəbləri də budur. Sanki, bu qudurmuĢ süvarilərin gəmirməkdə olduğu karelər qısalır, lakin geri 

çəkilmirdi. Onların çarpana ehtiyatları tükənməz olduğundan, hücum edənlər kütləsinin 

içərisində partlayıĢlar bir-birini təqib edirdi. Bu vuruĢmanın dəhĢətli bir mənzərəsi vardı! Karelər 

artıq batalyon deyildi, onlar kraterlərə çevrilmiĢdi, artıq kirasirlər süvari qoĢun deyil, bir tufan 

idi. Hər bir kare qara bulud hücumuna məruz qalan bir vulkana dönmüĢdü; lava seli ildırımla 

vuruĢurdu. 

Sol ucdakı kare, hər iki tərəfdən müdafiəsiz olduğu və ən çox təhlükəyə məruz qaldığı üçün elə 

birinci toqquĢmada büsbütün məhv edilmiĢ kimi idi. Bu kare 75-ci Ģotland dağlıları polkundan 

ibarət idi. Hər tərəfdə qırğın getdiyi zaman, vuruĢmanın ən qızğın bir yerində təbil üstündə 

əyləĢən bir zurnaçı, doğma yurdunun gölləri və meĢələrini əks edən malxulyalı gözlərini dərin 

bir sakitliklə aĢağı endirib, dağlı nəğmələrini çalırdı. Arqosu xatırlayan qreklər kimi 

Ģotlandiyalılar da Ben Lotianı düĢünərək can verirdilər. Zurna ilə birlikdə onu tutan əli kəsmiĢ 

olan kirasir qılıncı, xanəndəni öldürməklə nəğməni susdurmuĢdu. 

Sayları nisbətən çox olmayan və bundan baĢqa yarğan fəlakətində tələfat vermiĢ olan kirasirlərə 

az qala bütün ingilis ordusu qarĢı dayanmıĢdı, lakin onlar, sanki, qat-qat artmıĢdılar, çünki 

onların hər biri on nəfərə dəyərdi. Bu əsnada bir neçə hannover batalyonu geri çəkildi. 

Vellinqton bunu görcək, öz süvarilərini xatırladı. Əgər Napoleon da elə bu dəqiqədə öz 

piyadasını yada salmıĢ olsaydı, vuruĢmada qalibiyyət qazana bilərdi. Piyada qoĢununu yaddan 

çıxarması Napoleonun ən böyük və fəlakətli bir səhvi olmuĢdur. 

Hücum edənlər birdən-birə hücum olunanlara çevrildilər. Ġngilis süvariləri kirasirlərin arxasınca 

keçdi. Qabaqda – kare, arxada – Sommerset; Sommerset min dörd yüz qvardiya draqunu demək 

idi. Sommersetin sağ tərəfində Dornberq öz yüngül alman süvariləri ilə, sol tərəfində isə Trip öz 

belçikalı karabinerləri ilə dayanmıĢdı; cinahdan və cəbhədən, qabaqdan və arxadan piyada və 

süvarilərin hücumuna məruz qalan kirasirlər hər tərəfdən özlərini müdafiə etməyə məcbur 

olmuĢdular. Lakin onlar üçün bunun nə fərqi ola bilərdi. Onlar ki bir tufan, bir qasırğa 

olmuĢdular. Onların Ģücaəti bütün imkan hədlərini aĢmıĢdı. 

Bundan baĢqa, onların arxasında arası kəsilmədən toplar guruldayırdı. Bu insanlar yalnız belə bir 

Ģəraitdə arxadan yaralana bilərdilər. Sol kürəyi deĢilmiĢ bu kiraslardan biri Vaterloo muzeyinin 

kolleksiyalarında mühafizə olunur. 

Bu cür fransızlara qarĢı yalnız bu cür ingilislər davam gətirə bilərdi. 

Artıq bu döyüĢ meydanı deyildi, bu, bir zülmət, qəlblərin qəhrəmanlıqla, Ģiddət və qəzəblə dolu, 

baĢgicəlləndirici bir həyəcanı, qılınc ildırımının bir fırtınası idi. Bir an içində min dörd yüz 

draqundan yalnız səkkiz yüzü qaldı, onların komandiri podpolkovnik Fuller öldürüldü, Ney, 

Lefevr-Denuetın ulanları və egerləri ilə imdada yetdi. Mon-Sen-Jan platosu alındı, sonra əldən 

---

verildi və yenə alındı. Kirasirlər yenə piyadanın üzərinə cummaq üçün süvarilərdən əl çəkirdi, 

daha doğrusu, insanlar bu dəhĢətli basabasda döĢ-döĢə gəlmiĢ, əlbəyaxa olmuĢdular. Karelər hələ 

müqavimət göstərirdi. 

Onlar on iki hücuma tab gətirdilər. Neyin altında dörd at öldürülmüĢdü. Kirasirlərin yarısı 

platonda məhv oldu. VuruĢma iki saat davam etdi. 

Ġngilis qoĢunları çox didiĢdirilmiĢdi. ġübhəsiz, kirasirlər elə ilk hücumda yarğan yolundakı 

fəlakətlə zəifləməmiĢ olsaydılar, mərkəzi dağıdaraq qələbə qazanmıĢ olardılar. Bu xariqüladə 

süvarilər Talavera və Badaxos vuruĢmalarını görən Klintonu heyrət içində buraxmıĢdı. Dörddə 

üç payı məğlub edilmiĢ Vellinqton, yavaĢ səslə ―Mərhəba!‖1 deyə, qəhrəmancasına onları təqdir 

etmiĢdi. 

Kirasirlər on üç karedən yeddisini məhv etdilər, altmıĢ top ələ keçirdilər, yaxud xarab elədilər, 

ingilislərin əlindən altı bayrağını aldılar, həmin bu bayraqları üç kirasirlə üç qvardiya əsgəri Bel-

Alyans fermasının yaxınlığında dayanmıĢ olan imperatora apardılar. 

Vellinqtonun vəziyyəti ağırlaĢmıĢdı. Bu dəhĢətli vuruĢma iki qəzəbli yaralı əsgərin döyüĢünə 

bənzəyirdi: hər ikisi qanı axa-axa həm hücum edir, həm də özünü müdafiə edirdi. Birinci kim 

yıxılacaq, kim məğlub olacaqdı? 

Platodakı mübarizə davam edirdi. 

Kirasirlər haraya kimi çatmıĢdılar? Bunu heç kəs təyin edə bilməzdi. Yalnız bu məlumdur ki, 

vuruĢmanın sabahı günü Nivel, Jenap, La-Gülp və Brüssel yollarının çarpazlaĢdığı yerdə Mon-

Sen-Jan qapanı meydanında bir kirasirlə atının ölüsü tapılmıĢdı. Bu atlı ingilis xətlərini yarıb 

keçə bilmiĢdi. Bu ölünü götürənlərdən birisi indi belə Mon-Sen-Janda yaĢayır. Adı Deqazdır. O 

zaman onun on səkkiz yaĢı varmıĢ. 

Vellinqton ayaqlarının yerdən üzüldüyünü hiss edirdi. VuruĢmanın sonu yaxınlaĢırdı. 

Kirasirlər öz məqsədlərinə çata bilmədilər, mərkəz yarılmamıĢdı. Mon-Sen-Jan platosu isə həm 

fransızların, həm də ingilislərin əlində olduğu üçün, heç kəsinki sayıla bilməzdi, bununla belə 

yenə də böyük hissəsi ən axırda ingilislərin əlində qalmaqda idi. Vellinqton kəndi və platonun 

yuxarı hissəsini əlindən vermirdi. Neyin əlində isə yalnız təpə və yamac qalmıĢdı. Sanki, hər iki 

tərəf bu məzar torpağına riĢə salmıĢdı. 

Bununla belə, ingilislərin məğlubiyyəti labüd görünürdü: ingilis ordusunun tələfatı böyük idi. Sol 

cinahdan Kempt kömək tələb edirdi. Vellinqton: ―Mümkün deyil, – deyə cavab verirdi, – qoy o 

özünü öldürtsün!‖. Elə eyni zamanda – bu qəribə təsadüf hər iki ordunun taqətdən düĢdüyünü 

göstərir, – Ney də Napoleondan piyada tələb edirdi, Napoleon isə cavabında: – Piyadamı? – 

demiĢdi. – Piyadanı mən haradan alım? Mən onu yarada bilmərəm ki?‖ 

Hər halda, ingilis ordusu daha artıq taqətdən düĢmüĢdü. Dəmir kirasalı və polad zirehli bu 

nəhəng eskadronların qızğın hücumları piyadanı əzmiĢdi. Yalnız bayrağı əhatə edən bir dəstə 

əsgərə görə burada bir polk olduğunu təsəvvür etmək olardı: bəzi batalyonlara indi yalnız 

kapitanlar yaxud leytenantlar komanda edirdi; hələ Ge-Sentdə Ģiddətli tələfat vermiĢ olan Alten 

diviziyası, demək olar ki, tamamilə qırılıb qurtarmıĢdı. Van-Kluze briqadasının qorxubilməz 

belçikalıları Nivel yolu boyu çovdar zəmilərinə sərilmiĢdilər. 1811-ci ildə Ġspaniyada fransızlarla 

yan-yana Vellinqtonla vuruĢan, 1815-ci ildə isə ingilislərlə birləĢərək Napoleonla döyüĢən 

holland qrenaderlərindən demək olar ki, bir nəfər belə qalmamıĢdı. Komandirlər arasında böyük 

tələfat vardı. Ertəsi gün kəsilmiĢ ayağını dəfn etməyi tapĢırmıĢ olan lord Uqsbricin dizi 

əzilmiĢdi. Kirasirlər hücum etdiyi zaman, fransızlardan Delor, Leritye, Kolber, Dnop, Travers və 

Blankar sıradan çıxmıĢdısa, ingilislərdən Alten yaralanmıĢ, Barn yaralanmıĢ, Delanse, Van 

Meeren, Ompteda öldürülmüĢ, Vellinqtonun baĢ qərargahı dağılmıĢdı. Bu qanlı müvazinətdə 

Ġngiltərənin payına daha acı qismət düĢmüĢdü. Ġkinci qvardiya piyada polku beĢ podpolkovnik, 

dörd kapitan və üç kiçik zabit itirmiĢdi; otuzuncu piyada polkunun birinci batalyonu iyirmi dörd 

zabit və yüz iyirmi əsgər itirmiĢdi, 79-cu dağlı polkunda iyirmi dörd zabit yaralanmıĢ, on səkkiz 

zabit öldürülmüĢ, dörd yüz əlli əsgər məhv edilmiĢdi. Kamberlendin Hannover qusarlarından bir 

polku, polkovnik Qake baĢda olmaq üzrə, – həmin Qakeni sonralar mühakimə edib rütbəsini 

aĢağı düĢürmüĢdülər, – əlbəyaxa vuruĢmaqdan qorxaraq, geriyə dönüĢ və Brüsselə qədər vəlvələ 

sala-sala Suan meĢəsi ilə qaçmıĢdı.  

---

Fransızların irəlilədiklərini və meĢəyə yaxınlaĢdıqlarını görən fürĢtat, ərzaq arabaları, yüklü 

arabalar, yaralılarla dolu furqonlar da geriyə qaçmıĢdı. Fransız süvarilərinin qılınclarına təsadüf 

edən hollandiyalılar: ―Kömək edin!‖ deyə fəryad edirdilər. Ġndi belə sağ olan və bu hadisələri 

görənlərin dediyinə görə, Ver-Kukudan Qrenandala qədər, Brüsselə doğru ikimillik bir məsafədə 

hər yer qaçqınlarla dopdolu idi. Vəlvələ o qədər böyük idi ki, Mexelndə prins Kondeyə, Gentdə 

isə XVIII Lüdovikə qədər gedib çatmıĢdı. Mon-Sen-Jan fermasındakı hərbi xəstəxananın 

arxasında yerləĢmiĢ zəif bir ehtiyat qoĢunundan və sol cinahda Vavianla Vandelerin 

briqadalarından baĢqa, Vellinqtonun artıq heç bir süvari qoĢunu qalmamıĢdı. Lafetlərindən 

salınmıĢ bir çox toplar yerə sərilmiĢdi. 

Bu faktları Siborn təsdiq edir. Prinql isə, mübaliğəyə yol verərək, hətta belə deyir ki, guya, 

ingilis-holland ordusunun sayı otuz dörd min nəfərə endirilmiĢdi. Dəmir hersoq sarsılmadı, lakin 

dodaqlarının rəngi qaçmıĢdı. VuruĢma əsnasında ingilis baĢ qərargahında olan Avstriya krinq-

komissarı Vinsent, Ġspaniya kriqs-komissarı Alava hersoqun artıq həlak olduğunu zənn edirdilər. 

Vellinqton saat beĢdə saatını çıxarmıĢdı. Ətrafındakılar Vellinqtonun bu ələmli sözləri 

söylədiyini eĢitmiĢdilər: ―Ya Blüxer, ya gecə!‖. 

Elə həmin bu dəqiqədə FriĢmon tərəfindəki uzaq təpələrin üzərində sıra ilə süngülər parladı. 

Bununla da bu nəhəng vuruĢmada dönüĢ baĢlandı. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Napoleonun bələdçisi pis olduğu halda, Bülovun bələdçisi yaxĢı idi. 

 

Napoleonun faciəli səhvi hamıya məlumdur: o, QruĢini gözlədiyi halda, Blüxer, yəni dirilik 

əvəzinə ölüm gəlmiĢdi. 

Taleyin bəzən belə sərt dönüĢləri olur; insan bütün dünyaya sahib olacağını zənn etdiyi halda, 

ona Müqəddəs Yelena adası qismət olur... 

Əgər Blüxerin general-leytenantı Bülova bələdçilik eləyən balaca naxırçı ona Plansenuadan 

aĢağıda deyil, FriĢmondan yuxarıda meĢədən çıxmağı məsləhət etmiĢ olsaydı, bəlkə də, on 

doqquzuncu əsrin taleyi tamamilə baĢqa cür olardı. Napoleon Vaterloo vuruĢmasında qalib gələ 

bilərdi. Prussiya ordusu, Plansenuanın aĢağısından keçən yolla deyil, hər hansı baĢqa yolla 

getmiĢ olsaydı, artilleriya üçün keçilməsi mümkün olmayan bir yarğana rast gələr və Bülov 

vaxtında gəlib çata bilməzdi. 

Halbuki Bülov yalnız bircə saat gecikmiĢ olsaydı (general Müflinqin iddiasıdır) – Blüxer artıq 

əvvəlki Vellinqtonu görməzdi, ―Vaterloo vuruĢması məğlubiyyətlə nəticələnmiĢ olardı‖. 

Söylədiklərimizdən aydın görünür ki, Blüxerin gəlməsi vaxtı çatmıĢdı. Ancaq o xeyli 

gecikmiĢdi. Dion-le-Monda düĢərgə elədi və Ģəfəq doğarkən yürüĢə baĢladı. Lakin yollar xarab 

olduğundan, Blüxerin diviziyaları palçığa batırdı. Topların təkərləri yarıya qədər palçığa girirdi. 

Bundan baĢqa, ordu Dil çayını keçmək üçün dar Vavr körpüsünü keçməyə məcbur oldu. 

Körpüyə doğru gedən küçə fransızlar tərəfindən yandırılmıĢdı. Mərmi qutuları və artilleriya 

arabaları hər iki tərəfdə yanan evlərin arasından keçə bilməyərək, yanğının qurtarmasını 

gözləməyə məcbur olmuĢdular. Bülovun avanqardı günortaya kimi hələ ġapel-Soen-Lamberə 

çatmamıĢdı. 

VuruĢma iki saat əvvəl baĢlamıĢ olsaydı, saat dördə kimi qurtarardı və beləliklə, Blüxer gəlib 

çatdığı zaman, artıq Napoleon qalib gəlmiĢ olardı. Bizim dərk etmək iqtidarında olmadığımız 

nəhayətsizlik mislində olan bu böyük təsadüflər bunlardan ibarətdir. 

 

Hələ günorta vaxtı imperator durbindən baxarkən, birinci olaraq üfüqlərdə onun diqqətini cəlb 

edən bir Ģey görmüĢdü. Napoleon: ―Mən orada, uzaqda bir bulud görürəm, – məncə, o, 

qoĢundur‖ demiĢdi. Sonra Dalmasiya hersoquna müraciətlə soruĢmuĢdu: ―Sult, ġapel-Sen-

Lamber istiqamətində siz nə görürsünüz?‖. MarĢal durbinini o tərəfə çevirib cavab vermiĢdi: 

―Dörd ya beĢ min nəfər görürəm, əlahəzrət. QruĢi olacaqdır!‖. Bununla belə, görünən bu Ģey 

---

duman içində olub hərəkət etmirdi. BaĢ qərargahın bütün durbinləri imperatorun gördüyü 

―buludu‖ diqqətlə gözdən keçirirdi. Bəziləri deyirdi ki: ―Bu, düĢərgə etmiĢ kolonnalardır‖.  

Əksəriyyət isə: ―Ağaclardır‖ deyə qərar verirdi. Yalnız bir Ģeyi yəqin söyləmək olardı ki, bu 

bulud hərəkət etmirdi. Ġmperator kəĢfiyyat üçün bu qara nöqtəyə doğru Domonun yüngül 

süvarilərindən bir divizion göndərdi. 

Bülov, həqiqətən, hərəkət etmirdi. Avanqardı çox zəif olduğundan, vuruĢmaya giriĢmək 

iqtidarında deyildi. Bülov korpusun əsas qüvvələrini gözləməyə məcbur olmuĢ və hərbi nizama 

düzülməkdən əvvəl qoĢununu bir yerə toplamaq əmrini almıĢdı, lakin saat beĢdə Vellinqtonun 

fəlakətli vəziyyətini görən Blüxer, Bülova hücum əmrini vermiĢ və məĢhur sözləri söyləmiĢdi: 

―Qoy ingilis ordusu bir az nəfəs alsın‖. 

Bir az sonra Losten, Giller, Qake və Risselin diviziyaları Lobo korpusunun qarĢısında yerləĢdi, 

prins Vilhelm Prusskinin süvariləri Paris meĢəsindən yürüĢə baĢladı, Plansenua alovlandı və prus 

mərmiləri dolu kimi yağaraq, Napoleonun arxasında ehtiyatda dayanan qvardiya sıralarına belə 

düĢməyə baĢladı. 

 

 

ON ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Qvardiya. 

 

Qalan hər Ģey məlumdur: üçüncü ordunun vuruĢmaya giriĢməsi, vuruĢmanın dislokasiyası, 

birdən-birə gurlayan səksən altı top lüləsi Bülovla birlikdə Birinci Pirxin gəlib yetiĢməsi, 

Blüxerin Ģəxsən idarə etdiyi Siten süvariləri, fransızların sıxıĢdırılması. Oen platosundan aĢağı 

atılan Markonye, Papelotdan çıxarılan Dürüt, geriyə çəkilən Donzelo və Kio, Lobonun 

mühasirəyə düĢməsi, gecə baĢlananda sürətlə geniĢlənən yeni bir vuruĢma, müdafiəsiz qalan 

polklarımız, bütün ingilis piyadasının hücuma keçməsi və irəliyə hərəkət etməsi, fransız 

ordusunun yarılması, ingilis və prus çarpanalarının birgə səyləri, cəbhənin məhv və tar-mar 

edilməsi, cinahların darmadağın edilməsi və bu dəhĢətli bərbadlıq içində döyüĢ meydanına daxil 

olan qvardiya. 

Qvardiya amansız bir ölümə doğru gedərkən bağırırdı: ―YaĢasın imperator!‖ Salamlar və alqıĢlar 

yağdıran bu qədər təsirli bir can çəkiĢməsi tarixdə heç bir zaman olmamıĢdır. 

Bütün günü göy tutqun idi. AxĢam saat səkkiz olardı, birdən üfüqdəki buludlar parçalandı və 

Nivel yolu boyunca bitən qarağacların budaqları arasından batan günəĢin məĢum qırmızı 

Ģəfəqləri göründü. Austerlis döyüĢündə isə günəĢ doğurdu. 

Bu faciənin sonuna yaxın hər bir qvardiya batalyonu bir generalın komandası altında idi. Frian, 

MiĢel, Roge, Qarle, Male, Pore de Morvan – hamısı burada idi! Qrenaderlərin geniĢ 

günlüklərində qartal Ģəkli olan hündür papaqları bu cəng meydanının dumanı içərisində 

müntəzəm, düzgün, sarsılmaz, əzəmətli və vüqarlı sıralarla göründüyü zaman, düĢmən, Fransaya 

ehtiram hissi duymuĢdu. Sanki, iyirmi zəfər ilahəsi qanadlarını açaraq, döyüĢ meydanına qədəm 

basdı və qalib gələnlər özlərini məğlub hesab edərək, geriyə çəkildilər, lakin Vellinqton bağırdı: 

―Qvardiyaçılar, yerinizdən tərpənməyin, düz niĢan alın!‖. Çəpərlərin arxasında yerləĢmiĢ olan 

qırmızı ingilis qvardiyaçıları polku ayağa qalxdı, yağıĢ kimi yağan çarpanalar qartallarımızın 

baĢı üzərində dalğalanan üçrəngli bayrağı deĢdi, əsgərlər bir-birilə toqquĢdu, misilsiz bir qırğın 

baĢlandı. Qaranlıqda imperator qvardiyası ətrafındakı qoĢunların sarsıldığını, nizamsız bir halda 

geriyə çəkilən böyük bir dalğanın tərpəndiyini duyaraq, əvvəlki ―YaĢasın imperator!‖ əvəzinə 

―Qaç, cıanını qurtar!‖ bağırtılarını eĢitdi və arxasında hamının qaçdığını bilə-bilə, yenə də 

hücumuna davam etdi. Qvardiyanın baĢına getdikcə Ģiddətlənən mərmi dolusu yağır, o, hər 

addımda daha çox tələfat verirdi. Burada nə qorxaqlar vardı, nə də tərəddüd edənlər. Bu polkun 

hər bir əsgəri də, onun generalı da qəhrəman idi. Bir nəfər belə intihardan çəkinmədi. 

Özündən çıxmıĢ Ney, ölümü qəbul etmək qərarından doğan bir əzəmətlə, döĢünü bu tufanın 

bütün zərbələrinə verirdi. O, beĢinci ata mindi, onu da öldürdülər. O, baĢdan ayağa kimi tər 

içində idi, gözləri od kimi yanır, dodaqları köpüklənmiĢ, mundirinin yaxası açıq, epolitinin biri 

atlı ingilis qvardiyaçısının qılınc zərbəsi ilə parçalanmıĢ, döĢündəki Böyük qartal niĢanı əzilmiĢ 

---

halda qana, palçığa batmıĢ, bir əlində qırıq bir qılınc, möhtəĢəm bir görünüĢlə səslənirdi: 

―TamaĢa edin, görün Fransa marĢalı döyüĢ meydanında necə ölür!‖. Lakin heyhat! O ölmədi. O, 

pəriĢan və qəzəbli idi. Drue d’Erlona müraciətlə bağırdı: ―Bəs sən? Məgər sən öldürülmək 

istəmirsənmi?‖. Bir ovuc insana qarĢı çevrilmiĢ bu sarsıdıcı top atəĢi altında Ney bağırırdı: 

―Demək, mənim payıma bir Ģey düĢmədi? Ah, mən istərdim ki, bütün bu ingilis mərmiləri 

mənim qarnıma dəysin! Zavallı, sən fransız güllələrindən ölmək üçün sağ qaldın!‖ 

 

 

ON ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Fəlakət. 

 

Qvardiyanın arxasındakı ordunun geriyə çəkilməsi qorxunc idi. 

Ordu birdən-birə hər tərəfdən – Huqomon, Ge-Sent, Papelot, Plansenua tərəfindən eyni zamanda 

sarsıldı. ―Xəyanət!‖ bağırtıları ardınca ―Canınızı qurtarın‖ sədaları yüksəldi. Qaçıb dağılan ordu 

əriyən qara bənzər: hər Ģey çökür, çatlayır, tərpənir, titrəyir, yuvarlanıb toqquĢur, tələsir, sürətlə 

hərəkət edir. Bu, təsviredilməz bir dağılmadır. Ney kiminsə atını əlindən alıb, atın belinə sıçrayır 

və Ģlyapasız, boyunbağısız, Ģpaqasız Brüssel yolunun ortasında dayanıb həm ingilislərin, həm də 

fransızların qabağını kəsir. MarĢal ordunu dayandırmağa çalıĢır, onu qayıtmağa dəvət edir, təhqir 

edir, qaçanların yaxasından yapıĢır, yaxır, yandırır. Əsgərlər onun yanından dolanıb keçərkən: 

―YaĢasın marĢal Ney!‖ deyə bağırırlar. Dürütün iki polku ulanların qılıncları və Kempt, Best, 

Pakk və Rilandtın briqadalarının atəĢi arasında, top kimi oyan-buyana atılaraq, çaĢqınlıq içində 

vurnuxurdu. ÇarpıĢmaların ən qorxulusu qaçmaqdır, dostlar özlərini xilas etmək üçün bir-birini 

öldürür, eskadronlar və batalyonlar bir-birilə çarpıĢaraq, nəhəng bir cəng köpüyü kimi dağılırlar. 

Lobo bir tərəfdən, Reyl isə o biri tərəfdən bu axına düĢmüĢlər. Napoleon, qvardiyasından qalan 

döyüĢçülərin köməyi ilə, əbəs yerə bu axının qarĢısını almağa çalıĢır, əbəs yerə son təĢəbbüs 

olaraq son Ģəxsi mühafizə eskadronlarını qurban verir. Kio Vivianın, Kellerman Vandelerin, 

Lobo Bülovun, Moran Pirxin, Domon və Sübervik prins Vilhelm Prusskinin qarĢısında geri 

çəkilir. Ġmperator eskadronlarını hücuma aparan Giyo ingilis draqunlarının atlarının ayaqları 

altında əzilib məhv olur. Napoleon atını çapa-çapa qaçqın dəstələrinin yanından keçir, nəsihət 

edir, israr edir, hədələyir, yalvarır. Hələ səhər‖YaĢasın imperator!‖deyən ağızlar artıq susur, 

sanki, Napoleonu artıq heç kəs tanımır. Yenicə gəlmiĢ prus süvari qoĢunları fransızlara hücum 

çəkərək vurur, çapır, kəsir, əzir, öldürür və məhv edir. QoĢqu taqımları bir-birilə toqquĢur, toplar 

kənara qaçır, arabaçılar top arabalarının atlarını açaraq qaçırlar, təkərləri yuxarı yıxılmıĢ 

furqonlar yolu kəsir və yeni qırğına səbəb olur. Ġnsanlar bir-birini sıxıĢdırır, əzir, diriləri və 

ölüləri tapdalayırlar. Əllər kor-koranə qabağına nə rast gəlirsə məhv edir. Yığın-yığın insanlar 

yollara, cığırlara, körpülərə, düzlərə, təpələrə, dərələrə, meĢələrə dolmuĢdur – ətraf qırx min 

insan kütləsi ilə doludur. Nalə və fəğan səsləri gəlir, silahlar və çantalar taxılın içinə atılmıĢdır, 

qılınc zərbələri qalın taxılda yollar açmıĢdır, artıq nə yoldaĢ var, nə zabit var, nə də general – hər 

tərəfdə misilsiz bir dəhĢət hökm sürür. Bir tərəfdə – Fransanı kefi istədiyi kimi kəsib doğrayan 

Siten, o biri tərəfdə – ceyrana dönmüĢ aslanlar. Bu qaçmaq belə bir qaçmaq idi! 

Jenapda dayanmaq, möhkəmlənmək, düĢməni dəf etmək istədilər. Lobo üç yüz adam topladı. 

Kəndin girəcəyində barrikadalar quruldu, lakin prus topları atəĢ açar-açmaz, hamı yenə qaçmağa 

üz qoydu. Lobo əsir düĢdü. Yolun sağ tərəfində, Jenapdan bir neçə dəqiqəlik yolda yarı uçulmuĢ 

kərpic bir evin damında bu gün belə həmin top atəĢinin izləri görünür. Prussiyalılar görünür, bu 

cür Ģərəfsiz qələbədən hiddətlənərək, Jenapa üz tutdular. Fransızların təqib edilməsi dəhĢətli bir 

Ģəkil aldı. Blüxer ümumi qətl əmrini verdi. Roge bunun üçün ələmli bir nümunə olmuĢdu, o, hər 

bir prus əsirini yanına gətirmiĢ olan fransız qrenaderini ölümlə təhdid edirdi. Blüxer Rogeni də 

ötdü. Bir Jenap meyxanasının qapısına sıxıĢdırılmıĢ olan gənc qvardiyanın generalı Düqem öz 

Ģpaqasını ölüm qusarına təslim etdi, o isə silahı alıb əsiri öldürdü. Qələbə məğlub olanların 

qırğını ilə tamamlandı. Madam ki, biz tarixi təmsil edirik, demək ki, qərar verməliyik: qoca 

Blüxer özünü biabır etdi. Bu amansızlıq fəlakəti tamamlamıĢ oldu. Ümidlərini itirən qaçqınlar 

---

Jenapı keçdilər. Katr-Branı keçdilər. Qoseli, Franı və ġarleruanı keçdilər. Tüeni keçdilər və 

ancaq sərhəddə dayandılar. Əfsus! Bu biabırçılıqla qaçan kim idi? Böyük ordu. 

Məgər bu çaĢqınlıq, bu dəhĢət, tarixdə misli görünməmiĢ və böyük bir mərdliyin məhv olması 

səbəbsiz idi? Yox, bunun səbəbləri var. Tanrı əlini uzatmıĢ və onun böyük kölgəsi Vaterloo 

üzərinə düĢmüĢdü. Bu gün taleyin əmri yerinə yetmiĢdi. Bu günü ilahi bir qüvvə qabaqcadan 

təyin etmiĢdi. Buna görə də bütün bu baĢlar dəhĢət içində əyilmiĢdi. Buna görə də bu böyük 

insanlar silahlarını əldən buraxmağa məcbur olmuĢdular. Avropaya qalib gələnlər yerlə yeksan 

olmuĢdu, nə deyəcəklərini, nə iĢ görəcəklərini bilmədən, qaranlıqda dəhĢətli bir Ģeyin olduğunu 

hiss edərək, məhv olmuĢdular. Hoc erat in fathis1. O gün bütün bəĢər nəslinin gələcəyi dəyiĢdi. 

Vaterloo bir məhvərdir ki, on doqquzuncu əsr onun üzərində dayanmıĢdır. Böyük bir əsrin 

baĢlanması üçün böyük bir insanın yox olması lazım gəlirdi. Bu vəzifəni öz öhdəsinə elə bir 

qüvvə götürdü ki, ona heç kəs bir söz deyə bilməzdi. Qəhrəmanların çaĢqınlığını izah etmək olar. 

Vaterloo vuruĢmasında buluddan daha mühüm bir Ģey göründü ki, o da meteor idi. Oraya Allah 

qədəm basmıĢdı. 

AxĢam qaranlığı çəkərkən Jenap yaxınlığındakı bir düzdə Bernarla Bertran qaĢqabaqlı, fikirlərə 

qərq olmuĢ bir Ģəxsi redinqotunun ətəyindən tutub dayandırdılar. Bu Ģəxs qaçqınların axını ilə 

buraya qədər gətirilərək, yenicə atdan düĢmüĢ və cilovları qoltuğunun altına soxaraq, tək-tənha, 

gözləri dolaĢa-dolaĢa, geriyə, Vaterlooya doğru gedirdi. Bu Ģəxs yenə də qabağa getmək üçün 

can atan Napoleon, bu məhv olan xəyalın sürüklədiyi böyük lunatik idi. 

 

 

ON DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Son kare. 

 

Geriyə çəkilənlərin qaynayan axını arasında burulğan ortasına düĢmüĢ bir qaya kimi dayanan bir 

neçə qvardiya karesi gecəyə qədər müqavimət göstərməkdə davam etdi. Gecə və onunla bərabər 

ölüm gəlib çatdı; onlar bu ikiqat zülmətin intizarında idilər, sarsılmadan bu zülmətin onları 

bürüməsinə imkan verdilər. Bir-birindən ayrı düĢmüĢ və qəti bir məğlubiyyətə düçar olan ordu 

ilə əlaqəsi üzülmüĢ olan hər bir polk yalqızca can verirdi. Bu son qəhrəmanlığı göstərmək üçün 

bəzi karelər Rosom təpələrində, o birilər isə Mon-Sen-Jan düzündə yerləĢdilər. Hamının atıb 

getdiyi bu məğlub olan, qorxunc, ələmli karelər bu təpələrdə, bu düzlərdə dəhĢətli ölümlərini 

qarĢılayırdılar. Onlarla birlikdə Ulm, Vaqram, Ġena və Fridland ölürdü. 

AxĢam saat doqquza yaxın alaqaranlıqda Mon-Sen-Jan platosunun ətəyində yalnız bir kare hələ 

də müqavimət göstərirdi. Bu məĢum dərədə kirasirlərin aĢdığı və artıq ingilis qoĢunları 

tərəfindən tutulmuĢ olan yamacın ətəyində müzəffər düĢmən artilleriyasının yaylım atəĢi və sıx-

sıx yağan mərmilər altında bu kare hələ də mübarizəni davam etdirirdi. Bu kareyə Kambron adlı 

görkəmsiz bir zabit komanda edirdi. Hər dəfə atəĢ açıldıqca, karedəkilərin sayı azalır, lakin kare 

yenə də müqavimət göstərirdi. Çarpana atəĢinə o tüfəng atəĢi ilə cavab verir və getdikcə, hər 

dörd tərəfdən qısalırdı. Qaçqınlar tövĢüyə-tövĢüyə bir anlığa dayanır və uzaqlarda, gecənin 

qaranlığı içində getdikcə sakitləĢən bu qorxunc gurultuya qulaq asırdılar. 

Bütün legion məhv olub yalnız bir ovuc adam qaldıqda, bayraqları parça-tikə olduqda, bütün 

güllələrini sərf etmiĢ olan tüfəngləri sadəcə bir dəyənəyə döndükdə, ölülərin sayı sağ qalanların 

sayına üstün gəldikdə bu ilahi əzəmətlə ölən cəngavərlərin qarĢısında qaliblərin ürəyi müqəddəs 

bir dəhĢətlə doldu və ingilis artilleriyası, sanki, nəfəs alırmıĢ kimi, sükut etdi. Bu, sanki, ölüm 

müddətinin təxirə salınması idi. Sanki, vuruĢanların ətrafında kabuslar, atlı siluetləri, topların 

qara lülələri dolaĢırdı, təkərlər, və lafetlər arasından ağımtıl göy görünürdü. Qəhrəmanların hər 

zaman vuruĢma tüstüsü arasında dumanlı bir Ģəkildə görə bildikləri ölüm əjdahasının baĢı onlara 

doğru gəlir, onların gözlərinin içinə baxırdı. AxĢam toranlığında tonların doldurulduğu eĢidilirdi, 

gecənin qaranlığında pələng gözləri kimi parlayan yandırılmıĢ fitillər onların baĢları üzərində bir 

dairə yaratmıĢdı, bütün ingilis batareyalarının tonlarına atəĢ vuranlar yaxınlaĢırdı. Elə bu anda, 

bəzilərinin dediyinə görə, ingilis generalı Kolvil, baĢqalarının dediyinə görə – Metlend bu 

---

qəhrəmanların baĢı üzərində qalxan ölüm qılıncını saxlayaraq, həyəcanlı bir səslə bağırmıĢdı: 

―Qoçaqlar, təslim olun! ―Kambron cavab vermiĢdi: ―Merde‖. 

 

 

ON BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Kambron. 

 

Fransız oxucularına bir hörmət niĢanəsi olaraq, bir fransızın söyləmiĢ olduğu bu ən gözəl sözü 

təkrar etmək lazım deyildir. Tarixdə fövqəlbəĢər Ģeylərə Ģəhadət vermək qadağandır. 

Biz heç Ģeydən qorxmadan qadağan edilən bu sözü söyləməyə cəsarət etdik. 

Demək, bu nəhənglər arasında bir titan vardı ki, o da Kambron idi. 

Bu sözü bağırmaq və sonra ölmək, bundan da əzəmətli bir Ģey ola bilərmi? Ölümü arzulamaq da 

ölmək deməkdir, özü çarpana atəĢi ilə öldürüldüyü halda, adının qalmasında bu adam müqəssir 

deyildir. 

Vaterloo vuruĢmasında qələbə çalan adam qaçmağa məcbur olan Napoleon deyil, səhər saat 

dörddə geriyə çəkilərək, saat beĢdə ümidsizliyə düçar olan Vellinqton deyil, qətiyyən vuruĢmada 

iĢtirak etməyən Blüxer deyildir; Vaterloo vuruĢmasında qələbə çalan adam Kambrondur. 

Belə bir sözlə sizi öldürən bir ildırımı dəf etmək – qalib gəlmək deməkdir! 

Fəlakətə belə bir cavab vermək, taleyə belə bir söz demək, gələcək aslan üçün belə bir əsas 

qoymaq, yağıĢa, gecəyə, Huqomonun xəyanətkar divarına, Oen yoluna QruĢinin gecikməsinə, 

Blüxerin gəliĢinə qarĢı belə bir replika atmaq, məzar içində belə istehza etmək, yerə yıxıldıqdan 

sonra belə sarsılmamaq iki heca ilə bütün Avropa koalisiyasını basdırmaq, krallara sezarların 

getdiyi məlum bir yeri, yəni rahatxananı təklif etmək, ən sarsaq bir sözə Fransanın bütün 

rövnəqini verərək, onu ən gözəl bir sözə çevirmək, cürət edib Vaterloonu Leonidas karnavalı ilə 

tamamlamaq, Rableyə əlavə olaraq, bir söz söyləmək, ucadan söylənilməyən ən kobud bir sözlə 

bu qələbəyə yekun vurmaq, yer üzündəki mövqeyini itirmək, lakin tarixdə bu yeri mühafizə 

etmək, belə bir qırğından sonra istehza edənləri öz tərəfinə çəkmək – bu ağlasığmaz bir Ģeydir! 

Bu – ildırımı təhqir etmək deməkdir. Bunda Esxil əzəməti vardır. 

Kambronun bu sözü yerdə yarıq əmələ gələrkən çıxan bir səsə bənzər. Bu, həqarətin təzyiqindən 

partlayan bir sinə deməkdir. Bu, partlayıĢa səbəb olan ölüm iztirablarının artığı idi. Qələbə çalan 

kim oldu? 

Vellinqtonmu? Yox! Blüxer olmasaydı, Vellinqton məhv olardı. Bəlkə, qələbə çalan Blüxerdi? 

Yox! Vellinqton vuruĢmanı baĢlamamıĢ olsaydı, Blüxer onu tamamlaya bilməzdi. Son dəqiqədə 

gələn, heç kəsin tanımadığı sadə bir əsgər, müharibənin ən kiçik bir zərrəsi olan Kambron isə 

burada bir yalan olduğunu, fəlakətin özündə belə ikiqat dözülməz bir yalan olduğunu duymuĢdu; 

onun hiddət dərəcəsinə gəldiyi bir zaman isə, ona gülünc bir Ģey, yəni yaĢamaq təklif etdilər. O 

necə özündən çıxmasın? Budur, bütün Avropa kralları, bəxtəvər generallar, ildırım çaxan 

Yupiterlər, hamısı göz qabağındadır, onların yüz min müzəffər qoĢunu var, bu yüz minin 

arxasında isə bir milyon qoĢun var; fitilləri yandırılmıĢ, topları ağızlarını açmıĢdır, imperator 

qvardiyası və böyük ordu artıq onların ayaqları altındadır, onlar indicə Napoleonu yıxmıĢlar, 

ancaq Kambron qalmıĢdır; etiraz etmək üçün yalnız bu aciz soxulcan qalmıĢdır. O susmayacaq, o 

etiraz edəcək! Etiraz etmək üçün o, Ģpaqa seçilən kimi, söz seçir. Kambronun ağzı tüpürcəklə 

dolur, ona lazım olan söz də həmin bu tüpürcəkdir. O, bütün ümidləri qırılan bu Ģəxs, bu böyük 

və miskin qələbə qarĢısında, qalibləri olmayan bu qələbə qarĢısında ruhlanır, coĢur, bu qələbənin 

dəhĢətli ağırlığını daĢıyan da odur, onun bir heç olduğunu etiraf edən də odur. O, qələbəyə yalnız 

tüpürmək deyil, say, qüvvə və kobud materiyanın təzyiqi altında üzülərək, öz qəlbində mənfur 

bir Ģeyi ifadə edən bir kəlmə tapır. Təkrar edirik, bu kəlməni söyləmək, bunu tapmaq, bunu 

etmək qalib olmaq deməkdir! 

Bu fəlakətli dəqiqədə böyük günlərin ruhu bu naməlum Ģəxsin qəlbinə girmiĢdi. Ruje de Lil 

―Marselyoza‖nı tapdığı kimi, Kambron da Vaterloonu təcəssüm edən bu sözü tapmıĢdı – buna 

səbəb Tanrının verdiyi ilham idi. Ġlahi bir tufanın nəfəsi bu insanlara çatmıĢ, onları vurmuĢ, 

sarsıtmıĢdı, onlar titrəmiĢdilər, bu insanlardan biri müqəddəs bir nəğmə oxumuĢ, o biri isə 

---

dəhĢətli bir fəryad qoparmıĢdı. Bu titanik bir nifrət ifadəsi idi ki, Kambron bunu yalnız 

imperiyanın adından Avropaya deyil, – bu əlbəttə, kifayət etməzdi – inqilab adından keçmiĢin 

üzünə çırpmıĢdı. Onun səsini eĢitdilər. Kambronda keçmiĢ zamanların nəhəng insanlarının ruhu 

olduğunu anladılar. Sanki, Danton yenidən dil açmıĢdı və ya Kleber nərə çəkirdi. 

Kambronun söylədiyi bu sözə cavab olaraq, ingilisin səsi ―AtəĢ!‖ deyə komanda verdi. 

Batareyalar guruldadı, təpə sarsıldı, bu mis ağızlar son dəfə öldürücü çarpana fırlatdılar; doğan 

ayın iĢığından gümüĢ rəng almıĢ qalın bir tüstü qalxdı, o çəkildikdən sonra isə hər bir Ģey yox 

oldu. Qorxunc ordunun qalıqları məhv edilmiĢ, qvardiya ölmüĢdü. Canlı redutun dörd divarı 

hərəkətsiz halda yerə sərilmiĢdi, yalnız arabir meyitlərin arasında bir titrəyiĢ duyulurdu. Roma 

lejionlarından da əzəmətli olan fransız lejionları belə məhv oldular. Onlar Mon-Sen-Jan 

platosunda, yağıĢdan və qandan islanmıĢ torpaq üzərində, kömür kimi qaralmıĢ sünbüllər 

arasında məhv oldular. Ġndi o yerdən, səhər saat dörddə, Nivelə gedən poçt karetasının arabaçısı 

Jozef fit çala-çala və atını ləzzətlə qamçılayaraq keçməkdədir. 

 

 

 

ON ALTINCI FƏSĠL. 

Qut libras in duel?1. 

 

Vaterloo vuruĢması bir müəmmadır. Bu vuruĢma istər qalib gələnlər, istərsə məğlub olanlar üçün 

eyni dərəcədə anlaĢılmaz idi. Napoleon üçün bu bir vəlvələ idi2, Blüxerin nəzərində bu baĢdan-

baĢa bir atıĢma idi. Vellinqton isə bundan heç bir Ģey baĢa düĢə bilmir. Raportları nəzərdən 

keçirə bilirsiniz. Verilən məlumat dumanlı, izahat dolaĢıqdır. Bəzilərinin dili tutulur, bəzilərinin 

isə dili dolaĢır. Jomini Vaterloo vuruĢmasını dörd dövrə bölür; Muflinqə görə, vuruĢma üç 

epizoddan ibarətdir; yalnız ġaras, bəzi fikirləri ilə və hadisələrə verdiyi qiymətlərlə Ģərik 

olmasaq belə, – insan dühasının Tanrının təyin etdiyi bir təsadüflə mübarizədə düçar olduğu bu 

fəlakətin səciyyəvi əlamətlərini öz dogru baxıĢı ilə düzgün görə bilmiĢdir. Qalan tarixçilərin 

hamısı isə, gözlərinə bir növ pərdə çəkilmiĢ olduğundan, gözü bağlı hərəkət edir. Həqiqətən, o 

gün ildırım çaxması kimi bir Ģey idi bu, hərbi mütləqiyyətin süqutu demək idi, bu süqut kralların 

böyük heyrətinə səbəb olaraq bütün kral hakimiyyətlərini də öz arxasınca sürükləmiĢdi, bu 

qüvvətin süqutu, müharibənin məğlubiyyəti idi. 

Ali bir zərurət əlaməti daĢıyan bu hadisədə insan heç bir rol oynamamıĢdı. 

Məgər Vellinqtonu və Blüxeri Vaterloodan məhrum etmək Ġngiltərə və Almaniyanı bir Ģeydən 

məhrum etmək deməkdir? Xeyr! Vaterloo məsələsi müzakirə edilərkən, söhbət nə Ģanlı 

Ġngiltərədən gedir, nə də əzəmətli Almaniyadan. ġükür olsun Allaha ki, xalqların böyüklüyü 

qılınc və Ģpaqanın ələmli sərgüzəĢtlərindən asılı deyildir. Almaniya, Ġngiltərə və Fransanın Ģərəfi 

silah gücündə deyildir. Vaterloo qılınc Ģaqqırtısından baĢqa bir Ģey olmadığı dövrdə, Almaniyada 

Blüxerin üzərində Höte, Ġngiltərədə isə Vellinqtonun üzərində Bayron yüksəlirdi. Çoxlu 

ideyaların baĢ verməsi bizim əsrin xüsusiyyətidir; bu səhər Ģəfəqinin gözqamaĢdırıcı iĢığına 

Ġngiltərənin də, Almaniyanın da parlaq Ģüaları qarıĢmıĢdır. Ġngiltərə və Almaniya əzəmətlə 

doludur, çünki onlar düĢünürlər. Mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsi onların təbii xassəsidir, 

onların mahiyyətindən doğur və qətiyyən təsadüfdən asılı deyildir. Onların XIX əsrdə 

yüksəlməsinə səbəb heç də Vaterloo olmamıĢdı. Yalnız barbar xalqlar qələbə qazandıqdan sonra 

birdən-birə yüksəlirlər. Tufandan sonra sellər də bir müddət üçün ĢiĢər, Ģiddətlənər. Mədəni 

xalqlar, xüsusilə yaĢadığımız bu dövrdə, bir sərkərdənin müvəffəqiyyət qazanıb-

qazanmamağından asılı olaraq yüksəlməz və enməzlər. Onların xalqlar ailəsindəki vəzni 

vuruĢmadan daha mühüm Ģeylərin nəticəsidir. ġükür olsun Allaha, onların namusu, Ģərəfi, ürfan 

və dühası qəhrəmanların və fatehlərin, yəni qumarbazların vuruĢma lotereyalarında udmaq 

fikrində olduqları uduĢ bileti deyildir. Belə təsadüflər olur ki, vuruĢmada məğlub olan bir xalq, 

tərəqqidə qalib gəlir. ġərəf və Ģöhrət az olsa da, azadlıq çox olur. Təbil səsi susur, idrakın səsi 

ucalır. Bu elə bir oyundur ki, burada udan uduzandır. Vaterloonu soyuqqanlılıqla iki nöqteyi-

---

nəzərdən müzakirə edək. Təsadüf olan Ģeyi təsadüfün ayağına, Allahın əmri olan Ģeyi isə Allahın 

ayağına yazaq. Vaterloo nədir? Qələbəmi? Xeyr. Bu – çalğıda zil sim kimi bir Ģeydir. 

UduĢ Avropaya çatdı, lakin pulunu Fransa verməyə məcbur oldu. Orada aslan heykəlini 

qoymağına dəyməzdi. 

Hər halda, Vaterloo tarixin ən qəribə toqquĢmalarından biridir. Napoleon və Vellinqton. Bunlar 

düĢmən deyil, bir-birinin əksidir. Antitezaları sevən Allah heç bir zaman bu qədər təsirli bir 

təzad, bu qədər fövqəladə bir görüĢ yaratmamıĢdı. Bir tərəfdə – dəqiqlik, riyazi bir mülahizə, 

ehtiyatlılıq, təmin edilmiĢ geriyə çəkilmə yolları, mühafizə edilmiĢ ehtiyat qüvvələri, sarsılmaz 

bir soyuqqanlılıq, pozulmaz bir ardıcıllıq, məkandan mənfəətbərdar olan strategiya, batalyonları 

müvazinətdə saxlayan bir taktika, təyin edilmiĢ qaydalara ciddiyyətlə riayət edən bir qırğın, saata 

baxa-baxa aparılan bir müharibə, təsadüfə heç bir ümid bəsləməmək, əski klassik bir cəsarət, heç 

bir səhvə yol verməmək: o biri tərəfdə isə – qəzaya inanmaq, xüsusi bir hərbi sənətkarlıq, qeyri-

insani bir duyğu, parlaq bir nəzər, qartal kimi uzaqgörən və ildırım kimi vuran bir Ģey, 

təkəbbürlü bir qızğınlıqla uyuĢan gözəl bir məharət, dərin bir qəlbin bütün sirləri, fələklə 

bağlanan bir əhdnamə, bir yerdə birləĢdirilmiĢ və sanki, itaətə məcbur edilmiĢ bir çay, bir düz, 

bir meĢə, bir təpə, öz istibdadına döyüĢ meydanlarını belə tabe etdirən bir müstəbid, özü 

yüksəldib və özü pəriĢan etdiyi bir strategiya elmi ilə qarıĢıq olaraq öz bəxt ulduzuna bəslənilən 

bir inam. Vellinqton – müharibənin Baremi, Napoleon isə müharibənin Mikel-ancelosu 

deməkdir, lakin bu dəfə mülahizə dühaya qalib gəlmiĢdi. 

Hər ikisi kimi isə gözləyirdi. Mülahizəsini düz eləyən zəfər qazandı. Napoleon QruĢini 

gözləyirdi – QruĢi gəlmədi. Vellinqton Blüxeri gözləyirdi – o gəldi. 

Vellinqton – keçmiĢ bir itki üçün intiqam alan klassik bir müharibədir. Napoleon hərbi 

karyerasının ilk günlərində Ġtaliyada belə bir müharibəyə təsadüf etmiĢ və parlaq bir qələbə 

qazanmıĢdı. Qoca bayquĢ cavan qırğı qarĢısında təslim olmuĢdu. Əvvəlki taktika yalnız tar-mar 

olmamıĢdı, o rüsvay olmuĢdu. Bu iyirmi altı yaĢlı korsikalı, əleyhinə hər bir Ģey olduğu halda, 

lehinə heç bir Ģeyi olmayan, ərzağı, hərbi sursatı, topu, ayaqqabısı, az qala ordusu olmayan bir 

dəstə adamla böyük qoĢunların qabağına çıxdı, Avropanın bütün birləĢmiĢ qüvvələrinə hücum 

edən və qətiyyən mümkün olmayan bir yerdə ən mənasız bir Ģəkildə qələbə qazanan bu ehtiĢamlı 

cahil kim idi? Demək olar ki, nəfəsini belə almadan və eyni imkanlarla alman imperatorunun beĢ 

ordusunu bir-bir dağıdıb, Alvisin arxasınca Bolyenin, Bolyenin arxasınca Vurmseri, Vurmserin 

arxasınca Melası, Melasın arxasınca Makkı məğlub edən bu qorxunc dəli haradan gəlmiĢdi? 

Birinci dəfə döyüĢə girdiyi halda, bir günəĢ kimi özünə cəsarətlə güvənən bu Ģəxs kim idi? 

Akademik hərbi sənət məktəbi onu rədd etmiĢ və bununla da öz acizliyini sübut etmiĢdi. Əski 

sezarçılığın yeniliyə qarĢı dərin nifrət və kin bəsləməsi, odlu bir qılınca qarĢı təlimə öyrəĢmiĢ bir 

qılıncın kini, dühaya qarĢı Ģahmat taxtasının kini, bax, bundan irəli gəlirdi. 1815-ci il iyunun 18-

də son söz bu inadlı kinin idi, o da Lodi, Montebello, Montenot, Mantuey, Marenqo və Arkolem 

vuruĢmalarında ancaq bir söz həkk etmiĢdi – ―Vaterloo‖. Vaterloo əksəriyyətə xoĢ olan bir adilik 

təntənəsi idi. Tale bu istehzaya yol verdi. Həyat və Ģöhrətinin söndüyü günlərdə Napoleon yenə 

gənc Vurmserlə qabaq qabağa gəldi. 

Həqiqi Vurmseri yaratmaq üçün Vellinqtonun saçlarını ağartmaq kifayət edirdi. 

Vaterloo vuruĢmasında heyran və məftun olmalı bir Ģey varsa, o da Ġngiltərə, ingilis səbatkarlığı, 

ingilis qətiyyəti, ingilis temperamentidir. Bu vuruĢmada ən ehtiĢamlı bir Ģey – acığı tutmasın, – 

Ġngiltərənin özü idi. Onun sərkərdəsi deyil, onun ordusu idi. 

Vellinqton lord Batkerstə yazdığı bir məktubunda böyük naĢükürlük göstərərək yazır ki, onun 

ordusu, yəni 1815-ci ilin 18 iyununda vuruĢan ingilis ordusu ―iyrənc bir ordu‖ idi. Bəs Vaterloo 

düzlərində dəfn edilmiĢ insan sümüklərinin ələmli yığınları bu barədə nə fikirdədir? 

Ġngiltərə Vellinqton məsələsində həddindən artıq təvazökar olmuĢdur. Vellinqtonu bu cür 

yüksəltmək – Ġngiltərəni alçaltmaq deməkdir. Vellinqton da baĢqaları kimi adi bir qəhrəmandır, 

ancaq bu qədər. Bəs bu boz Ģotlandiyalılar, bu Metlendin və Mitçelin polkları, Ponsonbi və 

Somersetin süvariləri, çarpana yağarkən tütək çalan bu dağlılar, bu Rilandt batalyonları hələ 

silah iĢlətməyə vərdiĢ etməyən, lakin Eslinq və Rivoli kimi təcrübəli döyüĢçüləri dəf etməyi 

bacaran bu cavan əsgərlər – bax, əzəmət bunlardadır. Vellinqton səbat göstərdi, onun xidməti 

---

bundadır, bunu biz inkar etmirik, lakin onun ən görkəmsiz bir piyadası, yaxud süvarisi ondan az 

möhkəm olmamıĢdır. Dəmir əsgərlər öz dəmir hersoqlarına layiq idi. Bizə gəlincə, biz bütün 

afərinlərimizi ingilis əsgərinə veririk. Qələbə üçün heykəl qoyulmağa layiq olan varsa, o da 

Ġngiltərədir. Vaterloo sütunu bir nəfərin əvəzində xalqı təcəssüm edən bir heykəli buludlara 

doğru yüksəltmiĢ olsaydı, daha düzgün olardı. 

Lakin bizim sözlərimiz bu böyük Ġngiltərəni hiddətləndirə bilər. Ġngiltərənin 1688-ci ili, bizim 

isə 1789-cu ilimiz olmasına baxmayaraq, o, yenə də öz feodalizm xəyallarından əl çəkməmiĢdir. 

Ġngiltərə yenə də irsiyyət hüququna və iyerarxiyaya inanmaqda davam edir. Qüdrətdə və 

Ģöhrətdə heç kəsin üstün gələ bilmədiyi bu xalq, özünə bir xalq kimi deyil, bir millət kimi hörmət 

edir. Bir xalq kimi o, könüllü surətdə lorda tabe olur, lordu ağa deyə tanıyır. Bir fəhlə kimi, o, 

özünə həqarətlə baxılmasına yol verir, bir əsgər kimi, özünün ağacla döyülməsinə yol verir. 

Unudulmamalıdır ki, Ġnkerman vuruĢmasından sonra, məlum olduğu kimi, ordunu xilas etmiĢ 

olan bir serjantın adı lord Raqlan tərəfindən çəkilə bilmədi, çünki ingilis hərbi iyerarxiyası zabit 

rütbəsi olmayan qəhrəmanları raporta daxil etməyə yol vermir. 

Lakin Vaterloo vuruĢmasında bizim ən çox heyrətimizə səbəb olan bir Ģey varsa, o da təsadüfün 

göstərdiyi qəribə bir məharətdir. Gecə yağıĢ yağması, Huqomon divarı, Oen yolu, top səsini 

eĢitməyən QruĢi, Napoleonu aldadan bələdçi, Bülova düz yolu göstərən bələdçi, – bütün bu təbii 

fəlakətlər gözəlcəsinə hazırlanmıĢ və həyata keçirilmiĢdi. 

Nəticədə isə bunu da qeyd etməliyik ki, Vaterloo vuruĢması döyüĢdən artıq qırğına bənzəyirdi. 

Qəbul edilən qaydalara görə hazırlanan vuruĢmalar sırasında Vaterloo cəbhəsinin uzunluğu 

vuruĢanların sayına nisbətən çox az idi. Napoleonun cəbhəsi üç çərək mil olduğu halda, 

Bellinqtonun cəbhəsi yarım mil qədərdir, hər tərəfdə isə yetmiĢ iki min adam vuruĢurdu. Bu 

darısqallığın nəticəsində də qırğın əmələ gəlmiĢdi. 

Ġtkilər hesablandıqdan sonra belə bir tənasüb olduğu aydınlaĢmıĢdır. Austerlisdə insan tələfatı bu 

qədərdir: fransızların tələfatı on dörd faiz, rusların tələfatı otuz faiz, avstraliyalıların tələfatı qırx 

dörd faiz təĢkil edir; Vaqramda fransızların on üç faiz, avstraliyalıların dörd faiz tələfatı 

olmuĢdur. Moskva altında fransızların otuz yeddi faiz, rusların qırx dörd faiz tələfatı olmuĢdur. 

Bausendə fransızların on üç faiz, rusların və prussiyalıların on dörd faiz, Vaterlooda fransızların 

əlli altı faiz, müttəfiqlərin otuz bir faiz tələfatı olmuĢdur. Vaterloo vuruĢmasındakı tələfatın 

ümumi yekunu qırx bir faizdir. VuruĢan yüz qırx dörd min nəfər, ölən altmıĢ min nəfər. 

Bu gün Vaterloo düzü insanın hissiz bir istinadgahı olan torpağa məxsus bir sükunətlə nəfəs alır, 

artıq Vaterloo adi bir düzə bənzəyir. 

Lakin gecələr bu düzü bir duman bürüyür və bu yerlərı dolaĢan bir yolçu diqqət etməyə, qulaq 

asmağa baĢlarsa, ələmli Filipp düzlərində Vergili kimi xəyalata dalarsa onu qara basar, bu 

fəlakətdə iĢtirak etdiyini zənn edər. Yolçunun gözləri qarĢısında yenə dəhĢətli 18 iyun günü 

canlanar, bu tökmə təpə, bu heykəl yox olar, aslan gözdən itər. DöyüĢ meydanı yenə və həqiqi 

siması ilə görünər, düzlərdə piyada sıraları dalğalanar, üfüqlərdə sürətlə atlılar çapar, sarsılan 

xəyalpərəstin gözləri qarĢısında qılınclar parlar, süngülər iĢıldar, partlayan bombalar od saçar, 

göylər səs-səsə verib guruldar, yolçu məzarların dərinliyindən gələn xırıltı səslərini, xəyali bir 

döyüĢün xəfif bır gurultusunu eĢidər: bax, bu kölgələr fransız qrenadyerləridir, bu göz qırpan 

iĢıqlar ingilis kirasirləridir, bu skelet – Napoleon, bu skelet isə – Vellinqtondur. Hər Ģey çoxdan 

çürüyüb torpağa dönmüĢdür, lakin yenə də vuruĢma və mübarizə davam edir, dərələr qanla 

boyanır, ağaclar titrəyir, qızğın bir vuruĢmanın iztirabları göylərə yüksəlir və qaranlığın 

arasından bu məĢum təpələr, bir-birini qırmaqda olan kabusların yığın-yığın yerləĢdiyi Mon-Sen-

Jan, Huqomon, FriĢmon, Papelot və Plansenua görünür. 

 

 

 

ON YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Vaterloonu müsbət hadisə hesab etmək olarmı? 

 

---

Vaterloonu heç də pisləməyən çox hörmətli liberal bir məktəb vardır. Biz bu məktəbə mənsub 

deyilik, bizim üçün Vaterloo – yalnız qəribə bir azadlıq günüdür. Belə bir yumurtadan belə bir 

qartalın çıxa bilməsi tamamilə gözlənilməyən bir Ģey idi. 

Əslində Vaterloo öz qayəsi etibarilə əksinqilabın qələbəsi olmalı idi. Fransaya qarĢı Avropa, 

Parisə qarĢı Peterburq, Berlin, Vyana dururdu. Bu – təĢəbbüsə qarĢı bir status quo1 demək idi; bu 

– 1815-ci il 20 mart vasitəsilə 1789-cu ilin 14 iyuluna hücum demək idi; bu – fransızların 

cilovlana bilməyən üsyankar ruhuna qarĢı monarxist dövlətlərin hərb açması üçün bir iĢarə idi. 

Böyük bir xalqı cilovlamaq, iyirmi altı ildən bəri davam edən bu yanar dağı söndürmək, – arzu 

edilən Ģey bu idi. BraunĢveyqlərin, Nassauların, Romanovların, Hogensollernlərin, 

Qabsburqların Burbonlarla həmrəy olduğu burada meydana çıxmıĢdı. Vaterloo ―müqəddəs 

hüquq‖u öz boynunda daĢıyırdı. Doğrudur, imperiya müstəbid isə, kral hakimiyyəti təbii 

reaksiya qanununa görə, zərurət etibarilə liberal olmalı idi və qaliblər bunu böyük bir təəssüflə 

qarĢılasalar da, Vaterloonun təbii nəticəsi konstitusiya üsuli-idarəsi oldu. Axı inqilaba axıra 

qədər qalib gəlmək mümkün deyildir; inqilab qabaqcadan müəyyən edildiyindən və tamamilə 

labüd olduğundan, hər zaman Vaterlooya qədər – köhnə tac və taxtları yıxan Bonapart 

simasında, Vaterloodan sonra isə – xartiyanı bəxĢ edən və özü buna tabe olan XVIII Lüdovik 

simasında yenidən baĢ verir. Bonapart bərabərliyi sübut etmək üçün bərabərsizlikdən istifadə 

edərək, Neapol taxtına foreytoru, Ġsveç taxtına serjantı əyləĢdirir. XVIII Lüdovik isə Sent-Uendə 

insan hüquqlarının deklarasiyasını imzalayır. Ġnqilabın nə olduğunu bilmək istəyirsinizsə, onun 

adını Proqres qoyun, proqresin nə olduğunu öyrənməyi arzu edirsinizsə, onu Sabah adlandırın. 

Bu Sabah qabağı alına bilmədən öz iĢini görür və bu iĢi elə bu gündən baĢlayır. Ən xariqüladə 

bir vasitə ilə olsa da, o, hər zaman öz məqsədinə nail olur. Bu Sabah, Vellinqtondan istifadə 

edərək, adi bir əsgərdən baĢqa bir Ģey olmayan Fuanı natiq edir... Fua Huqomonda yerə yıxıldığı 

halda, yenidən tribunaya qalxır. Proqresin iĢi belədir. Bu fəhlə üçün yaramayan bir alət yoxdur. 

O, öz ilahi iĢi üçün heç də sıxılmadan istər Alp dağlarını aĢan bir insandan, istərsə qədim Tövrat 

kitabındakı Yeliseyin diriltdiyi və ayağı üstə möhkəm dayana bilməyən cansız bir qocadan 

istifadə edir. O, podaqra xəstəsindən istifadə etdiyi kimi fatehdən də istifadə edir; fateh ona öz 

məqsədlərinə xaricdə nail olmaq üçün, podaqra xəstəsi isə eyni məqsədlərə daxildə nail olmaq 

üçün lazımdır. Avropa taxtlarını dağıdan qılıncı bir zərbə ilə heçə döndərən Vaterloonun nəticəsi 

bu olmuĢdu ki, inqilab iĢi baĢqalarının əlinə keçmiĢdi. Əsgərlər öz iĢlərini qurtarmıĢdılar. Ġndi 

növbə mütəfəkkirlərin idi. Vaterloo bir əsrin hərəkətini dayandırmaq istəyirdi, o əsr isə 

Vaterloonu aĢaraq, yoluna davam etdi. Bu ələmli qələbəyə də azadlıq qalib gəlmiĢdi. 

Bir sözlə, Ģübhə edilməyəcək yalnız bir Ģey var. Vaterloo vuruĢmasının zəfər çalan nə varsa, 

Vellinqtonun arxasında Ģadlığından gülən, ona necə deyərlər – Fransa da daxil olmaq üzrə – 

bütün Avropanın marĢal əsalarını təqdim edən, aslan heykəlinə təpə hazırlamaq üçün ölülərin 

sümüyü ilə qarıĢıq torpağı balaca arabalara doldurub Ģadlıqla daĢıyan, bu pedestal üzərində 

―1815-ci il 18 iyun‖ sözlərini müzəffər bir Ģəkildə yazan, geriyə çəkilənləri qılıncdan keçirmək 

üçün Blüxeri təĢviq edən, Mon-Sen-Jan platosu yüksəkliyindən, sanki, qapmaq istədiyi bir ov 

üzərində əyilən kimi Fransa üzərində əyilən nə vardısa, – ―parçalama‖ kimi mənfur bir sözü 

pıçıldayan əksinqilabdan baĢqa bir Ģey deyildi. Əksinqilab Parisə gəldikdən sonra, yanar dağın 

kraterini yaxından görmüĢ və külün ayaqlarını yandırdığını hiss edərək, ağlı baĢına gəlmiĢdi. O 

yenə xartiyanın pəltək dili ilə danıĢmağa baĢlamıĢdı. 

Vaterlooda yalnız Vaterloonu görməyə çalıĢmalıyıq. Azadlıq qazanmaq heç də onun əvvəlcədən 

təyin edilmiĢ məqsədi deyildi. Napoleon yararlı bir fenomen sayəsində istər-istəməz inqilabçı 

olduğu kimi, əksinqilab da istər-istəməz liberal olmuĢdu. 1815-ci il iyulun 18-də bu yeni 

Robespyer atından yerə düĢürülmüĢdü. 

 

 

ON SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Müqəddəs hüququn bərpa edilməsi. 

 

Diktaturaya son verildi. Bütün Avropa sistemi dağıldı. 

---

Məhv olan antik dünya kimi, imperiya da zülmətə çökdü. Barbarlıq zamanlarında olduğu kimi, 

uçurumdan belə çıxıb yüksəlmək olar. Lakin qısaca əksinqilab adlanan 1815-ci il barbarlarının 

nəfəsi çatmadı, o tez tövĢüdü və dayandı. Etiraf edilməlidir ki, Ġmperiya üçün ağlayanlar yox 

deyildi, həm də bu ağlayanlar qəhrəman insanlar idi. Əgər Ģöhrət skipetrə çevrilmiĢ bir qılıncdan 

ibarətsə, imperiyanın özü Ģöhrət idi. O, istibdadın saçmaq iqtidarında olduğu bütün iĢığı yer 

üzünə yayırdı, ancaq bu iĢıq qorxunc bir iĢıq idi. Həqiqi iĢığa nisbətən bu, gecə sayıla bilərdi. 

Lakin bu gecənin yox olması günəĢin tutulması təsirini bağıĢlamıĢdı. 

XVIII Lüdovik Parisə qayıtdı. 8 iyul xor mahnıları 20 mart heyrətlərini unutdurdu. Korsikalı 

Bearnalının antitezi oldu. Tüilri qübbəsi üzərində ağ bayraq ucaldı. Sürgündən qayıdanların 

səltənəti baĢladı. Qartveldən gətirdilmiĢ küknar ağacından qayrılmıĢ masa XIV Lüdovikin 

zanbaqlarla bəzənmiĢ kreslosunun qarĢısında yerləĢdirildi. Austerlis köhnəlmiĢ olduğundan, 

Buvindon və fontenuadan danıĢmağa baĢladılar, sanki, bu qələbələr elə dünən qazanılmıĢdı. Taxt 

və mehrab təntənəli surətdə qardaĢlıq ittifaqı bağladılar. On doqquzuncu əsrdə ən çox yayılmıĢ 

ictimai rifah formalarından biri Fransada və qitədə yer tutdu. Avropa ağ kokarda taxdı. 

Trestalyon Ģöhrət qazandı. Çay qırağındakı Orsey kazarmasının fasadında günəĢi təmsil edən daĢ 

Ģüaların arasında yenə non pluribus umpar1 devizi göründü. Vaxtilə imperator qvardiyasının 

yerləĢdiyi binada artıq muĢketyorlar yerləĢdilər. Karusel meydanında, sanki, xəstələnmiĢ olan 

qələbə təsvirləri ilə bəzənmiĢ zəfər tağı bütün bu yeniliklərdən çaĢıb qalaraq, ola bilsin ki, hətta 

Marenqo və Arkol qarĢısında bir az utanırmıĢ kimi, hersoq d’Anqulemin heykəli sayəsində bu 

çətin vəziyyətdən xilas ola bildi. 

Madlen qəbiristanlığı, 93-cü ilin bu dəhĢətli qardaĢ məzarı mərmər və yəĢəm daĢı ilə bəzəndi, 

çünki XVI Lüdovikin və Mariya-Antuanettanın külü onun torpağına qarıĢmıĢdı. Vensen 

xəndəyinin dərinliyindən üstü kəsik bir məzar sütunu qaldırıldı, bu sütun hersoq d’Engienin 

Napoleon baĢına tac qoyduğu ayda vəfat etdiyini xatırladırdı. Onun ölümündən bir az əvvəl bu 

cülus mərasimini keçirən papa VII Piy, yüksəliĢi alqıĢladığı eyni bir sakitliklə süqutu da 

alqıĢlamıĢdı. ġenbrunda dörd yaĢında balaca bir kabus göründü ki, bunu Roma kralı adlandırmaq 

dövlət cinayəti sayılırdı. Bütün bu hadisələr ona görə baĢ verdi, bütün krallar ona görə yenə öz 

yerlərində əyləĢdilər. Avropanın hökmdarı ona görə zindana salındı, köhnə hökumət forması ona 

görə yeni bir formaya çevrildi, əvvəllər nur sayılan hər bir Ģey, habelə qaranlıq sayılan hər bir 

Ģey ona görə öz yerlərini dəyiĢdilər ki, bir dəfə, yay günü günortadan bir az sonra bir çoban 

meĢədə rast gəldiyi bir prussiyalıya: ―Oradan yox, buradan keçin‖ demiĢdi. 

Bu 1815-ci il tutqun aprel günlərinə bənzəyirdi. Köhnə, zəhərli və xəstə varlıq baharda təzələnən 

təbiət kimi görünürdü. Yalan 1789-cu il ilə izdivac etdi; ―müqəddəs hüquq‖ xartiya ilə 

pərdələndi; olmayan bir Ģey özünü konstitusiya kimi qələmə verdi; mövhumat, xurafat və gizli 

niyyətlər 14-cü maddəyə ümid bağlayaraq, rənglərini dəyiĢdilər, liberalizm boyasını üstlərinə 

çəkdilər. Ġlanlar da öz dərilərini belə dəyiĢir. 

Napoleon eyni zamanda insanı həm yüksəltmiĢ, həm də alçaltmıĢdı. Maddiyyatın bu ehtiĢamlı 

hakimiyyəti illərində ideal qəribə bir ad – ideologiya adını aldı. Gələcəyin rüsvay edilməsinə yol 

verməklə bu böyük insan nə qədər ehtiyatsızlıq etmiĢdi! Halbuki xalq – öz topçusuna məftun 

olan bu top qurbanları həsrətli gözlərlə onu axtarırdı. O hardadır, o nə edir? Bir yolçu Marenqo 

və Vaterloo vuruĢmalarında iĢtirak etmiĢ bir əlilə ―Napoleon ölmüĢdür‖ demiĢdi. Əsgər heyrətlə 

―Napoleon da ölərmi? – deyə bağırmıĢdı. – Siz heç bir Ģey bilmirsiniz‖. Yerlə yeksan olan bu 

qəhrəmanı xalq öz xəyalında Allah dərəcəsinə yüksəltmiĢdi. Vaterloodan sonra Avropa üzərinə 

zülmət çökdü. Napoleonun yox olması ilə uzun müddət böyük, açıq bir boĢluq hiss olunurdu. 

Krallar da güzgüyə baxan kimi, bu boĢluğa baxırdılar. Avropa özünü islah etmək üçün bu 

boĢluqdan istifadə etdi. Müqəddəs ittifaq doğdu. Faciəli Vaterloo düzü əvvəlcədən öz ―gözəl 

ittifaqı‖ ilə bunu xəbər vermiĢdi.1 

Bu köhnə, islah edilmiĢ Avropanın siması qarĢısında yeni Fransanın cizgiləri görünməyə baĢladı. 

Ġmperatorun rüsvay etdiyi gələcək öz hüququnu əlinə alırdı. Onun alnında bir ulduz – Azadlıq 

ulduzu parlayırdı. Gənc nəsil məftun nəzərlərini bu ulduza doğru çevirdi. Çox qəribədir: eyni 

zamanda həm bu gələcək – Azadlıq, həm də keçmiĢ – Napoleon insanları cəlb edirdi. 

Məğlubiyyət məğlub olanı yüksəltmiĢdi. Süqut edən Bonapart Ģan və Ģərəf günlərindəki 

---

Napoleondan uca görünürdü. Qaliblər qorxuya düĢdülər. Ġngiltərə Bonapartın keĢiyini Qudson 

Louya, Fransa isə ona nəzarət etməyi MonĢenüyə tapĢırdı. Onun sakitanə qollarını döĢündə 

çarpazlaması kralları narahat edirdi: Aleksandr onu ―mənim yuxusuz gecələrim‖ adlandırmıĢdı. 

Bu qorxu onda mövcud olan bir inqilabçılıq ruhundan doğurdu. Bonapartist liberalizminin 

mənası və bəraəti də bundadır. Bu kabus köhnə dünyanı titrəməyə məcbur edirdi. Üfüqlərdə 

müqəddəs Yelena qayası göründükcə, krallar səltənət sürməkdən həzz ala bilmirdilər. 

Napoleon Lonqvudda dustaq olduğu zaman, Vaterloo düzündə həlak olmuĢ altmıĢ min nəfər 

yerin altında sakitcə çürüyürdü və onların sakitliyinin bir hissəsi bütün dünyaya yayılırdı. Vyana 

konqresi bunun təsiri altında 1815-ci il traktatlarını yaratdı və Avropa onu Restavrasiya 

adlandırdı. 

Vaterloo belə bir Ģey idi. 

Lakin əbədiyyətin Vaterloo ilə nə iĢi var? Bütün bu tufan, bu qara bulud, bu hərb, sonra isə bu 

sülh, bütün bu zülmət bir yarpaqdan o biri yarpağa keçən bir ot bitinin Paris Notrdam kilsəsini 

bir zəng qülləsindən o biri zəng qülləsinə uçan bir qartala bərabər tutan o böyük çeĢmin nurunu 

bir an belə söndürə bilmədi. 

 

 

ON DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

DöyüĢ meydanı gecə vaxtında. 

 

Yenə fəlakətli döyüĢ meydanına qayıdaq. Kitabımız bunu tələb edir. 

1815-ci il iyunun 18-də ay bədirlənmiĢdi. Gecənin aydınlığı Blüxerin qızğın təqibi üçün əlveriĢli 

idi, ay qaçqınların izlərini göstərir, bədbəxt qoĢunları yırtıcı prus kavaleriyasının əlinə təslim 

edir, qırğın üçün imkan yaradırdı. Bəzən fəlakət zamanı gecənin zalımlara bu dəhĢətli 

köməkçiliyini görmək olar. 

Son top atəĢi susduğu zaman, Mon-Sen-Jan düzü boĢaldı. 

Ġngilislər fransızların düĢərgəsini ələ keçirdilər, məğlub edilən düĢmənin düĢərgəsində 

gecələmək qaliblərin adətidir. Onlar öz çadırlarını Rossomun o biri tərəfində qurdular. Təqibə 

baĢları qarıĢmıĢ prussiyalılar daha uzaqlara getmiĢdilər. Vellinqton lord Batkerstə raport 

hazırlamaq üçün, Vaterloo kəndinə doğru hərəkət etdi. 

Sic vos non vobis1 kəlamını müvəffəqiyyətlə Vaterloo kəndinə tətbiq etmək olar. Orada heç bir 

vuruĢma olmamıĢdı; kənd döyüĢ meydanından yarım millik bir məsafədə yerləĢmiĢdir. Mon-

Sen-Jan top atəĢinə tutulmuĢdu. Huqomon yandırılmıĢdı, Papelot yandırılmıĢdı, Plansenua 

yandırılmıĢdı. Ge-Sent hücumla alınmıĢdı. Bel-Alyans iki qalibin dostcasına qucaqlaĢmalarının 

Ģahidi idi, lakin bütün bu yerlərin adı hafizədə dumanlı bir Ģəkildə qalmıĢdı, Ģərəflər isə döyüĢ 

meydanından kənarda olan Vaterloo kəndinin payına düĢmüĢdü. 

Biz hərb pərəstiĢkarlarından deyilik. Yeri gələndə biz həmiĢə həqiqəti müharibənin gözünün 

içinə söyləməyə hazırıq. Müharibənin də özünəməxsus qorxunc bir gözəlliyi var, biz bunu 

gizlətmirik, lakin etiraf etməliyik ki, onun özünəməxsus eybəcərliyi də var. Bu eybəcərliyin ən 

murdar Ģəkillərindən biri – qələbədən sonra meyitlərin tələsik qarət edilməsidir. VuruĢmadan 

sonra açılan səhər, adətən, çılpaq cənazələri iĢıqlandırır. 

Bu meyitləri qarət edən kimdir? Qələbənin təntənəsini bu cür rüsvay edənlər kimdir? Oğrun-

oğrun qələbənin cibinə girən bu murdar əl kimin əlidir? ġöhrət arxasında öz fırıldaqlarını iĢlədən 

alçaqlar kimlərdir? Bəzi filosoflar, o cümlədən Volter, belə iddia edirlər ki, bu alçaqlar Ģöhrət 

yaradıcılarının özləridir. Onlar deyirlər ki, bu qarətkarlar əsgərlərdir, baĢqa adam deyil, deyirlər 

ki, sağ qalanlar ölüləri qarət edirlər. Gündüz qəhrəman olanlar gecə qaniçən xortdana dönürlər. 

Guya, onların yerə sərdikləri ölülərə yüngülcə əl gəzdirməyə bir qədər haqları da var. Biz isə 

baĢqa fikirdəyik. ġərəf və Ģöhrət qazanan bir əl, eyni zamanda ölüləri soyub çəkmələrini çıxarda 

bilməz. 

Bununla belə, həmiĢə qaliblərin dalınca qarətkarların xəlvətcə süründüyü bir həqiqətdir. Lakin 

əsgərlərin, xüsusilə müasir əsgərlərin, bu qarətlə heç bir əlaqəsi yoxdur. 

---

Hər bir ordunun dalınca bir quyruq sürünür. Müqəssirləri də burada axtarmaq lazımdır. Təbiətcə 

yarasalara bənzəyən bu insanlar, bu yarım-quldur və yarım-lakeylər, müharibə adlanan 

alaqaranlığın doğurduğu bu növbənöv yarasalar, hərbi mundirlər geyinən, lakin heç bir zaman 

vuruĢmayan insanlar, yalançı xəstələr, kinli axsaqlar, bəzən hətta öz arvadları ilə arabalarda 

dolaĢan və özlərinin satdıqları Ģeyləri oğurlayan markitantlar, zabitlərə bələdçilik etməyi təklif 

edən dilənçilər, ərzaq arabalarının xidmətçiləri, soyğunçular – bir sözlə, bütün bu zir-zibil 

keçmiĢ orduların arxasınca sürünərdi (biz müasir orduları nəzərdə tutmuruq) və buna görə də 

xüsusi bir dildə onlara ―sürünənlər‖ adı verilmiĢdi. Heç bir ordu və heç bir millət onlar üçün 

məsuliyyət daĢımır. Onlar italyanca danıĢdıqları halda, almanların dalınca sürünərdi: fransızca 

danıĢdıqları halda, ingilislərin dalınca gedərdi. Həmin bu xainlərdən birisi olan və fransızca 

dolaĢıq bir pikard Ģivəsində danıĢan bir ispan ―sürünəni‖ onun fransız olduğunu zənn edən 

markiz de Fervakı aldatmıĢdı. Markiz qələbədən sonrakı gecə, Serizol vuruĢması meydanının 

özündə öldürülmüĢ və qarət edilmiĢdi. QanunlaĢdırılmıĢ qarət qarətkar doğurmuĢdu. Mənfur bir 

prinsipi: ―DüĢmən hesabına yaĢamaq‖ prinsipinin nəticəsi olaraq bu iyrənc yara əmələ gəlmiĢdir 

ki, bunu da ancaq sərt bir intizam sağalda bilərdi. Aldadıcı ad-san da var: bəzən böyük olsalar 

belə, bəzi sərkərdələrin xariqüladə Ģöhrətinə nə səbəb olduğunu anlamaq çox çətindir. Əsgərlər, 

Türenni qarət etməyə yol verdiyi üçün sevərdilər, icazə verilən Ģər yaxĢılığın təzahürlərindən 

biridir. Türenni o qədər mərhəmətli idi ki, Palatinatı qılıncdan və atəĢdən keçirməyə icazə 

vermiĢdi. Ordunun bədəninə sarmaĢan soyğunçuların sayı baĢ komandanın sərtliyi dərəcəsindən 

asılı olurdu. QoĢ və Marsonun ordularından bir nəfər belə ―sürünən‖ tapılmazdı. Vellinqtona 

haqq qazandırmaq lazımdır: onun ordusunda da ―sürünənlər‖ az idi. 

Bununla belə, 18 iyundan 19 iyuna keçən gecə ölüləri soyundurmuĢdular. Vellinqton sərt bir 

komandan idi: o, cinayət üstündə tutulan hər kəsi amansızcasına güllələmək əmrini vermiĢdi. 

Lakin qarət etmək adəti çox dərin kök salmıĢdı. Soyğunçular Vaterloo düzünün bir tərəfində 

güllələndikləri zaman, o biri tərəfində oğurluq edirdilər. 

Ay Vaterloo düzünə məĢum bir iĢıq saçırdı. 

Gecə yarısına yaxın Oen yoluna doğru bir adam yeriyir, daha doğrusu sürünürdü. Görünür, o bir 

az əvvəl bəhs etdiyimiz adamlardan biri idi: o nə fransız, nə ingilis, nə əsgər, nə əkinçi, nə insan 

deyildi, o, meyit iyini hiss edərək və qələbəni bir qarət kimi baĢa düĢərək, Vaterloonu soymağa 

gələn bir goreĢən idi. Onun əynində əsgər Ģinelinə bənzəyən bir pencək vardı, o qorxaq və 

həyasız idi, o qabağa yeriyir, lakin tez-tez dönüb geriyə baxırdı. Bu adam kim idi? Görünür ki, 

gecə onu gündüzdən daha yaxĢı tanıyırdı. Torbası yox idi. Lakin Ģinelinin cibləri geniĢ olduğu 

üçün görünür, torbanı əvəz edirdi. O bəzən dayanır, sanki, görən olub-olmadığını təyin etmək 

üçün düzü diqqətlə nəzərdən keçirir, tələsik əyilib yerdə nə isə dilsiz və hərəkətsiz bir Ģeyi 

əlləĢdirir, sonra yenə belini düzəldərək, xəlvətcə uzaqlaĢırdı. SürüĢən yeriĢi, duruĢları, sürətli və 

gizli hərəkətləri gecələr xarabalar arasında dolaĢan cinlərə bənzərdi ki, qədim Normand 

rəvayətlərində bunlara ―veyil‖ deyilir. 

Bəzi uzunqıç gecə quĢlarının siluetləri də bataqlıq fonunda bu cür görünür. 

Ətrafdakı dumanlığa diqqətlə baxdıqda bir qədər uzaqda Nivel yolunda, yolun Mon-Sen-Jandan 

Bren-l’Allöyə döndüyü yerdə duran daxmanın arxasında hərəkətsiz dayanmıĢ balaca bir 

markitant arabasını görmək olardı: arabanın üstü qatranlanmıĢ söyüd çubuqları ilə örtülü idi. 

Arabaya qoĢulmuĢ arıq bir yabı, cilovu ağzında, gicitkən otlayırdı. Furqonun içindəki qutuların 

və bağlamaların üstündə bir qadın oturmuĢdu. Ola bilsin ki, bu araba ilə bu sərsəri arasında bir 

əlaqə vardı. 

Aydınlıq gecə idi. Göydə bir bulud belə görünmürdü, aĢağılarda qana bulaĢmıĢ torpaq yatır, ay 

isə həmiĢəki kimi gümüĢü bir nur saçırdı. Bu – göylərin qeydsizliyinin bir əlaməti idi. 

Çəmənlərdə çarpana atəĢi ilə sındırılmıĢ, qabığı sayəsində hələ də yerə düĢməyən ağac budaqları 

gecənin küləyi əsdikcə yavaĢca yırğalanırdı. Nəfəs kimi xəfif bir meh sıx kolluqları tərpədirdi. 

Bədəndən uçan ruhların son bir titrəyiĢi kimi otların üzərindən bir dalğa keçirdi. 

Uzaqdan oyan-buyana gəziĢən qarovulların ayaq səsləri gəlir, arabir ingilislərin düĢərgəsindən 

qarovulçuların harayları eĢidilirdi. 

---

Huqomon və Ge-Sent hələ yanırdı, bu yanğın qərbdə və Ģərqdə iki parlaq Ģəfəq əmələ gətirmiĢdi, 

bunlar üfüqdə təpələr üzərində böyük bir yarımdairə kimi uzanan ingilis gözətçisi tonqallarının 

təĢkil etdiyi bir silsilə ilə birləĢərək, uclarında iki brilyant olan açılmıĢ ləl bir həmayilə 

bənzəyirdi. 

Biz Oen yolundakı müsibətdən yuxarıda danıĢmıĢdıq. Burada nə qədər qəhrəmanın və necə bir 

ölümlə həlak olduğunu düĢündükdə, insanın ürəyi dəhĢətdən sarsılır. 

Yer üzündə dəhĢətli bir Ģey varsa, ən dəhĢətli bir yuxunu belə geridə qoyan bir həqiqət varsa, o 

da ancaq budur: yaĢamaq. GünəĢi seyr etmək, Ģad və sağlam olmaq, təhlükəyə gülmək, irəlidə, 

qabağında gördüyün parlaq Ģöhrətə qarĢı uçmaq, ciyərlərinin nəfəs aldığını, ürəyinin 

döyündüyünü duymaq, iradənin ağla tabe olduğunu hiss etmək, danıĢmaq, düĢünmək, ümid 

etmək, sevmək, analı olmaq, arvad sahibi olmaq, uĢaq sahibi olmaq, bilik sahibi olmaq – və 

birdən-birə, bir an içində, çığırmadan belə uçuruma yıxılmaq, yuvarlanmaq, kimi isə əzmək, 

kimin isə altında qalmaq, əzilmək, baĢı üstündə taxıl sünbüllərini, çiçəkləri, yarpaqları, budaqları 

görmək və heç bir Ģeydən yapıĢa bilməmək, qılıncının faydasız olduğunu anlamaq, altında 

insanlar, üstündə atlar olduğunu duymaq, əbəs yerə əlləĢmək, qaranlıqda atın təpik ataraq 

sümüklərini sındırdığını, bir çəkmə dabanının gözlərinə girdiyini hiss etmək, diĢlərinlə hiddət 

içində at nallarını gəmirmək, boğulmaq, böyürmək, qıvrılmaq və altda uzanıb: ―Axı indicə mən 

yaĢayırdım!‖ deyə düĢünməkdir! 

Bu dəhĢətli fəlakətdən doğan xırıltı və inilti səslərinin gəldiyi yerlərdə artıq sükut hökm sürürdü. 

Yarğandakı yol baĢdan-baĢa at leĢləri və atlı meyitlərlə dolmuĢdu. Bu, dəhĢətli bir mənzərə idi! 

Yamaclar yox olmuĢdu. Meyitlər düzlə yolu bərabərləĢdirərək, yarğanın kənarlarına qədər 

qalxaraq, yaxĢıca silkələnmiĢ bir çanaq arpaya bənzəyirdi. Yuxarı hissədə bir yığın meyit, 

aĢağıda isə çay kimi axan qan – 1815-ci il iyunun 18-də axĢamçağı bu yol belə bir halda idi! Qan 

Nivel Ģosesindən belə axaraq, Ģosenin qabağını kəsən bir tala yanında böyük bir gölməçə əmələ 

gətirmiĢdi. Bu yerə indi belə səyyahlar diqqət verirlər. Oxucunun yadında olmalıdır ki, kirasirlər 

Oen yolundakı yarğana bu yerin o biri tərəfindən, yəni Jenap yolu tərəfdən uçmuĢdular.  

Yoldakı meyitlərin miqdarı yolun çökəkliyi dərəcəsindən asılı idi. Yolun düz olduğu və Delor 

diviziyasının keçdiyi orta hissəsində meyitlərin təbəqəsi nazik idi. 

Ötəri gördüyümüz gecə sərsərisi həmin bu istiqamətdə yol gedirdi. O, bu böyük məzarı 

eĢələyirdi, onu yoxlayırdı. Ölüləri mənfur bir müayinədən keçirirdi. O, qan içində addımlayırdı. 

Birdən o dayandı. 

Bir neçə addımlıqda, meyit yığınlarının qurtardığı bir yerdə, yolun üzərində, at və insan 

cəmdəklərinin yığınları altında ayın iĢığında bir əl görünürdü. 

Bu əlin barmaqlarından birində bir Ģey parlayırdı: parlayan qızıl üzük idi. 

Sərsəri əyildi, bir anlığa çömbəldi, o yuxarı qalxdığı zaman, artıq barmaqda üzük yox idi. 

Əslində o ayağa durmadı, arxasını ölülərə çevirib, uzaqlara baxaraq, belini bükmüĢ, barmaqlarını 

yerə dirəyib bədəninin bütün ağırlığını onların üzərinə salaraq, narahat və qorxmuĢ halda, 

ehtiyatla baĢını yarğanın kənarından qaldıraraq dayanmıĢdı. Çaqqalların da bəzi hərəkətləri buna 

bənzəyir. 

Sonra o, belini düzəltdi, lakin dərhal yerindən sıçradı. O, daldan kiminsə ondan yapıĢdığını hiss 

etdi. Dönüb geri baxdı. Əlin uzadılmıĢ barmaqları onun Ģinelinin ətəyindən yapıĢaraq, 

bükülmüĢdü. 

Namuslu adam qorxardı, o isə ancaq iriĢdi. 

– Buna bax! – dedi. – Demə, bu ölü imiĢ! Məncə, o dünyadan xortlayıb gələnlər jandarmlardan 

daha xoĢdur! 

Əl isə zəifləyib sərsərinin ətəyini buraxdı. Məzarda göstərilən səylərin ömrü uzun olmaz. 

Sərsəri: 

– Belə de! – deyə mızıldandı. – Ölü sağ imiĢ ki! Baxaq görək, bu necə Ģeydir! 

O yenə əyildi, yığını dağıdıb mane olanları bir kənara atdı, ölünün qolundan yapıĢdı, baĢını azad 

etdi, bədənini yuxarı qaldırdı və bir neçə dəqiqə sonra, ölü olmasa da bihuĢ olan bu adamı yolun 

qaranlığında sürüdü. Bu kirasir idi, zabit idi, hətta görünür, lap yüksək bir rütbə sahibi idi, 

kirasanın altından qalın qızıl epoleti görünürdü, baĢında kaskası yox idi. Qana bulaĢmıĢ üzündən 

---

qılınc zərbəsindən əmələ gələn dərin bir yara keçirdi. Bununla belə, burada söylənilməsi 

münasib görülə bilərsə, xoĢbəxt bir təsadüf sayəsində, meyitlər onun üzərində qübbə kimi bir Ģey 

təĢkil etdiyindən o əzilməmiĢdi, qolu, qıçı sağ qalmıĢdı. Gözləri qapalı idi. 

Kirasasında gümüĢ Fəxri legion xaçı görünürdü. 

Sərsəri xaçı qopardıb Ģinelinin dərin və gizli ciblərindən birinə dürtdü. 

Saat olan cibini yoxladı, saatı tapıb gizlətdi. Sonra jilet ciblərini axtardı, pul kisəsini tapdı, onu 

da mənimsədi. 

Can verməkdə olan bu insana yardım etmək üçün göstərdiyi səylər bu dərəcəyə çatdıqda, zabit 

birdən-birə gözlərini açdı. Zərif bir səslə: 

– Sağ ol! – deyə mızıldadı. 

Bədəninə toxunan adamın kəskin hərəkətləri, gecənin sərinliyi, sərbəst udduğu təmiz hava onu 

ayıltmıĢdı. 

Sərsəri cavab vermədi. Diqqət verdi. Uzaqdan ayaq səsləri gəlirdi, yəqin, bir qarovul dəstəsi 

yaxınlaĢırdı. 

Zabit taqətsizlikdən zəif düĢən bir səslə: 

– Kim qalib gəldi? – deyə soruĢdu. 

Soyğunçu cavab verdi: 

– Ġngilislər. 

Zabit sözünə davam edərək: 

– Ciblərimi araĢdırın, – dedi. – Orada saat və pul kisəsi var. Götürün sizin olsun. 

Sərsəri buna artıq əməl eləmiĢdi. 

Bununla belə, cibləri axtardığını göstərərək, bir az sonra cavab verdi: 

– Cibləriniz boĢdur. 

Zabit: 

– Məni qarət etmiĢlər – dedi, – heyif. Yoxsa sizə qismət olardı. 

Patrulun ayaq səsləri lap yaxından gəlirdi. 

Sərsəri ayağa qalxmaq istəyərək: 

– Gələn var, – deyə pıçıldadı. 

Zabit çətinliklə əlini qaldırıb onu saxladı. 

– Siz məni ölümdən xilas etdiniz. Siz kimsiniz? 

Soyğunçu tələsik pıçıldadı: 

– Mən də sizin kimi fransız ordusunda xidmət edirəm. Lakin bu saat mən sizi tərk etməyə 

məcburam. Məni burada tutsalar, güllələrlər. Mən sizi ölümdən xilas etdim. Ġndi siz özünüz 

baĢınızı bəladan qurtarın. 

– Sizin rütbəniz nədir? 

– Mən serjantam. 

– Familiyanız? 

– Tenardye. 

Zabit: 

– Mən bunu unutmayacağam – dedi. – Siz də mənim familiyamı yadınızda saxlayın. Mənim 

familiyam Ponmersidir. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

24601 nömrə dəyiĢib 9430 nömrə olur. 

 

Jan Valjan yenidən tutulmuĢdu. 

Bu hadisənin kədərli təfsilatına toxunmadığımız üçün oxucular bizi bağıĢlasınlar. Biz yalnız 

Monreyl-sür-Merdə baĢ vermiĢ olan qəribə hadisədən bir neçə ay sonra qəzetlərdə dərc edilmiĢ 

iki məqaləni eynən nağıl etməklə kifayətlənəcəyik. 

---

Bu məqalələr bir az qısa yazılmıĢdı. Unudulmamalıdır ki, o zamanlar hələ ―Məhkəmə qəzeti‖ 

nəĢr edilmirdi. 

Birinci məqalə ―Ağ bayraq‖ qəzetinin səhifələrində 1823-cü il iyulun 25-də dərc edilmiĢdi. 

―Pa-de-Kale dairələrindən birində bir az bundan əvvəl fövqəladə bir hadisə baĢ vermiĢdi. Madlen 

adlı heç tanınmayan bir adam bir neçə il bundan qabaq bəzi yeni kəĢfiyyat sayəsində, süni qat-

qat və qara ĢüĢə məmulatının yerli istehsalatını son dərəcə geniĢləndirmiĢdi. Bu iĢdə o, xeyli 

sərvət qazanmıĢ və – gizlətmək nə lazım! – eyni zamanda dairəni də xeyli zənginləĢdirmiĢdi. Bu 

xidmətlərinə mükafat olaraq onu Ģəhər rəisi seçmiĢdilər. Lakin polis idarəsi aydınlaĢdırmıĢdır ki, 

Madlen 1796-cı ildə oğurluq üstündə tutulub katorqaya göndərilmiĢ Jan Valjan adlı bir cani imiĢ. 

Jan Valjan yenə həbsxanaya salınmıĢdır. AnlaĢıldığına görə o, tutulmazdan əvvəl, cənab Lafitin 

bankir kontorundan yarım milyondan çox olan əmanətini götürə bilmiĢdir. Həmin bu pul, 

söylənildiyinə görə, müvəffəqiyyətli alver sayəsində tamamilə qanuni yollarla qazanılmıĢ və 

saxlamaq üçün bu banka verilmiĢdi, həmin Jan Valjan deyilən adamın Tulon katorqasına 

göndərilməsindən əvvəl bu məbləği harada gizlətdiyini təyin etmək mümkün olmadı‖. 

Ġkinci məqalə bir az da müfəssəl Ģəkildə yazılmıĢ və eyni tarixdə ―Paris qəzeti‖ndə dərc 

edilmiĢdi. 

―Cəzasını çəkmiĢ və azad edilmiĢ katorqalı Jan Valjan diqqəti cəlb edəcək bir Ģəraitdə Var 

dairəsinin məhkəməsi hüzuruna gətirilmiĢdir. Bu cani polis idarəsini aldatmağa müvəffəq 

olmuĢdu, adını dəyiĢərək, Fransanın Ģimalında, kiçik bir Ģəhərdə özünü Ģəhər rəisi seçdirə 

bilmiĢdi. Bu Ģəhərdə böyük bir ticarət açmıĢdı. Nəhayət, prokuror nəzarətinin səyləri nəticəsində 

ifĢa edilmiĢ və tutulmuĢdur. Onunla bərabər yaĢayan adi bir fahiĢə o tutulduğu zaman 

qorxusundan ölmüĢdür. Bir Herkules qüvvətinə malik olan bu alçaq, həbsxanadan qaça bilmiĢsə 

də, qaçdıqdan üç-dörd gün sonra polis idarəsi tərəfindən Parisdə yenidən tutulmuĢdu. Onu 

paytaxtdan Monfermeyl (Sena və Uaz dairəsindəndir) kəndinə gedən sərniĢinləri aparan balaca 

bir dilicana minmək istədiyi zaman tutmuĢlar. Deyildiyinə görə, azad keçirdiyi bu üç və ya dörd 

gün ərzində o, ən varlı bankirlərimizdən birinin kontorundan böyük bir məbləğ götürə bilmiĢdi. 

Bu məbləğ altı yüz-yeddi yüz min franka qədər imiĢ. Təqsirnaməyə görə, bu pul yalnız ona 

məlum olan bir yerdə gizlədilmiĢdi, odur ki, bu pulları ələ keçirmək mümkün olmamıĢdır. Hər 

halda, yuxarıda adı çəkilən Jan Valjan səkkiz il bundan əvvəl böyük yolda silahlı qarət etdiyi 

üçün Var dairəsi cinayət məhkəməsinə gətirilmiĢdi. Qarət etdiyi adam Ferney patriarxının ölməz 

Ģeirlərində tərənnüm etdiyi gözəl uĢaqlardan biri idi. 

 

Hər il gəlib təmizlərlər. 

Savoyadan o yoxsullar. 

Qurum basmıĢ bacanı. 

 

Cani müdafiədən imtina etmiĢdir. Dövlət prokuroru ustalıqla qurduğu gözəl nitqində oğurluğun 

Fransanın cənubunda hərəkət edən bir dəstə quldur tərəfindən edildiyini və Jan Valjanın da bu 

dəstədən olduğunu sübut etmiĢdir. Buna əsasən Jan Valjanın təqsiri sübut edilmiĢ və o, ölüm 

cəzasına məhkum edilmiĢdi. Cani yenidən Ģikayət verməkdən imtina etmiĢdir. Kral, öz tükənməz 

mərhəməti sayəsində, ölüm cəzasını ömürlük katorqa ilə əvəz etməklə cəzanı azaltmağı arzu 

etmiĢdi. Jan Valjan dərhal Tulon katorqa həbsxanasına göndərilmiĢdir‖. 

Jan Valjanın Monreyl-sür-Merdə ruhanilərlə əlaqə saxladığı da hələ unudulmamıĢdı. Bəzi 

qəzetlər və o cümlədən ―Konstitusionalist‖ qəzeti qərarın yumĢaldılmasını ruhanilər partiyasının 

qələbəsi kimi qiymətləndirirdilər. 

Jan Valjan katorqada nömrəsini dəyiĢdi. O artıq 9430 nömrəli adını daĢıyırdı. 

Məsələyə bir daha qayıtmamaq üçün bunu da deməliyik ki, cənab Madlenlə birlikdə Monreyl 

dairəsindən xoĢ güzəran da yox oldu. Hər halda, onun qorxu və Ģübhələrlə dolu gecədə 

düĢündüyü Ģeylər bir həqiqət oldu, o getdi, Ģəhərin ruhu da yox oldu. Cənab Madlen yox 

olduqdan sonra Monreyldə hər Ģeyi xudbincəsinə bölüĢdürdülər. Böyük bir insan məhv olduğu 

zaman həmiĢə belə olar. Gözəlcəsinə inkiĢaf edən iĢlərin hamısı fəlakətə uğrayaraq dağıldı. Ġnsan 

cəmiyyətində hər gün gizlində baĢ verən bu cür hadisələrə təsadüf etmək mümkündür, o, yalnız 

---

bircə dəfə tarixin nəzərini özünə cəlb etmiĢdi, çünki Böyük Ġsgəndərin ölümündən sonra baĢ 

vermiĢdi. Leytenantlar baĢlarına kral tacları qoyur, usta Ģagirdləri özlərini sahibkar elan edirlər. 

Paxıllıq və rəqabət meydana çıxdı. Cənab Madlenin geniĢ emalatxanaları bağlandı, tikintilər 

xarabaya döndü, fəhlələr dağılıĢdı, bəziləri ölkəni tərk edib getdi, bəziləri isə öz sənətini 

dəyiĢməyə məcbur oldu. Artıq hər bir Ģey kiçildi, böyük iĢlər məhv oldu, ümumun xeyri üçün 

deyil, qazanc üçün iĢ görməyə baĢladılar. Hər Ģeyi bir yerdə cəmləĢdirən əsas yox oldu, hər 

yerdə rəqabət, kin, ədavət baĢlandı. Cənab Madlen hər iĢin baĢında durur və hər Ģeyi idarə edirdi. 

Madlen yıxılar-yıxılmaz hər kəs öz tərəfinə çəkməyə baĢladı. Yaradıcılıq ruhu dərhal mübarizə 

ruhu ilə əvəz olundu, səmimiyyət məhv oldu – ürəklər daĢa döndü, təĢkilatçının hər Ģeyə qarĢı 

göstərdiyi xeyirxahlıq əvəzinə hamı bir-birinə nifrət bəsləməyə baĢladı. Cənab Madlenin 

bağladığı tellər bir-birinə dolaĢıb qırıldı, istehsalat üsulunu dəyiĢdilər, məhsulat qiymətdən 

düĢdü, etimadı məhv etdilər, sifariĢlər azaldığı üçün satıĢ da azaldı, fəhlələrin qazancı da azaldı, 

emalatxanalar iĢsiz qaldı, iflas etdilər. Artıq yoxsullar üçün heç bir Ģey görülmürdü. Hər Ģey yox 

oldu. 

Dövlət belə harada isə bir Ģəxsin yerinin boĢ qaldığını gördü. Katorqa həbsxanalarının 

mənafeyini güdərək, cənab Madlenin Jan Valjan olduğunu təsdiq edən cinayət məhkəməsinin 

qərarından sonra dörd il belə keçmədi ki, Monreyl-sür-Mer dairəsinin vergi kəsirləri ikiqat artdı 

və cənab Villel bu barədə 1827-ci ilin fevral ayında bəyanat verməyə məcbur oldu. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Bu fəsildə bəlkə də, iblis tərəfindən yazılmıĢ 

bir beytə təsadüf edəcəksiniz. 

 

Hekayətimizə davam etməzdən əvvəl, təxminən, elə bu zaman Monfermeyldə baĢ verən və bəlkə 

də, dövlət prokurorluğunun bəzi fərziyyələrini təsdiq edən qəribə bir hadisəni bəzi təfsilatı ilə 

nağıl etmək faydasız olmaz. 

Monfermeyl ətrafında indi belə çox qədim bir əfsanə eĢitmək olar. Bu əfsanənin qəribəliyi və 

məzəliliyi burasındadır ki, xalq əfsanəsinin Parisin bu qədər yaxınlığında doğması Sibirdə 

aloenin bitməsi kimi bir Ģeydir. Biz nadir bitkilərdən sayılan hər bir Ģeyə qarĢı hörmət bəsləyən 

adamlardanıq. Monfermeyl əfsanəsinin məzmunu belədir. Ġblis çox qədim zamanlardan öz 

sərvətlərini Monfermeyl meĢəsində gizlədərmiĢ. Arvadların dediyinə görə, axĢam çağlarında 

meĢənin qalın bir yerində sabo, kətan Ģalvar və köynək geyinmiĢ, həm yük arabaçısına, həm də 

odunçuya bənzəyən qara bir kiĢiyə təsadüf etmək o qədər də qəribə bir Ģey deyildir. Bu qara 

kiĢinin baĢında papaq, yaxud Ģlyapa əvəzində iri buynuzları vardır. Bu, doğrudan da, mühüm bir 

əlamətdir. Adətən, bu adam meĢədə çala qazmaqla məĢğul olur. Bu təsadüfdən istifadə etməyin 

üç yolu var. Birincisi – ona yaxınlaĢıb söhbət açmaqdır. O zaman görəcəksən ki, bu adi bir 

kəndlidir, qara görünməsinə səbəb də qaranlığın çökməsi imiĢ, özü də o çala-zad qazmır, öz 

inəkləri üçün ot biçir. Buynuza bənzəyən Ģey isə, çiynindən görünən yabadır ki, ucları axĢamın 

qaranlığında dəyiĢmiĢ olduğundan, baĢda buynuza bənzəyir. Bu görünüĢdən sonra evə qayıdıb, 

bir həftə içində öləcəksən. Ġkinci yol budur ki, həmin qara kiĢini pusmağa baĢlayasan. Çala qazıb 

qurtarmağını, ağzını bağlamağını və getməyini gözləyəsən. O, çaladan uzaqlaĢar-uzaqlaĢmaz, 

dərhal qaça-qaça gedib çalanı qazmaq və bu qara kiĢinin heç Ģübhəsiz orada gizlətmiĢ olduğu 

―xəzinəni‖ çıxarmaq lazımdır. Belə olsa, bir aydan sonra öləcəksən. Nəhayət, üçüncü yol var: bu 

qara kiĢi ilə heç danıĢmamaq, onun üzünə baxmamaq, qaçıb canını qurtarmaq. Belə olsa, bir ilə 

kimi öləcəksən. 

Bu yolların üçü də eynən namünasibdir, ancaq ikinci yolun, heç olmazsa, bir üstünlüyü vardır ki, 

bir aydan artıq sürməsə də, hər halda, xəzinə sahibi olacaqsan, buna görə bu yol daha əlveriĢlidir. 

Deyildiyinə görə, hər yerdə bəxtlərini yoxlamaqdan çəkinməyən qoçaqlar, qara kiĢinin qazdığı 

çalanı açıb iblisi qarət etmək istəmiĢlər. Əfsanəyə və xüsusilə barbar latın Ģivəsində yazılmıĢ iki 

müəmmalı Ģerə görə, bu kimi hərəkətlər həmiĢə çox əhəmiyyətsiz nəticə vermiĢdir. Bu Ģeirləri 

yazan Trifon adlı bir normandiyalı rahib olmuĢdur ki, cadugərlikdən bir az baĢı çıxarmıĢ. Həmin 

---

Trifon Ruan yaxınlığında, BoĢervildə Sen-Jermen abbatlığında dəfn edilmiĢdir. Onun qəbri 

üstündə qurbağalar doğulur. 

Demək, çox zəhmət çəkmək lazım gəlir, çünki bu çalalar, adətən, çox dərindir, bütün gecəni qan-

tər tökə-tökə zəhmət çəkirsən (bunu ancaq gecə eləmək olar), qazırsan, köynəyin tər içində, Ģam 

yanıb qurtarır, toxa korĢalır, nəhayət, çalanın dibinə çatırsan, yəqin edirsən ki, artıq ―xəzinə‖ 

sənindir, amma tapdığın nə? Ġblisin bu xəzinəsi nədən ibarətdir? Bəzən bir suluq puldan, bəzən 

bir eküdən, yaxud daĢdan, arabir də skeletdən, yaxud qanlı bir cənazədən, bəzən də pul 

kisəsindəki kağız kimi dörd bükülmüĢ bir xəyal, bir kölgə, bəzən ümumiyyətlə heç bir Ģey. 

Görünür ki, Trifonun Ģeirləri də təvazökarlıqdan uzaq və hər bir Ģeylə maraqlanan adamlara elə 

bu məlumatı verir: 

Fodit, et in fossa thesauros condit opaca A, nummos, lapides, cadaver, simula cra nihilgue1 

Deyəsən, indi belə bu çalalarda gah içində güllə olan barıt qabı, gah da, heç Ģübhəsiz, Ģəxsən 

iblisin oynadığı köhnə kirli-paslı və qaralmıĢ bir dəstə qumac kağızı tapırlar. Trifon bu son iki 

tapıntı haqqında bir kəlmə belə bəhs etmir, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Trifon on ikinci əsrdə 

yaĢamıĢdır, bir də iblisin Rocer Bekondan əvvəl barıt və VI Karldan əvvəl qumac kağızı icad 

etməyə çətin ki, qabiliyyəti çata bilərdi. 

Ancaq bu qumac kağızından istifadə etmək istəyənlər bütün var-yoxlarını uduzacaqlarına əmin 

ola bilərlər. Barıt qabındakı barıta gəlincə, bu barıtın tüfəngi adamın lap üzünə tərəf partlatmaq 

kimi bir xüsusiyyəti var. 

Prokuror nəzarəti katorqalı Jan Valjan qaçandan sonra bir neçə gün Monfermeyl ətrafında 

dolaĢması haqqında bir fərziyyə irəli sürdüyü gündən, bu kəndin əhalisi həmin kənddə yaĢayan 

Bulatruel adlı qoca bir yol fəhləsinin tez-tez meĢəyə ―getdiyini‖ görmüĢdü. Bir çoxları həmin 

Bulatruelin, guya, vaxtilə katorqada olduğunu danıĢırdılar. O, polis nəzarəti altında idi və heç bir 

yerdə özünə iĢ tapa bilmədiyi üçün Qan’i ilə Lan’i arasındakı Ģose yolun təmiratı iĢində az bir 

muzdla xidmət edərdi. 

Bütün yerli əhali həmin bu Bulatruelə çəpəki baxırdı. O, çox nəzakətli və çox fağır görünürdü, 

hər bir yolçuya rast gəldikdə tez Ģlyapasını çıxarıb, salam verərdi, jandarm gördüyü zaman titrər 

və yaltaq-yaltaq gülümsərdi. Deyirdilər ki, bir quldur dəstəsi ilə əlaqədə idi və gecələr, qaranlıq 

çökər-çökməz qarət etmək üçün kol-kos arasında pusqu düzəldirdi. Onun xeyrinə ancaq bir Ģey 

vardı ki, o da sərxoĢluğu idi. 

Bu adam haqqında əhali belə bir fikrə gəlmiĢdi. 

Müəyyən zamanlardan bəri Bulaturel yol təmiratı və çınqıl döĢəmək iĢini çox tez qurtarır və 

külüngünü götürüb meĢəyə gedirdi. AxĢamlar onu meĢənin ən vəhĢi və qalın yerlərində, 

kimsəsiz talalarda görərdilər. O, həmiĢə nə isə axtarır, bəzən də çala qazırdı. Kənd qarıları onu 

əvvəlcə iblis zənn edərdilər, sonra is Bulatruel olduğunu görsələr də, yenə sakit olmazdılar. Bu 

təsadüflər, görünür, Bulatrueli çox acıqlandırırdı. Gözə çarpmaq istəmədiyi və nə isə gizli bir iĢ 

gördüyü hiss olunurdu. 

Kənddə deyirdilər ki, ―Gün kimi aydındır, haradasa Ģeytana rast gəlmiĢdir. Bulatruel Ģeytanı 

görmüĢ, indi də qızıl xəzinəsini axtarır. Doğrusu, bu adam Lüsiferi belə aldadıb, xəzinəsini ələ 

keçirməyə qadirdir‖. Daha sərbəst fikirli adamlar da deyirdilər: ―Baxarıq hələ, görək kim kimi 

aldadacaq. Qoca qarılar isə müttəsil xaç çevirərdilər. 

Nəhayət, Bulatruelin meĢə sərgüzəĢtləri qurtardı, o, yenə yol təmiratına baĢladı. Kənddə artıq 

baĢqa Ģeydən danıĢırdılar. 

Bununla belə, bəzi adamlar yenə maraqlanaraq belə güman edirdilər ki, burada, yəqin, bir Ģey 

var, məsələ yalnız əfsanədə bəhs edilən böyük xəzinədən ibarət deyil, yəqin, daha əsaslı və 

Ģeytanın pullarından daha ciddi bir Ģey tapılmıĢdır. Həmin yol fəhləsi, Ģübhəsiz, bunu 

öyrənmiĢdir. Ən çox ―maraqlananlar‖ məktəb müəllimi ilə meyxanaçı Tenardye idi. Tenardye 

ağına-bozuna baxmadan hər kəslə dostluq etdiyi kimi, Bulatruellə tanıĢ olmağa da tənəzzül 

etməmiĢ deyildi. 

Tenardye deyərdi: ―Doğrudur o, katorqada olub. Lakin vallah, kim bilir, nə olacaq, kim bilir ki, 

katorqada bu saat kimlər var və kimlər oraya düĢməlidir!‖ 

---

Bir axĢam məktəb müəllimi dedi ki, keçmiĢ zaman olsa idi, polis bu Bulatrueli, yəqin ki, sorğu-

sual edərdi. Onun meĢədə nə etdiyini soruĢardılar, cavab vermək istəməsə zorla danıĢdırardılar, 

lazım gələrsə, iĢgəncəylə mütləq onun dilini açardılar. 

Tenardye: ―Çaxır iĢgəncəsi verək, görək nə olar!‖ – deyə təklif etmiĢdi. 

Beləliklə, çox səy edib, qoca sərsərini içməyə məcbur etdilər. Bulatruel çox içdi, lakin çox az 

danıĢdı. Böyük bir məharət və dəqiq bir müvazinətlə sərxoĢ adamlar kimi içməyi və bir hakim 

kimi özünü təmkinli tutmağı bacardı. Bununla belə, çox çalıĢdıqdan və maraqlandıqları məsələyə 

tez-tez döndükdən sonra, Tenardye və məktəb müəllimi Bulatruelin dilindən qaçan ayrı-ayrı 

dumanlı iĢarələrdən bunu yəqin edə bildilər. 

Bulatruel bir dəfə səhər tezdən iĢə gedərkən, meĢədə bir ağac altında, qəsdən gizlədilmiĢ kimi bir 

bel və bir külüng görərək, xeyli heyrətlənmiĢdi. Əvvəlcə bu Ģeylərin su daĢıyan Si-Fur babanın 

olduğunu zənn etmiĢ və sakitləĢmiĢdi. Lakin həmin günün axĢamı, gözə görünməmək üçün 

böyük bir ağacın arxasında gizlənərək, yerli əhalidən olmayan, lakin Bulatruelin ―gözəlcə 

tanıdığı‖ bir adamın yolla meĢənin dərin yerlərinə getdiyini görmüĢdü. Tenardyenin dilində 

―gözəlcə tanıdığı‖ sözləri ―katorqa yoldaĢı‖ demək idi. Bulatruel bu adamın adını qətiyyən 

söyləmək istəmədi. O adam əlində böyük bir qutu, yaxud balaca bir sandıqçaya bənzər 

dördbucaqlı bir Ģey aparırdı. Bulatruel təəccüb etdi. Yalnız yeddi-səkkiz dəqiqə keçəndən sonra 

bunun ardınca getmək Bulatruelin ağlına gəldi. Lakin artıq gec idi, yolçu meĢənin içində gözdən 

itmiĢdi, qaranlıq çökdüyündən Bulatruel onun dalınca çata bilmədi. Bu zaman onu meĢənin 

kənarında gözləməyə qərar verdi. Aylı bir gecə idi. Ġki, ya üç saat sonra Bulatruel bu adamı yenə 

gördü, yolçu ağacların arxasından çıxırdı, lakin əlində sandıqça yox idi, ancaq külünglə bel 

yanında idi. Bulatruel onun keçib getməsinə mane olmadı, onunla söhbət açmaq belə ağlına 

gəlmədi, çünki o, özündən üç dəfə güclü idi, həm də əlində külüngü vardı, tanınmıĢ olduğunu 

görmüĢ və anlamıĢ olsaydı, Bulatrueli öldürə bilərdi. Bu da bir-birinə rast gələn bu iki köhnə 

dostun məhəbbət izharı! Lakin külüng və bel Bulatrueldə gözəl bir fikir oyatdı. O, dərhal səhər 

olduğu yerə tərəf qaçdı, lakin orada nə bel tapdı, nə külüng. Bundan belə bir nəticəyə gəldi ki, 

yolçu meĢəyə daxil olub, külünglə çala qazmıĢ, sandıqçanı orada gizlədib, bellə üstünə torpaq 

tökmüĢdür. Sandıqça isə çox balaca idi, içində meyit yerləĢə bilməzdi, demək, onun içində pul 

varmıĢ. Bax, buna görə də Bulatruel axtarıĢa baĢladı. MeĢənin hər yerini axtardı, araĢdırdı, deĢik-

deĢik elədi, torpağın yenicə qazılmıĢ olduğunu zənn etdiyi hər bir yeri qazdı, yoxladı. Əbəs! 

O, heç bir Ģey tapmadı! Bir az sonra Monfermeyldə bu hadisəni unutmağa baĢladılar. Ancaq bəzi 

qorxu bilməyən qarılar yenə də bir-birinə deyərdi: ―Əmin ola bilərsiniz ki, Qani yolunu təmir 

edən bu fəhlə bu gurultunu nahaq yerə qaldırmamıĢdır, bu iĢdə, hər halda, ―Ģeytan‖ əli var‖. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Bu fəsildən belə məlum olur ki, zənciri bir zərbə ilə 

qırmaq üçün qabaqcadan halqanın birini 

kəsmək lazımdır. 

 

Yenə həmin 1829-cu ilin oktyabr ayının sonunda Tulon əhalisi, amansız bir fırtınadan sonra bəzi 

zədələrini təmir etmək üçün ―Orion‖ gəmisinin limana gəldiyini gördü. Sonralar bu gəmi Brestə 

göndərilərək təlim gəmisi xidmətini daĢıyırdı, o zamanlar isə hələ Aralıq dənizi eskadrasında 

hesab olunurdu. 

Bu gəmi, fırtınadan zədələnmiĢ olduğuna baxmayaraq, reydə keçdiyi zaman, yerli əhaliyə yenə 

də böyük təsir bağıĢladı. Üzərində hansı bayraq olduğunu xatırlamıram, lakin liman, 

nizamnaməyə görə, onu on bir top atəĢi ilə salamladı. ―Orion‖ gəmisi də hər gülləyə bir güllə ilə 

cavab verdi.  

Cəmisi iyirmi iki top gülləsi atılmıĢdı. Bəzilərinin hesabına görə bir gündə bütün yer üzündə 

kralların təbriki və hərbi salamlar, etiket qaydalarına görə tələb olunan zərif nəzakət salamları və 

həmçinin, limanlarda və qalalarda, gün çıxanda və gün batanda, limanlar açılanda və bağlananda 

və sair münasibətilə bütün qalalardan və bütün hərbi gəmilərdən açılan top atəĢlərinin sayı 

---

olduqca böyükdür: bütün yer üzündə mədəniyyət dünyası hər iyirmi dörd saatda yüz əlli min 

faydasız top gülləsi atır. Hər bir top gülləsinin altı frank qiyməti olduğunu hesab etsəniz, gündə 

doqquz yüz min franklıq bir məbləğ edər, bu da ildə yalnız tüstü üçün üç yüz milyon frankın sərf 

edildiyini göstərir. Bu yalnız balaca bir təfsilatdır. Bununla belə, aclıqdan ölən nə qədər 

yoxsullar var! 

1823-cü il Restavrasiyanın ―Ġspaniya müharibəsi dövrü‖ adlandırdığı il idi. 

Bu müharibənin bir çox hadisələri və bir çox xüsusiyyətləri olmuĢdur. Burada məsələ 

Burbonların bir sıra mühüm ailə mənafeyi haqqında Burbon sülaləsinin Madrid budağına kömək 

edən və himayə göstərən, baĢqa sözlə, böyük qardaĢ vəzifəsinə əməl edən fransız budağı 

haqqında, Ģimal kabinetlərinə tabelik və asılılıqla mürəkkəbləĢmiĢ milli ənənələrimizə açıqdan-

açığa qayıtmaq haqqında: liberal qəzetlərin ―Andüjar qəhrəmanı‖ adlandırdığı və laubali siması 

ilə bir qədər təzad təĢkil edən bir fateh tövrü ilə liberalların xəyali terrorizmi ilə vuruĢan əski 

həqiqi inkvizisiya terrorizmini özünə ram etməyə çalıĢan hersoq dAnqulem haqqında: kübar dul 

qadınların böyük bir dəhĢətinə səbəb olan sankülotların descamisados1 adı ilə yenidən 

xortlaması haqqında; anarxiya adını almıĢ tərəqqiyə maneə törədən monarxizm haqqında; 89-cu 

il nəzəriyyələrinin birdən-birə kəsilmiĢ olan gizli fəaliyyəti haqqında; dünya səyahəti etməkdə 

olan fransız fikirlərinin Avropa tərəfindən qadağan edilməsi haqqında; qırmızı yundan qrenader 

epoletləri taxıb könüllü gedərək, kralların xalqlara qarĢı apardığı səlib müharibəsində iĢtirak 

edən, Fransa vəliəhdi ilə bir cərgədə dayanan və sonralar Karle-Alberte adlanan generalissimus 

prins Karinyane haqqında gedirdi. Burada məsələ səkkiz illik istirahətdən sonra qocalmıĢ, qəmli 

olan və artıq ağ kokarda taxaraq yenə səfərə çıxmıĢ imperiya əsgərləri haqqında, otuz il bundan 

əvvəl Koblensdə yellənən ağ bayraq kimi, indi də yad ölkədə bir dəstə qəhrəman fransızların 

baĢları üzərində yellənən üçrəngli bayraq haqqında veteranlarımızın sıralarına keçmiĢ rahiblər 

süngü gücünə sakitləĢdirilən azadlıq və yenilik meyili, top atəĢi ilə məhv edilən prinsiplər, öz 

fikri ilə yaratdıqlarını öz silahı ilə məhv edən Fransa haqqında gedirdi. Nəhayət, burada düĢmən 

generallarının satqınlığı, əsgərlərin tərəddüd göstərməsi, minlərlə süngü tərəfindən deyil, milyon 

franklarla mühasirəyə alınmıĢ Ģəhərlərin məsələsi, düĢmən tərəfindən qəfildən alınmıĢ 

minalanmıĢ bir xəndəkdə olduğu kimi, partlayıĢ imkanı ilə yanaĢı olaraq hərbi təhlükənin 

olmaması məsələsi də vardı. Burada tökülən qan az, fatehlərin Ģərəfi də az idi. 

Bəziləri üçün rüsvayçılıq olduğu halda, heç bir kəs Ģərəf və Ģöhrət qazana bilməmiĢdi. Kral 

xanədanı prinslərinin, yəni XIV Lüdovik nəvələrinin baĢladığı və Napoleon varisləri olan 

sərkərdələrin rəhbərlik etdiyi müharibə belə bir müharibə idi. Bu müharibənin ələmli bir taleyi 

olmuĢdur. O, xatirələrdə nə böyük bir müharibə nümunəsi, nə də böyük bir siyasət nümunəsi 

kimi qala bildi. 

Bu müharibədə bir neçə cəsarətli hücum olmuĢdu, məsələn, Trokaderonun alınması bu 

hücumların arasında ən parlaq hərbi bir əməliyyatdır; lakin təkrar edirik ki, ümumiyyətlə, bu 

səfərin boruları boğuq səslənirdi, burada hər bir Ģey Ģübhə doğururdu və tarix Fransanın bu 

yalançı zəfəri birdən-birə etiraf etmədiyini təqdir edir. Müqavimət göstərməyə borclu olan bəzi 

Ġspaniya zabitlərinin həddindən tez təslim olduqları, müharibəyə rüĢvətxorluq fikrinin qarıĢdığı 

gözə çarpırdı, müharibədə qələbə qazanmaq deyil, generalların satın alındığı hiss olunurdu, odur 

ki, qələbə çalan əsgərlər vətənlərinə baĢıaĢağı qayıdırdılar. Bu müharibə, doğrudan da, millətin 

vüqarına toxunurdu – milli bayraqların qırıĢlarında ―Fransız bankı‖ sözləri oxunurdu. 

1808-ci il müharibəsində iĢtirak edən və mühasirə etdikləri Saraqossada böyük qurbanlar verən 

əsgərlər 1823-cü ildə qarĢılarında qala qapılarının bu qədər asanlıqla açıldığını görərkən 

qaĢqabaqlarını sallayır və Palafoks haqqında heyifsilənməyə baĢlayırdılar. Fransızların təbiəti 

belədir: onlar qabaqlarında Rastopçini görməyi Balyesterosu görməkdən üstün tuturlar. 

Daha ciddi nöqteyi-nəzərlə baxılsa, bunu xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, bu müharibə 

Fransada ordunun mənəviyyatını təhqir etdiyi kimi, demokratiyanı da hiddətləndirirdi. Bu 

müharibənin niyyəti əsarət idi. Bu müharibədə demokratiya övladı olan fransız əsgərlərinin əsas 

məqsədi baĢqaları üçün köləlik qazanmaq idi. Mənfur bir təzad! Fransa xalqların ruhunu 

öldürmək üçün deyil, oyatmaq üçün yaranmıĢdır. 1792-ci ildən sonra Avropada baĢ verən bütün 

---

inqilablar – Fransa inqilabı deməkdir. Azadlıq iĢığını saçan Fransadır. Bu iĢıq günəĢ iĢığıdır. 

Bonapart: ―Bunu görməyənlər kordur!‖ deyə səslənmiĢdi. 

Bu sürətli, 1823-cü il müharibəsi eyni zamanda həm alicənab Ġspaniya millətinə, həm də Fransa 

inqilabına qarĢı bir sui-qəsd idi. Bu dəhĢətli təcavüzə yol verən də Fransanın özü olmuĢdur. 

Doğrudur, bu təcavüzü etmək üçün Fransaya təzyiq etmiĢdilər, çünki azadlıq müharibələrindən 

baĢqa orduların elədiyi hər bir Ģey məcburiyyət altında olmuĢdur. Onların hərəkətləri ―passiv 

itaət‖ sözləri ilə təyin olunur. Ordu olduqca böyük bir məharətlə haqq-hesab üzərində qurulmuĢ 

bir Ģeydir ki, burada qüvvət gücsüzlüyün böyük yekunlarından doğur. BəĢəriyyətin bəĢəriyyətə 

qarĢı, bəĢəriyyətin zərərinə olaraq baĢladığı müharibə belə bir müharibədir. 

Burbonlara gəlincə, 1823-cü il müharibəsi onlar üçün fəlakətli bir müharibə olmuĢdur. Onlar bu 

müharibəni müvəffəqiyyət zənn etdilər. Lakin onlar qadağan etmək yolu ilə ideyaların 

boğdurulmasında nə kimi bir təhlükə olduğunu tamamilə nəzərdən qaçırmıĢdılar. Sadəlikləri o 

dərəcəyə gəlib çatmıĢdı ki, hakimiyyət baĢına gəldikdən sonra, bəzi cinayətlərə geniĢ surətdə 

güzəĢt edilməsinə yol verdilər, həm də bu güzəĢti qüdrətlərinin əsaslarından biri kimi 

qanunlaĢdırdılar. Siyasətlərinə pis niyyət qarıĢdı. 1830-cu il 1823-cü ildə doğuldu. Onların 

qərarlarına görə, Ġspaniya səfəri təzyiqə və təhlükəli ―müqəddəs hüquq‖ fırıldaqlarına bəraət 

qazandıran dəlillərdən biri oldu. Ġspaniyada el rey neto1 bərpa edən Fransa öz evində qeyri-

məhdud kral hakimiyyətinin bərpa edilməsinə asanlıqla yol verə bilərdi. Burbonlar əsgərin 

itaətkarlığını millətin razılığı kimi anlayaraq təhlükəli bir səhvə yol verdilər. Bu cür xeyirxahlıq, 

xanədanların yıxılmasına səbəb olur. Nə mansenil ağacının kölgəsində, nə də ordunun qanadı 

altında mürgüləmək yaramaz. 

Lakin yenə ―Orion‖ gəmisinə qayıdaq. 

Prins-generalissimusun komandası altında orduda manevrlər keçirilərkən, Aralıq dənizində bir 

eskadra dolaĢırdı. Biz yuxarıda demiĢdik ki, ―Orion‖ gəmisi həmin bu eskadraya daxil idi və 

fırtına onu Tulon limanına girməyə məcbur etmiĢdi. 

Hərbi gəminin limana gəlməsində qəribə cazibədar bir Ģey var. Camaat belə Ģeylərlə çox 

maraqlanır. Bu – əzəmətli bir mənzərədir, camaat isə əzəmətli Ģeyləri sevir. 

Təbii qüvvələrlə çarpıĢan hərb gəmisi insan dühası ilə təbiət qüdrətinin ən gözəl toqquĢmalarına 

misal ola bilər. 

Hərb gəmisi mövcud olan ən ağır hissələrlə ən yüngül hissələrin tənasübündən ibarətdir, çünki o 

eyni zamanda maddənin üç vəziyyəti ilə, yəni bərk, maye və qaza oxĢar vəziyyəti ilə toqquĢmağa 

və onların hər üçünə qarĢı mübarizə etməyə məcburdur. Hərb gəmisinin dənizin dibində 

qranitdən yapıĢmaq üçün on bir dəmir dırnağı var, buludlarda münasib küləklərdən istifadə 

etmək üçün qanadlarının və qanad uclarının sayı isə uçan həĢəratın qanadlarından çoxdur. Hərb 

gəmisi iri və dəhĢətli orkestr boruları kimi yüz iyirmi topdan nəfəs verir, guruldarkən göy 

gurultusunun bir əks-sədası kimi təkəbbürlə səslənir. Okean öz dalğalarının qorxunc 

yeknəsəqliyi ilə onu yolundan azdırmağa çalıĢır. Lakin gəminin kompas kimi bir ürəyi var, o, 

gəmiyə məsləhət verir və daim Ģimala doğru yol göstərir. Qaranlıq gecələrdə onun iĢarə fənərləri 

ulduzları əvəz edir. Demək, onun küləyə qarĢı qanadı və yelkənləri, dalğalara qarĢı ağacı, 

qayalara qarĢı dəmiri, misi və qurğuĢunu, qaranlığa qarĢı iĢığı, hüdudsuz üfüqlərə qarĢı maqnit 

əqrəbi var. 

Bir küll halında hərb gəmisinin tərkibini təĢkil edən bu ayrı-ayrı hissələrin nəhəng həcmlərini 

təsəvvürə gətirə bilmək üçün Brest, yaxud Tulon limanlarında altımərtəbəli stapelin içinə daxil 

olmaq kifayətdir. Stapel – qayrılmaqda olan bir gəminin üstündə qoruyucu qalpaq kimi bir 

Ģeydir. Bax, o iri tir-reyadır, yerə dayanan və göz baxdıqca uzanan o ağır taxta sütun – qrot-

maçtadır. Ayağı gəmi anbarında, baĢı isə buludlarda olan qrot-maçtanın uzunluğu altmıĢ sajan, 

ayağının diametri isə üç futdur. Ġngilis qrot-maçtası gəminin yük xətti üzərində iki yüz on yeddi 

fut yüksəlir. Babalarımızın donanmalarında lövbər kanatları olardı, bizim isə lövbər 

zəncirlərimiz var. Yüz toplu bir gəminin adi gəmi zəncirləri dairəsinin hündürlüyü dörd fut, eni 

iyirmi fut, qalınlığı isə səkkiz futdur. Hələ siz soruĢa bilərsiniz ki, belə bir gəmini düzəltmək 

üçün nə qədər inĢaat materialı lazımdır? Üç min kubmetr. Bu, əsl üzən bir meĢədir. 

---

Bundan baĢqa, qeyd etmək lazımdır ki, bəhs etdiyimiz bu hərb gəmisi qırx il bundan qabaq 

qayrılmıĢ bir gəmidir, həm də sadə yelkən gəmisidir. O zaman hələ ilk addımlarını atan buxar 

mühərriki hərb gəmisi adlanan bu qəribə tikintiyə sonralar bir çox möcüzələr əlavə etmiĢdir. 

Məsələn, hal-hazırda, qarıĢıq tipli vintli gəmi yelkənli qəribə bir maĢına bənzər ki, səthi üç min 

kvadratmetrə bərabərdir, buxar qazanı isə iki min beĢ yüz at gücündədir. 

Gəmi inĢaatı iĢində əmələ gələn bu qəribə yeniliklər bir yana dursun, hələ Xristofor Kolumbun, 

yaxud Rüiterin qədim gəmisi belə insan ixtiraçılığının ən gözəl nümunələrindən biri sayıla bilər. 

Onun qüvvəsi də nəhayətsizlikdən göndərilən hava dalğaları kimi tükənməzdir. Küləkləri 

yelkənlərinə yığır, ucsuz-bucaqsız dalğaların arasında çaĢıb qalmır, üzür, hökmranlıq edir. 

Lakin elə məqam gəlir ki, fırtına altmıĢ fut uzunluğu olan bu reyanı saman çöpü kimi sındırır, 

külək bu yüz fut hündürlüyü olan qrot-maçtanı qamıĢ kimi əyir, on min girvənkə ağırlığında olan 

bu lövbər durna balığının diĢləri altında sınan balıqçı qarmağı kimi, dalğaların ağzında sınır, bu 

əjdaha ağızlı toplar miskin və aciz bir səslə nərildəyir, onların səsi qaranlıqlar, boĢluqlar içində 

itib gedir, bütün bu qüdrət və bütün bu əzəmət ülvi əzəmət və qüdrət qarĢısında yox olur. 

Olduqca böyük bir acizlik dərəcəsinə gələn, böyük bir qüdrətin mənzərəsi həmiĢə insanları 

düĢündürür. Buna görə də limanlar hər zaman tamaĢaçılarla dolu olur, onlar, özləri belə səbəbini 

yaxĢı anlamadan, bu qəribə hərb və dənizçilik alətlərinin yanında dolaĢırlar. 

Hər gün, səhərdən axĢama qədər, Tulon limanının sahil küçələri, Ģlyuzun bəndi və yanları 

camaatla və Parisdə deyildiyi kimi, ―avaralarla‖ dopdolu olurdu. Bunların iĢi-peĢəsi ―Orion‖a 

baxmaq idi. 

―Orion‖ çoxdan təmirat tələb edən bir gəmi idi. KeçmiĢ səfərlərində dənizlərdə üzərkən, alt 

tərəfində balıqqulağından qalın bir qabıq əmələ gəldiyindən, sürəti yarıya qədər azalmıĢdı. Bir il 

bundan əvvəl bu qabığı qazımaq üçün gəmini quruya çəkmiĢdilər, sonra o, yenə dənizə çıxdı. 

Lakin qabığının qazılması gəminin alt hissəsindəki dəmirləri zədələmiĢdi. Balear adalarının 

yaxınlığında gəminin üz dəmirləri küləkdən zədələnib açılmıĢdı və gəminin içəri kəməri hələ o 

zaman bütöv dəmirdən qayrılmadığı üçün deĢik əmələ gəlmiĢ və gəmiyə su keçmiĢdi. Qüvvətli 

və coĢqun bir payız küləyi əvvəlcə onun bakbortundakı top istehkamını və qalyundakı Ģəbəkə 

körpünü deĢmiĢ, sonra da fok-maçtanın ruslenlərini zədələmiĢdi. Bu fəlakət nəticəsində ―Orion‖ 

gəmisi yenə Tulon limanına qayıtmıĢdı. 

Gəmi arsenalın yaxınlığında lövbər saldı. Gəminin zədələnən yerlərini təmir edirdilər. ġtirbort 

tərəfdən gəminin korpusu zədələnməmiĢdi. Lakin yan taxtalarının bəziləri, gəminin içərisinə 

hava girsin deyə, qoparılmıĢdı. 

Bir dəfə səhər tezdən sahildə dayanıb gəmiyə tamaĢa edənlər bədbəxt bir hadisənin Ģahidi 

oldular. 

Gəmiçilər yelkənləri qaldırmaqla məĢğul idilər. ġtirbortda qrotmarselin yuxarı ucunu qaldırmalı 

olan üst matros müvazinətini itirdi. O, birdən-birə yırğalandı. Sahildəki Arsenal küçəsinə 

yığıĢmıĢ camaat qorxudan bağırdı: əyilən baĢ dalınca bədəni çəkdi, insan əllərini uçuruma doğru 

uzadaraq, yelkən dirəyi ətrafına fırlandı. Yıxılarkən əvvəlcə bir əli ilə, sonra da iki əli ilə reyanın 

altındakı ip nərdivandan yapıĢıb, havada sallandı. Ayaqlarının altında, baĢ gicəlləndirən 

dərinlikdə dəniz görünürdü. Yıxılarkən ipə bərk dəydiyindən ip Ģiddətlə yellənirdi. Ġnsan sapand 

daĢı kimi bu ipin ucunda oyan-buyana gedib-gəlirdi. 

Ona kömək etmək – böyük bir təhlükəni gözə almaq demək idi. Bir az bundan əvvəl hərbi 

qulluğa çağırılmıĢ yerli balıqçılardan olan matrosların heç biri buna cəsarət etmədi. Zavallı 

matros isə artıq yorulmağa baĢlayırdı, onun üzünü və üzündəki ölüm qorxusunu görmək 

mümkün deyildi, lakin hərəkətlərindən taqətdən düĢməkdə olduğu aydınca görünürdü. Əlləri 

dəhĢətli bir Ģəkildə əyilib titrəyirdi. Yuxarıya qalxmaq üçün göstərdiyi hər bir səy ipin daha çox 

yellənməsinə səbəb olurdu. Son gücünü itirməmək üçün o hətta çığırmırdı. Hamı onun bu saat 

ipi buraxacağını gözləyirdi. Bəziləri, onun yıxıldığını görməmək üçün üzlərini belə o biri tərəfə 

çevirirdilər. Bəzi dəqiqələr olur ki, bir kəndir, bir ağac, bir ağac budağı bir həyat mücəssəməsinə 

dönür və canlı bir məxluqun onlardan qoparaq dəymiĢ bir meyvə kimi düĢdüyünü görmək çox 

dəhĢətlidir. 

---

Birdən bir adamın bir piĢik qıvraqlığı ilə ipə dırmaĢdığını gördülər. Bu adam qırmızı paltarda idi 

– demək, bu bir katorqalı idi; baĢında yaĢıl qalpağı vardı – demək, ömürlük katorqaya məhkum 

olan canilərdən idi. Dirəyin lap ucuna çatdıqda, külək baĢındakı yaĢıl qalpağı qopardı, ağ saçlı 

bir baĢ göründü: demək, bu adam gənc deyildi. 

Doğrudan da, gəmidə iĢləmək üçün həbsxanadan göndərilmiĢ katorqalılardan biri, dərhal 

növbətçi zabitin yanına yüyürdü və bütün matroslar qorxularından titrəyərək, yerlərindən 

tərpənmədikləri halda, ümumi qorxu və çaĢqınlıq içində, matrosu qurtarmaq məqsədilə həyatını 

təhlükəyə qoymaq üçün zabitdən icazə istədi. Zabit baĢı ilə razılıq iĢarəsi verdi. Katorqalı 

ayağına halqa ilə bağlanmıĢ olan zənciri dərhal bir çəkic zərbəsi ilə qıraraq, kəndiri götürdü və 

yuxarı dırmaĢmağa baĢladı. Bu qorxunc dəqiqədə zəncirin nə qədər asanlıqla qırıldığına heç kəs 

əhəmiyyət vermədi. Bunu yalnız sonra xatırladılar. 

O, bir an içində yelkən dirəyinin üstünə çıxdı. Dirəyin üstündə bir neçə saniyə durub, sanki, gözü 

ilə onun uzunluğunu ölçdü. Külək matrosu ipin ucunda yelləndirdiyi bu saniyələr tamaĢa 

edənlərə bir əsr qədər uzun göründü. Nəhayət, katorqalı gözlərini göylərə qaldırdı, sonra bir 

addım irəli atdı. Camaat nəfəs aldı. Onun yüyürərək yelkən dirəyinin üstündən keçdiyini 

gördülər. Dirəyin kənarına çatdıqda özü ilə götürdüyü kəndirin bir ucunu dirəyə bağladı və bir 

ucunu aĢağı sallayaraq, əlləri ilə kəndirdən yapıĢdı və əlləri üzərində bu iplə aĢağı sürüĢməyə 

baĢladı. Hamı təsvirəgəlməz bir qorxu içində idi; uçurum üzərində bir adam əvəzinə indi iki 

adam sallanırdı. 

O, milçəyi tutmaq istəyən bir hörümçəyə bənzəyirdi. Yalnız bircə fərqi vardı ki, bu dəfə 

hörümçək ölüm əvəzinə dirilik gətirirdi. On min göz bu iki adama zillənmiĢdi. Kimsədən bir səs, 

bir söz eĢidilmirdi, hamının ürəyində bir qorxu vardı, hamının qaĢları çatılmıĢdı. Ġki zavallını 

yelləndirən küləyin azca belə arta biləcəklərindən qorxurlarmıĢ kimi, hamı nəfəs belə almırdı. 

Nəhayət, katorqalı matrosun yanına qədər yenə bildi. Lap vaxtı idi; bir dəqiqə daha keçsə idi, 

zavallı insan son gücünü itirdiyindən uçuruma yuvarlanacaqdı. Katorqalı bir əli ilə kəndiri 

matrosun belinə möhkəmcə bağladı, sonra isə onun yenə dirəyə qalxdığını və matrosu dalınca 

qaldırdığını gördülər. Nəfəs almaq, qüvvətini toplamaq üçün matrosa imkan verərək, bir dəqiqə 

asılı saxladı, sonra qucağına alaraq dirəyin üstü ilə ezelqofta tərəf apardı, oradan da marsın 

üstünə çıxarıb, yoldaĢlarının əlinə təslim etdi. 

Xalq onu gurultu ilə alqıĢladı, qoca katorqa nəzarətçilərindən bəziləri hətta ağladı, qadınlar bir-

birini qucaqlayırdılar, bütün camaat bir ağızdan nəsə bir mərhəmət hiddəti ilə dolu səslə 

bağırırdı: ―BağıĢlansın!‖ 

O isə dərhal enməyə və katorqalı yoldaĢlarının yanına qayıtmağı özünə bir borc bilərək və aĢağı 

daha tez enmək istəyərək iplə sürüĢdü və aĢağıdakı dirəyin üstü ilə yüyürdü. Hamı gözlərini ona 

zilləmiĢdi. Bir an oldu ki, hamı qorxdu; bərk yorulduğundanmı, baĢı gicəlləndiyindənmi, o 

birdən dayandı və sarsılan kimi oldu. Birdən camaatdan bir fəryad qopdu – katorqalı dənizə 

düĢdü. 

Dənizə düĢmək ölmək demək idi. ―Aljeziras‖ freqatı ―Orion‖ gəmisinin yanında lövbər salmıĢdı. 

Zavallı katorqalı iki gəminin arasına düĢdü. O, bu gəmilərdən birinin altına düĢə bilərdi. Dörd 

adam dərhal qayığa mindi. Camaat onlara ürək verirdi, yenə hamının ürəyinə qorxu düĢmüĢdü. 

Batan adam suyun üzərində görünürdü. O, suyu dalğalandırmadan, yağ çəlləyinə düĢmüĢ kimi, 

səssiz-səmirsiz batmıĢdı. Lot salladılar, suya cumdular, hər yeri axtardılar. Nəticə vermədi. 

AxĢama qədər axtardılar, nə dirisini tapdılar, nə də ölüsünü. 

O biri gün Tulon qəzetində belə bir xəbər dərc edilmiĢdi: ―17 noyabr 1823-cü il. Dünən, ―Orion‖ 

gəmisində iĢləyən katorqalılardan biri, bir matrosu xilas edərkən dənizə düĢüb batmıĢdır. 

Meyitini tapmaq mümkün olmadı. Arsenalın baĢ tərəfindəki dirəklərin arasına düĢdüyü zənn 

edilir. Bu adam həbsxana siyahısında № 9430 deyə qeyd olunmuĢdu. Adı Jan Valjan idi‖. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Monfermeyldə su məsələsi. 

---

 

Monfermeyl Livri ilə ġel arasında, Urku Marnadan ayıran yüksək bir yaylanın cənub 

tərəfindədir. Hal-hazırda bu balaca kənd böyük bir ticarət qəsəbəsi olmuĢdur; o, ağ vallarla 

bəzənmiĢdir, bazar günləri isə Ģən Ģəhərlilər buraya gəzməyə gəlirlər. 1823-cü ildə 

Monfermeyldə hələ bu qədər ağ villa və bu qədər məmnun Ģəhərli yox idi. Bu, meĢəlik içində 

qeyb olmuĢ adi bir kənd idi. Doğrudur, bəzən kənddə keçən əsrin üslubunda tikilmiĢ villalara da 

rast gəlmək olardı, bu villaları ağayana görünüĢündən bu dövrə məxsus olan burma dəmir 

balkonlarından və bağlı pəncərə qapaqlarının ağ rəngli fonunda müxtəlif yaĢıl Ģüalarla parıldayan 

balaca ĢüĢəli uzunsov pəncərələrdən tanımaq olardı. Bununla belə, Monfermeyl yenə də ancaq 

bir kənd sayılırdı. Nə iĢlərindən əl çəkmiĢ mahud alverçiləri, nə də bağda istirahət edən vəkillər 

bu kəndə hələ təsadüf etməmiĢdilər. Bu, böyük yollardan uzaqda olan sakit və gözəl bir bucaq 

idi. Burada ucuz, sadə və sərbəst kənd həyatı sürürdülər. Bu kəndin bircə eybi vardı ki, o da 

suyun azlığı idi, çünki kənd hündür yerdə yerləĢmiĢdi. 

Suyu xeyli uzaqdan gətirmək lazım gəlirdi. Kəndin Qanyiyə yaxın olan hissəsi suyu meĢədəki 

gözəl göllərdən daĢıyırdı. Kəndin ġel tərəfdəki kilsə olan hissəsində isə içməli suyu ancaq ġel 

yolunun yaxınlığındakı yamacda olan bulaqdan götürürdülər. Bu isə Monfermeyldən on beĢ 

dəqiqəlik bir məsafədə idi. 

Beləliklə, su gətirmək hər bir ailə üçün çox ağır bir iĢ idi. Kəndin varlıları, kübarları, o 

cümlədən, meyxanaçı Tenardye də qoca suçunun onlar üçün gətirdiyi hər bir vedrə suya bir liar 

pul verirdilər. Bu qoca Monfermeyldə suçuluqla məĢğul olar və gündə səkkiz suya qədər pul 

qazanardı. Lakin yay günləri o, axĢam saat yeddiyə, qıĢ günləri isə saat beĢə qədər iĢlərdi; 

qaranlıq çökər-çökməz, bütün aĢağı mərtəbələrdə pəncərələr bağlandığı zaman, suyu olmayanlar 

su dalınca ya özləri getməli, ya da gecəni səhərə qədər susuz qalmalı idilər. 

Oxucunun, bəlkə də, unutmamıĢ olduğu balaca zavallı qızcığaz, yəni balaca Kozetta üçün su 

daĢımaq məsələsi bir dəhĢət mənbəyi idi. Yadınızda olmalıdır ki, Kozettanı saxlamaq Tenardye 

və arvadı üçün iki cəhətdən xeyirli idi; anasından pul almaqla bərabər qızını da qulluqçu kimi 

iĢlədirdilər. Odur ki, daha yuxarıdakı fəsillərdən oxucunun bildiyi kimi, Kozettanın anası onun 

üçün artıq pul göndərmədiyi zaman, Tenardye yenə də qızı buraxmadı; Kozetta onlara 

qulluqçuluq edirdi. Su çatmayanda onlar hər dəfə Kozettanı bulağa göndərərdilər. Zavallı qız da, 

gecə vaxtı qaranlıqda bulağa getməkdən bərk qorxduğu üçün evdə həmiĢə su olmasına diqqət 

edirdi. 

1823-cü il Milad bayramı günü Monfermeyldə çox Ģən keçirildi. QıĢın birinci yarısında havalar 

mülayim idi; hələ nə Ģaxta olmuĢ, nə də qar yağmıĢdı. Parisdən gələn hoqqabazlar merin icazəsi 

ilə kəndin baĢ küçəsində balaqan qurmuĢdular, səyyar alverçilər Ģirkəti isə, yenə eyni imtiyaza 

görə, kilsə meydanında, Çörəkçilər küçəsinə qədər, balaca taxta dükanlar tikmiĢdilər. Məlum 

olduğu üzrə, Tenardyenin meyxanası da bu küçədə idi. Meyxanalara, karvansaralara dolan 

müĢtərilər bu sakit və tənha kəndin həyatına böyük bir gurultu gətirmiĢ və onu ĢənləndirmiĢdilər. 

Vicdanlı bir tarixçi kimi biz bunu da qeyd etməliyik ki, meydandakı cürbəcür əntiqə Ģeylər 

arasında bir də heyvanxana vardı ki, burada haradan gəldikləri məlum olmayan cındır paltarlı 

eybəcər oyunbazlar hələ 1823-cü ildə gözləri üçrəngli kokardaya bənzəyən qorxunc Braziliya 

kondorlarından birini Monfermeyl kəndlilərinə göstərirdilər, halbuki kral muzeyi bunları ancaq 

1845-ci ildə əldə edə bilmiĢdi. Səhv etmirəmsə, zooloqlar bu quĢu Caracara Rolyborus 

adlandırırlar. O, yırtıcı quĢlar cinsindən və qırğı ailəsindəndir. Kənddə yaĢayan bir neçə qoca və 

qəhrəman bonapartist əsgər gəlib bu quĢa pərəstiĢkarlıqla tamaĢa edirdilər. Oyunbazlar camaatı 

inandırırdılar ki, bu üçrəngli kokarda müstəsna bir xariqədir ki, cənab Allah bunu xüsusi olaraq 

onların heyvanxanası üçün yaratmıĢdır. 

Milad bayramının axĢamı bir neçə arabaçı ilə bir neçə alverçi Tenardye meyxanasının alçaq 

salonunda masa ətrafında əyləĢib içməkdə idilər. Masanın üstündə dörd-beĢ Ģam yanırdı. Bu 

alçaq tavanlı salon baĢqa meyxanaların salonlarından heç də fərqlənmirdi; burada da eyni 

masalar, qalay sovçalar, ĢüĢələr; sərxoĢlar, tütün çəkənlər vardı; iĢıq az, gurultu çox idi. Ancaq 

bir masanın üstündə o zaman Ģəhərlilər arasında yeni dəb düĢən və 1823-cü il olduğunu göstərən 

iki Ģey vardı: biri kaleydoskop, o biri isə naxıĢlı ağ tənəkədən qayrılmıĢ lampa idi. Tenardyenin 

---

arvadı axĢam yeməyi hazırlayırdı, xörək yaxĢıca qalanmıĢ və alovlanaraq yanan ocağın üstündə 

biĢməkdə idi. Tenardyenin özü isə, qonaqlarla bərabər içərək, siyasətdən danıĢırdı. Söhbətlərinin 

əsas məzmunu Ġspaniya müharibəsi və cənab hersoq d’Anqulem idi. 

Bu siyasi söhbətlərdən baĢqa, səs-küy arasında yerli əhəmiyyəti olan məsələlər haqqında da 

mülahizələr, sözlər eĢitmək olurdu. Məsələn: 

– Bax gör Nanter və Süren ətrafında nə qədər çaxır hazırlamıĢlar – on çəllək hazırlayacağını 

zənn edənlər on iki çəllək hazırlamıĢdır. DaĢın altında Ģirə sel kimi axırdı. – Axı bu necə ola 

bilər? Üzüm ki, hələ dəyməmiĢdir? – Bu yerlərdə üzümün dəyməyini gözləmək olmaz. Üzümü 

dəyəndən sonra dərəndə, yaz gəlcəyin çaxır qatılaĢır. – Demək, onların çaxırı lap zəif çaxırdır? – 

Onların çaxırı buradakından da zəifdir. Üzümü isə hələ dəyməmiĢ yığmaq lazımdır. Və i. a. 

Sonra dəyirmançının da qıĢqırıqlarını eĢitmək olardı: 

– Məgər biz torbaya tökülən Ģeyə cavabdeh ola bilərik? Torbalarda istədiyin qədər xırda buğda 

var, onlarla əlləĢməyə macalımız yoxdur, elə əlimizə nə keçirsə veririk daĢın altına. 

Üyütdüyümüz taxılın içində hər nə istəsən var: qaramuqotu, yonca, vələmir, sürmə, çətənə, 

koçal, nə bilim min cür zir-zibil, hələ xırda daĢları demirəm: bəzən taxılın içi, xüsusilə Breton 

taxılı daĢlarla dolu olur. MiĢarçının mismar vurulmuĢ kötüyü kəsməkdən necə xoĢu gəlirsə, 

mənim də Breton çovdarını üyütməkdən elə xoĢum gəlir. Özünüz fikirləĢin, üyütmək üçün nələr 

gətirmirlər. Hələ bundan sonra unun yaxĢı olmadığından bir Ģikayət də edirlər. Lap nahaq! Bu 

iĢdə bizim heç bir təqsirimiz yoxdur. 

Ġki pəncərənin arasındakı kiçik masanın arxasında bir mülkədarla bir çalınçı oturmuĢdu. Onlar 

yazda ot çalmaq qiyməti barəsində sövdələĢirdilər. Çalınçı deyirdi ki; 

– Otun nəm olmağının heç bir zərəri yoxdur. Elə nəm olanda daha da yaxĢı çalmaq olur. ġehin 

xeyri çoxdur, cənab, amma bu var ki, otunuz çox göydür, çalıma gəlmir. Çox nazikdir, dəryaz 

vurursan yatır, üzülmür. 

Kozetta həmiĢəki yerində: ocağın yanındakı mətbəx masasının atqısında oturmuĢdu. Əynində 

cır-cındır paltar, yalın ayaqlarında taxta baĢmaq vardı. Ocağın iĢığında Tenardyenin balaca 

qızları üçün yun corab toxuyurdu. Stulların altında bir piĢik balası oynayırdı. QonĢu otaqdan 

gülüĢ və uĢaq səsləri gəlirdi: danıĢan Eponina ilə Azelma idi. 

Ocağın yanındakı bucaqda divardan qamçı asılmıĢdı. 

Ara-sıra meyxanadakı bu səs-küy və gurultu içində evin harasından isə qulaqbatırıcı bir uĢaq 

çığırtısı eĢidilirdi. Bu uĢaq Tenardyenin balaca oğlu idi; keçən qıĢların birində, Tenardye qarının 

dediyi kimi ―naməlum bir səbəbə görə, bəlkə də, soyuqdan‖ doğulmuĢdu. UĢağın üç yaĢı vardı. 

Anası onu əmizdirib bəsləmiĢdisə də, lakin sevmirdi. Balacanın çığırtısı çox kəskinləĢdiyi 

zaman, Tenardye arvadına deyirdi: ―EĢitmirsənmi, oğlun necə zınqıldayır. Get, gör nə istəyir‖. 

UĢağın anası isə belə cavab verərdi: ―Ġtir o yana, lap zəhləmi aparıb!‖. Tərk edilmiĢ balaca uĢaq 

isə qaranlıqda bağırmaqda davam edirdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Ġki tamamlanmıĢ surət. 

 

Bu vaxta qədər bu kitabda biz Tenardye ailəsini yalnız yan tərəfdən təsvir etmiĢdik; indi bu 

ailəni hər tərəfdən və bütün sifətləri ilə görməyin vaxtı çatmıĢdır. 

Tenardyenin özünün əlli yaĢı yenicə tamam olmuĢdu. Madam Tenardyenin yaĢı isə qırxa 

yaxınlaĢırdı, bu da qadın üçün əlli yaĢa bərabərdir; bu surətlə, ərlə arvadın arasında yaĢ cəhətdən 

tam uyğunluq vardı. 

Bəlkə də, oxucu onu ilk dəfə gördüyü zamandan bəri tamamilə unutmamıĢdır. Tenardyenin 

arvadı ucaboylu, sarıĢın, alyanaqlı, ətli-canlı, enlikürək, çox iri və fəal bir qadın idi. Yuxarıda 

dediyimiz kimi, o, yarmarka balaqanlarında saçlarına daĢ asaraq əzilib-büzülən nəhəng arvadlar 

cinsindən idi. Evin bütün iĢini özü görərdi, yataqları yığar, otaqları təmizlər, qab yuyar, xörək 

biĢirərdi – bir sözlə, bu meyxananın həm bəlası, həm gülü, həm də ev pərisi idi. Onun yeganə 

xidmətçisi Kozetta idi – filə xidmət edən balaca bir siçan. Madam Tenardyenin səsindən pəncərə 

---

ĢüĢələri, ev Ģeyləri, insanlar – hər Ģey titrərdi. Çil-çil geniĢ üzü böyük bir kəfkirə bənzəyirdi. 

Onun saqqalı da vardı. Bu, qadın paltarı geymiĢ əsl bir hambal idi. Məharətlə söyüĢ söyər, 

yumruğu ilə qoz qırar və bununla fəxr edərdi. OxumuĢ olduğu romanlar sayəsində bəzən bu 

meyxanaçı qadında qəribə bir Ģəkildə özünü əzib-büzmək meyili görünməsəydi, ona qadın adı 

vermək heç kəsin ağlına gəlməzdi. Madam Tenardye, sanki, bazar alıcısı ilə xəyalpərvər bir qızın 

birləĢməsi idi. DanıĢanda bir jandarm kimi danıĢar, içəndə bir arabaçı kimi içərdi. Onun Kozetta 

ilə rəftarını görən onu cəllad adlandırardı. Susanda diĢi ağzından bayıra çıxardı. 

Tenardyenin özünə gəlincə o arıq, solğun, sümükləri çıxmıĢ, zəif, taqətdən düĢmüĢ bir adam idi. 

Zahirdən xəstəyə oxĢayırdısa da, çox sağlam idi, – ona xas olan hiyləgərlik elə buradan 

baĢlayırdı. Adətən, ehtiyatla gülümsər və hər kəslə, hətta sədəqə vermədiyi dilənçilərlə belə 

nəzakətli olardı. BaxıĢı qoxarçaya, görünüĢü ədibə bənzərdi. Abbat Delilin portretlərinə çox 

oxĢarı vardı. Arabaçılarla içki içdiyi ilə fəxr edərdi, heç kəs heç bir zaman onu içirdib sərxoĢluq 

dərəcəsinə gətirə bilməmiĢdi. O, ağzındakı iri çubuğu yerə qoymaz, köynək geyər, köynəyin 

altında isə köhnə qara pencəyi olardı. OxumuĢ və materialist bir adam təsiri bağıĢlamaq istərdi. 

Sözlərinin vəznini artırmaq üçün tez-tez Volterin, Renalın, Parninin və hətta, qəribə görünsə də, 

müqəddəs Avqustinin adını çəkərdi. Xüsusi bir ―sistemi‖ olduğunu iddia edirdi. Eyni zamanda 

qəddar bir dələduz idi. Dələduz-filosof idi. Dünyada belə adamlar var. Özünü bir əsgər kimi 

qələmə verməsi,  əlbəttə, oxucunun yadındadır. KeçmiĢdə altıncı və ya doqquzuncu legionun 

serjantı olduğunu və bir eskadron ölüm qusarlarına qarĢı tək vuruĢaraq: ―bərk yaralı bir generalı‖ 

öz bədəni ilə örtdüyünü və dolu kimi yağan düĢmən güllələri içindən xilas etdiyini bir az bəzəkli-

düzəkli təfsilatla söylərdi. Bu hadisə evin divarına parlaq lövhə vurmaq üçün ondan ötrü bir 

bəhanə olmuĢdu və Tenardye meyxanasına, adətən, ―Vaterloo serjantının meyxanası‖ deyərdilər. 

Tenardye liberal, klassik və Bonapart tərəfdarı idi. Adını qocalmıĢ əsgərlər üçün ianə verənlərin 

siyahısına yazdırmıĢdı. Kənddə danıĢardılar ki, o bir zamanlar keĢiĢ olmağa hazırlaĢırmıĢ. 

Amma bizim fikrimizcə, o, olsa-olsa, meyxanaçı olmaq üçün hazırlaĢırmıĢ. QarıĢıq cinsli bu 

alçaq adam çox ehtimal ki, Flandriyada Lill tərəflərində yaĢayan bir flamand, Parisdə – fransız, 

Brüsseldə – bir belçikalı kimi özünü qələmə verər və sərhədin o tayında da, bu tayında da özünü 

yerli kimi hiss edərdi. Onun Vaterlooda göstərdiyi qəhrəmanlıq bizə məlumdur. Oxucunun 

gördüyü kimi, o, bu qəhrəmanlığına yalnız bir az bəzək-düzək vermiĢdir. Həyatı müvəffəqiyyət 

və məğlubiyyətlərdən, hiyləgərliklərdən, təhlükəli iĢlərdən ibarət idi. Natəmiz vicdan hər zaman 

nizamsız bir yaĢayıĢa səbəb olar. Belə ehtimal etmək olar ki, Tenardye 1815-ci il 18 iyun kimi 

fırtınalı bir vaxtda yuxarıda söylədiyimiz və hər yeri dolaĢaraq, bəzilərinə mal satan, bəzilərini 

qarət edən, həmiĢə bir iy duyaraq ərli, arvadlı, uĢaqlı, bütün ailə ilə axsaq yabılı bir arabaya 

minib, qalib ordunun irəliləyən hissələrinin dalınca sürünən alverçi soyğunçular cinsindən idi. 

Müharibə səfərini qurtardıqdan və dediyi kimi, bir azca var qazandıqdan sonra, Tenardye 

Monfermeyldə yerləĢmiĢ və burada bir meyxana açmıĢdı. 

Bu ―var‖ dediyi Ģey cənazələrlə dolu düzlərdən ―biçin‖ zamanı yığılmıĢ pul kisələrindən, 

saatlardan, qızıl üzüklərdən, gümüĢ xaçlardan ibarət idi, lakin bunlar o qədər böyük bir sərvət 

deyildi ki, meyxanaçıya çevrilmiĢ bu əsgər saqisinin həyatını uzun zaman təmin edə bilsin. 

Tenardyenin hərəkətlərində söyüĢ söydüyü zaman – əsgər qıĢlasını, xaç çevirdiyi zaman isə 

ruhani məktəbini xatırladan bir Ģey vardı. O, ağzıgöyçək bir adam idi və özünü alim kimi 

göstərərdi. Lakin məktəb müəllimi onun danıĢığında ―nöqsan‖ olduğunu görmüĢdü. Müsafirlərin 

haqq-hesabını çox gözəl düzəldərdi, ancaq usta adam bəzən bunlarda da imla xətalarına rast gələ 

bilərdi. Tenardye sirr verməyən, həris, tənbəl və hiyləgər bir adam idi. O, xidmətçi qızlara əl 

atardı, odur ki, arvadı xidmətçi saxlamazdı. Nəhəng qadın qısqanc idi. Elə bilirdi ki, bu arıq, sarı 

adamcığaz bütün qadınların xoĢuna gəlir. 

Bundan baĢqa xain, özünü idarə etməyi bacaran Tenardye dələduzların ehtiyatkarı idi. Bu cins – 

ən murdar bir cinsdir, çünki onda riyakarlıq var. 

Bu o demək deyil ki, yeri düĢəndə, Tenardye arvadı kimi hiddətlənə bilmirdi, lakin belə hallar 

nadir hallardan idi. Bir də, Tenardye bütün insan nəslinə kin bəslədiyindən, ürəyində daim ən 

dəhĢətli bir kin və nifrət qaynadığından, daim intiqam almaqla məĢğul olan adamlardan 

olduğundan, baĢına gələn fəlakət və müvəffəqiyyətsizliklərdə ətrafdakıların müqəssir olduğunu 

---

düĢündüyündən, öz acılarını qanuni zənn edərək, öz məyusiyyətlərini, iflaslarını, fəlakətlərini hər 

zaman ilk qarĢıya çıxan adamın üzərinə yıxmağa hazır olduğundan, bəzən bütün bu hisslər onun 

qəlbində coĢar, ağzı köpüklənər, gözlərini hiddət tutar, o, dəhĢət saçardı. Vay o kəslərin halına 

ki, bu anda onun qabağını kəsmiĢ ola! 

Bütün baĢqa xasiyyətlərlə bərabər, Tenardye müĢahidəçi və tez baĢa düĢən bir adam idi, yerinə 

görə çox danıĢar, ya da sükut edərdi və həmiĢə olduqca zirək idi. BaxıĢı durbinlə baxanda 

gözlərini qıymağa adət etmiĢ dənizçinin baxıĢına oxĢardı. Tenardye bir dövlət adamı idi. 

Meyxanaya gələn hər bir yeni qonaq, Tenardyenin arvadına baxdıqda: ―Evin əsl sahibi budur‖ 

deyə düĢünərdi. Lakin bu düz deyildi! Tenardyenin arvadı ev sahibəsi belə deyildi. Tenardye 

həm evin sahibi, həm də sahibəsi idi. O, hər Ģeyi yaradar, arvadı isə əməl edərdi. O, sanki, gözə 

çarpmayan, lakin daimi bir maqnetik qüvvənin təsiri sayəsində hər Ģeyi idarə edərdi. Bu nəhəngi 

itaətə gətirmək üçün Tenardyenin yalnız bir sözü, bəzən bir iĢarəsi belə kafi idi. Tenardyenin 

arvadı üçün, bunu anlamasa da, öz əri xüsusi, ali bir məxluq idi. Tenardyenin arvadına bu barədə 

haqq vermək lazım idi: o, heç bir zaman, ən xırda Ģeylərdə belə, cənab Tenardyeyə etiraz etməz 

və heç bir zaman, mübahisəyə səbəb olsa belə (bu qeyri-mümkün bir fərziyyədir), ―özgələrinin 

yanında‖ onunla mübahisə etməzdi. O heç bir zaman, qadınların çox vaxt buraxdığı, parlament 

dilində ―hökumətin nüfuzunu pozmaq‖ adlanan bir səhvə yol verməzdi. Doğrudur, onların bu 

saziĢi həmiĢə pislik məqsədilə olmuĢdur, lakin madam Tenardyenin ərinə itaətkarlığında bir 

pərəstiĢ duyulurdu. Bu ət qayası, bu fırtına arıq, cılız bir müstəbidin çeçələ barmağının iĢarəsinə 

tabe olardı. Burada təhrif edilmiĢ və məzəli bir Ģəkildə olsa da, böyük, ümumi bir qanun özünü 

göstərirdi: hər zaman materiya ruh qarĢısında pərəstiĢ edər; bəzi eybəcərliklər hətta əbədi bir 

gözəlliyin dərinliklərində yaĢamaqda haqlıdırlar. Tenardyedə müəmmalı bir Ģey vardı, bu kiĢinin 

bu qadın üzərində hakimi-mütləq olması da bundan irəli gəlirdi. Bəzən Tenardye arvadının 

nəzərində bir yanan çırağa bənzəyirdi, bəzən isə o, ərinin yalnız caynaqlarını hiss edirdi. 

Bu qadın dəhĢətli bir məxluq idi. O yalnız öz uĢaqlarını sevər və yalnız ərindən qorxardı. 

Analığına səbəb məməlilər cinsinə mənsub olması idi. Lakin onun analıq hissi də ancaq qızlarına 

aid idi və aĢağıda görəcəyimiz kimi, o oğlanları sevmirdi. Ərinə gəlincə, onun varlanmaqdan 

baĢqa heç bir arzusu yox idi. 

Lakin o buna müvəffəq ola bilmirdi. Bu qədər istedadlı bir adam üçün münasib bir meydan yox 

idi. Əgər adi bir sıfır üçün iflas etmək mümkünsə, Tenardye Monfermeyldə iflas edirdi. Bu lüt, 

Ġsveçrədə, yaxud Pireney dağlarında olsaydı, milyoner olardı. Lakin meyxanaçı harada olursa-

olsun, özünü dolandırmalı idi. 

Əlbəttə, bu ―meyxanaçı‖ sözünü biz burada dar mənada iĢlədirik və heç Ģübhəsiz ki, o 

ümumiyyətlə, meyxanaçılar silkinə aid deyildir. 

1823-cü ildə Tenardyenin min beĢ yüz franka qədər təxirəsalınmaz borcu vardı və bu onu çox 

təĢviĢə salırdı. 

Taleyin ona qarĢı daim mərhəmətsiz olmasına baxmayaraq, Tenardye – vəhĢilərdə xeyir əməl, 

mədəni xalqlarda isə ticarət mənbəyi olan Ģeyin, yəni qonaqpərəstliyin ən dərin və bugünkü 

mənasını çox gözəl baĢa düĢən adamlardan idi. Bundan baĢqa o, mahir bir ovçu idi, özgə 

meĢələrində sərrast güllə ilə ov vurmaqda məĢhur idi. Bəzən sakit və soyuq bir gülüĢü vardı; 

onun bu gülüĢü, xüsusən, qorxulu idi. 

Bəzən bir iĢıq parıltısı kimi onun ağzından etiqad etdiyi meyxanaçılıq nəzəriyyələri çıxardı, onun 

öz sənətinə məxsus qaydaları vardı ki, bunları arvadının beyninə yeritməyə çalıĢardı. Bir dəfə 

hiddətli bir pıçıltı ilə arvadına bu sözləri baĢa salmıĢdı: ―Meyxanaçının borcu hər yolçuya 

yemək, yataq, iĢıq, isti, kirli mələfə, xidmətçi qız, birə, təbəssüm satmağı, yolçuları 

dayandırmağı, nazik pul kisələrini boĢaltmağı, qalın kisələri namuslu sürətdə yüngülləĢdirməyi; 

səyahət edən bir ailəyə hörmətlə yer təklif etməyi, kiĢinin dərisini soymağı, arvadın tükünü 

yolmağı, uĢağın qabığını çıxarmağı bacarmaqdır; o, pəncərənin açıq və bağlı olmağını, ocağın 

yaxınlığındakı bucağı, kreslonu, stulu, kürsünü, oturacağı, tük döĢəyi, yun döĢəyi, bir qucaq 

küləĢi, bir sözlə hər bir Ģeyi hesaba yazmalıdır. O, güzgünün qonaqların surətini nə dərəcə əyri 

göstərdiyini bilməli, bunun üçün də onlardan pul almalıdır, nəhayət, nə olursa-olsun, hər bir 

vasitə ilə yolçudan hər bir Ģey üçün, hətta itinin udduğu milçəklər üçün belə pul qoparmalıdır!‖. 

---

Bu kiĢi və bu qadın izdivac bağları ilə bir-birinə bağlanan hiyləgərlik və kin demək idi – bu, 

iyrənc və dəhĢətli bir ittifaq idi. 

Əri düĢünüb mülahizə etdiyi zaman, arvadı uzaqda olan borcluları heç xatırlamadan, nə dünənki, 

nə də sabahkı günün fikrini çəkmədən yalnız həriscəsinə hazırkı dəqiqə ilə yaĢayırdı. 

Bu iki məxluq belə idi. Kozetta ər və arvadın arasında ikiqat zülm və əziyyət çəkirdi; onu, sanki, 

dəyirman daĢları ilə üyüdüb, kəlbətinlə ətini qoparırdılar. Ər və arvad hərə öz bildiyi kimi onu 

incidirdi: arvad Kozettanı ölüncəyə qədər döyərdi, kiĢi isə onun qıĢda ayaqyalın gəzməsində 

müqəssir idi. 

Kozetta pilləkənlə gah yuxarı, gah da aĢağı qaçar, yuyar, təmizlər, sürtər, yüyürər, taqətdən 

düĢər, ağır Ģeyləri daĢımaqdan təngnəfəs olar və cansız olmasına baxmayaraq, çox ağır iĢlər 

görərdi. Ona bir damcı rəhm etməzdilər! Arvad vəhĢi, kiĢi zalım! Tenardye meyxanası qalın bir 

hörümçək toru kimi idi. Kozetta da bu torun içində çapalayırdı. Bu bədbəxt balaca xidmətçi, 

sanki, köləliyin mücəssəməsi idi. O, hörümçəklərə qulluq edən bir milçəyə bənzəyirdi. 

Zavallı uĢaq hər Ģeyə dözür, səsini belə çıxarmırdı. 

Allah dərgahından yenicə ayrılaraq ömürlərinin ilk çağlarından bu cür insanlar arasında yalqız, 

kimsəsiz, aciz qalmıĢ bu qəlblərdə, görəsən, nələr olur? 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Ġnsanlara Ģərab, atlara su. 

 

Meyxanaya dörd nəfər yeni yolçu gəldi. 

Kozetta dərin düĢüncələrə dalmıĢdı, səkkiz yaĢı olmasına baxmayaraq, baĢına o qədər müsibət 

gəlmiĢdi ki, ələmli düĢüncələrə daldığı zaman balaca bir qarıya bənzəyirdi. 

Bir gözünün qapağı madam Tenardyenin vurmuĢ olduğu bir yumruqdan qapqara qaralmıĢdı. 

Arvad ara-sıra bunu gördükdə: ―Gözünün altındakı ləkəyə bax, bu qız nə yaman eybəcər imiĢ!‖ 

deyirdi. 

Demək, Kozetta düĢünürdü ki, gecə olmuĢdur, həm də qaranlıq bir gecədir. Tərslikdən o yeni 

gələn müsafirlərin otaqlarındakı bütün bardaqları və qrafinləri bir az bundan əvvəl təzə su ilə 

doldurmuĢdu və boçkada su qalmamıĢdı. Yalnız bir Ģey ona təskinlik verirdi. Tenardyenin 

meyxanasında nadir halda su içirdilər. Burada susuzlayan adam az deyildi, lakin onlar öz 

yanğılarını su ilə deyil, Ģərabla söndürürdülər. Bir stəkan Ģərab əvəzinə bir stəkan su istəyən bir 

qonaq tapılsa idi, hamı onu vəhĢi hesab edərdi. Lakin bir an oldu ki, qızcığaz tir-tir titrədi: 

Tenardye qarı ocağın üzərində qaynayan qazanlardan birinin qapağını açdı, sonra isə bir stəkan 

götürüb, sürətlə su boçkasının yanına gəldi, kranı açdı. UĢaq baĢını qaldırıb onun hərəkətlərini 

izləyirdi. Krandan nazikcə su axdı. Stəkan ancaq yarıya qədər doldu. 

Tenardye qarı: 

– Lənət Ģeytana! – dedi. – Su yoxmuĢ ki! – və bir dəqiqəliyə susdu. Qız nəfəsini gizlətdi. 

Tenardye qarı yarıya qədər dolmuĢ stəkana baxaraq: 

– Hə! – dedi, – keçib, elə bu da çatar. 

Kozetta yenə iĢinə davam etdi, lakin hələ on beĢ dəqiqə sinəsində bir yumaq kimi sıxılmıĢ 

ürəyinin necə bərk döyündüyünü duydu. 

O, ötən dəqiqələri bir-bir sayaraq, səhərin tez açılmasını Ģiddətlə arzulayırdı. 

Ara-sıra müsafirlərdən biri küçəyə baxaraq: 

―Nə yaman qaranlıqdır!‖ və ya: ―Bu qaranlıqda həyətdə ancaq piĢiklər gəzə bilər!‖ deyirdi. Bu 

sözləri eĢitdikcə Kozetta qorxudan tir-tir əsirdi. 

Birdən, meyxanada müsafir qalan səyyar alverçilərdən biri içəri girdi və kobud bir səslə bağırdı. 

– Nə üçün mənim atıma su verilməyib? 

Tenardye qarı: 

– Necə verilməyib? Onu sulayıblar, – deyə cavab verdi. Alverçi yenə: 

– Madam, mən isə sizə deyirəm ki, verilməyib! – deyə etiraz etdi. 

Kozetta masanın altından çıxdı. 

---

– Ağa, – dedi. – Vallah, sizin atınıza su verilmiĢdir, o, bir vedrə su içdi, lap dolu bir vedrə, mən 

özüm ona su verdim, hələ onunla söhbət də elədim. 

Bu, düz deyildi. Kozetta yalan danıĢırdı. 

– Bir buna bax, boyu bir qarıĢdır, amma dağ boyda yalan danıĢır! – deyə alverçi səsləndi. – Sənə 

deyirəm ki, at su içməmiĢdir, yaramaz! Mənim atım su istəyəndə o, bir cür fınxırır, mən onun 

xasiyyətinə bələdəm! 

Kozetta yenə öz dediyində durmuĢdu, kədərli bir təĢviĢdən xırıldayan səslə yavaĢca təkrar edirdi: 

– ĠçmiĢdir, lap doyunca içmiĢdir. 

Alverçi qəzəblənərək: 

– Bəsdir! – dedi, – At bir damcı da su içməmiĢdir. Bu saat ona su verin, vəssalam. 

Kozetta yenə masanın altında gizləndi. 

Meyxanaçı qadın: 

– Düz sözə nə var ki, – dedi, – heyvan su içməmiĢsə, onu sulamaq lazımdır. 

O, ətrafına boylandı. 

– Bəs bu biri heyvan hanı? 

Masanın altına baxıb Kozettanı gördü. Zavallı qız masanın o biri baĢında qonaqların lap ayaqları 

altında büzüĢərək oturmuĢdu. 

Qarı: 

– Di çıx görüm! – deyə bağırdı. 

Kozetta sığındığı yerdən çıxmağa məcbur oldu. 

– Vay səni, küçük! Get ata su ver! 

Kozetta qorxa-qorxa etiraz etmək istədi: 

– Xanım, axı suyumuz qurtarıb. 

Tenardye qarı küçə qapısını taybatay açaraq: 

– Qurtarıb get gətir. Cəld ol! – deyə bağırdı. Kozetta baĢını aĢağı saldı və ocağın küncündəki boĢ 

vedrəni götürmək üçün getdi. 

Vedrə qızın özündən böyük idi, qız onun içində lap rahatca yerləĢə bilərdi. 

Meyxanaçı qadın yenə ocağa yaxınlaĢdı, taxta qaĢığı qazanda qaynayan xörəyin içinə salıb 

dadına baxdı və öz-özünə: 

– Bulaqda su çoxdur, – deyə donquldandı. – Buna bax, hələ bir danıĢır da. Amma nahaq yerə 

soğanı süzmədim. 

Sonra istiot və sarımsaqla bir yerdə xırda pul saxladığı qutunu eĢələyib: 

– Mənə bax, ilan balası! – dedi. – Ala bu pulu, geriyə qayıdanda, çörəkçidən bir böyük çörək də 

alarsan. Budur al, on beĢ su. 

Kozettanın döĢlüyündə balaca bir yan cibi vardı, o, dinməz-söyləməz pulu alıb cibinə qoydu. 

O, əlində vedrə, açıq qapının qarĢısında hərəkətsiz dayandı, sanki, kiminsə köməyə gələcəyini 

gözləyirdi. 

Meyxanaçı qarı: 

– Di cəld ol! – deyə bağırdı. 

Kozetta çıxdı. Qapı örtüldü. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Kukla əhvalatı. 

 

Oxucunun xatırladığı kimi, açıq havada tikilmiĢ taxta dükanlar, kilsədən baĢlayaraq Tenardyenin 

meyxanasına qədər uzanırdı. Dükanların hamısı gecə duasına gedən ziyarətçilərin yolunda 

olduğu üçün kağız qıflar içində yanan Ģamlarla iĢıqlandırılmıĢdı və axĢam, Tenardyenin 

meyxanasında oturmuĢ olan məktəb müəlliminin dediyi kimi, bu ―füsunkar bir mənzərə‖ idi. 

Lakin göydə bir ulduz belə görünmürdü. 

Meyxananın qapısı ilə üzbəüz olan dükanda oyuncaq satırdılar. Burada teldən, ĢüĢədən, 

tənəkədən qayrılmıĢ bir çox gözəl Ģeylər vardı. Vitrinin ön sırasında, ən görkəmli bir yerdə, ağ 

---

dəsmallar üzərində, təxminən, iki fut hündürlüyündə böyük bir kukla qoyulmuĢdu. Kuklanın 

əyninə çəhrayı rəngli krepdən tikilmiĢ zərif bir paltar geyindirilmiĢdi. BaĢında qızıl sünbülləri, 

həqiqi saçları, minalı gözləri vardı. Bu qəribə oyuncaq bütün günü vitrində duraraq on yaĢına 

qədər yolçuların heyrətinə səbəb olmuĢdu. Lakin bütün Monfermeyldə bu kuklanı öz uĢağı üçün 

almağa iqtidarı olan varlı, yaxud israfçı bir ana tapılmadı. Eponina ilə Azelma saatlarla bu 

kuklaya tamaĢa edirdilər. Kozetta belə, gizlinçə olsa da, bu kuklaya baxmağa cəsarət edirdi. 

Kozetta əlində vedrə, qəmli və pəriĢan bir halda evdən çıxdığı zaman belə, ―xanım‖ adlandırdığı 

bu gözəl kuklaya baxmaqdan özünü saxlaya bilmədi. Yazıq qız mat-mat baxırdı. O, hələ bu 

kuklanı yaxından görməmiĢdi. Bu dükan ona bir saray, kukla isə – əfsanəvi bir xəyal kimi 

görünürdü. Səfalət, yoxsulluq, ehtiyac içində sürünən bu balaca zavallı uĢağın gözləri 

qarĢısından nur içində qərq olan bir sərab kimi heyrət, ehtiĢam, sərvət və səadət lövhələri keçdi. 

Kozetta, uĢaqlara məxsus sadədil və həzin bir fəhmlə, onu da böyük kukladan nə qədər dərin bir 

uçurum ayırdığını duyurdu. O, öz-özünə deyirdi ki, belə bir ―Ģeylə‖ oynamaq üçün ya bir kraliça, 

ya da heç olmasa, bir Ģahzadə olmaq lazımdır. O, bu qəĢəng çəhrayı paltarı, bu gözəl saçları 

məftuniyyətlə seyr edir və fikirləĢirdi: ―Ah, bu kukla nə qədər xoĢbəxtdir!‖. Qızcığaz gözlərini 

bu sehrkar dükandan ayıra bilmirdi. Oyuncaqlara baxdıqca, daha çox heyrət edirdi. Elə bilirdi ki, 

behiĢti görür. Böyük kuklanın arxasında ondan kiçik kuklalar vardı. 

Bunlar Kozettanın gözlərinə pərilər, mələklər kimi görünürdü. Dükanın içərisində gəzinməkdə 

olan alverçi isə onun gözlərində az qala Allaha bənzəyirdi. 

Qızcığaz o qədər heyranlıqla tamaĢa edirdi ki, hər Ģeyi, hətta nə üçün göndərildiyini belə 

unutmuĢdu. Birdən Tenardye qarının sərt səsi onu, sanki, yuxudan oyatdı: 

– Necə! Sarsaq qız, sən hələ buradasan? Dayan bir, gör sənə nə edəcəyəm! De görüm, burada nə 

edirsən? Bu saat get, deyirəm sənə! 

O, təsadüfən küçəyə baxdıqda, Kozettanın dükan qabağında heyran-heyran durub baxdığını 

görərək özündən çıxmıĢdı. 

Kozetta vedrəni götürüb qaça-qaça su dalınca yüyürdü. 

 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Balaca qız tək-tənha. 

 

Tenardyenin meyxanası kəndin kilsə olan tərəfində idi; odur ki, Kozetta su üçün ġel tərəfindəki 

meĢədə olan bulağa getməli idi. 

O, artıq dükanların vitrinlərinə baxmırdı. Çörəkçilər küçəsi ilə və kilsənin yaxınlığından getdiyi 

müddətdə, o hələ iĢıqlı dükanlar yanından keçirdi, lakin bir az sonra son dükanla son iĢıq da 

söndü. Zavallı qız qaranlıqda qaldı və qaranlığa batdı. Ürəyini bir qorxu basırdı, buna görə o, 

yeriyə-yeriyə var qüvvəsi ilə vedrəni yellədirdi. Vedrə səsləndikcə, balaca qız da bir az 

ürəklənirdi. 

Qız yol getdikcə, qaranlıq daha da artırdı. Küçələr kimsəsiz idi. Lakin yenə də yolda bir qadına 

rast gəldi. Qadın ona çatdıqda dayandı və öz-özünə mızıldandı: ―Bu balaca quzu haraya gedir? 

Cindir, Ģeytandır, nədir?‖. Sonra, diqqət etdikdə, Kozettanı tanıdı. ―Buna bax, – dedi. – Bu ki, 

bizim Torağaydır!‖. 

Beləliklə, Kozetta Monfermeyl kəndinin ġel tərəfindəki kənarından əyri-üyrü, dolaĢıq, kimsəsiz 

küçələrdən keçdi. Nə qədər ki, yolu evlər və hətta hasarlar arasından keçirdi o, xeyli cəsarətlə 

addımlayırdı. Ara-sıra pəncərə qapaqlarının deĢikləri arasından Ģam iĢığı görünürdü, – burada 

iĢıq, həyat vardı, burada insanlar yaĢayırdı. Bunu düĢündükcə, Kozetta sakitləĢirdi. Lakin o 

irəlilədikcə Ģüursuz bir halda addımlarını saxlayırdı. Sonuncu evin tinini döndükdə, Kozetta 

dayandı. Sonuncu dükanı keçəndən sonra yola davam etmək çətin idi; son evdən o yana yol 

getmək isə ona qeyri-mümkün görünürdü. Vedrəni yerə qoyaraq, əlini saçlarına uzatdı və yavaĢ-

yavaĢ baĢını qaĢımağa baĢladı; qorxmuĢ və cəsarətsiz uĢaqlar adətən, belə edirlər. Kozetta 

Monfermeylin lap kənarında dayanmıĢdı, bundan sonra tarlalar baĢlayırdı. Kozettanın qarĢısında 

---

qaranlıq və izsiz bir çöl uzanırdı. Qız qorxu ilə bu qaranlığa baxırdı; burada insanlar yox idi, 

burada vəhĢi heyvanlar ola bilərdi, kim bilir, bəlkə də, kabuslar dolaĢırdı. Kozetta getdikcə daha 

artıq diqqətlə qaranlığa baxırdı, budur, otların arasında heyvanların ayaq səsini eĢitdi, ağaclar 

arasında tərpənən kabusları gördü. O zaman Kozetta tez vedrəni götürdü, qorxu ona cəsarət 

verdi. Öz-özünə dedi: ―Nə olsun! Ona deyərəm ki, bulaqda su yoxdur!‖. Bu qərarla o, 

Monfermeylə qayıtdı. 

Lakin yüz addım belə atmamıĢ Kozetta dayandı və yenə baĢını qaĢımağa baĢladı. Ġndi gözlərinə 

Tenardye qarı göründü, bu mənfur və dəhĢətli qarı kaftar kimi ağzını ayırmıĢdı, gözləri 

hiddətdən parıldayırdı. Qızcığaz aciz bir halda ətrafına boylandı. Nə etsin? Haraya getsin? 

Qabaqda Tenardye qarının kabusu, arxada isə – qaranlığın və meĢələrin bütün cinləri dururdu. 

Lakin Tenardye qarı daha qorxunc idi, Kozetta onun qabağında geri çəkildi. Qızcığaz yenə 

bulağa doğru yüyürməyə baĢladı. Qaça-qaça kənddən çıxdı, qaça-qaça meĢəyə girdi, o artıq heç 

bir Ģeyə baxmır, artıq heç bir Ģeyə qulaq asmırdı. Yalnız nəfəsinin daraldığını hiss etdiyi zaman 

bir az ayaq saxladı, lakin yenə də dayanmadı. O, ümidsizlik içərisində yoluna davam edirdi. O, 

ağlamağını güclə saxlayaraq, yüyürürdü. MeĢənin gecə səsləri onu hər tərəfdən bürüdü. O artıq 

heç bir Ģey düĢünmür, heç bir Ģey görmürdü. Bu balaca məxluq gecənin nəhayətsizliyi ilə üz-üzə 

gəlmiĢdi. Bir tərəfdə dünyanı bürümüĢ zülmət, o biri tərəfdə isə – bir heç, bir zərrə. 

MeĢənin kənarından bulağa qədər yeddi-səkkiz dəqiqəlik yol vardı. Kozetta gündüzlər dəfələrlə 

su üçün buraya gəldiyindən yolu yaxĢı tanıyırdı. Qəribə iĢdir, o yolu azmadı. Təbii bir hiss 

dumanlı bir Ģəkildə onun hərəkətlərini idarə edirdi. Ağacların budaqları arasında, yaxud kolluqlar 

içində dəhĢətli bir Ģey görəcəyindən qorxaraq, o nə sağına, nə soluna baxmadan yeriyirdi. 

Nəhayət, bulağa çatdı. 

Burada təbii bir bulaq vardı; torpağın içindən qaynayan su iki fut dərinliyində bir yalaq açmıĢdı. 

Bulağın kənarlarını yosun və hündür otlar bürümüĢdü, ətrafında isə bir neçə iri daĢ düzülmüĢdü, 

bulağın içindən sakit bir Ģırıltı ilə su axırdı. 

Kozetta nəfəs almağı belə düĢünmədi. Çox qaranlıq idi, lakin o, bu bulağa su dalınca gəlməyə 

adət etmiĢdi. Qaranlıqda sol əli ilə bulağın üstünə doğru əyilən cavan palıd ağacını axtarıb tapdı. 

Bu ağac onun üçün, adətən, bir istinad nöqtəsi idi; o, əli ilə axtarıb bir budaq tapdı, budaqdan 

yapıĢdı, bulağa tərəf əyildi və vedrəni suyun içinə saldı, həyəcandan qüvvəti üçqat artmıĢdı. 

Suya doğru əyilərkən o, döĢlüyünün cibindəki pulun bulağın içinə düĢdüyünü görmədi və səsini 

də eĢitmədi. Pul suya batdı. Qız dolu vedrəni çəkib, otun üstünə qoydu. 

Ancaq indi o, yorulduğunu və taqətdən düĢdüyünü hiss etdi. O çox istəyirdi ki, tez geriyə 

dönsün, lakin vedrəni doldurmaq üçün sərf etdiyi qüvvət həddindən artıq olduğundan, o bir 

addım belə ata bilmədi. Ġstər-istəməz istirahət etməli idi. Otun üstündə çömbəlib oturdu və 

yerindəcə donub qaldı. 

Kozetta gözlərini yumdu, lakin sonra yenə açdı; o bunu nə üçün etdiyini bilmirdi. Lakin baĢqa 

cür etməyə də qadir deyildi. Yanında vedrənin içində, su dairələrlə yayılaraq, tənəkdən qayrılmıĢ 

ilanlar kimi parıldayırdı. 

BaĢının üstündə tüstü pərdələrinə bənzəyən ağır, qara buludlarla dolu göy qaralırdı. Sanki, 

gecənin qorxunc qaranlığı hər tərəfdən uĢağın üzərinə çökürdü. 

Göyün ucsuz-bucaqsız dərinliklərində Yupiter üfüqə doğru enirdi. Kozetta çaĢqın bir nəzərlə bu 

tanımadığı və qorxulu böyük ulduza baxırdı. Bu zaman planet, həqiqətən, sıx dumanlıqları 

yararaq, üfüqün yaxınlığında görünürdü. Qalın duman qatı ona dəhĢətli qara-qırmızı rəng verirdi. 

MəĢum qırmızı duman planetin həcmini böyüdürdü. O, qızaran bir yaraya bənzəyirdi. 

Düzdən soyuq külək əsirdi. MeĢə zülmət içində, yarpaqlar hərəkətsiz idi, yaya məxsus gizli və 

canlı bir parıltı yox idi, qurumuĢ iri budaqlar hədələyici tərzdə uzanırdı. Çökəklərdə sısqa 

eybəcər kollar xıĢıldayırdı. Hündür otlar Ģimal küləyi altında əyilərək ilan balığı kimi qıvrılırdı. 

Göyəm ağacının budaqları, ovunu ələ keçirməyə çalıĢan qorxunc caynaqlı uzun əllər kimi 

uzanmıĢdı. Küləyin apardığı quru süpürgə kolları sürətlə qızın yanından ötürdü, onlar, sanki, 

böyük bir dəhĢətlə öz canlarını düĢməndən xilas etmək üçün qaçırdılar. Uzaqda qəmli çöllər 

uzanırdı. 

---

Qaranlıqdan baĢ gicəllənir. Ġnsana iĢıq lazımdır, qaranlığa dalanlar ürəklərinin necə dayandığını 

hiss edirlər. Ġnsanın gözləri qarĢısında qaranlıq olanda, Ģüuru da qaralır. Gecənin gözgörməz 

qaranlığında ən cəsur insan üçün belə dəhĢətli bir Ģey var. Gecə vaxtı heç kəs meĢədən qorxusuz 

keçə bilməz. Kölgələr və ağaclar qaranlığın təhlükəli mücəssəmələridir. Gözgörməz qaranlıqda 

xəyallar, kabuslar, cinlər doğar. Bir neçə addımlıqda belə kabus kimi ağıl irməz Ģeylər 

görünməyə baĢlayır. Fəzada – öz beynində – mürgüləyən çiçəklərin xəyalları kimi gizli və 

dumanlı Ģeylər üzdüyünü görürsən. Üfüqlərdə qorxunc kölgələr doğur. Böyük qara bir boĢluğun 

buxarları nəfəsinə dolur. Qorxursan da, dönüb baxmaq da istəyirsən. Gecənin qaranlığında 

dəhĢət saçan uçurumlar, kölgələr, yaxınlaĢdığın zaman yox olan səssiz heykəllər, tərpənən 

ağaclar, qaranlıqda ələmin inikası olan qurğuĢun rəngli gölməçələr, məzar kimi dərin bir sükut, 

hər növ məchul məxluqlar, budaqların əsrarəngiz yırğalanması, ağacların qorxunc gövdələri, 

xıĢıldayan otların uzun telləri – bütün bunların qarĢısında özünü aciz hiss edirsən, elə bir 

qorxmaz insan yoxdur ki, bu dəhĢətlərdən sarsılmasın, təĢviĢə düĢməsin. Bu elə iyrənc bir hissdir 

ki, guya, ruhun qaranlığa qovuĢur. Bu qaranlıqda əriyib yox olmaq uĢaq üçün təsviredilməz 

dərəcədə dəhĢətlidir. 

MeĢələr sirlər və dəhĢətlərlə doludur və uĢaq qəlbinin incə qanadlarının titrəyiĢi meĢənin dəhĢətli 

qübbəsi altında can verən insanın ahına bənzər. 

Kozetta öz duyğularını özü belə anlaya bilməyərək, təbiətin bu nəhayətsiz qaranlığının onu 

bürüdüyünü hiss edirdi. Qorxu deyil, ondan daha dəhĢətli bir Ģey onu bürüdü. O, baĢdan ayağa 

kimi titrəyirdi. Qəlbini buz kimi donduran bu titrəyiĢdə elə xariqüladə bir Ģey vardı ki, bunu 

sözlə təsvir etmək mümkün deyildir. Onun gözlərində vəhĢi bir Ģey göründü. Ona elə gəlirdi ki, 

sabah həmin vaxtda yenə buraya qayıtmaq arzusundan özünü saxlaya bilməyəcəkdir. 

O zaman, sanki, bir sövq-təbii ilə, anlamadığı, lakin qorxduğu bu qəribə vəziyyətdən xilas olmaq 

üçün o ucadan ―bir, iki, üç, dörd‖ deyə saymağa baĢladı. Ona qədər saydıqdan sonra yenidən 

baĢladı. Bunun sayəsində o, varlığı yenə düzgün dərk etdi. O, bulaqdan su götürərkən islanan 

əllərinin keyidiyini hiss etdi. Ayağa durdu. Yenə onu qorxu bürüdü, təbii və yenilməz bir qorxu. 

Fikrindən yalnız bir Ģey keçirdi: qaçmaq, geriyə baxmadan qaçmaq, bu meĢədən, bu düzdən 

evlərə doğru, iĢıqlı pəncərələrə doğru qaçmaq... Gözləri yanındakı vedrəyə sataĢdı. Tenardye 

qarının qorxusu o qədər böyük idi ki, su vedrəsini götürmədən qaçmağa cəsarət etmədi. Ġki əli ilə 

vedrənin qulpundan yapıĢdı və çətinliklə qaldırdı. 

Dolu vedrəni aparmaq onun üçün çox çətin idi. O, iki addım getdikdən sonra dayanıb vedrəni 

yerə qoymağa məcbur oldu. Nəfəsini dərdi, yenə vedrənin qulpundan yapıĢıb yeriməyə baĢladı. 

Bu dəfə bir qədər artıq yol getdi, lakin yenə dayanmağa məcbur oldu. Bir neçə saniyə istirahət 

etdikdən sonra yoluna davam etdi. Kozetta bir qoca qarı kimi əyilərək və baĢını sallayaraq 

yeriyirdi. Vedrənin ağırlığı nazik qollarını dartır, kəskinləĢdirirdi: vedrənin dəmir qulpu keyimiĢ 

barmaqlarını üĢüdürdü. Ara-sıra Kozetta dayanır və hər dəfə dayandıqca, soyuq su vedrənin 

kənarından tökülərək onun yalın ayaqlarını isladırdı. Bu hadisə meĢənin ortasında, qıĢ gecəsində, 

insan nəzərlərindən uzaq bir yerdə baĢ verirdi, qızcığazın ancaq səkkiz yaĢı vardı. Bu ürək 

parçalayan mənzərəni yalnız Tanrı görürdü. 

Əfsus ki, bunu, əlbəttə, anası da görürdü! 

Çünki dünyada elə Ģeylər olur ki, ölüləri belə öz məzarlarından ayağa qaldırır. 

Kozetta xəstə bir xırıltı ilə nəfəs alır, hıçqırıqlar onu boğurdu, lakin Tenardye qarıdan o qədər 

qorxurdu ki, ondan uzaqda belə ağlamağa cəsarət etmirdi. Kozetta bu qadının hər zaman və hər 

yerdə öz yanında olduğunu duymağa adət etmiĢdi. 

O, çox yavaĢ yeridiyindən az yol getmiĢdi. Nə qədər az dayanmağa və çox yeriməyə çalıĢırdısa, 

yenə də yol azalmırdı. Monfermeylə qədər bir saatdan artıq yol getməli olduğunu və evə 

qayıtdıqda Tenardye qarının onu yenə döyəcəyini düĢündükcə, bədəni əsirdi. Bu qorxu, meĢədə 

gecə vaxtı yapyalqız qalmaqdan hiss etdiyi dəhĢəti daha da Ģiddətləndirirdi. Tanıdığı qoca bir 

Ģabalıd ağacına çatdıqda Kozetta yorğunluğunu daha yaxĢı almaq üçün son dəfə olaraq dayandı 

və sonra var qüvvəsini toplayaraq, vedrəni qaldırdı və cəsarətlə yola düĢdü. Bununla belə, zavallı 

qızcığaz dərin bir məyusluqla: ―Aman Allah, aman Allah!‖ deyə inləməkdən özünü saxlaya 

bilmədi. 

---

Bu anda o, vedrənin nədənsə yüngülləĢdiyini hiss etdi. Onun gözlərinə böyük görünən bir əl 

vedrənin qulpundan yapıĢdı və asanlıqla yuxarı qaldırdı. Kozetta baĢını qaldırdı. Qaranlıqda 

ucaboylu və qara bir kölgənin onunla yanaĢı yeridiyini gördü. Bu, Kozettanın dalınca gələn kiĢi 

idi. Qızcığaz onun addımlarını belə duymamıĢdı və yanaĢdığını görməmiĢdi. Bu adam dinməz-

söyləməz vedrəni onun əlindən aldı. 

Həyatın bütün hadisələrində insan təbii bir hissin xəbərdaredici səsini eĢidir. 

UĢaq qorxmadı. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Bu fəsildə Bulatruelin bəlkə də, axmaq 

olmadığı təsdiq olunur. 

 

Həmin o gün, yəni 1823-cü ilin Milad bayramı axĢamında günortadan sonra, Parisdə Xəstəxana 

bulvarının ən tənha bir yerində bir adam xeyli vaxt olardı ki, gəzinməkdə idi. Bu, özü üçün 

mənzil axtaran bir adama bənzəyirdi və görünür, Sen-Marso məhəlləsinin xaraba kənarlarındakı 

ən sadə, kiçik evləri üstün tuturdu. 

Bu adamın, doğrudan da, bu uzaq məhəllədə otaq tutduğunu aĢağıda görəcəyik. 

Bu adam istər paltarı və istərsə ümumi görünüĢü ilə nəcib dilənçi adlana biləcək yoxsullara 

bənzəyirdi. Çox yoxsul olmaqla bərabər, olduqca təmiz geyinmiĢdi. Bu – çox az təsadüf edilən 

bir haldır ki, həssas ürəklərdə bu qədər yoxsul və bu qədər ləyaqətli bir adama qarĢı ikiqat 

hörmət oyadır. BaĢında çox köhnə olsa da, tərtəmiz bir Ģlyapa, əynində tünd sarı rəngli qaba bir 

mahuddan tikilmiĢ – bu rəng o zamanlar çox da qəribə görünmürdü – sürtülüb köhnəlmiĢ bir 

redinqot, köhnə dəbli, cibli və qapalı bir jilet, dizlərinin rəngi qaçmıĢ qara pantalon, qara yun 

corab və mis toqqalı sadə, kobud çəkmələri vardı. O, keçmiĢdə bir zadəgan ailəsində mürəbbilik 

edən bir mühacirə bənzəyirdi. Ağappaq saçları, əlinın qırıĢları, solğun dodaqları, üzündəki ələm 

və yorğunluq yaĢının altmıĢı keçmiĢ olduğunu göstərirdi. Ahəstə, lakin möhkəm yeriĢi, hər bir 

hərəkətində gözə çarpan böyük bir qüvvət isə olsa-olsa, əlli yaĢlı bir qocanın təsirini bağıĢlayırdı. 

Alnının qırıĢlarında elə bir nəcabət görünürdü ki, onun üzünə baxanlar ona hüsn-rəğbət 

bəsləməyə bilməzdi. Ġlk baxıĢda sərt görünən qapalı dodaqlarında eyni zamanda məzlumluq hiss 

olunurdu. Dərin baxıĢlarında nə isə həzin bir sakitlik vardı. Sol əlində cib yaylığına sarılı balaca 

bir bağlı, sağ əlində isə çəpərdən çıxarıldığı hiss olunan bir ağac vardı. Bu ağac çox diqqətlə 

yonulmuĢdu və o qədər də kobud görünmürdü; Ģaxları kəsilmiĢdi, baĢında isə qırmızı surğucdan 

qayrılmıĢ və mərcana bənzəyən iri bir baĢlığı vardı. Bu, dəyənək idi, lakin əsaya bənzəyirdi. 

Xəstəxana bulvarında, xüsusilə qıĢ günlərində, gediĢ-gəliĢ çox az idi. Bu adam isə büruzə 

vermədən, buna çox da təəssüf etmir, sanki, adamlara rast gəlməkdən artıq, onlardan çəkinməyə 

çalıĢırdı. 

O zamanlar kral XVIII Lüdovik hər gün ġuazi-le-Raya gedərdi. Bu onun ən çox sevdiyi 

gəzintilərdən idi, hər gün təqribən saat ikidə, kral ekipajı və məiyyətinin çapa-çapa Xəstəxana 

bulvarının yanından keçdiyini görmək olardı. Məhəllədə yaĢayan yoxsullar üçün kralın 

bulvardan keçməsi həm divar, həm də cib saatını əvəz edirdi. Onlar deyərdilər: ―Artıq saat ikidir 

– odur, kral Tüilriyə qayıdır‖. 

Bəziləri onun qabağına çıxar, bəziləri isə kənara çəkilərdi, çünki hər dəfə kralın görünməsi 

qarıĢıqlığa səbəb olurdu. XVIII Lüdovikin Paris küçələrində görünməsi və yox olması müəyyən 

bir təsir belə bağıĢlayırdı. Bu keçid ani olsa da, əzəmətli idi. Bu Ģikəst kral yoldan sürətlə 

keçməyi sevərdi: yerimək iqtidarında olmadığından, o çapa-çapa keçmək istəyirdi; bu axsaq kral, 

mümkün olsaydı, ildırımı cilovlardı. O, mühafizələrin yalın qılıncları arasında sakitanə və sərt 

bir tövrlə keçərdi. Qapıları üzərində böyük zanbaq budaqları təsvir edilmiĢ ağır, yaldızlı kareta 

gurultu ilə küçədən keçərdi. Adamlar karetanın içini ancaq ötəri görərdilər. Karetanın içində, sağ 

küncündə ağ ipək yastıqlar üzərində geniĢ, alyanaqlı, möhkəmcə bir üz, kəkilli və təzəcə 

pudralanmıĢ saçlar, təkəbbürlü, qəddar və hiyləgər bir baxıĢ, incə bir təbəssüm, mülki paltarı 

üzərinə sallanan qızıl saçaqlı iki iri epolet, Qızıl yun ordeni, Müqəddəs Lüdovik xaçı, Fəxri 

---

legion niĢanı, gümüĢ Müqəddəs ruh ulduzu, yekə bir qarın və geniĢ mavi bir orden lentası 

görünərdi; bu, kral idi. ġəhərdən çıxandan sonra o, ağ plümajlı Ģlyapasını uzun ingilis ketrləri 

sarınmıĢ dizlərinin üstündə tutardı. ġəhərə girdiyi zaman Ģlyapasını baĢına qoyar, bəzən 

yolçuların salamlarına cavab verərdi. Kral xalqa soyuq baxdığı kimi, xalq da ona qarĢı soyuq 

rəftar edərdi. Kral birinci dəfə Sen-Marso məhəlləsində görünərkən, onun qazana bildiyi bütün 

müvəffəqiyyət bir ustanın yoldaĢına söylədiyi sözlərlə öz ifadəsini tapmıĢdı. ―Bax, bu yoğun 

adam hökumətdir‖. 

Beləliklə, kralın bu məhəllədə eyni saatda görünməsi hər gün Xəstəxana bulvarı əhalisi üçün bir 

hadisə idi. 

Görünür, sarı redinqotlu adam bu məhəllə əhalisindən deyildi. Hətta Paris əhalisindən də deyildi. 

Çünki bu hadisədən xəbəri yox idi. Saat ikidə bir eskadron gümüĢ baftalı qvardiyaçılarla əhatə 

olunmuĢ kral karetası Salpetrieri keçərək, bulvara çatdığı zaman, sarı redinqotlu adam heyrət 

etmiĢ və hətta qorxmuĢdu. Yan tərəfdəki xiyabanda ondan baĢqa kimsə yox idi. O, dərhal hasarın 

arxasında gizləndisə də, hersoq d’Avre onu gördü. Həmin gün hersoq d’Avre növbətçi qvardiya 

zabiti olduğundan karetada kralla üzbəüz oturmuĢdu, hersoq krala xitabən: ―Bu çox Ģübhəli 

adama oxĢayır!‖ dedi. Kralın yolunu diqqətlə nəzərdən keçirən polislər də bu adamı gördülər və 

onlardan birinə yolçunu izləmək əmri verildi. Lakin sarı redinqotlu adam məhəllənin tənha 

küçələrinə daldığından və həmçinin artıq qaranlıq çökməyə baĢladığından, polis nəfəri onu 

gözdən itirdi. Həmin axĢam daxili iĢlər naziri və polis prefekti qraf Anqlesə verilən raportda bu 

xüsusda məlumat verilirdi. 

Polis nəfərini azdırandan sonra sarı redinqotlu adam addımlarını sürətləndirdi, lakin dalınca heç 

kəsin gəlmədiyini müəyyən etmək üçün dəfələrlə dönüb geri baxırdı. Saat beĢə on beĢ dəqiqə 

iĢlədiyi zaman, yəni artıq qaranlıqlaĢandan sonra bu adam Port-Sen-Marten teatrının yanından 

keçirdi. O gecə burada ―Ġki katorqalı‖ tamaĢasını verirdilər. Teatr fənərləri ilə iĢıqlandırılmıĢ 

afiĢa, görünür, onu heyrətləndirmiĢdi. Tələsik getsə də, afiĢanı oxumaq üçün ayaq saxladı. Bir an 

sonra bu adam dar PlanĢet dalanına çatdı, o zaman Laniyə gedən dilican kontorunun yerləĢdiyi 

―Qalay boĢqab‖ mehmanxanasına daxil oldu. Dilican saat beĢin yarısında yola düĢürdü. Atlar 

qoĢulmuĢdu, arabaçının çağırdığı sərniĢinlər köhnə yol arabasının uca dəmir pilləkənini tələsik 

dırmaĢırdılar. 

Yolçu soruĢdu: 

– BoĢ yeriniz varmı? 

– Yalnız bircə yer var, o da mənim yanımda, qozlada, – deyə arabaçı cavab verdi. 

– Mən o yeri götürürəm. 

– ƏyləĢin. 

Lakin arabaçı yerindən tərpənməzdən əvvəl sərniĢinin sadə paltarını, boğçasını nəzərdən keçirib, 

pulu qabaqcadan istədi. 

– Siz Laniyə qədər gedəcəksiniz? – deyə soruĢdu. 

Yolçu: 

– Bəli, – dedi və Laniyə qədər yol pulunu verdi. 

Yola düĢdülər. Qarovulxananı keçəndən sonra arabaçı yolçu ilə söhbətə giriĢmək istədi, lakin 

yolçu könülsüz cavab verirdi. Arabaçı fit çalmağa və atları söyməyə baĢladı. 

Bir az sonra arabaçı bürüncəyinə sarındı. Hava soyuq idi. Lakin yolçu heç bir Ģeyə əhəmiyyət 

vermir kimi görünürdü. Beləliklə, Qurne və Nel’i-sür-Marneni keçdilər. 

AxĢam saat altıya yaxın ġelə çatdılar. Atları dincəltmək üçün arabaçı karetanı kral abbatlığının 

köhnə binasındakı meyxananın qabağında saxladı. 

Yolçu: 

– Mən burada düĢəcəyəm, – dedi. 

O, boğçası ilə ağacını götürüb dilicandan aĢağı tullandı. Bir dəqiqə sonra gözdən yox oldu. 

O, meyxanaya girmədi. 

Bir qədər sonra dilican yenə Laniyə doğru yola düĢdükdə, bu adama ġelin baĢ küçəsində də rast 

gəlmədilər. 

Arabaçı, dilicanın içində oturan yolçulara tərəf dönərək: 

---

– Bu adam buralı deyildir, – dedi, – mən onu tanımıram. Zahirən pulsuz adama oxĢayır, amma 

pula heç hayıfı gəlmir. Laniyə qədər yol pulunu verdiyi halda, ancaq ġelə qədər gəldi. Gecədir, 

hər kəs evində, qapıların hamısı bağlıdır, amma o, meyxanaya girmədi, yolda da görünmür. Elə 

bil, yer yarıldı, yerə batdı. 

Yolçu isə yerə-zada batmamıĢdı, o, qaranlıqda sürətlə ġelin baĢ küçəsindən keçirdi, sonra kilsəyə 

çatmadan sola tərəf döndü, Monfermeylə gedən torpaq yola çıxdı, sanki, bu kəndin otlaqlarını 

yaxĢı tanıyırdı və dəfələrlə burada olmuĢdu. 

O, sürətlə Monfermeyl yolu ilə getməyə baĢladı. Bu yolun Qanidən Laniyə gedən ətrafı ağaclı 

köhnə Ģoseyə çıxdığı yerində ayaq səsləri eĢitdi. Tələsik özünü bir xəndəyə verdi, yolçuların 

gəlib keçməyini gözlədi. Söylədiyimiz kimi, dekabr ayının soyuq və qaranlıq gecələrindən biri 

olduğu üçün, bu ehtiyat artıq idi. Göydə ancaq iki ya üç ulduz parlayırdı. 

Elə həmin bu yerdə yoxuĢ baĢlayırdı. Lakin yolçu Monfermeyl yolu ilə düz getmədi. O, sağa 

döndü, tarlalardan keçib meĢəyə girdi. 

MeĢədə yavaĢ-yavaĢ yeriməyə baĢladı. Diqqətlə hər bir ağaca baxır, addım-addım irəliləyir, 

sanki, bir Ģey axtarır və yalnız özünün bildiyi gizli bir yolla gedirdi. Birdən yolunu azmıĢ kimi 

mütərəddid bir halda dayandı. Ehmal-ehmal yeriyərək, nəhayət, qaranlıqda ağaran bir yığın daĢın 

yanına çatdı. Tələsik bu daĢlara yanaĢdı, gecənin dumanlı olmasına baxmayaraq, diqqətlə bu 

daĢları gözdən keçirdi. Bu daĢ yığınından bir neçə addım o tayda, qocalıq əlaməti olaraq 

düyünlərlə dolu iri bir ağac vardı. Yolçu ağaca yanaĢıb, əlini ağacın gövdəsinə sürtdü, sanki, 

ağacın qabığındakı düyünləri yoxlamaq və saymaq istəyirdi. 

Bu, göyrüĢ ağacı idi. Onun qarĢısında bir Ģabalıd ağacı daha vardı. Ağaca xəstəlik düĢdüyündən, 

qabığı soyulurdu. Üstünə sarğı əvəzinə bir sink parçası mıxlanmıĢdı. Yolçu pəncəsi üstə 

qalxaraq, bu sink parçasına toxundu. 

Sonra o, ağacla daĢ yığını arasındakı yeri bir neçə dəfə dolaĢdı, sanki, bu yerin qazılıb-

qazılmadığını yoxlamaq istəyirdi. 

Bunu edəndən sonra ətrafına baxdı, yenə meĢə ilə yoluna davam etdi. 

Bu, bir az bundan əvvəl Kozettaya rast gələn adam idi. 

Monfermeylə doğru gedərək, ağacların arasından keçərkən, inildəyə-inildəyə yeriyən balaca bir 

kölgəyə rast gəldi. Bu kölgə gah dayanıb yükünü yerə qoyur, gah da yenə götürüb, yoluna davam 

edirdi. Yolçu yaxınlaĢdıqda bu kölgənin böyük bir su vedrəsi aparan balaca bir qız olduğunu 

gördü. O, dərhal qızcığaza yanaĢaraq, dinməz-söyləməz vedrənin qulpundan yapıĢdı. 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Kozetta qaranlıqda naməlum adamla yol gedir. 

 

Dediyimiz kimi, Kozetta qorxmadı. 

Yolçu onunla danıĢmağa baĢladı. Səsi sakit və ciddi idi. 

– Bala, bu yük sənin üçün çox ağırdır. 

Kozetta baĢını qaldıraraq cavab verdi: 

– Bəli, cənab. 

O: 

– Ver, mən götürüm, – dedi. 

Kozetta vedrənin qulpunu buraxdı. Yolçu onunla yan-yana yeriməyə baĢladı. Öz-özünə: 

– Doğrudan da, bu çox ağırdır, – deyə mızıldandı. Sonra qızdan soruĢdu: 

– Balaca, sənin neçə yaĢın var? 

– Səkkiz yaĢındayam, cənab. 

– Haradan gəlirsən? 

– MeĢədəki bulaqdan. 

– Yolun çox uzaqdır? 

– Hələ on beĢ dəqiqəlik yolum var. 

Yolçu bir az sükut etdikdən sonra, birdən soruĢdu: 

– Demək, sənin anan yoxdur? 

---

– Bilmirəm, – deyə uĢaq cavab verdi və yolçu hələ ona söz söyləməyə macal tapmadan, əlavə 

etdi: 

– Mənə elə gəlir ki, anam yoxdur. Hamının anası var, amma mənim anam yoxdur. 

Bir az susduqdan sonra, yenə davam etdi: 

– Yəqin, mənim heç vaxt anam olmamıĢdır. 

Yolçu dayandı. Vedrəni yerə qoydu, uĢağa tərəf əyilib çiyinlərindən tutdu, diqqətlə üzünə baxdı. 

Qaranlıqda, sanki, onu tanımaq istəyirdi. 

Kozettanın arıq və zavallı üzü göyün ağımtıl boz iĢığında tutqun bir Ģəkildə görünürdü. 

– Sənin adın nədir? 

– Kozetta. 

Yolçu, elektrik vurmuĢ kimi diksindi. O yenə uĢağın üzünə baxdı, əllərini Kozettanın 

çiyinlərindən götürərək, vedrəni qaldırdı və addımladı. 

Bir az sonra o soruĢdu: 

– Balaca, bəs sən harada olursan? 

– Monfermeyldə. Bilirsinizmi haradadır? 

– Bu saat biz oramı gedirik? 

– Bəli, cənab. 

Bir az da keçdi. Yolçu yenə soruĢdu: 

– Bəs səni bu gecə vaxtında su üçün meĢəyə kim göndərmiĢdir? 

– Madam Tenardye. 

Yolçu soyuqqanlılıqla danıĢmağa çalıĢırdısa da, səsində nədənsə qəribə bir titrəyiĢ vardı. 

– Bu madam Tenardye nə ilə məĢğuldur? 

– O mənim xanımımdır, – deyə uĢaq cavab verdi. – Karvansara saxlayır. 

– Karvansara? – deyə yolçu təkrar soruĢdu. – YaxĢı oldu, bu gecəni mən də oraya gedərəm, – 

dedi. 

Qız: 

– Biz indi oraya gedirik, – dedi. 

Yolçu xeyli sürətlə yeriyirdi, lakin Kozetta da ondan geri qalmırdı. Qızcığaz artıq yorğunluq hiss 

etmirdi. Ara-sıra sakit-sakit və nə isə sonsuz bir etimadla yolçuya baxırdı. Heç kəs ona dua 

etməyi öyrətməmiĢdi. Lakin o, göylərə çevrilmiĢ ümid və sevinc hissinə bənzəyən bir Ģey hiss 

edirdi. 

Bir neçə dəqiqə keçdi. Yolçu yenə dilləndi: 

– Məgər madam Tenardyenin qulluqçusu yoxdur? 

– Yox, cənab. 

– Elə tək sənsən? 

– Bəli, cənab. 

Yenə susdular. Sonra Kozetta dedi: 

– Onun iki balaca qızı daha var. 

– Hansı balaca qızlar? 

– Polina və Zelma. 

Meyxanaçıya bu qədər xoĢ gələn bu romantik adları Kozetta bu cür sadələĢdirirdi. 

– Bəs bu Polina ilə Zelma kimdir? 

– Bunlar madam Tenardyenin qızlarıdır. 

– Bəs bu qızlar nə edir? 

– Ah! – deyə Kozetta səsləndi. – Onların gözəl kuklaları var, cürbəcür parıldayan oyuncaqları 

var. Onlar oynayır, əylənirlər... 

– Elə bütün günü? 

– Bəli, cənab. 

– Bəs sən? 

– Mən iĢləyirəm. 

– Bütün günümü? 

---

Qız iri gözlərini qaldırdı, yolçuya baxdı, gözlərində yaĢ vardı, lakin gecənin qaranlığında 

görünmürdü. Acizanə bir səslə cavab verdi: 

– Bəli, cənab. 

Bir az susduqdan sonra Kozetta əlavə etdi: 

– Hərdənbir, iĢimi qurtaranda icazə versələr, mən də oynayıram. 

– Bəs sən necə oynayırsan? 

– Elə bildiyim kimi. Bir söz demirlər. Ancaq mənim oyuncağım azdır. Polina ilə Zelma 

istəmirlər ki, mən onların kuklaları ilə oynayım. Mənim ancaq bir balaca qalay qılıncım var, bax 

bu boyda. 

Qız çeçələ barmağını göstərdi. 

– Qılıncın bir Ģey kəsirmi? 

– Bəli, cənab, – deyə qız cavab verdi. – Qılıncım salat kəsir, bir də milçək baĢı kəsir... 

Kəndə çatdılar. Kozetta yolçunu küçələrlə apardı. Onlar çörəkxananın yanından keçdilər, lakin 

Kozettanın çörək almalı olduğu yadına düĢmədi. Yolçu artıq ondan bir Ģey soruĢmurdu. O, 

kədərli bir sükuta dalmıĢdı. Kilsəni keçəndən sonra, yolçu açıq havada qurulmuĢ olan dükanları 

görüb, soruĢdu: 

– Burada bazarmı açılmıĢdır? 

– Xeyr, cənab, Milad bayramıdır. 

Mehmanxanaya bir neçə addım qaldıqda, Kozetta qorxa-qorxa yolçunun əlinə toxundu: 

– Cənab! – dedi. 

– Nə var, bala? 

– Ġndi lap evə çatmıĢıq. 

– Nə olsun ki? 

– Ġndi mən vedrəni sizdən ala bilərəmmi? 

– Nə üçün? 

– Xanım görsə ki, vedrəni gətirəndə mənə kömək ediblər, məni döyər. 

Yolçu vedrəni Kozettaya verdi. Bir dəqiqə sonra artıq onlar meyxananın qapısında idilər. 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Varlı ola biləcək bir yoxsulu qəbul etməyin pis cəhətləri. 

 

Kozetta oyuncaq dükanının pəncərəsində hələ də görünən böyük kuklaya oğrun-oğrun 

baxmaqdan özünü saxlaya bilmədi, sonra qapını döydü. Qapı açıldı. Meyxanaçı qarı əlində Ģam 

qapının ağzında göründü. 

– Sənsən, avara? Axır ki, gəlib çıxdın! Harada itib batmıĢdın? Haraları gəzirdin, utanmaz! 

Kozetta qorxusundan titrəyərək: 

– Xanım, – dedi, – bu cənab gecəni sizdə qalmaq istəyir. 

Tenardye qarının üzündəki kobudluq birdən silindi, o, iltifatla iriĢməyə baĢladı – bir anda 

dəyiĢmək meyxanaçılara xas olan bir Ģeydir. O, acgözlüklə yolçunu nəzərdən keçirirdi. 

– Sizsinizmi, cənab? – dedi. 

– Bəli, xanım, – deyə yolçu cavab verdi və əlini Ģlyapasına toxundurdu. 

Varlı səyyahlar bu qədər nəzakətli olmurlar. Səyyahın bu hərəkəti, gözdən keçirilmiĢ paltarı və 

boğçası Tenardye qarını məyus etdi. NəvaziĢli iriĢmə üzündən yox oldu. Üzündə yenə kobud bir 

ifadə göründü. Quru bir səslə: 

– Buyurun, – dedi. 

Yolçu içəri girdi. Tenardye qarı bir daha ona baxdı, xeyli sürtülmüĢ redinqotuna, bir qədər 

əzilmiĢ Ģlyapasına xüsusi diqqət etdi, sonra baĢı ilə ona tərəf iĢarə edərək üzünü turĢutdu və hələ 

də arabaçılarla içki içən ərinə göz vurub sualedici nəzərlə ona baxdı. 

Əri buna cavab olaraq, baĢ barmağını yavaĢca oynatdı, dodaqlarını büzdü, bu isə: ―Lütün 

birisidir!‖ demək idi. Bundan sonra Tenardye qarı: 

– Vay, – dedi, – nə pis oldu, bizim heç boĢ otağımız yoxdur. 

Yolçu: 

---

– Məni istədiyiniz yerdə yerləĢdirə bilərsiniz, – dedi, – istəyirsiniz çardaqda, istəyirsiniz tövlədə, 

mənim üçün fərqi yoxdur. Mən yenə ayrıca otağın pulunu verə bilərəm. 

– Qırx su. 

– Qırx su? Razıyam. 

– YaxĢı. 

Arabaçılardan biri Tenardye qarıya xəlvətcə pıçıldayaraq: 

– Necə yəni qırx su? – dedi. – Otağın qiyməti ancaq iyirmi su deyilmi? 

Tenardye qarı yavaĢcadan cavab verdi: 

– Bəli, ancaq bunun üçün otağın qiyməti qırx sudur. Yoxsullara bundan ucuz otaq vermirəm. 

Bu halda əri mülayim bir səslə dedi: 

– Doğru deyir, belə adamları gecələməyə buraxmaq karvansaranın nüfuzunu aĢağı sala bilər. 

Bu halda yolçu boğçası ilə ağacını oturacağın üstünə qoyub, masanın yanında əyləĢdi. Kozetta 

dərhal masanın üstünə bir ĢüĢə Ģərab və bir stəkan qoydu. Atı üçün su tələb edən alverçi, atını 

özü sulamağa getdi. Kozetta yenə mətbəx masasının altındakı yerində oturub, corab hörməyə 

baĢladı. 

Yolçu özünə Ģərab tökdü və bir qurtum içib, qəribə bir diqqətlə uĢağı nəzərdən keçirməyə 

baĢladı. 

Kozetta gözəl deyildi. Lakin o xoĢbəxt olsaydı, bəlkə də, sevimli olardı. Onun kiçik ələmli 

simasını sizə artıq ümumi Ģəkildə təsvir etmiĢdik. Kozetta arıq və solğun bənizli bir qız idi. 

Səkkiz yaĢı vardı, lakin ona altı yaĢdan artıq vermək olmazdı. Qara dairə ilə əhatə olunmuĢ iri 

gözləri daim ağlamaqdan sönük görünürdü. Bu ifadə ölümə məhkum edilənlərdə və ümidsiz 

xəstələrdə olur. Əllərinin dərisi, anasının hiss etdiyi kimi, ―soyuqdan çat-çat‖ olmuĢdu. Alovun 

Ģöləsi Kozettanın üzünə düĢərək son dərəcə arıq vücudunu daha da aydın göstərirdi. Onun 

sümüklərini bir-bir saymaq olardı. Daim soyuqdan titrədiyi üçün dizlərini bir-birinə sıxmağı 

vərdiĢ eləmiĢdi. Paltarı cır-cındırdan ibarət idi, bu paltar yayda mərhəmət, qıĢda isə dəhĢət 

oyadırdı. Əynində bir parça yun Ģey yox idi, cındırlarının hamısı kətandan idi. Yırtıqlar 

arasından bədəni görünürdü; bu açıq yerlərdə göy, ya qara ləkələr gözə çarpırdı ki, bu da 

Tenardye qarının Ģapalaq izləri idi. Nazik, yalın ayaqları soyuqdan qıpqırmızı olmuĢdu. Batıq 

sinəsini gördükdə, adamın ona ağlamağı gəlirdi. Bu uĢağın bütün siması: yeriĢi, hərəkətləri, səsi, 

qırıq-qırıq danıĢması, baxıĢı, sükutu, hər bir hərəkəti yalnız bir Ģeyi ifadə edir və büruzə verirdi 

ki, bu da qorxu hissi idi. 

Qorxu Kozettanın bütün vücuduna yayılmıĢdı, sanki, onun bütün varlığını qorxu bürümüĢdü. 

Qorxu onu dirsəklərini yanına sıxmağa, ayaqlarını tumanının altında gizlətməyə, mümkün qədər 

az yer tutmağa vadar edirdi, o, nəfəs almağa belə qorxurdu. Qorxu, demək olar ki, onun bədəni 

üçün bir vərdiĢ olmuĢdu, o yalnız arta bilirdi. Gözlərinin dərinliyində isə dəhĢət gizlənmiĢdi. 

Bu qorxu o qədər böyük idi ki, üstü-baĢı islanmıĢ bir halda evə qayıtdıqdan sonra belə, Kozetta 

cındırlarını qurutmaq üçün ocağın yanına yanaĢmağa cəsarət etmədi, yavaĢca oturub iĢləməyə 

baĢladı. 

Bu səkkiz yaĢlı qızın nəzərləri o qədər ələmli, hətta o qədər faciəli idi ki, bəzən onu ağlı 

zəifləməyə, yaxud dəli olmağa baĢlayan bir adama bənzətmək olardı. 

Söylədiyimiz kimi, Kozetta dua nə olduğunu heç bilmirdi, ömründə bir dəfə belə kilsəyə ayaq 

basmamıĢdı. Tenardye qarı: ―Bunun üçün vaxtım haradadır?‖ deyərdi. 

Sarı redinqotlu adam Kozettadan gözlərini ayırmırdı. Birdən meyxanaçı qarı səsləndi: 

– YaxĢı, bəs çörək necə oldu? 

Kozetta xanımının səsini eĢidincə, adəti üzrə, dərhal masanın altından çıxdı. 

O, çörəyi lap yaddan çıxarmıĢdı. O, gözü qorxmuĢ uĢaqların adəti olan bir hiyləyə əl atdı, yalan 

danıĢdı: 

– Xanım, çörəkxana bağlı idi. 

– Qapını döyəydin. 

– Döydüm, xanım. 

– Bəs nə oldu? 

– Qapını açmadılar. 

---

Tenardye qarı: 

– Mən sabah soruĢaram, görüm sən doğru deyirsən, yoxsa yalan, – dedi. – Yalan danıĢmıĢ olsan, 

görərsən sənə nə divan tutacağam. Ġndi isə on beĢ sunu bəri ver. 

Kozetta əlini döĢlüyünün cibinə saldı. Ölü kimi saraldı. Pul cibində deyildi. 

Tenardye qarı hiddətlə bağırdı: 

– EĢitmirsən, sənə nə deyirəm? Karsan? 

Kozetta cibini tərsinə çevirdi. Cibi boĢ idi. Pul necə ola bilərdi? Zavallı qızcığaz nə edəcəyini 

bilmirdi, donub qalmıĢdı. 

Tenardye qarı xırıltılı bir səslə: 

– Demək, pulu itirmisən? Tam on beĢ su? Bəlkə, sən bu pulu məndən oğurlamaq istəyirsən? 

Qarı əlini dərhal ocağın üstündən asılmıĢ qamçıya uzatdı. 

Bu qorxunc hərəkət Kozettanın dilini açdı, ondan bir nalə qopdu: ―BağıĢlayın, bağıĢlayın! Mən 

bir də belə Ģey etməyəcəyəm!‖. 

Tenardye qarı qamçını əlinə aldı. 

Bu halda sarı redinqotlu adam xəlvətcə jilet cibini eĢələməyə baĢladı. Səyyahlar içməklə məĢğul 

olduqları üçün, heç bir Ģeyə əhəmiyyət vermirdilər. 

Kozetta dəhĢət içərisində ocağın yanında bir küncə büzüĢüb, yarıçılpaq yazıq vücudunu 

gizlətməyə çalıĢırdı. Meyxanaçı qarı əlini qaldırdı. 

Birdən yolçu: 

– BağıĢlayın, xanım, – dedi, – mən bu saat bu balacanın döĢlüyünün cibindən bir Ģey düĢüb 

yuvarlandığını gördüm. Bəlkə, axtardığınız pul odur? 

Yolçu tez əyilib döĢəmənin üstündə, guya, bir Ģey axtarmağa baĢladı. Sonra: 

– Elədir ki var, alın, – dedi və belini düzəldib gümüĢ pulu Tenardye qarıya uzatdı. 

Tenardye qarı sevinclə: 

– Həmin puldur! – deyə səsləndi. 

Əlbəttə, bu ―həmin pul‖ deyildi, yolçu ona iyirmi suluq gümüĢ bir pul vermiĢdi, lakin bu, 

Tenardye qarı üçün mənfəətli olduğuna görə etiraz etmədi. Pulu cibinə qoydu və acıqlı bir 

nəzərlə uĢağa baxaraq: ―Bax, axırıncı dəfə olsun!‖ dedi. 

Kozetta yenə, Tenardye qarının dediyi kimi, öz ―yuvasına‖ girdi. Qızın yolçuya baxan iri gözləri 

yavaĢ-yavaĢ tamamilə qəribə bir ifadə alırdı. Hələlik bu sadə bir heyrət idi, lakin ona biixtiyar bir 

etimad qarıĢmıĢdı. 

Tenardye qarı yolçudan soruĢdu: 

– Siz yemək istəyirsinizmi? 

Yolçu cavab vermədi. O, sanki, dərin fikrə dalmıĢdı. 

Tenardye qarı öz-özünə mırıldanaraq; 

– Bu adam, görəsən, kimdir? – dedi. – Əminəm ki, yeməyə pulu belə yoxdur. Heç olmasa yataq 

pulunu verə idi. Hələ yaxĢı ki, mənim baxtımdan, yerdən tapdığı pulu oğurlamadı. 

Bu halda qapı açıldı, Eponina ilə Azelma içəri girdilər. 

Bunlar ikisi də qəĢəng, çox sevimli qızlardı, kəndli qızından artıq, Ģəhərli qızlarına bənzəyirdilər. 

Birinin Ģabalıdı rəngli parlaq hörükləri, o birinin isə belinə qədər tökülən uzun qara saçları vardı. 

Ġkisi də Ģən, tərtəmiz, gümrah və sağlam görünürdü. Onlara baxdıqda adamın könlü açılırdı. 

Onlar qalın geyinmiĢdilər, lakin analarının ustalığı sayəsində parçanın qalınlığı paltarın 

qəĢəngliyini azaltmırdı. Paltarları qıĢa uyğun olsa da, zərifliyi ilə yaz paltarı təsirini bağıĢlayırdı. 

Bu iki uĢaq nur saçırdı. Bundan baĢqa, onlar bu yerin hökmdarı idilər. Geyimlərində, 

Ģənliklərində, səs-küylərində öz ali hakimiyyətlərini dərk etdikləri hiss olunurdu. Ġçəri girdikləri 

zaman, Tenardye qarı onları: ―Nəhayət, siz də buyurdunuz!‖ sözləri ilə qarĢılamıĢdı. Bu sözlər 

bir az məzəmmətlə söylənilmiĢ olsa da, məhəbbət və pərəstiĢlə dolu idi. 

O, qızların ikisini də qucağına aldı, saçlarını növbə ilə hamarladı, lentlərini düzəltdi, bir ana 

məhəbbəti ilə oxĢayıb yerə qoydu və dedi: 

– QəĢəngdirlər, buna söz ola bilməz! 

---

Qızlar bucaqda, ocağın yanında oturdular. Əllərində bir kukla vardı, kuklanı gah o, gah da bu 

özünə tərəf dartır, dizlərinə alıb Ģən-Ģən gülüĢürdülər. Ara-sıra Kozetta iĢindən ayrılaraq, baĢını 

qaldırır və kədərli nəzərlərlə oynaĢan qızlara baxırdı. 

Eponina ilə Azelma Kozettaya heç fikir vermirdilər, Kozetta onların nəzərində küçük kimi bir 

Ģey idi. Bu üç uĢağın birlikdə ancaq iyirmi dörd yaĢı olardı, onlar isə artıq insan cəmiyyətini 

təmsil edirdi: bir tərəfdə həsəd, o biri tərəfdə isə sayğısızlıq vardı.Tenardye bacılarının kuklası 

solub saralmıĢ, lap köhnə, qırıq-sökük bir Ģey idi, lakin bununla belə o, Kozettanın gözlərində 

cazibədar görünürdü, – axı onun bütün ömrü boyu kuklası, bütün uĢaqların anlaya biləcəyi bir 

dillə söyləyəcək olursaq, əsl kuklası olmamıĢdı. 

Birdən otaqda oyan-buyana gəzinən Tenardye qarı Kozettanın əyləndiyini və iĢləmək əvəzinə 

oynaĢan uĢaqlara baxdığını gördü. 

– Bu nədir? – deyə o bağırdı. – Lap yerində tutmuĢam. Sən beləmi iĢləyirsən? Dayan, qamçını 

gətirim, onda bilərsən bekar durmaq necə olar! 

Yolçu stuldan qalxmayaraq, Tenardye qarıya tərəf döndü və bir az cəsarətlə gülümsəyərək: 

– Xanım, – dedi, – nə olar ki, qoyun oynasın! 

Bu qonaq bir parça qızartma ət yemiĢ və iki ĢüĢə Ģərab içmiĢ olsaydı və bu qədər yoxsul təsiri 

bağıĢlamasaydı, bu arzu Tenardye qarı üçün bir əmrə bərabər olardı. Lakin köhnə Ģlyapalı bir 

adamın cürət edib bir Ģey arzu etməsinə, bu qədər köhnə bir redinqotu olan bir adamın öz 

iradəsini bildirməsinə Tenardye qarı yol verə bilməzdi. O, kəskin cavab verdi: 

– Qız mənim çörəyimi yeyir, ona görə də iĢləməlidir. Mən ona avara-avara gəzmək üçün çörək 

vermirəm. 

Yolçu, dilənçi paltarı və geniĢ hambal çiyni ilə qəribə bir təzad təĢkil edən yumĢaq bir səslə: 

– O, nə edir ki? – deyə soruĢdu. 

Tenardye qarı ona cavab verməyə tənəzzül etdi: 

– Nə etdiyini bilməkmi istəyirsiniz? Corab toxuyur. Mənim qızlarım üçün corab toxuyur. 

Köhnələri az qala yırtılmıĢdır. Bir az sonra uĢaqlar büsbütün ayaqyalın qala bilər. 

Yolçu Kozettanın qızarmıĢ, yalın ayaqlarına baxdı və sözünə davam edərək: 

– Bəs bu corabları o, nə zaman toxuyub qurtaracaq? 

– Bunun kimi tənbəllər ən azı üç-dörd günə toxuya bilər. 

– Bəs bu corablar hazır olandan sonra nə qədər qiyməti olacaq? 

Meyxanaçı qadın onu həqarətlə süzdü: 

– Ən azı otuz su. 

– Siz bu corabları mənə beĢ franka sata bilərsinizmi? – deyə yolçu yenə soruĢdu. 

Bu söhbəti eĢidən bir arabaçı kobud bir qəhqəhə ilə gülərək bağırdı: 

– Lənət Ģeytana! BeĢ frank? Belə də Ģey olar? Əlbət ki, beĢ dənə gümüĢ pul! 

Tenardye söhbətə qarıĢmağı lazım bildi. 

– YaxĢı, cənab. Əgər belə arzunuz varsa, bu corabları sizə beĢ franka sata bilərlər. Biz 

qonaqlarımızın heç bir arzusunu rədd etmirik. 

Tenardye qarı qəti və kəskin bir səslə: 

– Ancaq pulu nəqd verəcəksiniz! – dedi. 

Yolçu cibindən beĢ franklıq bir pul çıxarıb, masanın üstünə qoydu: 

– Mən bu corabları alıram, – dedi. – Bu da onun pulu. 

Sonra isə Kozettaya tərəf dönərək: 

– Ġndi sənin görəcəyin iĢ mənimdir, – dedi, – Get, bala, oyna! 

Arabaçı bu beĢ frankı gördükdə, o qədər mütəəssir olmuĢdu ki, Ģərabdan əl çəkib, pula baxmaq 

üçün yerindən sıçradı. 

– Lap gerçəkmiĢ! – deyə bağırdı. – Doğrudan da, beĢ franklıq gümüĢ pul! Qəlp də deyil! 

Tenardye yaxınlaĢaraq, dinməz-söyləməz pulu götürüb jiletinin cibinə qoydu. 

Tenardye qarının deyəcək bir sözü qalmamıĢdı. O, dodaqlarını gəmirirdi, üzündə kin əlaməti 

vardı. 

Kozetta titrəyirdi. Lakin yenə də sual verməyə cəsarət etdi: 

– Xanım, bu doğrudur? Mən oynaya bilərəm? 

---

Tenardye qarı hiddətlə cavab verdi: 

– Oyna! 

Kozetta: 

– Sağ ol, xanım! – dedi. 

Lakin dodaqları xanımına təĢəkkür söylədiyi halda, onun balaca qəlbi yolçuya təĢəkkür edirdi. 

Tenardye yenə içməyə baĢladı. Arvadı ona yaxınlaĢıb qulağına pıçıldadı: 

– Bu sarı adam kim ola bilər? 

Tenardye əzəmətli bir tövrlə: 

– Mən elə bu cür redinqotlar geyinən milyonerlərə rast gəlmiĢəm, – dedi. 

Kozetta artıq corab toxumurdu, lakin yenə də yerindən durmamıĢdı. O, həmiĢə çox az hərəkət 

etməyə çalıĢırdı. Dal tərəfində duran qutudan bir neçə köhnə parça qırığı və qalay qılıncını 

çıxartdı. 

Eponina ilə Azelma ətrafda nə olduğuna fikir vermirdilər. Onlar indicə olduqca məsul bir iĢi baĢa 

çatdırmıĢ – piĢiyi tutmuĢdular. YaĢca daha böyük olan Eponina kuklanı yerə ataraq piĢiyin 

miyoldamasına və gərgin hərəkətlərinə baxmadan onu göy və qırmızı əskiyə bələməklə məĢğul 

idi. Bu ciddi və çətin iĢə baĢı qarıĢan Eponina bacısı ilə nazlı və cazibədar bir uĢaq dilində söhbət 

edirdi. Kəpənək qanadlarına əl vuranda gözəlliyini itirdiyi kimi, uĢaq söhbətini də təsvir etmək 

istəyəndə füsunkarlığı yox olur. 

– Bilirsənmi, bacıcan, bax, bu kukla o birisindən daha gülməlidir. Bax, gör necə tərpənir, 

civildəyir, özü də lap istidir. Bacıcan, bilirsənmi, nə var, gəl onunla oynayaq. O mənim qızım 

olsun. Mən də xanım olum. Mən sənə qonaq gələrəm, sən də ona baxarsan. Sonra sən yavaĢ-

yavaĢ onun bığlarını görərsən, təəccüblənərsən. Sonra da qulaqlarını sənə göstərərəm, lap çox 

təəccüblənərsən. Sən mənə deyərsən: ―Aman Allah!‖. Mən də sənə deyəcəyəm: ―Bəli, xanım, bu 

mənim balaca qızımdır. Ġndi balaca qızların hamısı belədir‖. 

Azelma heyran-heyran Eponinanın sözlərinə qulaq asırdı. 

SərxoĢlar isə bu halda biədəb bir mahnı oxumağa baĢladılar. Bərkdən elə gülürdülər ki, divarlar 

belə titrəyirdi. Tenardye də onları qızıĢdırır və həvəslə onlara səs verirdi. 

QuĢcuğazlar hər Ģeydən yuva tikdikləri kimi, uĢaqlar da hər Ģeydən gəlin düzəldirlər. Azelma ilə 

Eponina piĢiyi bələdikləri zaman, Kozetta da öz qılıncını bələyirdi. Qılıncı bələyib qurtardıqdan 

sonra qolları üstünə aldı və yavaĢ səslə layla deməyə baĢladı. 

Kukla qızlar üçün ən zəruri ehtiyaclardan biri, həm də qızlarda ən gözəl qadın hisslərinin 

mücəssəməsidir. OxĢamaq, bəzəmək, geyindirmək, soyundurmaq, öyüd-nəsihət vermək, bir az 

danlamaq, yatızdırmaq, sığallamaq, yırğalamaq, bir Ģeyin bir kəs olduğunu təsəvvür etmək – 

qadının bütün gələcəyi bundan ibarət deyilmidir? Arzu edəndə, danıĢa-danıĢa, gəlin cehizi və 

uĢaq əskisi hazırlaya-hazırlaya, paltar, lifçik, xırdaca kofta tikə-tikə, körpə uĢaq balaca qıza, 

balaca qız böyük qıza, böyük qız isə qadına çevrilir. Birinci uĢaq – sonuncu kukla deməkdir. 

Kuklasız balaca qızcığaz uĢaqsız qadın kimi təsəvvür edilə bilməyəcək dərəcədə bədbəxt bir 

insandır. 

Kozetta da qılıncdan özünə kukla düzəltmiĢdi. 

Bu halda Tenardye qarı sarı redinqotlu adama yaxınlaĢdı. ―Ərim haqlıdır, – deyə o, qərar verdi, – 

bəlkə, bu, elə cənab Lafitin özüdür. Dünyada axı varlı sarsaqlar da olur‖. 

O, masaya dirsəkləndi. 

– Cənab... – dedi. 

―Cənab‖ sözünü eĢidən yolçu baĢını çevirdi. Bu vaxta qədər Tenardye qarı ona ―əzizim‖ deyə 

müraciət edirdi. 

Meyxanaçı qadın əvvəlki kobudluğundan daha mənfur görünən Ģit bir nəzakətlə sözünə davam 

edərək: 

– Cənab, – dedi, – bilirsinizmi, mən bu uĢağın oynamağına heç etiraz etmirəm, özüm də elə 

istəyirəm ki, o oynasın, lakin bu ancaq bir dəfə yaxĢı ola bilər. Siz alicənab adamsınız. Lakin 

bilirsinizmi? Bu, yetim bir qızdır. O iĢləməlidir. 

Yolçu: 

– Demək, bu sizin uĢağınız deyildir? – deyə soruĢdu. 

---

– Yox, cənab, Allah eləməsin! Bu bir yoxsul qızdır, yazığımız gəldi saxladıq. Bir az sərsəm 

kimidir. Yəqin ki, baĢında su var. Görürsünüz, baĢı necə iridir. Əlimizdən gələni onun üçün 

edirik, lakin özümüz də varlı deyilik. Budur, altı aydır ki, vətəninə hey məktub yazırıq, heç bir 

cavab vermirlər. Görünür, anası ölmüĢdür. 

Yolçu; 

– Belə! – dedi və yenə fikrə daldı. 

Meyxanaçı qarı isə əlavə etdi: 

– Görünür, çox yaxĢı ana imiĢ ki, öz uĢağını atıb gedib. 

Bütün bu söhbət müddətində Kozetta onun haqqında söhbət getdiyini anlayırmıĢ kimi, gözlərini 

Tenardye qarının üzündən ayırmırdı. Lakin fikri dağınıq olduğundan, onu diqqətlə dinləmirdi, 

qulağına yalnız ayrı-ayrı sözlər çatırdı. 

Qonaqlar isə, sərxoĢ olduqlarından, öz biədəb nəqəratlarını ikiqat həvəslə təkrar edirdilər. Bu, 

son dərəcə ədəbsiz bir Ģey idi, həzrət Məryəmi və balaca Ġsanı belə buraya qatmıĢdılar. 

Meyxanaçı qarı ümumi Ģənlikdə iĢtirak etmək məqsədilə onların yanına getdi. Kozetta masanın 

altında oturub, hərəkətsiz gözlərində əks edən ocağa baxırdı. Özü üçün bir bəbə düzəltdiyi və 

bələdiyi qılıncı qucağında yırğalayır və layla deyərək oxuyurdu: ―Mənim anam ölmüĢdür! 

Mənim anam ölmüĢdür!.. Mənim anam ölmüĢdür!‖ 

Meyxanaçı qarının bir çox yeni təkidlərindən sonra, ―milyoner‖ sayılan sarı redinqotlu adam, 

nəhayət, Ģam etməyə razı oldu. 

– Nə buyurursunuz? 

– Bir az çörək və pendir verin, – deyə o cavab verdi. ―Bu adam, yəqin, dilənçidir‖ deyə Tenardye 

qarı qərar verdi. SərxoĢlar öz mahnılarını, Kozetta da masa altında öz mahnısını oxuyurdu. 

Birdən Kozetta səsini kəsdi, dönüb döĢəmənin üstündə Tenardye qızlarının unutmuĢ olduqları 

kuklanı gördü; qızcığazların baĢı piĢiyə qarıĢdığından, kuklalarını mətbəx masasının yanına 

atmıĢdılar. 

Kozetta bələkli qılıncını yerə qoydu: bu oyuncaq onu qane etmirdi. Sonra yavaĢcadan otağa göz 

gəzdirdi. Tenardye qarı əri ilə pıçıldaĢır və pulları sayırdı. Eponina ilə Azelma piĢik balası ilə 

oynayırdılar. Qonaqlardan kimi yeyir, kimi içir, kimi isə mahnı oxuyurdu – ona fikir verən yox 

idi. Bir dəqiqəni belə fövtə vermək olmazdı. Kozetta iməkləyərək, masanın altından çıxdı, bir 

daha baxıb heç kəsin onu görmədiyini yəqin etdikdən sonra, tez dizi üstə kuklaya tərəf süründü 

və onu götürdü. Bir an sonra o yenə öz yerində idi və qucağında tutduğu kukla, görünməsin 

deyə, arxasını iĢığa doğru çevirərək oturmuĢdu. Kukla ilə oynamaq qız üçün elə nadir bir səadət 

idi ki, baĢı tamamilə bu iĢə qarıĢmıĢdı. 

Öz pendir-çörəyini yavaĢ-yavaĢ yeməkdə olan yolçudan baĢqa heç kəs bunu görmədi. 

Bu səadət on beĢ dəqiqəyə qədər davam etdi. 

Lakin Kozetta nə qədər ehtiyatlı olsa da, kuklanın bir ayağının açıqda qalıb, üstünə ocağın iĢığı 

düĢdüyünü görməmiĢdi. Qaranlıqda görünən bu parlaq çəhrayı ayaq birdən-birə Azelmanın 

gözlərinə sataĢdı. Azelma Eponinaya dedi: ―Bacı, bir bax, bir bax!‖. 

Qızlar çaĢıb qaldılar. Kozetta onların kuklasını götürməyə cəsarət etmiĢdi! 

Eponina ayağa durdu, piĢiyi əlindən buraxmayaraq, anasının yanına gəldi və tumanını dartmağa 

baĢladı. 

Anası: 

– Əl çək məndən, qoy rahat oturum, – dedi. – Yenə nə istəyirsən? 

Qız: 

– Ana, – dedi, – bir bax! – və barmağı ilə Kozettanı göstərdi. Kozetta isə o qədər xoĢbəxt idi ki, 

heç bir Ģey görmür, heç bir Ģey eĢitmirdi. Tenardye qarının üzündə, həyatda ən xırda bir 

səbəbdən qızıĢan və ―ifritə‖ adı ilə Ģöhrət qazanan qadınların üzündə olan bir ifadə göründü. 

Bu dəfə qüruruna toxunulmuĢ olduğundan, həddindən artıq qəzəblənmiĢdi: Kozetta artıq hər bir 

həddi aĢmıĢdı. Kozetta ―xanım qızların‖ oyuncağını götürməyə cəsarət etmiĢdi! 

Rus çariçası görsə idi ki, sadə bir kəndli onun Ģahzadə oğlunun göy orden lentini döĢünə taxır, bu 

qədər hiddətlənməzdi. 

Qəzəbindən xırıldayan bir səslə o: 

---

– Kozetta! – deyə bağırdı. 

Kozettanın, elə bil, ayaqları altından yer tərpəndi. O diksinərək səsə tərəf döndü. 

Meyxanaçı qadın təkrar bağıraraq; 

– Kozetta! – dedi. 

Kozetta ümidsiz bir pərəstiĢlə kuklanı götürdü və böyük bir ehtiyatla onu yerinə qoydu. Sonra, 

gözlərini kukladan ayırmadan, əllərini sıxaraq qoynuna qoydu. Səkkiz yaĢında bir uĢağın əllərini 

qoynuna qoyması dəhĢətli bir mənzərə idi. Bütün bir gün ərzində baĢına gələn Ģeylərin heç biri: 

nə meĢəyə səyahəti, nə dolu vedrənin ağırlığı, nə pulun itməsi, nə qamçının acısı, nə də Tenardye 

qarının söylədiyi və öz qulağı ilə eĢitdiyi ələmli sözlər – heç bir Ģey onu ağlada bilməmiĢdi, lakin 

burada Kozetta artıq özünü saxlaya bilmədi. O, hönkür-hönkür ağlamağa baĢladı. 

Yolçu ayağa durdu. 

– Nə olmuĢdur? – deyə soruĢdu. 

Meyxanaçı qadın Kozettanın ayaqları yanındakı kuklanı bir cinayət sübutu kimi göstərərək: 

– Nə olacaq? – dedi. – Görürsünüzmü? 

Yolçu yenə soruĢdu: 

– Nə olsun ki? 

– Bu murdar qız, – deyə Tenardye qarı cavab verdi, – mənin qızlarımın kuklasına toxunmağa 

cürət etmiĢdir! 

Yolçu heyrətlə: 

– Elə bu? – dedi. – O bu kukla ilə oynasa nə olar ki? 

Meyxanaçı arvad yenə sözünə davam edərək: 

– Axı kirli əlləri ilə bu kuklaya toxunmuĢdur! Ġyrənc əlləri ilə! 

Bu sözləri eĢidən Kozetta daha Ģiddətlə ağlamağa baĢladı. 

Tenardye qarı bağıraraq: 

– Səsini kəsəcəksən, ya yox? – dedi. 

Yolçu qapıya tərəf yönəldi, qapını açdı, küçəyə çıxdı. 

Meyxanaçı qadın dərhal qonağın getməsindən istifadə edərək, masanın altında Kozettaya elə bir 

təpik iliĢdirdi ki, biçarə qız ucadan çığırdı. 

Qapı açıldı, yenə yolçu göründü. Əlində bir az yuxarıda bəhs etdiyimiz və bütün günü kənd 

uĢaqlarının məftuniyyətlə seyr etdiyi həmin gözəl kuklanı tutmuĢdu. 

Kuklanı Kozettanın qabağına qoyaraq: 

– Al, – dedi, – bu sənindir. 

Yəqin ki, meyxanada keçirdiyi bir saata qədər vaxt ərzində dərin fikrə daldığı zaman, buradan 

dumanlı bir Ģəkildə oyuncaq dükanını görmüĢdü, dükan balaca çıraqlar və Ģamlarla parlaq bir 

surətdə iĢıqlanmıĢdı və meyxananın pəncərəsindən bəzəkli bir çıraqbana bənzəyirdi. 

Kozetta baĢını qaldırdı. Əlində kukla ona tərəf gələn adam ona bir günəĢ kimi göründü. 

Ömründə eĢitmədiyi ―Bu sənindir‖ sözləri Ģüuruna çatdı. Kozetta bir yolçunun üzünə baxdı, bir 

kuklaya baxdı, sonra yavaĢca geri çəkilib masanın altına, lap divarın yanına soxuldu. 

Kozetta artıq ağlamırdı, çığırmırdı, o, sanki, nəfəs almağa belə cəsarət etmirdi. 

Tenardye qarı, Eponina və Azelma büt kimi donub qalmıĢdılar. SərxoĢlar belə sakit oldular. 

Meyxanada birdən-birə təntənəli bir sükut əmələ gəlmiĢdi. 

Tenardye qarı, heyrətindən daĢa dönmüĢ və dili tutulmuĢ bir halda, öz-özünə düĢünürdü: 

―Görəsən, bu qoca kim ola bilər? Yoxsulmudur, milyonermidir? Bəlkə də, hər ikisindəndir, yəni 

oğrudur‖. 

Tenardyenin sifətində, hər dəfə hakim bir hissin heyvani bir qüvvətlə büruzə çıxaraq, insanın 

xasiyyətini göstərən bir ifadə göründü. Meyxanaçı gah kuklaya, gah da yolçuya baxırdı; o, bu 

adamı qızıl torbasını yoxlayan kimi yoxlayırdı. Lakin bu yalnız bir an davam etdi. Tenardye 

arvadına yaxınlaĢaraq pıçıldadı: ―Bu kuklanın qiyməti ən azı otuz frankdır. Sarsaqlama! Bu 

adamın qabağında əyil! 

Qaba təbiətli insanlar sadədil insanlar kimidir: onlar bir hissdən baĢqa bir hissə tədricən keçməyi 

bacarmazlar. 

Tenardye qarı nəvaziĢkar olmağa çalıĢan arvadlar kimi yarıĢirin, yarıacı bir səslə: 

---

– Kozetta, öz kuklanı nə üçün götürmürsən? – dedi. 

Yalnız bu zaman Kozetta yuvasından çıxmağa cəsarət etdi. 

Tenardye tələsik mehribancasına dedi: 

– Kozetta can, cənab sənə kukla bağıĢlayır. Götür. Sənindir. 

Kozetta bir dəhĢət hissi ilə bu sehrli kuklaya baxırdı. Üzündəki göz yaĢları hələ qurumamıĢdı, 

lakin gözləri səhər səması kimi getdikcə aydınlaĢırdı. Bu gözlərdə bir səadət günəĢi parlayırdı. 

Əgər bu zaman ona: ―Bala, sən Fransa kraliçasısan!‖ demiĢ olsaydılar, o, yenə də bu ləhzədə 

duyduğu səadəti duymazdı. 

Ona elə gəlirdi ki, kuklaya toxunsa, göy gurlayacaq, ildırım çaxacaqdır. 

Bu, bir dərəcəyə qədər doğru idi, çünki o, Tenardye qarının onu söyüb-döyəcəyinə Ģübhə 

etmirdi. 

Lakin cazibə çox böyük idi. Kozetta, nəhayət, kuklaya yaxınlaĢdı və meyxanaçı qadına tərəf 

dönərək, itaətkar bir səslə: 

– Xanım, olarmı? – deyə pıçıldadı. 

Qızın səsini heç bir Ģeylə ifadə etmək olmaz: bu səsdə həm məyusluq, həm qorxu, həm də sevinc 

vardı. 

– Əlbəttə olar! – deyə meyxanaçı qadın ona cavab verdi. – Kukla sənindir. Onu sənə cənab 

bağıĢlamıĢdır. 

– Doğrudanmı, cənab? – deyə Kozetta yenə soruĢdu. – Lap gerçəkdən? Bu, xanım, mənimkidir? 

Yolçunun gözləri yaĢla dolmuĢdu. Onun keçirdiyi həyəcan o dərəcəyə çatmıĢdı ki, insan zar-zar 

ağlamamaq üçün susur. O, baĢı ilə Kozettaya razılıq iĢarəsi etdi və ―xanım‖ın əlini onun nazik 

əlinə qoydu. 

Kozetta, ―xanım‖ın əli onun əlini yandırmıĢ kimi, birdən-birə əlini çəkdi, baĢını aĢağı saldı. 

Bunu qeyd etməliyik ki, bu halda onun dili həddindən artıq bayıra çıxmıĢdı. 

Birdən o dönüb həyəcanla kukladan yapıĢdı. 

– Onun adını Katerina qoyacağam, – dedi. 

Bu, qəribə bir səhnə idi. Kozettanın cındırları kuklanın lentlərinə, parlaq, çəhrayı rəngli incə ipək 

paltarına toxundu, onlara qarıĢdı. 

Kozetta soruĢdu; 

– Xanım, kuklanı stulun üstünə qoymaq olarmı? 

Meyxanaçı qadın: 

– Bəli, bala, olar, – dedi. 

Ġndi Eponina ilə Azelma Kozettaya həsədlə baxırdılar. 

Kozetta Katerinanı stulun üstündə əyləĢdirdi, özü də onun qarĢısında döĢəmənin üstündə oturdu. 

Sakit, dilsiz halda kuklanın tamaĢasına daldı. 

Yolçu dedi: 

– Kozetta, niyə oynamırsan? 

– Ah, mən oynayıram! – deyə uĢaq cavab verdi. 

Bu yolçu, bu naməlum, bu yad adam Kozetta üçün bir səadət olduğu halda, Tenardye qarı üçün 

bu dəqiqə onun yer üzündə ən çox nifrət etdiyi bir adam idi. Bununla belə o, hissiyyatını 

gizlətməyə məcbur idi. Ərinin hər bir hərəkətini təqlid edərək, öz hisslərini gizlətməyə adət etmiĢ 

olsa da, həyəcanını gizlətməkdə çətinlik çəkirdi. Qızlarını tez yatmağa göndərdi, Kozettanı da 

yatmağa göndərmək üçün sarı adamdan ―izn‖ istədi. Meyxanaçı qadın bir ana qayğısı ilə: ―Bu 

gün o, çox yorulmuĢdur‖ dedi. Kozetta yatmağa getdi, Katerinasını qucağında apardı. 

Ara-sıra Tenardye qarı, özü dediyi kimi, ―ürəyini boĢaltmaq‖ üçün zalın o baĢına, əri oturduğu 

yerə gedir, ona bir neçə söz deyirdi. YavaĢ danıĢmağa məcbur olduğundan sözü daha qəzəbli 

çıxırdı. 

– Qoca kaftar! Görəsən, ona nə olub? Lap ovqatımızı təlx elədi. Bu balaca eybəcər gərək oynaya 

imiĢ! Hələ ona bir kukla da bağıĢlayır! Bu it küçüyünə qırx franklıq bir kukla! Özü heç əlli-

ayaqlı qırx suya dəyməz! Az qalıb hersoginya de Berri kimi ona da ―əlahəzrət‖ desin! Bəlkə, heç 

ağlı baĢında deyil? Bəlkə, bu anlaĢılmaz qoca dəli olub! 

---

– Nə üçün dəli olub? Burada aydın olmayan nə var ki? – deyə Tenardye etiraz etdi. – Bəlkə, bu, 

onun xoĢuna gəlir? – Sənə qızın iĢləməyi xoĢ gəlir, ona da oynamağı. Onun buna haqqı var. 

Səyyah pul verirsə, istədiyini edə bilər. Bu qoca bir insanpərvərsə, sənə nə dəxli var? Əgər 

axmaqsa, bunun da sənə dəxli yoxdur. Onun pulu olduğunu gördükdən sonra sən nə üçün özünü 

araya soxursan? 

O, evin sahibi və meyxanaçı idi, bunların heç biri etiraza yol vermirdi. 

Yolçu masaya dirsəklənib yenə fikrə daldı. Bütün baĢqa müĢtərilər, alverçilər və arabaçılar 

yavaĢ-yavaĢ kənara çəkilib oxumağı kəsdilər. Onlar qəribə bir ehtiram və qorxu ilə yolçuya 

baxırdılar. Cibindən beĢ franklıqları bu qədər saymazyana çıxaran və taxta baĢmaqlı çirkin qıza 

səxavətlə böyük kukla bağıĢlayan bu yoxsul geyimli qəribə adam, Ģübhəsiz, qəribə, lakin 

təhlükəli bir adamdı. 

Bir neçə saat keçdi. Kilsədə gecə duası icra olunmuĢ, Milad axĢamının Ģam yeməyi qurtarmıĢdı. 

SərxoĢlar dağıldılar, meyxana bağlandı, aĢağı otaq boĢaldı, ocağın odu söndü, lakin yolçu yenə 

də eyni yerdə, eyni vəziyyətdə oturmuĢdu. Ara-sıra, masanın üstündə söykəndiyi əlini dəyiĢirdi, 

ancaq Kozettanın yatağa getdiyi vaxtdan bəri o, bir kəlmə danıĢmamıĢdı. 

Tenardyelər həm maraqlandıqları, həm də nəzakət göstərdikləri üçün zaldan çıxmadılar. 

Tenardye qarı: ―O, bütün gecəni belə keçirmək istəyir nədir?‖ deyə donquldanırdı. Saat ikini 

vurduqda Tenardye qarı artıq dözə bilməyərək ərinə dedi: Mən yatmağa gedirəm, onunla özün 

bilərsən, nə istəyirsən elə!‖. Meyxanaçı masanın yanında, bir bucaqda əyləĢdi, Ģamı yandırdı və 

―Fransa əxbarı‖nı oxumağa baĢladı. 

Bir saat da keçdi. Meyxanaçı böyük bir səbirlə ―Fransa əxbarı‖nı üç dəfə nəzərdən keçirdi, üç 

dəfə qəzeti tarixindən tutmuĢ naĢirin imzasına qədər oxudu. Yolçu yerindən tərpənmirdi. 

Nəhayət, Tenardye hərəkət etdi, öskürdü, tüpürdü, burnunu sildi, stulu tərpətdi. Yolçu yenə 

hərəkət göstərmədi. Tenardye: ―Bəlkə, yatıb?‖ deyə düĢündü. Yolçu yatmamıĢdı, lakin heç bir 

qüvvə onu bu dalğınlıqdan oyada bilməzdi. 

Bir az da keçdi. Tenardye qalpağını baĢından çıxarıb, ehtiyatla ona yanaĢdı və cəsarət edərək: 

– Cənab, – dedi, – istirahət etmək istəmirsinizmi? 

―Yatmağa getmək‖ sözləri Tenardyenin nəzərində kobud və saymazlıq kimi görünürdü. Amma 

―istirahət etmək‖ sözlərində nə isə bir dəbdəbə və ehtiram hiss olunurdu. Bu sözlərin o birisi gün 

haqq-hesabı xeyli ĢiĢirtmək qabiliyyəti kimi əsrarəngiz və gözəl bir xüsusiyyəti vardır. Yatmaq 

otağının qiyməti iyirmi sudur; ―istirahət‖ otağının qiyməti isə iyirmi frankdır. 

Yolçu: 

– Bəli, – dedi, – siz haqlısınız. Tövləniz haradadır? 

Tenardye iriĢərək: 

– Cənab, – dedi, – buyurun, cənabınızı ötürüm! 

O Ģamdanı, yolçu isə boğçası ilə ağacını götürdü. 

Tenardye onu birinci mərtəbəyə apardı, dəbdəbə ilə döĢənmiĢ bir otağa girdilər: mebelin hamısı 

qırmızı ağacdan idi, otaqda gəmi Ģəklində çarpayı qoyulmuĢ, qırmızı kolenkordan pərdələr 

asılmıĢdı. Yolçu: 

– Bu nədir? – deyə soruĢdu. 

Meyxanaçı: 

– Bu bizim yataq otağımızdır, – dedi. – Ġndi mən arvadımla baĢqa otaqda yatırıq. Buraya ildə 

ancaq iki-uç dəfə girən olur. 

Yolçu kəskin bir səslə: 

– Mənim üçün tövlə daha xoĢdur, – dedi. 

Tenardye yolçunun bu nəzakətsiz sözünü eĢitməməzliyə saldı. Ġçində güclü bir od yanan 

buxarının üstündəki təptəzə mum Ģamları yandırdı. 

Buxarının üstündə ĢüĢə bir qalpaq altında gümüĢ məftildən və narınc çiçəklərindən ibarət bir 

qadın baĢ bəzəyi görünürdü. Yolçu soruĢdu: 

– Bəs bu nədir? 

– Cənab, – deyə Tenardye cavab verdi, – bu mənim arvadımın gəlinlik bəzəyidir. 

---

Yolçu bu gəlin bəzəyinə qəribə bir nəzər saldı, sanki, o: ―Bu ifritə də bir zamanlar məsum qız 

imiĢ!‖ demək istəyirdi. 

Lakin Tenardye yalan deyirdi. O, bu xaraba evi meyxana açmaq üçün icarə etdiyi zaman bu otaq 

elə indiki vəziyyətdə idi: Tenardye mebeli də, narınc çiçəklərini də, onun zövcəsinə incə bir 

Ģöhrət yarada biləcəyini və meyxanaya ingilislərin ―respektabel‖1 dedikləri bir ruh verə 

biləcəyini nəzərə alaraq satın almıĢdı. 

Səyyah baĢını çevirdikdə, ev sahibi artıq getmiĢdi. Tenardye səhər tezdən cökə ağacının qabığını 

soyan kimi soymaq istədiyi bir adama təhqiranə bir səmimiyyət göstərmək istədiyi üçün 

―Gecəniz xeyrə qalsın!‖ deməyə cəsarət etməyərək, xəlvətcə getmiĢdi. 

Meyxanaçı öz otağına girdi. Arvadı yataqda uzanmıĢdı, ancaq hələ yatmamıĢdı. Ərinin ayaq 

səslərini eĢidib ona tərəf döndü və: 

– Bilirsənmi, nə var, – dedi, – mən sabah Kozettanı qovacağam. 

Tenardye soyuq bir səslə: 

– Yaman zirəksən, – dedi. 

BaĢqa bir söz danıĢmadılar. Bir az sonra Ģamları söndü. 

Səyyah isə meyxanaçı gedən kimi, ağacını və boğçasını bir küncə qoydu, kresloya əyləĢərək bir 

neçə dəqiqə fikrə daldı. Sonra ayaqqabılarını çıxartdı, Ģamın birini əlinə alıb o birini keçirtdi, 

qapını itələdi və ətrafına baxa-baxa bayıra çıxdı. O, sanki, kimi isə axtarırdı. Koridordan keçib 

pilləkənə çatdı. Burada qulağına uĢaq nəfəsinə oxĢayan yavaĢ bir səs gəldi. O, bu səsə tərəf 

yeridi, pilləkənin altındakı üçbucaqlı bir deĢiyə yaxınlaĢdı. Bu deĢik pilləkənin altı idi. Köhnə 

səbətlərin, qırıq qab-qaçağın, tozun, hörümçəyin arasında bir yataq görünürdü. Bunu heç yataq 

da adlandırmaq olmazdı. Ora samanı çıxmıĢ cırıq bir döĢək sərilmiĢdi, yorğan isə o qədər cırıq 

idi ki, arasından döĢək görünürdü. Yatağın mələfəsi yox idi. Bütün bu Ģeylər quru daĢ döĢəmənin 

üzərinə atılmıĢdı. Kozetta bu yatağın üstündə yatırdı. 

Yolçu yaxına gəlib, qızın üzünə baxmağa baĢladı. 

Kozetta dərin bir yuxuya dalmıĢdı, paltarını belə soyunmamıĢdı. QıĢ gecələrində üĢüməsin deyə 

o, paltarını soyunmazdı. 

Açıq iri gözləri qaranlıqda parıldayan kuklanı bağrına basmıĢdı. Kozetta ayılmaq istəyirmiĢ kimi 

hərdənbir ah çəkir və bərk-bərk kuklanı qucaqlayırdı. Taxta baĢmaqlarının yalnız bir tayı 

yatağının yanında idi. 

Kozettanın daxması ilə yanaĢı, açıq qapıdan xeyli geniĢ, qaranlıq bir otaq görünürdü. Yolçu bu 

otağa girdi. Otağın dərinliyində ĢüĢə qapıdan ağappaq iki balaca çarpayı görünürdü. Bu, Eponina 

ilə Azelmanın çarpayıları idi. Bu çarpayıların yanında hörülmüĢ bir beĢik vardı, beĢiyin üstü açıq 

idi, içində balaca bir oğlan uĢağı yatırdı, bu, bütün axĢamı çığıran uĢaq idi. Yolçu bu otağın 

Tenardyelərin otağı ilə qonĢu olduğunu anladı. O artıq getmək istəyirdi ki, birdən gözlərinə 

buxarı sataĢdı. Bu, iri meyxana buxarısı idi. Bunlar qalandığı zaman çox pis yanır, istilik əvəzinə 

onlardan həmiĢə soyuq gəlir. Buxarı yanmırdı, onda heç kül belə yox idi, lakin buxarıda olan bir 

Ģey yolçunun diqqətini cəlb etdi. Bu, zərif tikilmiĢ və eyni ölçüdə olan iki uĢaq baĢmağı idi. 

Gözəl, qədim bir adətə görə Milad bayramı axĢamı uĢaqlar öz baĢmaqlarının bir tayını buxarıya 

qoyardılar ki, gecə vaxtı mərhəmətli pərilər onların içinə qəĢəng bir hədiyyə qoysunlar. Bu adət 

yolçunun yadına düĢdü. Eponina ilə Azelma belə bir fürsəti fövtə verməmiĢ və öz baĢmaqlarının 

bir tayını buxarının içinə qoymuĢdular. 

Yolçu əyildi. 

Pəri, yəni qızların anası artıq buraya gəlmiĢ və hər ayaqqabının içinə on suluq parlaq bir pul 

qoyub getmiĢdi. 

Yolçu belini düzəltdi və getməyə hazırlaĢırdı ki, birdən kənarda ocağın ən qaranlıq bir küncündə 

bir Ģey gördü. O, diqqət edərək bu taxta ayaqqabını tanıdı. Bu, palçığı qurumuĢ, külə batmıĢ, 

sınıq, sökük, dəhĢətli bir kəndli baĢmağı, Kozettanın taxta baĢmağı idi. Kozetta heç bir zaman 

ümidini qırmayan, daim məyusluqlara dözməyə hazır olan və yalnız uĢaqlara məxsus dərin bir 

etimadla öz ayaqqabısını da buraya qoymuĢdu. 

Dərddən baĢqa heç bir Ģey bilməyən bir uĢağın qəlbindəki bu ümid nə qədər ilahi və təsirli 

olarmıĢ! Bu ayaqqabının içində heç bir Ģey yox idi. 

---

Yolçu çibini eĢələdi, əyilib Kozettanın ayaqqabısına bir luidor qoydu. 

Sonra ehmalca yeriyərək, öz otağına qayıtdı. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Tenardye iĢə giriĢir. 

 

Ertəsi gün, dan yerinin ağarmasından azı iki saat əvvəl Tenardye meyxananın aĢağı zalında, 

masanın arxasında oturmuĢdu. Masanın üstündə Ģam yanırdı. Tenardye əlində qələm oturub sarı 

redinqotlu yolçu üçün hesab çəkirdi. 

Arvadı bir azca əyilərək, onun baĢı üstündə dayanmıĢdı və ərinin yazdıqlarına baxırdı. Onlar bir 

kəlmə belə danıĢmırdılar. Tenardye dərin fikrə dalmıĢ, arvadı isə insan zəkasının gözəl bir 

məhsulunun necə inkiĢaf etdiyini seyr edən bir adam kimi, Tenardyenin iĢinə dərin bir 

pərəstiĢkarlıqla tamaĢa edirdi. Evdə xıĢıltı eĢidilirdi, bu, Torağay idi, pilləkəni süpürürdü. 

Düz on beĢ dəqiqə keçdikdən və bəzi təshihlər etdikdən sonra Tenardye belə bir xarüqə 

yaratmıĢdı: 

 

1 №-li otağın hesabı. 

 

AxĢam yeməyi 

 3 frank. 

Otaq   10 frank. 

ġam   5 frank. 

Ocaq qalanması 

 4 frank. 

Xidmət 

 1 frank. 

 

 

Cəmi: 23 frank. 

Xidmət sözü ―xitmət‖ Ģəklində yazılmıĢdı. 

Arvadı bir az Ģübhə ilə qarıĢıq bir heyrətlə: 

– Ġyirmi üç frank! – deyə səsləndi. 

Lakin Tenardye, bütün böyük artistlər kimi, özündən narazı idi. 

– Puf, – deyə o pufuldadı. 

Tenardyenin bu nidası eynilə Fransanın verəcəyi təzminat haqqında Vyana konqresində hesab 

tərtib edən Kastlyerinin nidası idi. 

Meyxanaçının arvadı qızlarının yanında Kozettaya bağıĢlanan kuklanı yadına salaraq; 

– Sən haqlısan, cənab Tenardye – deyə mızıldandı, – o bizə, doğrudan da, bu qədər borcludur. 

Bu ədalətlidir, lakin bir az çoxdur. O, bu qədər pulu verməz. 

Tenardye özünəməxsus soyuq bir gülüĢlə gülərək: 

– Verər! – dedi. 

Bu gülüĢ böyük bir əmniyyət və üstünlük ifadə edirdi. Bu tövr söylənilən Ģey isə yerinə yetməyə 

bilməzdi. Arvadı etiraz etmədi. Masaların üstünü sahmana salmağa baĢladı. Əri otaqda oyan-

buyana gəzinirdi. Bir az sonra o: 

– Mənim axı min beĢ yüz frank borcum var! – deyə əlavə etdi. 

O, buxarının yanında oturdu, ayaqlarını isti külün üstünə qoydu və fikrə getdi. 

Arvadı yenə sözə baĢladı: 

– Hə, – dedi, – sənin yadından çıxmayıb ki, mən bu gün Kozettanı bayıra atmaq fikrindəyəm? 

Ġlan balası! Onun kuklası mənə rahatlıq vermir. On səkkizinci Lüdovikə ərə getmək mənim üçün 

bu ilanı bir gün artıq evində saxlamaqdan asandır. 

Tenardye çubuğunu yandırdı və bir qullab vurandan sonra: 

– Bu hesabı qonağa verərsən, – dedi. 

Sonra otaqdan çıxdı. 

Tenardye otaqdan çıxar-çıxmaz, yolçu içəri girdi. 

---

Onun dalınca Tenardye göründü. O, açıq qapıda dayandı. Yolçunun arxa tərəfində durduğu üçün 

onu ancaq arvadı görürdü. 

Sarı redinqotlu adam əlində əsasını və boğçasını tutmuĢdu. 

Meyxanaçı qadın: 

– Nə tez oyanmısınız? – deyə səsləndi. – Yoxsa bizi tərk edirsiniz, cənab? – Bunu deyərək o, 

çaĢqın halda hesab kağızını əllərində əzib bükür, dırnağını kağızın büküĢünə çəkirdi. Kobud 

üzündə ona məxsus olmayan bir pərtlik və tərəddüd hiss olunurdu. 

―Lap dilənçiyə‖ bənzəyən bu adama bu cür hesabı təqdim etmək ona qeyri-münasib görünürdü. 

Yolçu fikirli və dalğın idi. 

– Bəli, xanım, – deyə o cavab verdi. – Gedirəm. 

– Demək, cənab, sizin Monfermeyldə heç bir iĢiniz yox idi? 

– Yox, yolüstü buradan keçirdim. BaĢqa heç bir iĢim yoxdur. Mən sizə nə qədər borcluyam, 

xanım? 

Tenardye qarı dinməz-söyləməz bükülmüĢ kağızı ona uzatdı. 

Yolçu kağızı açıb baxdı, lakin tamamilə baĢqa Ģeylər düĢündüyü görünürdü. 

– Xanım, – deyə o soruĢdu, – burada Monfermeyldə iĢləriniz yaxĢımı gedir? 

Meyxanaçı qadın hesabın yolçuda hiddət oyatmadığına təəccüb edərək: 

– Birtəhər dolanırıq, cənab, – deyə cavab verdi, sonra ağlamsınaraq yazıq-yazıq davam etdi: – 

Ah, cənab! Zəmanə çox ağırdır. Yaxınlığımızda varlı adamlar çox azdır! Özünüz görürsünüz, 

xırda-mırda adamlardır. Bizə ancaq hərdənbir sizin kimi səxavətli və varlı qonaqlar düĢür, cənab. 

O qədər vergi veririk ki... Hələ bu balaca qızın özü bizə çox baha oturur! 

– Hansı balaca qızı deyirsiniz? 

– Bizim qızı da, yadınızdan çıxıb? Kozettanı deyirəm! Kənddə ona Torağay deyirlər. 

Yolçu dedi: 

– Hə-ə! 

Tenardye qarı isə sözünə davam etdi: 

– Bu kəndlilərin də çox axmaq adları var! Bu qız torağaya deyil, yarasaya daha çox oxĢayır. 

Bilirsinizmi, cənab, biz dilənçi deyilik, sədəqə üçün əl uzatmarıq, ancaq baĢqalarına sədəqə 

verməyə də halımız yoxdur. Qazancımız çox az, verəcəyimiz həddindən artıq çoxdur. Patent, 

vergilər, qapı və pəncərə vergisi, əlavə vergilər o qədərdir ki! Özünüz də bilirsiniz, cənab! 

Hökumət bizim lap dərimizi soyur, bizdən yaman pullar qırır! Bir də axı mənim öz qızlarım da 

var! Özgə uĢağını saxlamaq mənim nəyimə gərəkdir! 

 

O zaman yolçu səsində gizli bir həyəcan duyulsa da, mümkün olduqca laqeyd danıĢmağa 

çalıĢaraq soruĢdu: 

– Sizi ondan xilas edən olsaydı, nə deyərdiniz? 

– Kimdən? Kozettadanmı? 

– Bəli. 

Meyxanaçı qarının qırmızı və vəhĢi üzündə iyrənc bir təbəssüm göründü. 

– Ah, cənab, aparın onu, qoy sizin olsun, özünüzlə bərabər aparın, baĢına Ģəkər-qənd tökün, 

yeralması ilə bəsləyin, yedirin, içirin, nə istəyirsiniz edin, cənab, həzrət Məryəm, bütün övliyalar 

sizin köməyiniz olsun! 

– YaxĢı. 

– Doğrumu deyirsiniz? Siz onu aparmaq istəyirsiniz? 

– Bəli, aparacağam. 

– Bu saatmı? 

– Bu saat. UĢağı çağırın gəlsin. 

Tenardye qarı: 

– Kozetta! – deyə çığırdı. 

Yolçu isə sözünə davam edərək: 

– Hələlik isə mən hesab üzrə borcumu verim, – dedi. – Mən nə qədər verməliyəm? 

O baxdıqda heyrətini gizlədə bilməyərək dedi: 

---

– Ġyirmi üç frank! 

Sonra meyxanaçı qadına baxdı və yenə təkrar etdi: 

– Ġyirmi üç frank? 

Bu üç sözü ikinci dəfə deməsindən, nida ilə sual arasındakı fərqi asanlıqla anlamaq olardı. 

Tenardye qarının zərbəyə hazırlaĢmaq üçün kifayət qədər vaxtı vardı, o möhkəm səslə cavab 

verdi: – Bəli, bəli, cənab! Ġyirmi üç frank. 

Yolçu masanın üstünə beĢ dənə beĢ franklıq pul qoydu. 

– Qızı gətirin! – dedi. 

Bu halda Tenardye özü otağın ortasına doğru gələrək: 

– Bu cənab ancaq iyirmi altı su borcludur, – dedi. 

Arvadı heyrətlə: 

– Necə yəni iyirmi altı su? – deyə çığırdı. 

Tenardye soyuq bir səslə cavab verdi: 

– Ġyirmi su otaq üçün, altı su da yemək üçün. Qaldı ki, uĢaq məsələsi, bu barədə cənabla mən 

özüm bir qədər danıĢmalıyam. Bizi tək burax, arvad. 

Tenardye qarı böyük bir istedadın birdən-birə təzahür etməsindən heyran qalan adamın hiss 

etdiyi bir Ģey duydu, böyük bir aktyorun səhnəyə çıxaraq öz rolunu oynamağa baĢladığını hiss 

etdi və heç bir söz demədən çıxıb getdi. 

Ġki kiĢi otaqda yalqız qaldıqdan sonra, Tenardye yolçuya stul təklif etdi. Yolçu oturdu. Tenardye 

ayaq üstə qaldı və üzü qeyri-adi bir xeyirxahlıq və sadəlik ifadəsi aldı. 

– Cənab, – deyə Tenardye sözə baĢladı. – Mənə qulaq asın, mən sözü açıq deməliyəm: mən bu 

uĢağı çox sevirəm. 

Yolçu diqqətlə onun üzünə baxdı: 

– Hansı uĢağı? 

Tenardye davam edərək: 

– Lap gülməlidir! – dedi. – Amma nə edəsən? Adamın ürəyi uĢağa bağlıdır. Bütün bu pullar 

mənim nəyimə gərəkdir? Bu yüz suluq pullarınızı geri götürə bilərsiniz. Mən bu uĢağa pərəstiĢ 

edirəm. 

– Axı hansı uĢağa? – deyə yolçu yenə soruĢdu. 

– Hansı uĢaq olacaq? Bizim balaca Kozettaya. Deyəsən, axı siz onu bizdən ayırıb aparmaq 

istəyirsiniz? Mən də sizə düzünü deyim, siz namuslu adamsınız, bu bir həqiqətdir, lakin bu da 

həqiqətdir ki, mən uĢaqdan ayrılmağa razı ola bilmərəm. Mən buna razılıq verə bilmərəm. Bir 

zaman bu qız məni məzəmmət edə bilər. Mən onu ilk dəfə görəndə, lap körpə idi. Doğrudur, o, 

bizə baha oturmuĢdur; doğrudur, qızın nöqsanları da var, biz varlı deyilik; doğrudur, o, bircə 

dəfə xəstə olduğu zaman mən yalnız dərmana dörd yüz frankdan artıq sərf etmiĢəm! Lakin Allah 

rizası üçün də bir Ģey etmək lazımdır axı! Zavallının nə atası var, nə də anası; onu mən 

böyütmüĢəm, hər halda, çörəyim ona da çatar, özümə də. Bir sözlə, mən bu uĢağa çox 

öyrəĢmiĢəm. Bilirsinizmi, uĢaq elə bir Ģeydir ki, alıĢdıqdan sonra əl çəkə bilmirsən, arvadım bir 

az açıqlansa da, bu qızı sevir. Bilirsinizmi, bu qız bizim üçün lap doğma uĢağımız kimidir. Onun 

səsini evdə eĢitməyə adət etmiĢəm. 

Yolçu Tenardyenin üzünə diqqətlə baxırdı. 

– Məni bağıĢlayın, cənab, – deyə Tenardye davam etdi, – adam öz uĢağını elə-belə, hər yoldan 

ötənə verməz axı. Məgər mən haqlı deyiləm? Əlbəttə, söz yox ki, siz varlı adamsınız, özü də 

abırlı adama oxĢayırsınız. Ola bilsin ki, bu, qıza xoĢbəxtlik gətirər... Lakin mən bilməliyəm. 

BaĢa düĢürsünüzmü? Tutaq ki, mən onu buraxdım və özümü fəda etdim, ancaq mən bilmək 

istərdim ki, o hara gedəcək, mən onu gözdən qoymaq istəməzdim. Mən istəyirəm bilim ki, o 

kimin yanında olacaq, bəlkə, hərdənbir onu görməyə gəldim, o hiss etməlidir ki, atalığı 

yaxındadır, onun keĢiyini çəkir. Bir sözlə, elə Ģeylər var ki, onlar bizim qüvvəmiz xaricindədir. 

Mən heç sizin adınızı da bilmirəm. Siz onu aparacaqsınız, mən də öz-özümə deyəcəyəm: ―Bəs 

bizim Torağay hanı? O hara uçub getdi?‖ Mən heç olmazsa, bir parça kağız, heç olmazsa 

pasportun bir ucunu görməliyəm, elə deyilmi? 

---

Yolçu Tenardyenin vicdanının ta dərinliklərinə qədər nüfuz edən bir nəzərlə müttəsil ona 

baxaraq qəti və ciddi bir səslə cavab verdi: 

– Cənab Tenardye, Parisdən beĢ lyölük bir yola çıxan adam özü ilə pasport götürməz. Mən 

Kozettanı aparacağamsa, heç bir izahat vermədən aparacağam, ancaq bu qədər! Siz nə mənim 

adımı biləcəksiniz, nə də harada yaĢadığımı. Qızın harada olacağını bilməyəcəksiniz, mənim 

məqsədim elə budur ki, o, sizi bir daha ömründə görməsin. Mən onun bu evlə əlaqəsini tamam 

üzürəm, o, artıq yox olur. Buna razısınızmı? hə, ya yox? 

Ġblislər və dahilər müəyyən əlamətlərə görə ali bir varlığı duya bildikləri kimi, Tenardye də 

olduqca qüvvətli bir adama rast gəldiyini anlamıĢdı. O, bunu intuisiya ilə bir an içində, ona 

məxsus olan zirəklik və dərrakə ilə anlamıĢdı. Arabaçılarla Ģərab içərkən, çubuq çəkərkən və 

nəğmə oxuyarkən belə, Tenardye bütün axĢamı bu yad yolçunu gözləri ilə izləyir, piĢik kimi 

pusur, riyaziyyatçı kimi öyrənirdi, O, bu adamı Ģəxsi mənafeyi üçün, həzz almaq üçün, bir sövq-

təbii ilə izləyirdi, eyni zamanda mükafat alacaq bir casus kimi onun hər bir hərəkətini pusurdu. 

Sarı redinqotlu adamın heç bir hərəkəti onun nəzərindən qaçmırdı. Tenardye hələ yolçu Kozetta 

ilə maraqlandığını büruzə verməzdən əvvəl onun belə edəcəyini baĢa düĢmüĢdü. O, qocanın 

daim uĢağa doğru çevrilən dalğın nəzərlərini görmüĢdü. Lakin o, nə üçün bu uĢaqla maraqlana 

bilərdi? Bu adam kim idi? Nə üçün bu qoca cibi dolu olduğu halda, bu qədər yoxsul geyinmiĢdi? 

Tenardye özünə verdiyi bu suallara cavab tapa bilmədiyindən əsəbiləĢirdi. O, bütün gecəni bunu 

düĢünmüĢdü. Yad adam, hər halda, Kozettanın atası ola bilməzdi. Bəlkə, o, Kozettanın 

babasıdır? Elə isə nə üçün özünü birdən-birə tanıtdırmadı? Əgər sənin haqqın qanuni isə, niyə 

gizlədirsən? Görünür, bu adamın Kozettaya heç bir ixtiyarı yox idi. Bəs elə isə, o kimdir? 

Tenardyenin ağlına cürbəcür fikirlər gəlirdi. O, bir çox Ģeylər fərz edir, lakin heç bir Ģey bilmirdi. 

Hər halda, bu adamla söhbətə giriĢdikdən sonra və burada bir sirr olduğuna əmin olduğundan, 

yolçunun tanınmaq istəmədiyini anladığından, Tenardye özünü qüvvətli hiss etdi. Lakin 

yolçunun aydın və möhkəm cavablarını eĢitdikdən sonra, meyxanaçı bu müəmmalı adamın 

müəmmalı olmaqla bərabər, sadə olduğunu anladığı zaman, öz zəifliyini hiss etdi. Tenardye 

qətiyyən belə bir Ģey gözləmirdi. Onun bütün fərziyyələri puça çıxdı. O, bir saniyədə fikrini 

topladı, bütün bunları ölçüb biçdi. Tenardye bir an içində öz vəziyyətini aydınlaĢdırmağı bacaran 

adamlardan idi. Artıq düzünə və cəld hərəkət etmək vaxtı çatdığını qət edərək, o da böyük 

sərkərdələrin qəti dəqiqədə hərəkət etdiyi kimi etdi. Tenardye birdən-birə bütün fikirlərini 

açaraq: 

– Cənab – dedi, – mənə min beĢ yüz frank lazımdır. 

Yolçu yan çibindən qara dəridən köhnə bir pul kisəsi çıxartdı, açdı, içindən üç bank bileti 

çıxartdı, masanın üstünə qoydu. Sonra yoğun baĢ barmağını bu biletlərin üstünə qoyaraq dedi: 

– Kozettanı gətirin! 

Bəs bu zaman Kozetta nə edirdi? 

Kozetta oyuncaq baĢmağını qoyduğu yerə yüyürdü. BaĢmağın içindən bir qızıl pul tapdı. Bu pul 

napoleondor deyildi. Restavrasiya dövrünün pullarından idi, iyirmi franklıq, təptəzə bir pul idi, 

üç tərəfində dəfnə çələnginin yerinə bir prus quyruğu çəkilmiĢdi. Kozetta mat və heyran qaldı. 

Artıq taleyi onu sərməst etməyə baĢlayırdı. O, qızıl pul nə olduğunu bilmirdi, ömründə bir dəfə 

də olsun qızıl pul görməmiĢdi. O, pulu götürdü, oğurlayıbmıĢ kimi cəld önlüyünün cibində 

gizlətdi. Bununla belə, Kozetta bu qızıl pulun onunku olduğunu duyurdu, o, bu hədiyyəni 

verənin də kim olduğunu anlayır, lakin qəlbində həm sevinc, həm də qorxu hiss edirdi. Kozetta 

məmnun idi. Hətta heyran qalmıĢdı. Bu qədər zəngin, bu qədər gözəl olan bu hədiyyələri o, 

sanki, yuxuda görürdü, bu, həqiqət ola bilməzdi. Kukla da, qızıl pul da onda qorxu oyadırdı. O, 

bu dəbdəbə qarĢısında Ģüursuz olaraq titrəyirdi. O, yalnız yad adamdan qorxmurdu. Əksinə, onu 

düĢünməyə baĢladıqda, dərhal sakit olurdu. O, hələ dünənki axĢamdan bəri, bütün sarsıntılardan 

yuxudan sonra öz balaca uĢaq zəkası ilə, bu qədər qoca, zavallı və kədərli görünən, həqiqətdə isə 

bu qədər varlı və mərhəmətli olan bu adam haqqında düĢünürdü. MeĢədə bu qocaya rast gəldiyi 

dəqiqədən bəri onun üçün hər bir Ģey, sanki, dəyiĢmiĢdi. Ən balaca bir quĢcuğazdan da az səadət 

görmüĢ olan Kozetta ana qanadı altında yaĢamaq nə olduğunu bilmirdi. BeĢ yaĢından, yəni 

özünü xatırladığı zamandan bəri, bu zavallı körpə həmiĢə qorxudan və soyuqdan titrəmiĢdi. O, 

---

həmiĢə fəlakətin dondurucu küləyi qarĢısında çıl-çılpaq dayanmıĢdı, indi isə ona elə gəlirdi ki, 

bədəni isti bir Ģeylə örtülmüĢdü. Əvvəllər qəlbində soyuqdan baĢqa bir Ģey hiss etmədiyi halda 

indi bütün bədəninə hərarət yayılırdı. O, artıq Tenardyedən belə əvvəlki kimi qorxmurdu. O, 

artıq tək deyildi, yanında kimsə dayanmıĢdı. 

Kozetta cəld hər günkü səhər məĢğələsinə baĢladı. Bir gün əvvəl içindən on beĢ suluq pul düĢən 

cibindəki lüidor onun baĢını qarıĢdırırdı. Qızıla toxunmağa cəsarət etməsə də, hər dəfə beĢ 

dəqiqə dayanıb ona tamaĢa edirdi, hətta dilini belə çıxardırdı. Kozetta pilləkəni süpürərkən 

birdən dayanır, bir yerdə donub qalır, tərpənir, süpürgəni, yer üzündə hər bir Ģeyi belə unudub, 

cibinin içində parlayan bu ulduza tamaĢa edirdi. 

Tenardye qarı belə bir dəqiqədə onun baĢının üstünü almıĢdı. 

Ərinin əmri ilə o, qızın dalınca getdi. Ağlagəlməz bir hadisə idi! Tenardye qarı ona yumruq belə 

vurmadı, bir söyüĢ belə söymədi! 

O, mülayim bir səslə: 

– Kozetta, – dedi, – tez buraya gəl. 

Bir dəqiqə sonra Kozetta artıq aĢağı mərtəbədəki salonda idi. Yolçu gətirdiyi boğçanı açdı. 

Boğçanın içində yundan uĢaq paltarı, döĢlük, tuman, ləçək, yun corab, bir cüt çəkmə – bir sözlə 

yeddi yaĢlı bir qız uĢağı üçün nə lazımsa, hər Ģey vardı. ġeylərin hamısı qara idi. 

Yolçu: 

– Bala, – dedi, – bunları götür, get tez geyin. 

Səhər yenicə açılırdı. Oyanaraq qapılarını açan adamlar Paris küçəsi ilə yoxsul paltarlı bir 

qocanın əlində çəhrayı bir kukla olan qara geyimli balaca bir qızın qolundan tutaraq getdiyini 

gördülər. Onlar Livriyə doğru gedirdilər. 

Bu, bizim yad Yolçu ilə Kozetta idi. 

Bu adamı kimsə tanımırdı, Kozettanı da kimsə tanımadı, çünki o, cındır paltarını atıb baĢqa bir 

paltar geyinmiĢdi. 

Kozetta bu yerlərdən gedirdi. Kiminlə? Haraya? O, heç bir Ģey bilmirdi. O, yalnız Tenardye 

meyxanasını qoyub getdiyini anlayırdı. Ayrılarkən kimsə onunla ―vidalaĢmadı‖, o da kimsə ilə 

salamatlaĢmadı. Bu evdə o, hamıya nifrət edirdi və hamı da ona nifrət edirdi. 

Müsibətdən baĢqa qəlbi bu vaxta qədər heç bir Ģey duymayan zavallı, yazıq uĢaq! 

Kozetta aramla, iri gözlərini açıb, göylərə baxa-baxa gedirdi. Qızıl pulunu o yeni döĢlüyünün 

cibinə qoymuĢdu. Arabir əyilib pula baxır, sonra isə qocaya nəzər salırdı. Ona elə gəlirdi ki, 

guya, yanınca yol gedən Allah-taala özüdür. 

ONUNCU FƏSĠL. 

Artıq tamah baĢ yarar. 

 

Tenardye qarı adəti üzrə ərinin iĢinə qarıĢmırdı. O, böyük hadisələr olacağını gözləyirdi. Yolçu 

ilə Kozetta getdikdən sonra Tenardye təqribən on beĢ dəqiqə gözləyib, arvadını çağırdı və min 

beĢ yüz frankı ona göstərdi. 

– Elə bucığaz? – deyə qadın təəccüb etdi. 

Bütün ailə həyatları boyu birinci dəfə idi ki, Tenardye qarı öz hökmdarının hərəkətini tənqid 

etməyə cəsarət edirdi. 

Zərbə hədəfə dəymiĢdi. Tenardye: 

– Əlbəttə, sən haqlısan, – dedi. – Mən lap axmağammıĢ! ġlyapamı buraya ver, görüm! 

Bank biletlərini qatlayıb cibinə soxdu, cəld otaqdan çıxdı, lakin əvvəlcə yanılıb sağa doğru getdi. 

QonĢulardan yolçu ilə uĢağın haraya doğru getdiyini öyrəndi, gedənlərin izinə düĢdü. Torağayla 

yolçunun Livriyə doğru getdiklərini görmüĢdülər. O, sürətlə yola doğru addımladı. 

Öz-özünə düĢünərək sürətlə yeriyirdi. ―Bu adam, yəqin ki, sarı pencək geyinmiĢ bir 

milyonçudur, mən isə lap sarsağam. O, əvvəlcə iyirmi su, sonra beĢ frank, sonra isə əlli frank, 

lap sonra da min beĢ yüz frank verdi, özü də lap asanlıqla verdi. O, mənə on beĢ min frank da 

verə bilərdi. Lakin mən ona çatacağam. Bundan baĢqa, qız üçün əvvəlcədən hazırlanmıĢ olan 

paltar boğçası çox qəribə bir Ģey idi, burada mütləq bir sirr var. Lakin kəĢf edilən bir sirri 

asanlıqla əldən buraxmazlar. Varlıların sirləri qızılla dolu süngər kimi bir Ģeydir, yalnız bu 

---

süngəri sıxmağı bacarmaq lazımdır. Bu kimi fikirlər Tenardyenin baĢında dolaĢırdı. ―Mən lap 

axmağammıĢ‖ deyə o təkrar edirdi. 

Monfermeyldən çıxıb, Livriyə doğru gedən yolun döndüyü yerə çatdıqda, bu yolun platodan 

keçdiyini ta uzaqlardan görmək olur. Tenardye bu yerə çatdıqdan sonra, qoca ilə qızı görə 

biləcəyini zənn edirdi. O, göz iĢlədikcə uzaqlara baxdı, lakin heç kəsi görə bilmədi. O, yenə 

yolçulardan soraq eləməyə baĢladı. Vaxt isə keçirdi. Rast gəldiyi adamlar onun soruĢduğu uĢaqla 

qocanın Qani tərəfdən meĢəyə doğru yönəldiklərini söylədilər. Tenardye cəld bu tərəfə getdi. 

Doğrudur, Tenardyeni qabaqlamıĢdılar, lakin uĢaq axı yavaĢ yeriyir, Tenardye isə sürətlə gedirdi. 

Həm də Tenardye bu yerlərə yaxĢı bələd idi. 

Birdən Tenardye dayandı və ən mühüm bir Ģeyi unutmuĢ və geriyə dönməyə hazır bir adam kimi 

əlini alnına vurdu. Mızıldanaraq: 

– Çərək özümlə tüfəng götürəydim, – dedi. 

Tenardye bəzən aramızda görünən və tale onları yalnız bir tərəfdən göstərdiyi üçün anlaĢılmamıĢ 

qalan iki cür təbiətli adamlardan idi. Bir çox insanların taleyi belədir: onlar özlərini yalnız yarıya 

qədər göstərə bilirlər. Tenardye sakit və müvazinətli bir həyat sürəndə, hər halda, namuslu 

―olmasa‖ da, necə deyərlər, namuslu adı qazanacaq bir alverçi, yararlı bir vətəndaĢ olmaq üçün 

hər Ģeyə malik idi. Eyni zamanda baĢqa Ģəraitdə, onun gizli instinktlərini oyadan bəzi sarsıntılar 

baĢ verdikdə, Tenardye ən alçaq bir adama çevrilirdi. Bu, həm dükançı, həm də bir əjdaha idi. 

Kim bilir, bəlkə, iblisin özü belə Tenardyenin yaĢadığı xarabanın bir küncündə çömbəlib 

oturaraq, insan alçaqlığının bu mükəmməl nümunəsi qarĢısında dərin fikirlərə dalırdı. 

Bir anlıq tərəddüddən sonra Tenardye bu qərara gəldi ki, qayıtmaq olmaz, yoxsa onlar gözdən itə 

bilərlər! 

Tenardye kəklik sürüsünün izinə düĢmüĢ bir tülkü kimi, səhv etmədən, sürətli və inamlı 

addımlarla yoluna davam etdi. 

Doğrudan da, gölləri keçdikdən sonra, Belvüyə gedən meĢə yolunun sağ tərəfində olan böyük bir 

talanı çəpinə keçib, qədim ġol abbatlığının su kəmərinin üstündəki təpəni əhatə edən ot basmıĢ 

xiyabana çatdıqda, Tenardye kolların üzərində bir Ģlyapa gördü. Bu, Tenardyenin xəyalında bir 

çox fərziyyələrə səbəb olan həmin Ģlyapa idi. Bu, yad adamın Ģlyapası idi. Kollar hündür deyildi, 

Tenardye yolçu ilə Kozettanın yorğunluq almaq üçün kolların altında oturduqlarını anladı. Qızın 

boyu balaca olduğundan görünmürdü, lakin kuklanın baĢı görünürdü. 

Tenardye yanılmamıĢdı. Yolçu Kozettanın bir az dincini alması üçün oturmuĢdu. Meyxanaçı 

kolluğun o tərəfinə keçib, birdən axtardıqları ilə üz-üzə gəldi. 

O tövĢüyərək: 

– BağıĢlayın, cənab, – dedi, – budur sizin min beĢ yüz frankınız, geri götürə bilərsiniz! 

Bu sözlərlə Tenardye bank biletlərini yolçuya uzatdı. Yolçu onun üzünə baxdı. 

– Bu nə deməkdir? 

Tenardye ehtiramla cavab verərək: 

– Cənab, – dedi, – bu o deməkdir ki, mən Kozettanı geri götürürəm. 

Kozetta titrəyərək qocaya sığındı. 

Qoca diqqətlə Tenardyeyə baxaraq hər bir hecanı ayıra-ayıra: 

– Siz Kozettanı geri götürürsünüz! 

– Bəli, cənab, mən onu geriyə aparacağam. Bu saat mən nə üçün belə etdiyimi sizə anladaram. 

Mən fikrimi dəyiĢdim. Doğrusu, uĢağı sizə verməyə mənim haqqım yoxdur. Bilirsiniz ki, mən 

namuslu bir adamam. Bu uĢaq mənim deyil, onun öz anası var. Anası onu mənə etibar etmiĢdir, 

mən də onu ancaq anasına qaytara bilərəm. Siz mənə cavab verə bilərsiniz ki: ―Axı onun anası 

ölmüĢdür!‖ Tutaq ki belədir. Elə isə mən uĢağı anası tərəfindən qızın verilməsi üçün kağız 

gətirən adama verə bilərəm. Aydındır, deyilmi? 

Yolçu cavab vermədən əlini cibinə salıb araĢdırdı və Tenardye yenə içi bank biletləri ilə dolu pul 

kisəsini gördü. 

Meyxanaçı sevincdən titrədi. 

―Çox gözəl! – deyə o düĢündü. – Möhkəm dayan, Tenardye! O mənə rüĢvət vermək istəyir!‖ 

---

Yolçu pul kisəsini açmazdan əvvəl, ətrafına baxdı. Tamamilə boĢ və kimsəsiz bir yer idi. Nə 

meĢədə, nə dərədə heç kəs görünmürdü. Yolçu pul kisəsini açdı və içindən Tenardyenin 

gözlədiyi kimi bank biletləri deyil, adi bir kağız parçası çıxartdı, kağızı açıb meyxanaçıya 

verərək: 

– Siz haqlısınız, – dedi – oxuya bilərsiniz. 

Tenardye kağızı alıb oxudu: 

 

―Monreyl-sür-Mer, 

25 mart 1823-cü il. 

 

Cənab Tenardye! 

Kozettanı bu kağızı gətirənə verərsiniz. Bütün xırda xərcləriniz ödəniləcəkdir. 

Hörmətlərimi qəbul edin 

 

Fantina‖. 

 

Yolçu dedi: 

– Bu imza sizə tanıĢdır. 

Bu, doğrudan da, Fantinanın imzası idi. Tenardye onu dərhal tanıdı. 

Deyəcək bir Ģey qalmırdı. Tenardye çox bərk, həm də ikiqat acıqlanmıĢdı: o, həm almaq 

niyyətində olduğu puldan əl çəkməli idi, həm də məğlub edilmiĢdi. 

Yolçu dedi: 

– Bu məktubu bir bəraətnamə kimi saxlaya bilərsiniz. 

Tenardye tam qayda ilə geriyə çəkilməyə məcbur oldu. DiĢləri arasından mızıldanaraq: 

– Ġmzanı pis oxĢatmamıĢlar, – dedi. – YaxĢı, eybi yoxdur. 

Sonra son ümidsiz bir təĢəbbüs daha etdi. 

– Qoy siz deyən olsun, cənab. Tutaq ki, elə siz, doğrudan da, həmin adamsınız. O halda siz 

―bütün xırda xərcləri‖ ödəməlisiniz. Borc isə çox böyükdür. 

Yolçu ayağa durdu və qolunun tozunu çırtığı ilə silərək: 

– Cənab Tenardye, – dedi. – Yanvar ayında qızın anası elə hesab edirdi ki, sizə yüz iyirmi frank 

borcludur, lakin fevralda siz ona beĢ yüz franklıq bir hesab göndərmiĢdiniz; fevralın axırında siz 

üç yüz frank, martın əvvəlində isə yenə üç yüz frank almısınız, o zamandan doqquz ay 

keçmiĢdir; Ģərtə görə siz hər ay on beĢ frank almalısınız, bu isə cəmisi yüz otuz beĢ frank edir. 

Siz yüz frank artıq almısınız. Demək, otuz beĢ frank borcu qalır. Mən isə indicə sizə min beĢ yüz 

frank vermiĢəm. 

Tenardye tələnin polad diĢləri arasına düĢən bir canavarın çəkdiyini çəkirdi. 

―Bu nə Ģeytan adammıĢ!‖ deyə, o düĢündü. 

Tələyə düĢmüĢ canavar nə edərsə, Tenardye də onu etdi: dartılıb qurtulmaq istədi. Bir dəfə bu 

həyasızlıq onu xilas etməmiĢdimi... 

Bütün nəzakətlərini bir tərəfə ataraq, bu dəfə qəti bir səslə: 

– A-dı-nı – bil-mə-di-yim – cə-nab, – dedi. – Ya mən Kozettanı aparacağam, ya da siz mənə min 

ekü verəcəksiniz. 

Yolçu sakitcə Kozettaya dedi: 

– Gedək, Kozetta! 

O, sol əlini Kozettaya verdi, sağ əlini isə uzadıb yerdəki ağacını götürdü. 

Tenardye dəyənəyin yoğunluğunu və yerin kimsəsizliyini öz-özünə qeyd etdi. 

Yolçu qızla bərabər meĢəyə girdi, meyxanaçı isə çaĢqın halda hərəkətsiz qaldı. 

Yolçu ilə qız uzaqlaĢdıqca Tenardye yolçunun bir az əyilmiĢ, geniĢ çiyinlərinə və iricə 

yumruqlarına baxırdı. 

Sonra özünə, zəif arıq əllərinə nəzər saldı. ―Görünür, mən, doğrudan da, lap axmağammıĢ, – 

deyə düĢündü. – Adam da ova tüfəngsiz çıxar?!‖ 

Bununla belə o yenə təslim olmaq istəmədi. 

---

– Mən onun haraya getdiyini bilməliyəm, – deyə mızıldandı və onları uzaqdan təqib etdi. Əlində 

yalnız iki Ģey qalırdı: biri – ‖Fantina‖ imzası ilə bir parça kağızdan ibarət olan bir istehza, o biri 

isə – min beĢ yüz frankdan ibarət bir təsəlli. 

Yolçu Kozettanı Livriyə və Bondiyə doğru aparırdı. O, baĢı aĢağı, dalğın və kədərli halda yavaĢ-

yavaĢ gedirdi. QıĢ ağacların yarpaqlarını tökmüĢdü, buna görə Tenardye onlardan xeyli uzaq bir 

məsafədə yerisə də, gözdən itirə bilməzdi. Ara-sıra yolçu geriyə baxır və dalınca adam gəlib-

gəlmədiyini yoxlayırdı. Birdən o, Tenardyeni gördü. Dərhal Kozetta ilə birlikdə qalın ağaclığa 

girdi, burada asanlıqla gizlənmək olardı. 

Tenardye: 

– Vay səni Ģeytan! – deyə səsləndi və sürətlə yeriməyə baĢladı. 

MeĢənin sıxlığı Tenardyeni onlara yaxınlaĢmağa məcbur etdi. Yolçu qalın ağaclığa girdikdən 

sonra, dönüb geriyə baxdı. Tenardye kol-kos arasında gizlənmək istədisə də, qocanın 

gözlərindən qaça bilmədi. Qoca ona təĢviĢli bir nəzər saldı və yoluna davam etdi. Meyxanaçı 

yenə onları təqib etməyə baĢladı. Bu sürətlə iki yüz-üç yüz addım yeridilər. Birdən yolçu yenə 

dönüb baxdı və yenə Tenardye onun gözlərinə sataĢdı. Bu dəfə yolçunun Tenardyeyə saldığı 

nəzər o qədər qorxunc idi ki, meyxanaçı artıq onları təqib etməyin ―mənasız‖ olduğunu anladı. 

Tenardye geriyə döndü, evinə qayıtdı. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

9430-cu nömrə yenə meydana çıxır və Kozetta 

bu nömrəni lotereyada udur. 

 

Jan Valjan ölməmiĢdi. 

Dənizə düĢəndə, daha doğrusu özünü dənizə atanda, ayağında kandal yox idi. Suyun altı ilə üzə-

üzə, lövbər salmıĢ gəmiyə çatdı, ona bağlanmıĢ qayığa çıxdı. Burada gizlənərək, axĢama qədər 

gözlədi. Gecə yenə üzməyə baĢlayaraq, Bren burnunun yaxınlığındakı sahilə çatdı. Kifayət qədər 

pulu olduğundan, burada özü üçün paltar aldı. Balaqye ətrafında o zamanlar bir meyxana vardı, 

qaçqın katorqalılar burada öz paltarlarını dəyiĢərdilər, meyxanaçı da bundan yaxĢı pul qazanardı. 

Sonra Jan Valjan, qanunun sayıqlığını aldatmağa və cəmiyyətin onlar üçün təyin etdiyi və acı 

talelərindən qurtulmağa çalıĢan bütün bu zavallı qaçqınlar kimi, dolaĢıq və qorxulu yollardan 

getməyə baĢladı. Birinci dəfə Bosse yaxınlığında Pradoda gecələdi. Sonra yuxarı Alp dağlarında 

Brianson yaxınlığındakı Qran-Vilara doğru getdi. O, daim qorxu içində, gözübağlı qaçırdı, bu 

qaçmaq yeraltı yolları heç kimə məlum olmayan bir köstəbək qaçmağına bənzəyirdi. Sonralar 

onun izləri Sivrie vilayətindən En qəsəbəsində, Pireney dağlarında Qranj-de-Dumek deyilən bir 

yerdə yerləĢən Akonda, ġapel-Qonaq kantonunda ġavayl adlı bir kəndin yaxınlığında və Brünidə 

Perige ətrafında tapılmıĢdı. Nəhayət, Jan Valjan gəlib Parisə çatdı. Bir az əvvəl biz onu 

Monfermeyldə gördük. 

Parisə gəldikdə birinci fikri yeddi-səkkiz yaĢlı qız üçün yas paltarı almaq və mənzil tapmaq idi. 

Bunu etdikdən sonra o, Monfermeylə yola düĢdü. 

Ehtimal ki, oxucunun yadındadır: Jan Valjan son qaçıĢından əvvəl Monfermeylə, yaxud onun 

ətraflarına gizli bir səyahət etmiĢdi ki, bu barədə də polis idarəsinin bir qədər məlumatı vardı. 

Lakin indi hamı onu ölmüĢ hesab etdiyindən, onun ətrafındakı qaranlıq bir qat daha artmıĢdı. 

Parisdə əlinə bir qəzet keçdi. Bu qəzet də onun öldüyünü təsdiq edirdi. Artıq o sakitləĢmiĢdi, 

qəlbi yumĢalmıĢdı, sanki, doğrudan da, ölmüĢdü. 

Jan Valjan Kozettanı Tenardyenin pəncəsindən qurtardığı günün axĢamı, hava qaralan zaman, 

Monso qarovulxanası tərəfdən uĢaqla birlikdə Parisə daxil oldu. Burada bir kabrioletə minərək 

Rəsədxana meydanına qədər getdi. Orada kabrioletdən düĢüb, sürücünün haqqını verdikdən 

sonra Kozettanın əlindən tutdu və hər ikisi gecənin qaranlığında, Ursin və Qlasyer tərəflərindəki 

kimsəsiz küçələrlə Xəstəxana bulvarına tərəf getməyə baĢladı. 

Kozetta bütün günü həyəcan və təəssürat içərisində keçirmiĢdi. Yolda xəlvət bir meyxanadan bir 

qədər çörək və pendir alaraq bir hasar altında oturub yedilər. Tez-tez bir ekipajdan düĢüb, o 

---

birinə minirdilər, yolun bir hissəsini isə piyada getmiĢdilər. Kozetta Ģikayət etməsə də, çox 

yorğun idi. Jan Valjan qızın yorulduğunu görüb onu dalına aldı. Kozetta Katerinanı əlindən 

buraxmayaraq baĢını Jan Valjanın çiyninə qoydu və yuxuya getdi. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Sahibkar Qorbo. 

 

Bundan qırx il əvvəl, tənha bir yolçu Parisin lap kənarında olan Salpetrier tərəfdə gəzinərək, 

bulvar boyunca italyan qarovulxanasına qədər qalxmıĢ olsaydı, burada Parisin demək olar ki, 

yox olduğunu görərdi. Demək olmaz ki, buralar tam mənada izsiz idi – burada yolçulara rast 

gəlmək olardı, buraya kənd də demək olmaz, çünki hər halda, kiçik Ģəhər evlərinə və dar 

küçələrə təsadüf edilirdi. Lakin bu yerləri Ģəhər də hesab etmək olmaz – küçələrdə böyük 

yollarda olduğu kimi dərin təkər izləri görünür, ot bitirdi; bu, böyük kənd də deyildi, çünki evlər 

kənd evlərinə nisbətən çox hündür idi. Elə isə həm məskun, həm də izsiz, həm boĢ, həm də adam 

yaĢayan bu yerlərə nə ad qoymaq olardı? Bu, böyük bir Ģəhərin bulvarı, Parisin bir küçəsi idi, 

gecələr meĢələrdən qorxunc, gündüzlər isə qəbiristanlıqdan daha ələmli bir yer idi. 

Bu, At meydanının köhnə bir məhəlləsi idi. Əgər yolçu At meydanının dörd xaraba divarından o 

yana keçməyə cəsarət edib kiçik Bankir küçəsinə çatsaydı, sağ tərəfində uca bir divarla 

hasarlanmıĢ balaca bir çətənə zəmisi, sonra nəhəng qunduzların yuvalarına bənzəyən bir çox 

palıd qabığı ovuntusu təpələri ilə örtülü bir düz, daha sonra isə hasarla dövrəyə alınmıĢ və içərisi 

taxta-Ģalban, taxta kəpəyi, talaĢa və kötük yığınları ilə dolu bir yer görərdi, bu yığınların üstündə 

bir it hürür və qarovul çəkirdi. Bundan sonra yolçu uçmuĢ və alçaq, uzun bir divar daha görərdi 

ki, bu divarın yaz günlərində baĢdan-baĢa çiçəklə örtülən mamır basmıĢ, qara, kirli balaca bir 

qapısı da vardı. Daha sonra məhəllənin ən tənha bir yerində murdar, uçuq bir bina vardı ki, 

divarları üzərində baĢ hərflərlə bu sözlər yazılmıĢdı: ―Elan asmaq qadağandır‖ Həmin bu yerdə 

cəsarətli yolçu çox az tanınan Vin-Sen-Marsel küçəsinin axırına çatmıĢ olardı. Orada, zavodun 

yaxınlığında bağları əhatə edən iki çəpərin arasında o zamanlar ilk görünüĢdə balaca daxmaya 

bənzəyən köhnə bir ev vardı. Həqiqətdə isə bu ev kilsə böyüklüyündə idi. Evin küçəyə baxan 

tərəfi ensiz olduğu üçün, kənardan baxana bu ev balaca görünürdü. Demək olar ki, bütün ev 

yerin altında gizlənmiĢdi. Yalnız qapısı ilə bir pəncərəsi görünürdü. Bu koma ikimərtəbəli idi. 

Komaya diqqətlə baxan adam, hər Ģeydən əvvəl, qəribə bir Ģey görərdi: evin qapısı yalnız balaca 

bir anbar qapısı ola bilərdi, halbuki qapı yumĢaq daĢdan deyil, bərk daĢdan açılmıĢ olsaydı, bir 

kaĢanəni bəzəyə bilərdi. 

Bu qapı yonulmamıĢ kötüyə oxĢayan köndələn dirəklərlə birləĢdirilmiĢ bir neçə köhnə və qurd 

yemiĢ taxtadan ibarət idi. Qapı hündür pilləli, kirli, tozlu, dik bir pilləkənə açılırdı; suvağı 

tökülən pillələrin eni də qapı enində idi. Küçədən bu pilləkənin nərdivan kimi iki divarın arasına 

girdiyi və qaranlıqda yox olduğu görünürdü. Kobud qapı oyuğunun üst tərəfi ensiz bir taxta ilə 

qapanmıĢdı ki, bunun da ortasında olan üçbucaqlı bir deĢik, həm pəncərə, həm də qapı bağlı 

olduğu zaman bir baca yerini görürdü. Qapının iç tərəfində mürəkkəbə batırılmıĢ iri bir fırça ilə 

―52‖ rəqəmi yazılmıĢdı, bayırda isə yenə həmin fırça ilə qapının üstündə ―50‖ rəqəmi yazılmıĢdı. 

Bu sizi çaĢdırır. Harada olduğunuzu necə bilmək olar? Qapalı qapı buranın 50 nömrəli ev 

olduğunu göstərir, qapı açıq olduğu zaman isə 52 nömrəli ev olduğu anlaĢılır. Bu üçbucaqlı 

pəncərədən pərdə əvəzinə kirli cındırlar asılmıĢdı. 

Pəncərə geniĢ və hündür idi, Ģəbəkəli taxtaları və iri ĢüĢələri vardı. Ancaq bu ĢüĢələr bir çox 

yerdən sınmıĢdı, sınıq yerlərə isə məharətlə kağızdan yamaq qoyulduğundan, həm üstü 

örtülmüĢdü, həm də dərhal gözə çarpırdı. Pəncərənin taxtaları isə yarıqopmuĢ və laxlamıĢ 

olduğundan daxmada yaĢayanlar üçün bir müdafiə olmaqdan artıq, yolçular üçün təhlükə təĢkil 

edirdi. Pəncərələrin düĢmüĢ köndələn pərvazları yerinə boy uzunu taxtalar mıxlanmıĢdı. Bu 

surətlə pəncərə pərvazları pəncərə qanadlarına çevrilmiĢdi. 

---

Ġyrənc görünən bu qapı yamaqlı olsa da, ləyaqətli görünən bu pəncərə eyni evin fonunda 

təsadüfən bir-birinə rast gələn iki dilənçini xatırladırdı: bunlar bir-birinə rast gəlib yan-yana 

gedirdilər, lakin cındırları bir olsa da, zahirən bir-birinə bənzəmirdilər; birisi peĢəkar bir dilənçi 

olduğu halda, o birisi yoxsullaĢmıĢ bir zadəgana bənzəyirdi. 

Pilləkən yaĢayıĢ evinə çevrilmiĢ və anbara bənzəyən binanın geniĢ və əsas hissəsinə çıxırdı. Bu 

binanın daxilində uzun bir koridor vardı ki, bunun da sol və sağ tərəflərində müxtəlif böyüklükdə 

qəfəsələr yerləĢmiĢdi. Ehtiyac böyük olduqda yaĢayıĢ üçün istifadə edilən bu qəfəsələr, 

daxmadan daha çox balaca anbara bənzəyirdi. Pəncərələri qonĢuluqdakı boĢ sahəyə açılırdı. 

Bütün bu qaranlıq, cansıxıcı, tutqun və həzin binaya damın, yaxud binaların deĢikləri arasından 

ya günəĢin solğun iĢığı düĢər, ya da buz kimi soyuq Ģimal küləyi girərdi. Bu kimi evlərin 

xüsusiyyətlərindən birisi də iri hörümçəklərin olmasıdır. 

Bulvar tərəfinə açılan qapının sonunda, adam boyu hündürlüyündə, divarın içində qapalı bir baca 

vardı, dördbucaqlı bir deĢikdən ibarət olan bu baca küçədən keçən uĢaqların atdıqları daĢlarla 

dolu idi. 

Binanın bir hissəsi bir az bundan əvvəl uçub dağılmıĢdı. Ġndiyə kimi salamat qalan hissəsinə 

baxdıqda isə bu binanın vaxtilə necə bir Ģey olduğunu təsəvvür etmək olar. Bu bina, ən uzağı yüz 

il bundan əvvəl tikilmiĢdir. Yüz il kilsə üçün cavanlıq, yaĢayıĢ evi üçün isə qocalıq deməkdir. 

Ġnsanların ömrü puç və müvəqqəti olduğu kimi, evlər də müvəqqətidir, Allahın evi isə – Allahın 

əbədiyyəti deməkdir. 

Poçtalyonlar bu komaya 50-52 nömrəli ev deyirdilər, lakin bütün məhəllədə bu bina ―Qorbonun 

evi‖ adı ilə məĢhur idi. 

Bu adın haradan doğulduğunu aydınlaĢdırmalıyıq. 

Xüsusi zövqləri üçün lətifə kolleksiyaları toplayan və sancağa sancılmıĢ cücülər kimi ən xırda 

hadisələri belə hafizələrində saxlayan xırda macəra həvəskarları keçən əsrdə, təxminən, 1770-ci 

ildə, ġatledə iki prokuror olduğunu yaxĢı bilirdi. Prokurorlardan birinin adı Korbo, o birinin adı 

isə Renar1 idi. Lafonten bu adların ikisini də qabaqcadan duymuĢdu, Bu hadisə olduqca maraqlı 

olduğundan, məhkəmə kargüzarları bunu lağlağı üçün bəhanə etmiĢdilər. Ədalət sarayının bütün 

qalereyalarında çox biçimsiz olsa belə, Ģeir Ģəklində dərhal yayılan bir parodiya yazılmıĢdı: 

 

Bir qarğa ağzında dustaq orderi. 

Ġri qovluqların üstünə düĢdü. 

Ac-susuz dolaĢan günlərdən bəri. 

Tülkünün meĢədə burnu giciĢdi. 

Ağzı sulanaraq çıxdı meĢədən. 

Gəlib dedi: ―Qarğa, xoĢ gəlmisən sən!‖ 

 

və i.a. 

 

Hörmətli qanunçular bu bayağı zarafatdan pərt olub, dallarınca gələn qəhqəhə səslərindən 

özlərini təhqir edilmiĢ bilərək, öz familiyalarını dəyiĢmək məqsədilə krala müraciət edirlər. 

Onların ərz-halı XV Lüdovikə təqdim edildiyi zaman sağda papa nunsisi, solda isə – kardinal 

LaroĢ-Emon dindar bir tövrlə diz çökərək, əlahəzrətin hüzurunda öz yatağından qalxmaqda olan 

madam Dübarrinin yalın ayaqlarına tufli geyindirirdilər. Bu iki yepiskopa baxaraq qəhqəhə 

çəkən kral, indi də fərəhlə prokurorların halına gülməyə baĢlamıĢ və mərhəmət əta edərək, həmin 

bu məhkəmə siçovullarına öz adlarını bir balaca dəyiĢməyə icazə vermiĢdi. Məsələn, cənab 

Korboya kralın adından icazə verilmiĢdi ki, familiyasının baĢ hərfinə bir balaca quyruq əlavə 

edərək, artıq Qorbo adlansın; cənab Renarın isə bəxti gətirməmiĢdi: ona ancaq R hərfinə P 

hərfini əlavə etmək üçün icazə verilmiĢdi; bu surətlə Renar artıq Prenar1 adlanmağa baĢladı, bu 

surətlə yeni familiya da ona əvvəlkindən az yaraĢmırdı. 

Demək, yerli rəvayətə görə, Xəstəxana bulvarındakı 50-52 nömrəli evin sahibi elə həmin bu 

Qorbo idi. Bu böyük pəncərəni icad edən də bu Qorbo olmuĢdur. 

Elə bu səbəbə görə də bu koma Qorbonun evi adlanırdı. 

---

50-52 nömrəli evin qabağında, bulvardakı baĢqa ağaclarla bərabər bir də yekə bir qarağac 

yüksəlirdi. Bu qarağacın budaqlarının çoxu qurumuĢdu. Elə bu ağacdan Qobelen qapısının 

küçəsi baĢlayırdı, bu küçə o zamanlar hələ daĢla döĢənməmiĢdi. Küçə boyu sısqa ağaclar 

əkilmiĢdi, bu ağaclar ilin fəsillərindən asılı olaraq gah yaĢıl, gah da qonur rəng alırdı. Parisi əhatə 

edən hasara çatar-çatmaz bu ağaclar birdən-birə yox olurdu. QonĢuluqdakı fabrikin borularından 

qalaq-qalaq yüksələn tüstü bütün məhəlləyə göydaĢ iyi saçırdı. 

ġəhər qapıları yaxınlıqda idi. Parisi əhatə edən hasar 1823-cü ildə hələ vardı. 

Bu Ģəhər qapısı özü insanda ələmli xəyallar oyadırdı. Bisetrə gedən yol buradan keçirdi. 

Ġmperiya və Restavrasiya dövründə ölümə məhkum edilənlər edam günü Parisə həmin bu 

qapıdan daxil olardılar. 1829-cu ildə baĢ vermiĢ və ―Fonteneblo qapısındakı cinayət‖ adlanan 

gizli bir hadisə həmin bu yerdə olmuĢdu. Qanun bu cinayətin müqəssirlərini tapa bilmədi. Bu, 

aydınlaĢdırılmamıĢ qalan qaranlıq bir məsələ, kəĢf edilməmiĢ olan dəhĢətli müəmmadır. Bir neçə 

addım da qabağa getsəniz, faciəli Krulbarb küçəsinə çatacaqsınız, burada Ulbax, melodramda 

oynayan bir artist kimi göylər guruldarkən, xəncərlə ivrili bir çoban qızı öldürmüĢdü. Bir neçə 

addım daha atsanız, Sen-Jak qapılarındakı təpələri kəsik murdar qarağaclarla, insanpərvərlərin 

eĢafotu gizlətməkmeyilindən doğan bu Ģeyə, rəzil və Ģərəfsiz Qrev meydanına, ölüm cəzasının 

mənzərəsindən dəhĢətə gələn, lakin nə mərd-mərdanə onu ləğv edə bilən, nə də öz nüfuzu ilə 

müdafiə edə bilən dükançıların və meĢĢanların əməlinə çatmıĢ olacaqsınız. 

Otuz yeddi il bundan əvvəl, daim dəhĢət saçmaq üçün yaranmıĢ Sen-Jak meydanı nəzərə 

alınmasa, bütün bu qorxunc bulvarın ən dəhĢətli yeri, ola bilsin ki, bizim zəmanəmizdə belə heç 

də gözəl olmayan bu yer idi ki, 50-52 nömrəli koma da burada yerləĢirdi. 

Yalnız iyirmi beĢ il keçəndən sonra burada Ģəhərlilər ev tikməyə baĢladılar. Bura çox 

ürəkdarıxdıran yer idi. Burada sizi qəmli fikirlər alır, siz uca günbəzi buradan yaxĢıca görünən 

Salpetrierlə hasarı yaxında olan Bisetr arasında olduğunu hiss edirdiniz; yəni siz özünüzü divanə 

bir qadınla divanə kiĢi arasında hiss edirdiniz. Gözlərinizin əhatə etdiyi bütün məsafədə yalnız 

sallaqxanalar, dairə hasarı və qıĢlalara, monastırlara bənzəyən tək-tük fabrik fasadları görünürdü. 

Hər yanda baraklar, tikinti zir-zibili, matəm örtüyü kimi qara köhnə divarlar, kəfən kimi ağ yeni 

divarlar, hər yanda sıra ilə əkilmiĢ ağaclar, düz xətlə uzanan tikintilər, bəzəksiz fasadların uzun 

və soyuq xətləri, düzbucaqların qəm-qüssə gətirən yeknəsəqliyi. Nə yerdə bir qırıĢıqlıq, kələ-

kötürlük, nə tikintilərdə bir bəzək. BaĢdan-baĢa soyuq, yeknəsəq, iyrənc bir mənzərə. Heç bir Ģey 

simmetriya kimi insan qəlbini əzmir. Çünki simmetriya – ürək darıxdırmaq deməkdir, ürək 

darıxdırmaq isə qəm və hüznün mahiyyətidir. Məyusluq hər zaman əsnər. Ġnsanların əzab və 

iztirab çəkdiyi, cəhənnəmdən də dəhĢətli bir yer varsa, o da ancaq insanların ürəyi darıxdığı bir 

cəhənnəmdir. Doğrudan da, belə bir cəhənnəm olsaydı, Xəstəxana bulvarının bu hissəsi həmin 

cəhənnəmə gedən bir xiyaban ola bilərdi. 

Bununla belə, gecə yaxınlaĢdıqca, günəĢ sönən dəqiqələrdə, xüsusilə qıĢ günlərində, qıĢın buz 

kimi soyuq nəfəsi qarağacların son qonur yarpaqlarını qoparan, qaranlıqda göz-gözü görməyən 

və göydə ulduzlar sönən zaman, yaxud küləyin Ģiddətindən buludlarda ay üçün pəncərə 

açıldıqda, bulvar birdən-birə dəhĢətli olur. Onun qara xətləri qaranlığa doğru gedərək, nəhayətsiz 

sonsuzluğun bir parçası kimi yox olub gedir. 

Yolçu dar ağacı ilə əlaqədar olan saysız-hesabsız xatirələri, bu yerə aid əfsanələri yadına salır. 

Bir çox cinayətlərin baĢ verdiyi bu məhəllənin tənhalığında qorxunc bir Ģey gizlənir. Adama elə 

gəlir ki, qaranlıqda hər yerdə tələlər qurulmuĢdur, dumanlı kölgələr Ģübhə oyadır, ağaclar 

arasındakı uzun dördbucaqlı çuxurlar isə qəbirə bənzəyir. Gündüz bu Ģeylər çirkin görünür, 

axĢam ələmli bir təsir bağıĢlayır, gecə isə məĢum bir dəhĢət saçırdı. 

Yay günlərində axĢamlar, qarağacların altındakı köhnə, sökük oturacaqlarda qoca qarılar 

oturardı. Onlar sırtıqlıqla sədəqə dilərdilər. 

Lakin qədimlikdən artıq köhnəlik təsiri bağıĢlayan bu məhəllə, hələ o zaman dəyiĢməyə doğru 

meyil edirdi. Onu görmək istəyənlər tələsməli idilər. Hər gün ümumi mənzərədən bir Ģey yox 

olurdu. Hal-hazırda son iyirmi il ərzində olduğu kimi bu köhnə məhəllə ilə yanaĢı yerləĢmiĢ olan 

Orlean dəmir yolunun vağzalı məhəllənin tez dəyiĢməsinə səbəb olur. Paytaxtın ucqarlarında 

dəmiryol stansiyası yaranar-yaranmaz, dərhal qəsəbə məhv olur, Ģəhər doğulur. Sanki, insan 

---

hərəkətlərinin bu böyük mərkəzləri ətrafında bu qüvvətli maĢınların gurultusundan, bu əjdaha 

kimi kömürü həzm edib alov püskürən mədəniyyət atlarının nəfəsindən yeni cücərtilərlə dolu 

olan bu torpaq sarsılır, titrəyir, insanın qədim mənzillərini udmaq və yenilərini doğurmaq üçün 

ağzını geniĢ-geniĢ açır. Köhnə evlər uçulur, yeni evlər ucalır. 

Orlean dəmir yolu stansiyası Salpetrier mülkünə hücuma keçdiyi gündən bəri, Sen-Viktor 

xəndəkləri və Nəbatat bağı ilə həmhüdud olan qədim və dar küçələr sarsıldı, günün müəyyən 

vaxtlarında üç-dörd dəfə axın sürəti ilə keçən dilicanlar, fiakrlar və omnibuslar evləri sağa və 

sola doğru çəkilməyə məcbur etdilər. Ġlk baxıĢda həqiqətdən uzaq görünən bəzi hadisələr var, 

bununla belə onlar tamamilə həqiqətə uyğundur: iri Ģəhərlərdə günəĢ üzü cənuba doğru çevrilmiĢ 

evlər əmələ gəlməsinə səbəb olduğu kimi, Ģübhə yoxdur ki, küçələrdən sel kimi keçən ekipajlar 

da küçələrin geniĢlənməsinə səbəb olur. Yeni həyatın əlamətləri göz qabağındadır. Bu qədim 

əyalət məhəlləsində, ən tənha bucaqlarda belə, döĢəmə yollar çəkilir, hələ yolçuların keçmədiyi 

yerlərdə belə hər tərəfdə səkilər uzanmağa baĢlayır. Bir dəfə, 1845-ci ilin unudulmaz iyul 

səhərində burada birdən-birə qara asfalt qazanları tüstülədi; demək olar ki, o gün mədəniyyət 

Lursin küçəsinə çatdı və Paris Sen-Marso qəsəbəsinə qədəm qoydu. 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

BayquĢ və bülbül yuvası. 

 

Jan Valjan həmin bu Qorbonun koması qabağında dayandı. O, vəhĢi quĢlar kimi özünə yuva 

tikmək üçün bu kimsəsiz yeri seçmiĢdi. 

Əlini jiletinin cibinə salıb oradan açar kimi bir Ģey çıxartdı, qapını açıb içəri girdi, sonra qapını 

möhkəm bağladı və Kozetta qucağında, pilləkənlə yuxarı qalxdı. 

Pilləkənin baĢında cibindən baĢqa bir açar çıxartdı, ikinci qapını açdı. Ġçəri girib dərhal qapını 

bağladığı otaq geniĢ bir çardağa bənzəyirdi. Avadanlığı yerə salınmıĢ bir döĢəkdən, masadan və 

bir neçə stuldan ibarət idi. Küncdə bir soba vardı. Soba qalanmıĢdı, içində közərmiĢ od 

görünürdü. Bulvarda yanan fənər bu miskin mənzili sönük iĢıqla iĢıqlandırırdı. Otağın dal 

tərəfində balaca bir dəhliz vardı, buraya qatlama dəmir bir çarpayı qoyulmuĢdu. Jan Valjan qızı 

çarpayının üstünə elə ehmalca qoydu ki, qız oyanmadı. 

Kibrit çəkib Ģamı yandırdı, – bunlar əvvəlcədən hazırlanıb masanın üstünə qoyulmuĢdu. Sonra 

əvvəlki kimi heyran bir nəzərlə Kozettaya baxmağa baĢladı. BaxıĢında az qala divanəlik 

dərəcəsinə çatan bir mərhəmət və riqqət görünürdü. Bu qızcığaz yalnız böyük bir qüvvə, yaxud 

böyük bir zəiflik əlamətlərindən olan sakit bir etimadla yatmıĢdı. Kiminlə harada olduğunu belə 

bilmədən rahat-rahat yatırdı. 

Jan Valjan əyilib bu uĢağın əlini öpdü. 

Doqquz ay bundan əvvəl o, bu qızın anasının əlini öpmüĢdü. Anası da qızı kimi yatmıĢdı, lakin 

əbədi olaraq yatmıĢdı. 

Qəlbi yenə o vaxtkı kimi acı, ağır, həzin bir hiss və pərəstiĢlə dolu idi. 

O, Kozettanın çarpayısı qarĢısında diz çökdü. 

Gün çıxmıĢdı, Kozetta isə hələ yatırdı. Dekabr günəĢinin solğun ziyası çardağın pəncərəsindən 

girərək tavan üzərində uzun kölgələr və iĢıqlar cızırdı. Birdən-birə, bulvar Ģosesi ilə keçən ağır 

daĢla yüklənmiĢ bir araba göy guruldayırmıĢ kimi bir gurultu salaraq bütün komanı baĢdan-baĢa 

sarsıtdı və titrəməyə məcbur etdi. 

Kozetta bu gurultudan birdən-birə oyanaraq çığırdı: 

– Bəli, xanım, bəli! Bu saat, bu saat gəlirəm! 

Gözlərinin qapaqları hələ yuxudan açılmamıĢ bir halda çarpayıdan sıçrayaraq əllərini otağın 

küncünə doğru uzatdı. 

– Aman Allah! – deyə bağırdı. – Bəs mənim süpürgəm hanı? Gözlərini geniĢ açdıqda Kozetta 

qarĢısında Jan Valjanın gülər üzünü gördü. 

Qız: 

– Ah, lap yadımdan çıxmıĢdı, – dedi. – Sabahınız xeyir olsun, cənab. 

---

UĢaqlar öz təbiətləri etibarilə sevinc və səadəti təcəssüm etdiklərindən sevinc və səadətə tez və 

səmimiyyətlə alıĢırlar. 

Kozetta yatağının ayaq tərəfində Katerinanı görərək dərhal qucağına aldı. O, kuklası ilə oynaya-

oynaya Jan Valjana min cür sual verirdi. O haradadır? Paris çoxmu böyükdür? Madam Tenardye 

ondan çoxmu uzaqdadır? Dalımca gələ bilməz ki? Birdən Kozetta çığırdı: 

– Ah, bura nə gözəldir! 

Bu, iyrənc bir daxma idi, lakin Kozetta burada özünü azad hiss edirdi. Nəhayət, yenə soruĢdu: 

– Otağı süpürümmü? 

Jan Valjan cavab verdi: 

– Oyna. 

Bütün gün belə keçdi. Heç bir Ģey anlamağa çalıĢmayaraq Kozetta öz kuklası ilə bu adamın 

yanında özünü son dərəcə xoĢbəxt hiss edirdi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Ġki bədbəxtlik birləĢəndə... səadət əmələ gəlir. 

 

Ertəsi gün səhər tezdən Jan Valjan yenə də Kozettanın yatağı yanında durmuĢdu. O, hərəkətsiz 

dayanıb Kozettaya baxaraq onun oyanmasını gözləyirdi. 

Qəlbinə yeni qəribə duyğular girirdi. 

Jan Valjan heç bir zaman heç bir kəsi sevməmiĢdi. Ġyirmi beĢ il idi ki, o tamamilə yalqız idi. O 

heç bir zaman ata, məĢuq, ər, dost olmamıĢdı. Katorqada acıqlı, qaĢqabaqlı, bakir, nadan və vəhĢi 

bir adam idi. Bu köhnə katorqalının qəlbinə hələ heç bir Ģey toxunmamıĢdı. Bacısı və bacısının 

uĢaqları dumanlı və uzaq bir xatirə kimi yadına gəlirdi, lakin sonralar onlar da xatirəsindən 

tamamilə silindi. Jan Valjan onları tapmaq üçün çox əlləĢdisə də, tapa bilmədi, unutdu, getdi. 

Ġnsan təbiətinin xasiyyəti belədir. Gəncliyində baĢqa hisslər, meyillər olmuĢsa, onlar da artıq yox 

olmuĢdu. 

O, Kozettanı gördüyü, balaca qızı götürüb özü ilə apardığı, azad etdiyi zaman bütün qəlbinin 

sarsıldığını hiss etdi. Qəlbinin bütün ehtirasları və mehribanlıq hissləri birdən-birə oyanaraq bu 

uĢağa doğru meyil etdi. Jan Valjan Kozettanın yatdığı çarpayıya yaxınlaĢarkən sevincindən 

titrəyirdi. O, doğum ağrılarını hiss edən və bunun nə olduğunu anlamayan gənc bir anaya 

bənzəyirdi. Bu ona görədir ki, sevməyə baĢlayan bir qəlbin böyük, əsrarəngiz hərəkətində 

dumanlı və Ģirin bir Ģey var. 

Zavallı qoca, bakir qəlb! 

Lakin Jan Valjanın əlli beĢ yaĢı olduğu halda, Kozettanın səkkiz yaĢı vardı, odur ki, həyatında 

duya bilməyəcəyi bütün məhəbbət uĢağa doğru yönələrək anlaĢılmaz bir nurla parladı. 

Bu onun həyatında parlayan ikinci bir nurani xəyal idi. Yepiskop həyatının üfüqlərində 

mərhəmət Ģəfəqlərini saçdı, Kozetta isə məhəbbət Ģəfəqini alovlandırdı. 

Ġlk günlər böyük bir səadət içində keçdi. 

Kozettaya gəlincə, o da özü belə hiss etmədən, dəyiĢmiĢdi. Zavallı körpə! Anası onu qoyub 

getdiyi vaxt Kozetta o qədər balaca idi ki, yadına belə gəlmirdi. Üzüm tənəyinin zoğları kimi hər 

Ģeyə yapıĢaraq sarmaĢmağa çalıĢan bütün uĢaqlar kimi, Kozetta da sevmək istəyirdi. Lakin bu 

ona mümkün olmurdu. Hamı onu rədd etdi: Tenardyelər də, onların uĢaqları da, baĢqa uĢaqlar 

da, hamı rədd etdi. Kozetta bir itə məhəbbət bağlamıĢdı, o da öldü. Bundan sonra heç kəs və heç 

bir Ģey onunla maraqlanmadı. Bunu söyləmək belə insanda dəhĢət oyadır, lakin bir dəfə biz bunu 

qeyd etdik: səkkiz yaĢında ikən Kozettanın soyuq bir qəlbi vardı. Günah özündə deyildi, o, 

sevmək qabiliyyətini itirməmiĢdi, lakin, əfsus, o, sevmək imkanından məhrum edilmiĢdi. Odur 

ki, elə ilk gündən o bütün fikirləri, hissləri, qəlbi ilə bu qocaya bağlandı. Kozetta indiyə kimi hiss 

etmədiyi bir Ģey hiss edir, qəlbi sevinclə döyünürdü. 

Bu mərhəmətli adam ona artıq nə qoca, nə də yoxsul görünürdü. Bu daxmanı gözəl saydığı kimi, 

Jan Valjan da ona gözəl görünürdü. 

---

ġəfəqin, uĢaqlığın, gəncliyin, sevincin təsiri belədir. Məkan və həyatın dəyiĢməsinin burada 

böyük əhəmiyyəti vardır. Yer üzündə ən gözəl bir Ģey varsa, o da çardaqda duyulan səadətin al 

Ģəfəqləridir. Bizim hər birimizin keçmiĢində belə iĢıqlı bir guĢə var. 

Təbiət Jan Valjanla Kozettanın arasında böyük bir hasar çəkmiĢdi: bunları bir-birindən yarım əsr 

ayırırdı. Lakin həyat bu hasarı yıxdı. Tale yaĢları müxtəlif, lakin dərdləri bir olan və yaĢamaq 

əsaslarından məhrum edilən bu iki insanı birdən-birə görüĢdürmüĢ və ayrılmaz bağlarla 

birləĢdirmiĢdi. Həqiqətən, bu iki həyat bir-birini tamamlayırdı. Kozetta təbii hisslə bir ata, Jan 

Valjan isə bir övlad axtarırdı. Bir-birinə rast gəlmələri – bir-birini tapmaları demək idi. Qoca ilə 

balaca qızın əlləri bir-birinə toxunduğu zaman, bu sirli dəqiqədə, sanki, onlar bir-birinə sarıldılar. 

Bu iki qəlb görüĢdükdə, sanki, bir-birinə nə qədər lazım olduqlarını hiss edərək, bir-birilə əbədi 

olaraq qovuĢdular. 

Sözləri ümumi və hamının baĢa düĢdüyü mənada iĢlədərsək, bunlar haqqında belə demək olardı: 

bütün aləmdən məzar divarı ilə ayrılmıĢ olan Jan Valjanla Kozetta, sanki, iki Ģeyi təcəssüm 

edirdilər: Jan Valjan – dul qalanların, Kozetta isə yetim qalanların təcəssümü idi. Və Jan Valjan, 

sanki, göylərin əmri ilə Kozettanın atası oldu. 

Bu surətdə, ġel meĢəsinin qaranlığında Jan Valjanın Kozettanın əlini-əlinə alması əsrarəngiz bir 

duyğu oyatmıĢdı. Bu duyğu xəyaldan yox, bir həqiqətdən doğmuĢdu. Jan Valjanın bu uĢağın 

taleyinə qarıĢması Allahın əmri idi. 

Demək, Jan Valjan özü üçün yaxĢı bir sığınacaq tapmıĢdı. Burada onun üçün, deyəsən, heç bir 

qorxu yox idi. 

Kozetta ilə Jan Valjanın yaĢadığı otağın pəncərəsi bulvara açılırdı. Bütün evdə bu, yeganə 

pəncərə idi, odur ki, evin həm yan, həm də qabaq tərəfində yaĢayan qonĢuların nəzərlərinə 

sataĢmaq qorxusu yox idi. 

50-52 nömrəli evin aĢağı mərtəbəsi köhnə bir anbardan və bostançıların məhsullarını qoymaq 

üçün istifadə etdikləri bir damdan ibarət idi. Bu mərtəbənin üst mərtəbə ilə heç bir əlaqəsi yox 

idi, ondan nə pilləkəni, nə bacası olmayan taxta tavanla ayrılmıĢdı, bu mərtəbə bütün komanın 

mərtəbələrini ayıran, sanki, qapalı arakəsmə idi. Dediyimiz kimi, ikinci mərtəbə bir çox balaca 

otaqlardan və bir neçə çardaqdan ibarət idi: bunların yalnız birində Jan Valjanın təsərrüfatını 

idarə etməyə razılıq vermiĢ bir qarı yaĢayırdı. Qalan otaqlar isə bomboĢ idi. 

Qarı ―evin baĢ kirayəniĢini‖ adlanırdı, ancaq əslində evin qapıçısı idi. Milad axĢamı otağı Jan 

Valjana kirayəyə verən də elə bu qadın idi. Jan Valjan özünü Ġspaniya qiymətli kağızları 

sayəsində iflas etmiĢ bir rantye kimi tanıtdıraraq, nəvəsi ilə birlikdə burada yaĢamaq istədiyini 

söyləmiĢdi. Altı ayın kirayə pulunu qabaqcadan verərək, bildiyimiz kimi qarıdan otağı və dəhlizi 

döĢəməyi xahiĢ etmiĢdi. Qarı da axĢamdan peçi qalamıĢ və onların gəliĢi üçün hər Ģeyi 

hazırlamıĢdı. 

Bu surətlə həftələr keçir, qoca ilə uĢaq bu miskin komada xoĢbəxt bir həyat sürürdülər. 

Kozetta səhərdən axĢama kimi gülüb oynayır, danıĢır, mahnı oxuyurdu. UĢaqların da quĢlar 

kimi, səhər nəğmələri var. 

Bəzən Jan Valjan Kozettanın soyuqdan çatlamıĢ və qızarmıĢ kiçik əlini əlləri arasına alar və 

öpərdi. Yazıq qızcığaz, yalnız döyülməyə adət etdiyindən, bunun nə demək olduğunu anlamaz və 

utana-utana çəkilərdi. 

Bəzən də Kozetta ciddi bir tövr alaraq öz qara paltarına baxmağa baĢlardı. Kozetta artıq cındır 

paltar geyinmirdi, o, yas əlaməti olan qara paltar geyinirdi. O, səfalətdən uzaqlaĢaraq həyata 

qədəm basırdı. 

Jan Valjan ona savad öyrətməyə baĢladı. Çox vaxt uĢağın sözləri höccələməsini dinlərkən o, 

katorqada pis niyyətlə savad öyrəndiyini xatırlardı. Ġndi niyyəti dəyiĢmiĢdi, o, uĢağa savad 

öyrədirdi. Qoca katorqalı bunu düĢündükcə, dalğın bir mələk təbəssümü ilə gülümsərdi. 

Jan Valjan bunu taleyin əmri, insana hökm edən bir varlığın iradəsi olduğunu hiss edir və 

xəyalata dalardı. YaxĢı niyyətlərin də, pis niyyətlərin də uçurum kimi yerləri var. 

Kozettaya savad öyrətmək və ona istədiyi qədər oynamaq üçün imkan yaratmaq – Jan Valjan 

həyatının bütün mənasını, demək olar ki, bunda görürdü. Bəzən də Kozettaya anasından danıĢar 

və dua oxutdurardı. 

---

Kozetta ona ―ata‖ deyərdi, onun baĢqa adı olduğunu bilməzdi. 

Jan Valjan saatlarca Kozettanın kuklasını geyindirib soyundurmasına baxar və onun civiltisini 

dinlərdi. Həyat indi onun üçün də maraqsız deyildi, insanlar ona mərhəmətli və ədalətli 

görünürdü, artıq bu uĢaq onu sevdikdən sonra, o heç kəsi fikrində məzəmmət etmirdi, 

təqsirləndirmirdi; o, tamam qocalıncaya qədər yaĢamaq istəyirdi. Gələcək ona, sanki, Kozettanın 

saçdığı parlaq bir nurla iĢıqlaĢmıĢ kimi görünürdü. Ən yaxĢı adamlar belə xudbin fikirlərdən 

çəkinə bilməzlər. O, bəzən qızın gözəl olmayacağını düĢünərək sevinərdi. 

Bu bizim Ģəxsi rəyimiz olsa da, lakin mətləbi sonuna qədər söyləyəcək olursaq, zənnimizcə, Jan 

Valjan Kozettanı sevdiyi zaman qəlbində yaxĢılığa olan meyili qüvvətləndirmək üçün məhəbbətə 

ehtiyacı vardı. O, bir az bundan əvvəl, artıq baĢqa bir Ģəkildə insanların kin və ədavətini və 

cəmiyyətin puç və boĢ olduğunu görmüĢdü. Lakin onun gördükləri həyatı faciəli bir Ģəkildə 

daraldır, onun yalnız bir tərəfini büruzə verirdi ki, o da Fantinanın varlığında təcəssüm edən 

qadın taleyi və Javerin simasında təcəssüm edən ictimai rəy idi. Bu dəfə Jan Valjan katorqaya 

yaxĢı iĢ gördüyü üçün göndərilmiĢdi, onun qəlbi yenə acılarla dolmuĢdu, onu yenə nifrət və 

yorğunluq bürümüĢdü. Yepiskopun xatirəsi belə bəzən, sanki, sönməyə baĢlayır, lakin yenidən 

zəfər çalaraq parlayırdı, nəhayət, bu müqəddəs xatirə də söndü. Kim bilir, bəlkə də, Jan Valjan 

artıq ümidsizlik qapılarını döyürdü, bəlkə, o tamamilə süqut etmək ərəfəsində idi? Lakin o, sevdi 

və yenə qüvvət qazandı. Əfsus! Həqiqətdə o heç də Kozettadan möhkəm deyildi. Jan Valjan 

Kozettaya himayə göstərdisə, o da Jan Valjana qüvvət verdi. Kozetta onun sayəsində həyat 

yolunda irəliləyə bilərdi, Kozettanın sayəsində isə o, yaxĢılıq yolu ilə irəliləməyə imkan tapdı. O, 

uĢaq üçün bir kömək idisə, uĢaq da onun üçün bir istinadgah idi. Sənin tərəzinin müvazinət sirri 

nə qədər dərin və müqəddəsdir, ey Fələk! 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

BaĢ kirayəniĢinin müĢahidələri. 

 

Jan Valjan ehtiyat üçün gündüzlər heç küçəyə çıxmazdı. Hər axĢam qaranlıq çökərkən, bəzən 

yalqız, çox vaxt isə Kozetta ilə birlikdə ən tənha bulvarların kənar xiyabanlarında bir-iki saat 

gəzər, hava qaraldıqdan sonra isə bir kilsəyə girərdi. Xüsusilə evinə yaxın olan Sen-Medar 

kilsəsinə getməyi sevərdi. Kozettanı özü ilə bərabər aparmadığı zamanlar, onu qarıya tapĢırardı, 

lakin Kozetta üçün mehriban qoca ilə gəzmək böyük bir səadət idi. Bir saat onunla gəzməyi 

Kozetta Katerinası ilə Ģirin-Ģirin söhbət etməkdən belə xoĢ bilərdi. Qoca onunla gəzərkən, daim 

əlindən tutar və nəvaziĢlə danıĢardı. 

Kozetta olduqca Ģən təbiətli bir qız idi. 

Qarı təsərrüfatı idarə edir, xörək biĢirir, bazara gedirdi. 

Onlar sadə bir həyat sürürdülər, ən lazımlı Ģeylərə ehtiyacları olmasa da, sürdükləri həyat yoxsul 

adamların həyatına bənzəyirdi. Jan Valjan otağın içində heç bir Ģey dəyiĢdirmədi, hər Ģeyi elə 

birinci gün olduğu kimi saxladı, yalnız Kozettanın balaca daxmasının ĢüĢəli qapısını dəyiĢdirib, 

yerinə taxta bir qapı qoydurdu. 

O yenə eyni sarı redinqotunu və eyni qara Ģalvarını geyir və eyni köhnə Ģlyapasını qoyurdu. 

Küçədə rast gələnlər onu yoxsul zənn edirdilər. Bəzən rəhmdil qarılar onu dilənçi bilib, bir su 

belə verərdilər. Jan Valjan pulu alar və hörmətlə təĢəkkür edərdi. Bəzən də sədəqə istəyən bir 

bədbəxtə rast gəldikdə, yaxında kimsə olub-olmadığını bilmək üçün ətrafına boylanar və 

xəlvətcə yoxsula yanaĢıb, ovcuna bir mis, çox zaman isə bir gümüĢ pul qoyar və sonra tez 

çəkilərdi. Bu iĢin öz mənfi cəhəti vardı. Məhəllədə onun bu hərəkətini görməyə baĢladılar və ona 

―sədəqə verən dilənçi‖ adını verdilər. 

BaĢ kirayəniĢin olan qarı hiyləgər, paxıllıqdan hər Ģeylə maraqlanan bir məxluq idi. Jan Valjanın 

özü belə duymadan onun hər bir hərəkətini diqqətlə izləyirdi. Bir az kar olduğundan boĢboğazlıq 

edərdi. KeçmiĢ gözəlliyindən yalnız iki diĢi qalmıĢdı: biri üstdə, biri altda. O həmiĢə bu iki diĢini 

Ģaqqıldadardı. Qarı Kozettadan bəzi Ģeylər soruĢmağa baĢladı. Lakin o, özü də heç bir Ģey 

bilmədiyindən, qarıya heç bir Ģey deyə bilməmiĢ və ancaq özünün Monfermeyldən gəldiyini 

---

bildirmiĢdi. Bir dəfə bu sayıq gözətçi Jan Valjanın komanın boĢ otaqlarından birinə girdiyini 

gördü və bu hər Ģeylə maraqlanan dedi-qoduçu qarıya Ģübhəli göründü. O, qoca piĢik kimi 

səssiz-səmirsiz, gizlənə-gizlənə onun dalınca yeridi və xəlvətcə qapının deĢiyindən pusmağa 

baĢladı. Jan Valjan ehtimal ki, ehtiyat edərək arxasını qapıya tərəf çevirmiĢdi. Qarı Jan Valjanın 

əli ilə cibini eĢələdiyini və oradan bir iynə, qayçı və sap çıxartdığını gördü. Sonra Jan Valjan 

redinqotunun ətəyinin astarını sökərək, oradan sarımtıl bir kağız çıxartdı və açdı. Qoca qarı bu 

sarı kağızın min franklıq bir bank bileti olduğunu anlayaraq dəhĢətə gəldi. O, ömründə ancaq iki, 

ya üç dəfə min franklıq bilet görmüĢdü. Qarı bərk qorxmuĢ halda oradan çəkildi. 

Bir dəqiqə sonra Jan Valjan qarının yanına gəlib, min franklıq bileti xırdalamağını xahiĢ etdi və 

bu pulu dünən aldığını, həm də onun yarım illik rentası olduğunu söylədi. ―Dünən haradan aldı? 

– deyə qoca qarı öz-özünə fikirləĢdi. Dünən axĢam o, ancaq saat altıda evdən bayıra çıxmıĢdı, 

xəzinənin kassası isə bu zamanlar bağlı olur‖. Qarı cürbəcür fərziyyələr quraraq, pulu 

xırdalamağa getdi. Bu min franklıq bilet əhvalatı yeni təfsilatla zənginləĢərək və min frankdan 

bir neçə min franka çevrilərək, Vin-Sen-Marsel məhəlləsinin arvadlarının ağzına düĢdü, bir çox 

dedi-qodulara və təĢviĢə səbəb oldu. 

Bu əhvalatdan bir neçə gün sonra Jan Valjan əynində təkcə jilet koridorda odun miĢarlayırdı. 

Qoca qarı otaqda ev iĢləri ilə məĢğul idi, Kozetta isə odunun miĢarlanmasına tamaĢa edirdi. 

Otaqda tək qalan qarı, redinqotun mıxdan asılmıĢ olduğunu görüb diqqətlə onu yoxlamağa 

baĢladı. Astarı yenidən tikilmiĢdi. Qarı redinqotun hər yerini diqqətlə araĢdırdı. Ona elə gəldi ki, 

redinqotun ətəklərində və qol diblərində qalın kağız bağlıları tikilmiĢdi. ġübhə yox ki, bunlar da 

min franklıq biletlərdən idi. 

Bundan baĢqa, qarı redinqotun ciblərində bir çox baĢqa Ģeylər gördü. Orada daha əvvəl görmüĢ 

olduğu iynə, qayçı və sapdan baĢqa, dolu bir pul kisəsi, böyük bir bıçaq və – bu çox Ģübhəli idi – 

müxtəlif rəngli bir neçə parik vardı. Bu redinqotun hər cibi hər bir ehtimala qarĢı gözlənilməyən 

hallarda lazım ola bilən Ģeylərlə dolu idi. 

Beləliklə komanın kirayəniĢinləri qıĢın axırlarına qədər yaĢadılar. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

BeĢ franklıq pul yerə düĢəndə cingildəyir. 

 

Sen-Medar kilsəsinin yaxınlığında, üstü örtülmüĢ camaatlıq bir su quyusunun kənarında hər gün 

bir dilənçi otururdu. Jan Valjan ona məmnuniyyətlə sədəqə verirdi. Onun bir neçə su vermədən 

bu dilənçinin yanından keçdiyi hallar çox az olardı. Bəzən onunla söhbətə belə giriĢərdi. 

Dilənçiyə paxıllıq edənlər onun polis adamlarından olduğunu iddia edirdilər. O, yetmiĢ beĢ yaĢlı 

qoca idi, daim dodaqaltı dua oxuyardı. 

Bir axĢam Jan Valjan təkcə Kozettasız, onun yanından keçərkən dilənçinin həmiĢəki yerində, 

yenicə yandırılmıĢ olan küçə fənərinin altında oturduğunu gördü. Beli çox bükülmüĢ olan bu 

qoca dilənçi sanki, həmiĢəki kimi dua oxuyurdu. Jan Valjan yaxınlaĢıb ona sədəqə uzatdı. 

Dilənçi birdən baĢını qaldıraraq düz Jan Valjanın üzünə baxdı, sonra yenə cəld baĢını aĢağı saldı. 

Bu hərəkət bir ildırım sürəti ilə keçsə də, Jan Valjan titrədi. Ona elə gəldi ki, küçə fənərinin iĢığı 

altında qoca dilənçinin miskin və abid üzünü deyil, yaxĢı tanıdığı bir adamın qorxunc üzünü 

gördü. Jan Valjan özünü qaranlıqda pələnglə üz-üzə gəlmiĢ kimi zənn etdi. DəhĢətindən donub 

qalaraq geri sıçradı. O, nə nəfəs almağa, nə danıĢmağa, nə dayanmağa, nə də qaçmağa cəsarət 

etmir, əski ilə sarınmıĢ baĢını əyərək oturmuĢ olan dilənçiyə baxırdı. Dilənçi isə, sanki, Jan 

Valjanın qabağında dayandığını görmürdü. Bu xariqüladə bir dəqiqədə, Jan Valjan bir sövq-təbii 

ilə, bəlkə də, gizli bir özünümühafizə duyğusu ilə səsini çıxarmadı. Dilənçinin görünüĢü eyni idi; 

eyni boy, eyni cındırlar, eyni sima. Jan Valjan öz-özünə düĢünərək: ―Eh! Mən lap dəli olmuĢam, 

– dedi. – Məni qara basır! Belə Ģey ola bilməz!‖ O, böyük bir həyəcan içində evə qayıtdı. 

GörmüĢ olduğu üzün Javerin üzü olduğunu özünə belə etiraf etməkdən qorxurdu. 

Gecə bu hadisəni fikirləĢərkən dilənçi ilə nə üçün danıĢmadığına təəssüf etdi, danıĢmıĢ olsaydı, 

dilənçi bir daha baĢını qaldırmağa məcbur olardı. 

---

O birisi gün axĢam qaranlığında, Jan Valjan yenə oraya getdi. Dilənçi həmiĢəki yerində 

oturmuĢdu. Jan Valjan ona bir su uzadaraq qəti bir səslə dedi: ―XoĢ gördük, baba‖. Dilənçi baĢını 

qaldırdı və zarıyan bir səslə: ―Sağ ol, mərhəmətli ağa‖ dedi. Bu adam, Ģübhəsiz, qoca və dua 

oxuyan dilənçinin özü idi. 

Jan Valjan büsbütün sakit oldu. Hətta öz-özünə gülərək ―Burada Javer nə gəzirdi? – deyə 

düĢündü. Yoxsa gözlərim xarab olmağa baĢlayır?‖ O artıq bu barədə düĢünmürdü. 

Bir neçə gün sonra, axĢam saat səkkizə yaxın Jan Valjan öz otağında oturub Kozettaya dərsini 

hündürdən oxutdurmaqda ikən, birdən evin bayır qapısının açılıb, yenə bağlandığını eĢitdi. Bu 

ona qəribə göründü. Evdə özündən baĢqa yalnız qoca qarı olurdu ki, o da Ģam yandırmamaq 

üçün həmiĢə axĢamdan yatardı. Jan Valjan sükut etmək üçün Kozettaya iĢarə etdi. O, kiminsə 

pilləkənlə yuxarı qalxdığını eĢidirdi. Əlbəttə, bu, qarının özü də ola bilərdi, bəlkə, xəstələnmiĢ və 

dərman üçün aptekə gedibmiĢ. Jan Valjan qulaq verib dinlədi. Addımlar kiĢi addımları kimi ağır 

və gurultulu idi. Lakin qarı da kobud ayaqqabı geyirdi, bir də qarıların ayaq səsləri də kiĢilərin 

ayaq səsinə bənzər. Bununla belə Jan Valjan Ģamı söndürdü. 

Kozettaya: ―Get, yavaĢca yerində uzan!‖ – deyə pıçıldayıb, onu yatmağa göndərdi, Kozettanın 

alnından öpdüyü zaman, ayaq səsləri kəsildi. Jan Valjan oturduğu stulun üstündə arxası qapıya 

doğru qaranlıqda, nəfəs belə almadan, hərəkətsiz oturmaqda davam edirdi. Bir xeyli müddət 

sonra, heç bir səs eĢitməyərək səssizcə vəziyyətini dəyiĢdi və geriyə dönüb otağının qapısına 

baxdıqda, qapının açar dəliyindən iĢıq gəldiyini gördü. Bu iĢıq qaranlıq olan qapıda və divarda 

məĢum bir ulduza bənzəyirdi. ġübhə yox ki, qapının arxasında bir adam dayanmıĢdı və əlində 

Ģam, qulaq asırdı. 

Bir neçə dəqiqə daha keçdi, iĢıq yox oldu. Lakin Jan Valjan azca belə ayaq səsi eĢitmədi, qapının 

arxasında dayanıb qulaq asan adam, yəqin ki, ayaqqabılarını çıxarmıĢdı. 

Jan Valjan, paltarını soyunmadan yatağına atıldı və bütün gecəni gözlərini yummadı. 

Səhərə yaxın, yorğunluqdan mürgüləməyə baĢladığı zaman, birdən koridorun sonundakı boĢ 

otaqlardan birinin qapısının açıldığını eĢidərək oyandı. Sonra axĢam pilləkəndən qalxan kiĢinin 

tanıĢ ayaq səslərini eĢitdi. Ayaq səsləri yaxınlaĢırdı. Jan Valjan çarpayısından sıçradı. Gözünü 

açar deĢiyinə yaxınlaĢdırdı. O, gecə komaya girərək, qapısının arxasında dayanıb pusan yad 

adamın kim olduğunu görməyə çalıĢırdı. Doğrudan da, Jan Valjanın qapısı yanından bu dəfə 

dayanmadan bir kiĢi keçdi. Koridor hələ çox qaranlıq idi, onun üzünü seçmək mümkün deyildi, 

lakin bu adam pilləkənə çatdığı zaman bayırdan gələn iĢıq onun üzünə düĢdü və Jan Valjan onu 

arxadan aydınca gördü. Bu, ucaboylu, uzun redinqotlu və qoltuğunda yoğun dəyənəyi olan bir 

kiĢi idi. Bu, Javerin dəhĢətli kölgəsi idi! 

Jan Valjan bulvara doğru açılan pəncərədən bir daha ona baxa bilərdi, lakin bunun üçün 

pəncərəni açmaq lazım gəlirdi, buna da o cəsarət etmədi. 

ġübhəsiz, bu adam qapını öz açarı ilə açıb, öz evinə girər kimi içəri girmiĢdi. Lakin bu açarı ona 

kim vermiĢdi? Bütün bu Ģeylər nə demək idi? 

Səhər saat yeddidə qarı otağı təmizləməyə gəldiyi zaman Jan Valjan ona diqqətli bir nəzər saldı, 

lakin heç bir Ģey soruĢmadı. Qarı özünü həmiĢəki kimi aparırdı. 

Otağı süpürərkən qarı dedi: 

– Cənab, siz, yəqin, bu gecə bizim evə bir adam girdiyini eĢitdiniz? 

O zamanlar bu məhəllədə axĢam saat səkkiz gecənin yarısı hesab olunurdu. 

Jan Valjan olduqca təbii bir səslə: 

– Doğrudan da, – dedi, – elə bir Ģey eĢitdim. O kim idi? 

– O bizim yeni kirayəniĢinimizdir. 

– Adı nədir? 

– YaxĢı yadımda deyil. Bilmirəm Dümondur, yoxsa Domondur. Buna bənzər bir Ģeydir, – deyə 

qarı cavab verdi. 

– YaxĢı, bəs bu cənab Dümon kimdir? 

Qarı balaca, hiyləgər gözləri ilə ona baxdı və cavab verdi: 

– O da elə sizin kimi bir rantyedir. 

---

Qarı, bəlkə də, bu sözləri tamamilə məqsədsiz söyləmiĢdi, lakin Jan Valjan bu sözlərin mənasız 

olmadığını düĢündü. 

Qarı getdikdən sonra Jan Valjan Ģkafda saxladığı yüz frankı dəstələyib kağıza bükdü və cibinə 

qoydu. Pulun səsi çıxmasın deyə, bunu böyük bir ehtiyatla etdisə də, pullardan biri əlindən 

düĢərək, cingilti ilə döĢəmənin üstünə yuvarlandı. 

Qaranlıq çökəndə o, aĢağıya endi, bulvarın hər tərəfinə diqqətlə baxdı. Bulvarda kimsə 

görünmürdü. Lakin ağacların arxasında da gizlənmək olardı. 

Jan Valjan üzüyuxarı qalxdı. 

Kozettaya: 

– Gedək, – dedi. 

Kozettanın əlindən tutdu, ikisi birlikdə evdən çıxdılar. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Strateji üsullar. 

 

Həm bu, həm də oxucunun bundan sonra təsadüf edəcəyi səhifələr haqqında izahat verməyə 

ehtiyac var. 

– Təəssüflər olsun ki, özündən bəhs etməyə məcbur olan bu əsərin müəllifi, bir çox illərdən bəri 

Parisdə yaĢamır. O, Parisi tərk edəndən sonra, Paris öz simasını dəyiĢmiĢdir. Onun yerində 

müəllifin bir çox cəhətdən tanımadığı yeni bir Ģəhər əmələ gəlmiĢdi. Onun Parisi nə qədər 

sevdiyini inandırmağa ehtiyac yoxdur. Paris – onun mənəvi vətənidir. Köhnə evlərin uçurulması 

və yeni evlərin tikilməsi sayəsində, müəllifin gəncliyində gördüyü Paris, xatirəsini pərəstiĢlə və 

əziz saxladığı Paris artıq keçmiĢdən baĢqa bir Ģey deyildir. Lakin hər halda, bu əsərin müəllifinə 

keçmiĢdəki Paris haqqında indiki Paris kimi bəhs etməyə icazə verilməlidir. Kim bilir, bəlkə də, 

müəllifin oxucunu aparacağı və ―Bax, filan küçədə filan ev vardı‖ deyəcəyi yerdə artıq nə küçə 

qalmıĢdır, nə də evlər. Oxucular zəhmət çəkmək istəsələr, bunu yoxlaya bilərlər. Müəllifin özünə 

gəlincə, o bugünkü Parisi tanımır, o, qəlbində əziz saxladığı xəyallara dalaraq keçmiĢ günlərdəki 

Parisi təsəvvürünə gətirib bu əsəri yazır. O, vaxtilə vətənində gördüyü bəzi Ģeylərin, sanki, hələ 

də qaldığını, sanki, hələ hər bir Ģeyin məhv olmadığını düĢünməklə özünə təsəlli verir. Doğma 

Ģəhərdə yaĢayan adama elə gəlir ki, bu küçələrin, pəncərələrin, eyvanların, qapıların onun üçün 

heç bir əhəmiyyəti yoxdur, bu divarlar ona yad divarlardır, bu ağaclar – yolunda rast gəldiyi 

təsadüfdən baĢqa bir Ģey deyil, daxil olmadığı bu evlər ona lazım deyil, qədəm basdığı bu 

döĢəmə yollar ancaq daĢ yığınıdır. Ancaq sonralar, artıq o yerləri tərk etdikdən sonra, bu 

küçələrin sənin üçün nə qədər əziz olduğunu, bu eyvanlardan, bu pəncərələrdən, bu qapılardan 

ayrı düĢdüyünü, bu divarlara ehtiyacın olduğunu, bu ağacları dərin bir məhəbbətlə sevdiyini, heç 

bir zaman daxil olmadığın bu evlərdə sənin hər zaman yaĢamıĢ olduğunu, bu daĢlarda ruhundan, 

qəlbindən, qanından bir qətrə qaldığını hiss edirsən. Sənin artıq görmədiyin və bəlkə də, heç bir 

zaman görməyəcəyin, lakin xatirəndə Ģəklini saxladığın bu yerlər qəribə, xəstə bir hüsnlə 

parlamağa baĢlayır, ələmli kölgələr kimi daim sənin gözlərinə görünür. Onlar, sanki, bizim üçün 

müqəddəs bir torpaqdır, sanki, Fransanın timsalıdır. Biz onları sevirik, biz daim onları öz 

xatirəmizdə bir zaman olduqları kimi canlandırmağa çalıĢırıq, biz onları zərrə qədər belə 

dəyiĢmək istəmirik, çünki vətən xəyalı ana xəyalı kimi bizim üçün əzizdir. 

Demək, keçmiĢdən indiki zaman kimi bəhs etmək üçün bizə icazə verilməlidir. Bu xüsusda 

oxucuya xəbərdarlıq etdikdən sonra sözümüzə davam edə bilərik. 

Jan Valjan dərhal bulvardan küçələrə dönərək izini azdırmaq məqsədilə, tez-tez səmti dəyiĢməyə 

baĢladı. Dalınca heç kəsin gəlmədiyinə əmin olmaq üçün çox zaman geri qayıdıb keçmiĢ olduğu 

küçələri yenidən keçirdi. 

Marallar da ovçulardan xilas olmaq üçün belə edirlər. Maral ayaqlarının izi qalan yumĢaq 

torpaqda bu üsulun bir yaxĢı cəhəti daha vardır ki, geriyə qayıdarkən buraxdığı iz, adətən, 

---

ovçuları və ov tulalarını azdırır. Ovçuların dilində bu üsula ―yalandan yuvaya çəkilmək‖ 

deyirlər. 

Aydınlıq bir gecə idi. Jan Valjan üçün bu əlveriĢli idi. Üfüqdən hələ çox da yuxarı qalxmayan ay 

küçəyə kölgə və iĢıq zolaqları salırdı. Jan Valjan evlərin və hasarların yanından kölgə düĢən 

tərəfdən keçərək gedə bilir və eyni zamanda iĢıq düĢən tərəfləri də görə bilərdi. Lakin o, bəlkə 

də, kölgəli tərəfin nəzərindən qaçdığını heç xəyalına belə gətirmirdi. Hər halda, o, Polivo 

küçəsinə bitiĢik olan bütün boĢ və dar küçələrdə dalınca heç kəsin gəlmədiyinə əmin idi. 

Kozetta heç bir sual vermədən, dinməz-söyləməz gedirdi. Həyatının ilk altı ili ərzində çəkmiĢ 

olduğu çətinliklər onun təbiətində bir növ passivlik yaratmıĢdı. Bundan baĢqa, onun daha bir 

xüsusiyyəti vardı – biz bundan hələ dəfələrlə bəhs edəcəyik – o, qocanın qəribə hərəkətlərinə, 

taleyin oyunlarına öyrəĢmiĢdi. Həm də bunları dərindən anlaya da bilmirdi. Bir də Kozetta özünü 

Jan Valjanın yanında təhlükədən uzaq hiss edirdi. 

Jan Valjan haraya getdiyini Kozettadan artıq bilmirdi. Kozetta ona pənah apardığı kimi, o da 

Allaha pənah aparırdı. Kozettaya da, Jan Valjana da elə gəlirdi ki, özündən də böyük bir qüvvə 

onun əlindən tutub aparır, görünməz bir varlıq onun hər addımına istiqamət verir. Ümumiyyətlə, 

onun heç bir müəyyən fikri, heç bir məqsədi, heç bir planı yox idi. O, hətta gördüyü adamın 

Javer olduğuna belə əmin deyildi. Əlbəttə, o adam Jan Valjan olduğunu bilməyən Javer idi. Axı 

o, qiyafəsini dəyiĢmiĢdi. Axı onu ölmüĢ zənn edirdilər. Bununla belə, son günlər ərzində ona 

qəribə görünən bəzi hadisələr baĢ vermiĢdi. 

Bunlar kifayət idi: o, bir daha Qorbonun evinə qayıtmamağa qərar verdi. Yuvasından 

ürküdülmüĢ bir heyvan kimi, Jan Valjan yeni bir sığınacaq tapana qədər gizlənmək üçün bir 

deĢik axtarırdı. 

Jan Valjan bir müddət Muftar məhəlləsində müxtəlif istiqamətlərdə dolaĢdı. Məhəllə artıq 

yuxuya dalmıĢdı, sanki, orta əsrlərin sərt qanunları hələ də qüvvədə idi və iĢığı keçirmək 

haqqında hələ də siqnal verilirdi. Jan Valjan ali strateji qanunlarının tələblərinə görə müxtəlif 

vasitələrlə Vergi küçəsindən TalaĢa küçəsinə, oradan da Batuar-Sen-Viktora və Püi l’Ermitə 

keçdi. Bu küçələrdə gecələmə evləri vardısa da, Jan Valjan oralara heç ayaq basmadı, o baĢqa 

Ģey axtarırdı. Yeri gəlmiĢkən Jan Valjan, hətta təsadüfən onun izini tapmıĢ olsalar da, indi yenə 

bu izi itirdiklərinə Ģübhə etmirdi. 

Sent-Etyen-dü-Mon qülləsindəki saat düz  on biri vurduğu zaman, Jan Valjan Pontuaz küçəsində 

14 nömrəli evdə yerləĢən polis komissarı idarəsinin qabağından keçirdi. Yuxarıda qeyd etmiĢ 

olduğumuz özünümühafizə duyğusu, bir neçə saniyə sonra onu geriyə baxmağa məcbur etdi. Bu 

zaman özündən xeyli yaxında dalınca üç adamın gəldiyini aydınca gördü. Onlar küçənin kölgə 

tərəfi ilə polis idarəsinin fənəri altından bir-birinin ardınca keçdikləri zaman fənərin iĢığı onları 

kəĢf etdi. Üç nəfərdən biri 14 nömrəli evə doğru gedən kiçik xiyabana keçdi. Qabaqda gedən 

adam Jan Valjana son dərəcə Ģübhəli göründü. 

O, Kozettaya: 

– Gedək, bala, – dedi və Pontuaz küçəsindən çıxmağa tələsdi. 

Jan Valjan qonĢu küçələrdə bir dairə vurdu, vaxt gec olduğuna görə bağlı olan Patriarx passajı 

ətrafına dolandı, sonra Ağac qılınc küçəsini, niĢançı küçəsini keçdi. Poçt küçəsinə daxil oldu. 

Orada yolayrıcı vardır. Hal-hazırda həmin yerdə Rolen kolleci yerləĢmiĢdir. Yeni Sent-

Jenevyeva küçəsi də buradan ayrılır. 

(Əlbəttə, Yeni Sent-Jenevyeva küçəsi köhnə küçədir. Poçt küçəsinə gəlincə isə buradan on ildə 

bir dəfə poçt karetası keçə ya keçməyə. On üçüncü əsrdə bu Poçt küçəsində dibçəkçilər 

yaĢarmıĢ, küçənin indiki adı da elə Dibçək küçəsidir). 

Ay bu yolayrıcını iĢıqlandırmıĢdı. Jan Valjan darvazanın arxasında gizlənərək dayandı, bu 

ehtimalla ki, həmin adamlar onu təqib etməkdə davam edirlərsə, ay iĢığı düĢən yerdən keçdikləri 

zaman, mütləq onları görəcəkdir. 

Doğrudan da, üç dəqiqə keçmədi ki, təqib edənlər yenə göründülər. Ġndi onlar dörd nəfər idi, 

hamısı ucaboylu, uzun, tünd redinqotlu, dəyirmi Ģlyapalı idilər, əllərində yoğun dəyənəklər vardı. 

Qorxunc görünüĢlərindən, iri boylarından və zorba yumruqlarından baĢqa, onların qaranlıqda 

vahiməli yeriməsi dəhĢət oyadırdı. Onlar Ģəhərli paltarı geyinmiĢ dörd kabusa bənzəyirdilər. 

---

Yolayrıcının ortasında dayanıb bir yerə yığıĢdılar, bir Ģey müzakirə edirlərmiĢ kimi baĢ-baĢa 

verdilər. Tərəddüd içində olduqları görünürdü. BaĢçı sayılan adam dönüb bir əli ilə Jan Valjanın 

gizləndiyi tərəfi sürətlə göstərdi, o birisi isə xeyli inadla baĢqa səmti göstərirdi. BaĢdakı adam 

dönüb baxdıqda ayın iĢığı onun üzünə düĢdü. Jan Valjan Javeri tanıdı. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

XoĢbəxtlikdən, Austerlits körpüsündən arabalar keçir. 

 

Artıq Jan Valjan üçün Ģübhə qalmadı; xoĢbəxtlikdən, onu təqib edən adamlar hələ tərəddüd 

içində idilər. Jan Valjan onların tərəddüd etməsindən istifadə etdi; onlar vaxtı itirdikləri halda, 

Jan Valjan vaxtı qazanırdı. Gizləndiyi darvazanın altından çıxıb, Poçt küçəsi ilə Nəbatat bağına 

doğru irəlilədi. Kozetta yorulmağa baĢlayırdı. Jan Valjan onu qucağına alıb apardı. Yolda heç 

kəsə rast gəlmədi, aydınlıq olduğundan küçə fənərlərini yandırmamıĢdılar. 

Jan Valjan sürətlə yeriməyə baĢladı. 

Bir az sonra Qoblenin dibçək fabrikinə çatdılar. Fabrikin fasadında ayın iĢığında qədim bir lövhə 

aydınca görünürdü. Üzərində belə yazı vardı: 

Bu fabrik Qoblenin və oğlunundur. 

MüĢtərilər, mal almağa tələsin siz. 

Burda dibçək, ləyən, qazan, güvəc olur. 

Nə desəniz, can-baĢ ilə verərik biz. 

ÇeĢmə küçəsi və Sen-Viktor fantanı dalda qaldıqdan sonra Jan Valjan Nəbatat bağı boyu sahilə 

doğru enən küçələrlə yeriməyə baĢladı. Burada dayanıb geri baxdı. Küçələrdə heç kəs 

görünmürdü. Dalınca heç kəs gəlmirdi. Azad bir nəfəs aldı. 

Austerlits körpüsünə çatmıĢdı. 

O zamanlar körpüdən keçmək üçün hələ vergi alırdılar, Jan Valjan vergi yığanın budkasına 

yanaĢıb bir su uzatdı. 

Qoca əlil bir kiĢi: 

– Ġki su verməlisiniz, – dedi. – Qucağınızda özü yeriyə bilən bir uĢaq var. Ġki adamın haqqını 

verməlisiniz. 

Jan Valjan körpüdən keçməsinin kiminsə diqqətini cəlb etdiyinə təəssüf edərək pulu verdi. 

Qaçan adam koramal kimi siviĢib keçməlidir. 

Onunla bərabər körpüdən böyük bir araba da keçirdi. O da Jan Valjan kimi çayın sağ sahilinə 

doğru gedirdi. Bu, Jan Valjanın xeyrinə idi. O, arabanın kölgəsində gizlənərək körpünü keçə 

bilərdi. 

Körpünün ortasına çatdıqda, Kozetta ayaqlarının üyüĢdüyünü hiss edərək düĢüb yerimək istədi. 

Jan Valjan onu yerə qoyub əlindən tutdu. 

Körpünü keçdikdən sonra sol tərəfdə odun anbarlarını gördü və o tərəfə getdi. Anbarlara çatmaq 

üçün geniĢ və açıq iĢıqlı bir yerdən keçmək lazım gəlirdi. Jan Valjan tərəddüd etmədi. Onu təqib 

edənlər görünür izini itirmiĢdilər və Jan Valjan artıq özünü təhlükədən uzaq zənn edirdi. 

Doğrudur, onu axtarırdılar, lakin təqib edən yox idi. 

Divarla əhatə olunmuĢ iki taxta anbar arasında YaĢıl yol adlı balaca bir küçə vardı. Bu küçə dar 

və qaranlıq idi, sanki, elə onun üçün yaranmıĢ idi. Jan Valjan küçəyə girmədən boylanıb geri 

baxdı. 

Dayandığı yerdən Austerlits körpüsü baĢdan-baĢa görünürdü. 

Körpüyə dörd qara kölgənin çıxdığını gördü. 

Kölgələr Nəbatat bağı tərəfdən çayın sağ sahilinə doğru gəlirdi. 

Bu dörd kölgə onu təqib edən dörd ovçu idi. 

Jan Valjan tələyə düĢmüĢ bir heyvan kimi titrədi. 

Onun yalnız bir ümidi qalmıĢdı; bəlkə də, o, Kozettanın qolundan tutaraq iĢıqlı yerdən keçdiyi 

zaman bu adamlar hələ körpüyə çatmamıĢ və onu görməmiĢdilər. 

---

Əgər elə olsaydı, qarĢısındakı dar küçəni keçərək odun anbarlarına, bostanlara, çöllərə, düzlərə 

çata bilər və artıq qurtulmuĢ olardı. 

Ona elə gəldi ki, bu balaca və sakit küçəyə etimad edə bilər. Jan Valjan bu küçə ilə getdi. 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

1727-ci ildəki Parisin planına bax. 

 

Üç yüz addım getdikdən sonra, Jan Valjan küçənin iki qola ayrıldığı bir yerə çatdı: küçənin bir 

qolu sağa, o biri qolu isə sola gedirdi. Jan Valjanın qarĢısında, sanki, V hərfinin iki budağı 

dayanmıĢdı. O hansı yolu seçməli idi? 

O, tərəddüd etmədən sağa doğru getdi. 

Nə üçün? 

Çünki sola gedən yol qəsəbəyə, yəni məskun bir yerə, sağa gedən küçə isə düzlərə, yəni kimsəsiz 

yerlərə doğru gedirdi. 

Lakin onlar artıq o qədər sürətlə yerimirdilər. Kozettaya görə Jan Valjan da yavaĢ yeriməyə 

məcbur olurdu. Jan Valyan onu yenə qucağına aldı. Kozetta dinməz-söyləməz baĢını qocanın 

çiyninə qoydu. 

Ara-sıra Jan Valjan dönüb geriyə baxırdı. O, qarĢısında ox kimi uzanan küçənin kölgə tərəfindən 

getməyə çalıĢırdı. Ġki-üç dəfə dönüb baxdı, heç kəsi görmədi. Bütün küçə dərin bir sükut içində 

idi. Jan Valjan bir az sakitləĢərək yoluna davam etdi. Birdən, bir daha dönüb geriyə baxdıqda, 

arxada qalan küçənin uzaqlarında qaranlıqda bir an içində hərəkətə bənzər bir Ģey gördü. 

Jan Valjan bu dəfə yerimək deyil, sürətlə özünü qabağa atdı. Yan bir küçəyə rast gəlib, onu təqib 

edənləri yenə azdırmaq üçün gizlənə biləcəyinə ümid edirdi. Nəhayət, bir divarın yanına çatdı. 

Lakin bu divar heç də onun qabağa getməyinə mane olmurdu. Bu divar Jan Valjanın getdiyi küçə 

ilə birləĢən bir köndələn döngə boyu ilə uzanırdı. 

Yenə hansı yolla getməyi həll etmək lazım idi: sağamı, yoxsa solamı? 

Sağ tərəfə baxdı. Balaca küçə həm mərəyə, həm də anbara bənzəyən tikintilər arasından keçir və 

dar bir dalanla qurtarırdı. Bu dalanın sonunda uca, ağ bir divar olduğu aydınca görünürdü. 

Jan Valjan sol tərəfə baxdı. Bu tərəfdən döngə açıq idi, təxminən, yüz addımdan sonra bir geniĢ 

küçəyə çıxırdı. QurtuluĢ yalnız bu tərəfdə idi! 

Jan Valjan döngənin sonunda dumanlı bir Ģəkildə görünən küçəyə yetiĢmək üçün sola doğru 

yenicə dönmək istəyirdi ki, birdən yol ayrıcında qara bir heykəl kimi hərəkətsiz dayanmıĢ bir 

kölgə gördü. 

Bu adamı, görünür, oraya qəsdən qoymuĢdular ki, kiminsə yolunu kəssin. O kimi isə pusurdu. 

Jan Valjan geriyə çəkildi. 

Jan Valjanın olduğu yer Sent-Antuan qəsəbəsi ilə ġərab körpüsü arasında idi. Bu yaxınlarda 

baĢlanan tikinti iĢləri Parisin bu hissəsini də əsaslı surətdə dəyiĢmiĢdi. Bəzilərinin dediyinə görə, 

tikinti iĢləri bu yeri eybəcər bir Ģəklə salmıĢ, baĢqalarının dediyinə görə isə, yaxĢılaĢdırmıĢdı. 

ġumlanmıĢ tarlalar, odun anbarları, köhnə evlər artıq yox idi. Ġndi orada yeni geniĢ küçələr, 

meydanlar salınmıĢ, sirklər, ippodromlar, dəmir yolu vağzalları əmələ gəlmiĢ, Mazas həbsxanası 

tikilmiĢdi; həm tərəqqi, həm də onun islahedici vasitəsi. 

Yarım əsr bundan əvvəl, əfsanələrə əsaslanan və Ġnstituta ―Dörd millət‖, Komediya operasına isə 

―Feydo‖ deyən adi xalq dilində Jan Valjanın düĢdüyü yerə ―Kiçik Pikpüs‖ deyirdilər. Sen – Jak 

qapıları, Paris qapıları, Serjantlar qapısı, Donuzçular, Qaliot, Selestinlər, Kapusinlər, Çəkiclər, 

Palçıqlı, Krakov ağacı, Kiçik PolĢa, Kiçik Pikpüs kimi qədim adlar indiyə kimi qalmıĢdı. 

KeçmiĢin bu qırıntıları hələ də xalqın hafizəsində yaĢamaqdadır. 

Kiçik Pikpüsün ömrü çox da uzun sürməmiĢdi. O, Paris məhəlləsinə çox az bənzəyirdi. Ümumi 

görünüĢü Ġspaniya Ģəhərinin monastırını xatırladırdı. Yolların əksəriyyəti döĢənməmiĢdi, 

küçələrin ətrafında isə hələ çox az ev tikilmiĢdi. Sonralar bəhs edəcəyimiz iki-üç evdən baĢqa, 

küçə boyu ancaq hasarlar və boĢluqlar uzanırdı. Nə yoldan keçən bir ekipaj, nə də bir Ģey 

görünürdü. Ara-sıra bəzi pəncərələrdə Ģam iĢığı parlardı. AxĢam saat ondan sonra bütün iĢıqlar 

---

sönərdi. Hər yerdə bağlar, monastırlar, odun anbarları, bostanlar, bəzən də alçaq boylu balaca 

evlər və ev kimi uca, uzun divarlar. 

Keçən əsrdə bu məhəllənin mənzərəsi belə idi. Ġnqilab dövründə artıq bu məhəllənin siması son 

dərəcə dəyiĢmiĢdi. Respublika hökumət idarələrinin əmri ilə məhəllə dəlinmiĢ, paralanmıĢ, 

uçurulmuĢ və burada çınqıl anbarları düzəldilmiĢdi. Otuz il bundan əvvəl bu məhəllə yüksələn 

yeni binaların altında tamamilə dəfn edilmiĢdi. Hal-hazırda bu məhəllədən heç bir əsər 

qalmamıĢdı. Müasir Parisin planlarında izi-tozu qalmayan kiçik Pikpüs 1727-ci il planında 

aydınca qeyd olunmuĢdu. Bu plan Parisdə Suvaqçılar küçəsinin qabağındakı Sen – Jak küçəsində 

Deni Tyeri tərəfindən, Lionda isə Prüdansdakı Ticarət küçəsində Jan Jiren tərəfindən nəĢr 

edilmiĢdi. Söylədiyimiz kimi, Kiçik Pikpüs məhəlləsinin Ģəkli V hərfinə bənzəyirdi ki, bu da 

YaĢıl yol küçəsinin qollarından əmələ gəlmiĢdi: sol qolu Pikpüs döngəsi, sağ qolu isə Polonso 

küçəsi adlanırdı. Bu V hərfinin iki qolunun ucları sanki, bir atqı ilə birləĢdirilmiĢdi. Bu atqı Düz 

divar küçəsi adlanırdı. Polonso küçəsi burada qurtardığı halda Pikpüs döngəsi hələ davam edir və 

Lenuar bazarına qədər uzanırdı. Sena tərəfindən gələn və Polonso küçəsinin axırına çatan adamın 

solunda düz bucaq altında dönən Düz divar küçəsi, qabağında bu küçənin divarı, sağında isə 

yenə həmin küçənin davamı olardı ki, bu da Janro dalanı adlanan baĢı bağlı bir döngəyə keçirdi. 

Jan Valjan həmin bu yerdə dayandı. 

Dediyimiz kimi, Jan Valjan Düz divar küçəsi ilə Pikpüs döngəsinin tinində dayanmıĢ qara 

kölgəni görər-görməz geri çəkildi. Artıq məsələ aydın idi. Bu kölgə Jan Valjanı gözləyirdi. 

Bəs nə etməli? 

Geriyə qayıtmaq artıq gec idi. Bir an əvvəl gördüyü və arxasında, qaranlıqda hərəkət edən 

kölgələr, heç Ģübhəsiz, Javer və onun adamları idi. Javer çox ehtimal ki, sonunda Jan Valjanın 

durmuĢ olduğu küçənin baĢında dayanmıĢdı. Görünür, Javer bu balaca dolambac küçə ilə yaxĢıca 

tanıĢ idi və onun çıxıĢ yerinin keĢiyini çəkmək üçün adam qoymuĢdu. Bu ehtimallar o qədər 

həqiqətə uyğun idi ki, Jan Valjanın qızğın beynində birdən-birə əsən bir küləyin sovurduğu bir 

ovuc toz kimi fırlandı. Jan Valjan Janro dalanına baxdı: orada maneə görünürdü. Pikpüs 

döngəsinə nəzər saldı, orada keĢikçi dayanmıĢdı. Jan Valjan ayın gümüĢü iĢığı düĢən küçədə 

qara bir kölgə kimi gözə çarpan qara bir adamı gördü. Qabağa getmək – bu adamın əlinə düĢmək 

demək idi. Geriyə dönmək – Javerin pəncəsinə düĢmək demək idi. Jan Valjan kəməndin boynuna 

keçdiyini və yavaĢ-yavaĢ daraldığını hiss edirdi. O, ümidsiz bir nəzərlə göylərə baxdı. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

QurtuluĢ axtarırkən. 

 

Bütün sonrakı hadisələri baĢa düĢmək üçün Düz divar döngəsini və xüsusilə, Polonso küçəsindən 

bu döngəyə çıxanda sol tərəfdə qalan tini dürüst təsəvvür etmək lazımdır. Döngənin bütün sağ 

tərəfində, ta Pikpüs küçəsinə qədər, kiçik, yoxsul evlər tikilmiĢdi, döngənin sol tərəfində isə bir 

neçə kaĢanədən ibarət ciddi görünüĢlü bir tikinti vardı. Bu kaĢanələr Pikpüs küçəsinə 

yaxınlaĢdıqca, yavaĢ-yavaĢ bir, ya iki mərtəbə artırdı. Beləliklə, bu tikinti Pikpüs küçəsi tərəfdən 

çox yüksək olduğu halda, Polonso küçəsi tərəfdən xeyli alçaq idi. Təsəvvür etdiyimiz küçənin 

tinində isə, bu tikinti xeyli alçalır və buradan divar baĢlayırdı. Lakin divar küçənin döngəsində 

qurtarmayaraq, məhəllənin son dərəcə kəsik görünən tərəfini əhatə edirdi. Əgər iki 

müĢahidəçidən biri Polonso küçəsində, o biri isə Düz divar döngəsində dayanmıĢ olsaydı, bu 

divarın iki tini bu nöqtədə onların gözünə görünməyə bilərdi. 

Divar bu iki tindən baĢlayaraq Polonso küçəsində 49 nömrəli evə qədər, Düz divar küçəsində isə 

divar daha qısa olduğundan yuxarıda təsvir etdiyimiz qara tikintiyə qədər davam edir, bu 

tikintinin yan tərəfini kəsib içəriyə girən yeni bir tin əmələ gətirirdi. Tikintinin bu yan tərəfi 

qəmli təsir bağıĢlayırdı, bu tərəfdə yalnız bir pəncərə, daha doğrusu, üzünə sink təbəqəsi 

çəkilmiĢ və daim bağlı olan iki pəncərə qanadı vardı. 

Bu məhəllənin olduqca böyük bir dəqiqliklə bərpa etdiyimiz mənzərəsi, Ģübhəsiz, onun köhnə 

sakinlərində ən canlı xatirələr oyadacaqdır. 

---

Tikintinin kəsik tinindəki divarın böyük hissəsini çox böyük və köhnə darvazaya bənzər bir Ģey 

təĢkil edirdi. Bu darvaza bir-birinə əyri-üyrü mıxlanmıĢ biçimsiz taxtalar yığınından ibarət idi; 

üst taxtalar aĢağı taxtalardan daha enli idi və köndələn vurulmuĢ uzun dəmir zolaqları ilə 

bitiĢdirilmiĢdi. Darvazanın yanında isə adi ölçülü ikinci bir darvaza vardı. Bu da, görünür, olsa-

olsa əlli il bundan əvvəl qayrılmıĢdı. 

Divarın bu yerinə cökə ağacı budaqlarının kölgəsi düĢürdü. Polonso küçəsi tərəfdən isə onu 

sarmaĢıq bürümüĢdü. 

Bu bina ələmli mənzərəsi və tənhalığı ilə həyatla ölüm arasında olan Jan Valjanı cəlb etdi. O, bu 

tikintinin içərisinə daxil ola bilərsə, bəlkə də, xilas ola biləcəyinə qərar verərək, cəld bu tərəfə bir 

nəzər saldı. Əvvəlcə bu heç də bir niyyət deyil, yalnız bir fikir və ümid idi. 

Düz divar küçəsinə baxan bu binanın qabaq fasadının orta hissəsində, mərtəbələrdəki bütün 

pəncərələrin yanında köhnə qurğuĢun qıflar görünürdü. Yuxarı novçadan bütün bu qıflara doğru 

uzanan ən müxtəlif qollara ayrılan su boruları evin fasadı üzərində çəkilmiĢ qəribə bir ağac Ģəkli 

əmələ gətirirdi. Bu borular yüzlərlə əyintiləri ilə qədim fermaların fasadlarında yuxarıya doğru 

dırmaĢan yarpağı tökülmüĢ və qurumuĢ üzüm tənəklərini xatırladırdı. 

Jan Valjanın gözlərinə çarpan birinci Ģey elə bu tənəkə və dəmir budaqlı qəribə Ģpaler ağacı idi. 

O, Kozettanı arxası küçə sütununa olaraq oturdub dinməməyi ona tapĢırdıqdan sonra, su 

borusunun küçəyə qədər endiyi yerə tərəf yüyürdü. Bu boru ilə yuxarı qalxaraq, evin içinə girə 

bilsəydi! Lakin boru laxlamıĢ, xarab olmuĢ və divara yaxĢı pərçim edilməmiĢdi. Bundan baĢqa, 

dərin bir sükuta dalan bu evin bütün pəncərələri, hətta bacaları belə qalın dəmir Ģəbəkə ilə 

örtülmüĢdü. Bir də ay bütün fasadı gün kimi iĢıqlandırdığından, küçənin o biri baĢından baxan 

adam divara dırmaĢan Jan Valjanı görə bilərdi. Həm də Kozettanı necə eləsin! Bu üçmərtəbəli 

evin damına Kozettanı necə qaldırsın? 

Jan Valjan su borusu ilə dırmaĢmaq fikrindən əl çəkərək Polonso küçəsinə qayıtmaq üçün 

divarın yanı ilə yeriməyə baĢladı. 

Məhəllənin kəsik tininə, Kozettanın oturduğu yerə çatdıqda, Jan Valjan burada onu heç kəsin 

görə bilməyəcəyini aĢkar etdi. Yuxarıda söylədiyimiz kimi, hansı tərəfdən baxılırsa-baxılsın, bu 

yer heç kəsin gözünə görünmürdü. Bundan baĢqa, Jan Valjan kölgədə dayanmıĢdı. Nəhayət, 

onun qarĢısında iki darvaza vardı. Bəlkə, bu darvazaları sındırmaq mümkün oldu? Yuxarısında 

cökə budaqları və sarmaĢıq zoğları görünən divar Ģübhəsiz ki, bağ divarı idi, ağacların yarpaqları 

olmasa belə, hər halda, burada gizlənmək və səhərə kimi qalmaq mümkün olardı. 

Vaxt keçirdi. Artıq gözləmək təhlükəli idi. 

O, cəld darvazanı yoxladı və dərhal onun həm içəri, həm də bayır tərəfdən mıxlandığını anladı. 

Daha böyük bir ümidlə o, böyük darvazaya yaxınlaĢdı. Bu darvaza dəhĢət ediləcək qədər köhnə 

idi və həddindən artıq böyük olması onun daha az möhkəm olmasına səbəb olurdu; taxtaları 

çürümüĢdü, üstündən köndələn çəkilmiĢ üç dəmir zolaq pas tutmuĢdu. Ġçini qurd yemiĢ bu 

maneəni yıxmaq Jan Valjana mümkün göründü. 

Darvazanı daha diqqətlə yoxladıqdan sonra bunun heç də darvaza olmadığını aydınlaĢdırdı. 

Bunun nə rəzəsi, nə rəzə qarmağı, nə qıfılı, nə də ortasında deĢiyi vardı. Bir-birinə birləĢdirilmiĢ 

dəmir zolaqlar bu baĢdan o baĢa uzanırdı. Taxtaların arasından kobud bir Ģəkildə sementlənmiĢ 

kərpiclər və daĢlar gözünə çarpdı; hələ on il bundan əvvəl buradan keçən yolçular da bunu görə 

bilərdi. Jan Valjan sarsılaraq bu qapıya bənzər Ģeyin qonĢu binanın taxta örtüsündən baĢqa bir 

Ģey olmadığını anladı. Taxtanı qoparmaq çətin deyildi, lakin taxtanı qopardıqdan sonra divarla 

üz-üzə gəlmiĢ olacaqdı. 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Yaz iĢığında ola bilməyəcək iĢlər. 

 

Bu anda uzaqdan boğuq və ağır addım səsləri eĢitdi. Jan Valjan ehtiyatla küçənin tinindən baĢını 

çıxarıb baxmağa cəsarət etdi. Yeddi-səkkiz nəfərdən ibarət bir əsgər dəstəsi Polonso küçəsinə 

doğru gəlməkdə idi. Jan Valjan süngülərin parladığını görürdü. Bunlar ona doğru gəlirdilər. 

---

BaĢda Javerin uzun kölgəsi görünən bu əsgər dəstəsi yavaĢ-yavaĢ və ehtiyatla yaxınlaĢırdı. Onlar 

tez-tez dayanırdılar. Görünür, divarlardakı hər bir çuxuru, qapıları, bütün kiçik keçidləri 

axtarırdılar. 

Bu dəstənin yolda Javerə rast gəlib onun kömək üçün götürmüĢ olduğu bir gecə qarovulu 

olduğuna Jan Valjanın heç bir Ģübhəsi yox idi. 

Javerin iki köməkçisi də əsgərlərlə birlikdə gəlirdilər. 

Onların yavaĢ-yavaĢ yeridiklərini və tez-tez dayandıqlarını nəzərə aldıqda, on beĢ dəqiqə sonra 

Jan Valjanın dayandığı yerə çatacaqlarını fərz etmək olardı. Bu, doğrudan da, dəhĢətli bir dəqiqə 

idi! Jan Valjanı, qarĢısında üçüncü dəfə açılan bu qorxunc uçurumdan yalnız bir neçə dəqiqə 

ayırırdı. Lakin bu dəfə onun üçün katorqa yalnız katorqa deyildi, bu katorqa əbədi olaraq 

Kozettadan məhrum olmaq, yəni qəbrə bənzər bir həyat sürmək demək idi. 

Onun üçün yalnız bir çıxıĢ yolu qalırdı. Jan Valjanın qəribə bir xüsusiyyəti vardı, əgər təbir 

cayizsə, onun varlığı bir heybəyə bənzəyirdi. Heybənin bir gözündə müqəddəs bir insana xas 

olan fikirlər, o biri gözündə isə bir katorqalının qorxulu istedadları vardı. Hadisələrin gediĢindən 

asılı olaraq o, heybənin gah bu gözündə, gah da o gözündə olanlardan istifadə edərdi. 

Oxucunun yadında olmalıdır ki, Jan Valjan dəfələrlə Tulon katorqasından qaçması sayəsində, 

böyük bir məharətlə nərdivansız, ipsiz, yalnız əzələlərinin köməyilə, boynu, çiyinləri, budları, 

dizləri ilə iĢləyərək, yalnız ara-sıra binanın çıxıntılarından istifadə etməklə, lazım gəldiyi zaman 

altımərtəbəli bir evin belə dümdüz divarlarından yuxarıya dırmana bilirdi. Bu – Parisdə 

Konsyerjeri həbsxanasının həyətindəki bir bucağa böyük və dəhĢətli bir Ģöhrət qazandırmıĢ olan 

bir məharətdir: iyirmi il bundan əvvəl bunun sayəsində ölüm cəzasına məhkum edilmiĢ olan 

Batmol buradan qaça bilmiĢdi. 

Jan Valjan divarın hündürlüyünü gözləri ilə ölçdü. Divarın hündürlüyü, təxminən, on səkkiz fut 

olardı. Bu divarla böyük binanın yan fasadı arasında əmələ gələn bucaq iri daĢlarla tikilmiĢdi; bu 

daĢlar üçbucaq Ģəklində düzülmüĢdü ki, yolçu adlanan ikiayaqlıların bəzi ehtiyacları ödəməkdən 

ötrü dayanması üçün olduqca münasib olan bu bucağı qorumaq mümkün olsun. Divarlardakı 

bucaqları bu cür doldurmaq Parisdə bir adətdir. 

Bu daĢ yığını beĢ fut hündürlüyündə olardı, onun təpəsindən divarın yuxarısına qədər olan 

məsafə isə on dörd futdan artıq olmazdı. Divarın yuxarısına iri hamar daĢlar düzülmüĢdü. 

Bəs Kozetta necə olsun? Axı Kozetta divara çıxa bilməzdi. Onu atmaq? Bu fikir Jan Valjanın 

ağlına belə gəlmirdi. Kozettanı dalına mindirib bu divara çıxmaq mümkün deyildi. Belə hündür 

bir divara dırmaĢmaq üçün insan bütün qüvvəsini toplamalı idi. Ən kiçik ağırlıq belə müvazinəti 

poza bilər və onun yıxılmasına səbəb olardı. 

Kəndir lazım idi. Lakin Jan Valjanın kəndiri yox idi. Gecə yarısı, Polonso küçəsində kəndiri 

haradan tapmaq olardı? Bu anda Jan Valjan kral olmuĢ olsaydı, bir parça kəndir üçün, Ģübhəsiz 

bütün səltənətini verərdi. 

Həyatın belə ağır, böhranlı dəqiqələrində insan fikri ildırım kimi çaxaraq, bütün ətrafı 

iĢıqlandırır, gah gözləri qamaĢdırır, gah da aydınlıq saçır. 

Jan Valjanın ümidsizliklə dolu olan gözləri Janro dalanındakı küçə fənərinin dirəyinə sataĢdı. 

O zamanlar Paris küçələrində hələ qaz iĢığı yox idi. Qaranlıq çökdükdə bir-birindən aralı olan 

küçə fənərləri yandırılmırdı. Fənərləri kəndirlə qaldırar və salardılar, kəndiri küçənin bu 

baĢından o baĢına çəkir və torpağa basdırılmıĢ hündür bir dirəyə bağlardılar. Bu kəndirin 

dolandığı tağalaq fənərin altında balaca dəmir bir Ģkaf içinə qoyulardı, Ģkafın da açarı həmiĢə 

fənərçidə olardı. Kəndirin özü də bir dəmir futlyar içində yerləĢərdi. Jan Valjan qüvvələrini 

xariqüladə bir tərzdə gərginləĢdirərək, özünü bir sıçrayıĢla dalana verdi, bıçağın ucu ilə balaca 

Ģkafın qıfılını açdı və bir an sonra Kozettanın yanına qayıtdı. Onun əlində kəndir vardı. Təhlükəli 

vasitələr icad edən bu qorxunc adamlar tale ilə mübarizədə çox cəld hərəkət edərlər. 

Biz o gecə küçə fənərinin yandırılmamıĢ olduğunu söylədik. Təbiidir ki, baĢqa fənərlər kimi 

Janro dalanındakı fənər da yanmırdı, odur ki, fənərin həddindən artıq aĢağı endirildiyini 

görmədən yanından keçmək olardı. 

Bu arada vaxtın gec olması, küçənin qaranlığı və kimsəsizliyi, Jan Valjanın təĢviĢdə olması, gah 

yox olub, gah da qayıtması, qəribə hərəkətləri – bütün bunlar Kozettanı narahat etməyə 

---

baĢlayırdı. Onun yerində baĢqa bir uĢaq olsaydı, çoxdan ağlamıĢdı. Kozetta yavaĢcadan Jan 

Valjanın redinqotunun ətəyindən dartdı. YaxınlaĢan qarovul dəstəsinin addımları get-gedə aydın 

eĢidilməyə baĢlayırdı. 

Kozetta yavaĢ bir səslə: 

– Ata, mən qorxuram! – dedi. – O gələn kimdir? 

Zavallı Jan Valjan: 

– Sus! – deyə cavab verdi. – O Tenardye qarıdır. 

Kozetta titrədi. Jan Valjan yenə dedi: 

– Səsini çıxarma. Mənə mane olma. Bağırmağa və ağlamağa baĢlasan, bil ki, Tenardye səni 

axtarır, o gəlib səni aparar. 

Sonra tələsmədən və eyni zamanda vaxtını boĢ itirmədən, Javerlə qarovulçular küçənin tinində 

elə bu dəqiqə görünə biləcəyi halda, böyük bir səbat və qətiyyətlə boyun yaylığını açdı. 

Kozettanı incitməmək üçün ehtiyatla yaylığı qoltuqlarının altından keçirib bədəninə bağladı, 

kəndirin bir ucunu bir dənizçi düyünü ilə bu yaylığa bağladı, o biri ucunu isə diĢi ilə aldı, 

ayaqqabılarını çıxartdı, corablarını və çəkmələrini divarın o biri tərəfinə aĢırdı, divarla evin yan 

fasadı arasındakı daĢ üçbucağın üstünə çıxdı və ayaqları altında pilləkən, əlləri altında isə sürahi 

varmıĢ kimi, böyük bir qətiyyət və məharətlə divarla yuxarıya dırmaĢmağa baĢladı. Yarım 

dəqiqə keçmədi ki, artıq divarın baĢında diz üstə dayanmıĢdı. 

Kozetta heç bir söz söyləmədən heyrətlə ona baxırdı. Jan Valjanın xahiĢi və Tenardyenin adı 

onun vücudunu dondurmuĢ kimi görünürdü. 

Birdən Kozetta Jan Valjanın yavaĢca bu sözləri söylədiyini eĢitdi: 

– Divara söykən! 

Qız itaət etdi. 

Jan Valjan sözünə davam edərək: 

– Heç bir söz danıĢma, özü də qorxma! – dedi. 

Kozetta ayağının yerdən üzüldüyünü hiss etdi. 

Nə olduğunu anlamağa macal tapmamıĢ o, özünü divarın üstündə gördü. 

Jan Valjan Kozettanı qaldırıb dalına aldı, kiçik əllərini sol əli ilə tutdu, sonra dümdüz uzanıb 

qarnı üstə sürünə-sürənə divarın kəsik tininə çatdı. Ehtimal etdiyi kimi, orada, doğrudan da, bir 

tikinti vardı, bu tikintinin damı taxta darvazanın üstündən baĢlayaraq ta yerə qədər enir, cökə 

ağacının budaqları altından keçirdi. 

Bu gözəl bir təsadüf idi, çünki bu tərəfdən divar küçə tərəfinə nisbətən daha çox yüksək idi. Jan 

Valjan yeri çox uzaqlarda, dərində görürdü. 

Jan Valjan damın eniĢ səthinə çataraq, elə yenicə divarın baĢından enməyə hazırlaĢırdı ki, birdən 

qarovulun yaxınlaĢdığını xəbər verən bərk bir gurultu eĢitdi. Javerin uca və kəskin səsi gəldi: 

– Dalanı axtarın! Düz divar küçəsini güdürlər. Pikpüs döngəsi də göz altındadır. Onun bu 

dalanda olduğuna əminəm! 

Əsgərlər Janro dalanına atıldılar. 

Jan Valjan Kozettanı tutaraq, damın üstü ilə sürüĢdü, cökə ağacına çatdı və yerə tullandı. 

Qorxusundanmı, cəsarətindənmi, hər nədənsə, Kozetta səsini belə çıxarmadı. Onun əlləri bir az 

siyrilmiĢdi. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Müəmmanın baĢlanğıcı. 

 

Jan Valjan çox geniĢ və qəribə bir bağa düĢmüĢdü. Bu, sanki, yalnız qıĢ gecələrində baxmaq 

üçün qəsdən yaranmıĢ olan qəmli bağlardan biri idi. Bu uzunsov bağın dərinliyində qovaq 

ağacından bir xiyaban görünürdü; künclərində bir neçə hündür qoca ağac, ortada isə açıq bir tala 

vardı. Talada çox böyük və tək bir ağac ucalırdı. Bundan baĢqa, hündür kollara bənzəyən və əyri 

budaqları bir-birinə dolaĢmıĢ bir neçə meyvə ağacı, tərəvəz ləkləri, ĢüĢə qapaqları, ay iĢığında 

parlayan qovun Ģitilliyi və iĢlənməyən bir çirkab quyusu görünürdü. Bağın bəzi yerlərində 

---

üstündə bitən yosundan qapqara qaralmıĢ daĢ oturacaqlar dururdu. Cığırların hər iki tərəfində 

alçaq boylu, qara, düz, tünd rəngli kollar əkilmiĢdi. Cığırları qismən ot basmıĢ, qismən də yaĢıl 

kif örtmüĢdü. 

Jan Valjanın yaxınlığında bir bina vardı. O, həmin bu binanın damından enmiĢdi. Burada bir 

yığın çırpı, çırpının da yanında, divarın lap yaxınlığında, daĢ bir heykəl görünürdü, heykəlin 

zədələnmiĢ üzü qaranlıqda tutqun bir Ģəkildə ağaran biçimsiz bir maska kimi idi. 

Bu bina xarabaya bənzəyirdi; uçuq otaqlar görünürdü; otaqların o biri köhnə Ģeylərlə 

dolduğundan, mərək olduğu anlaĢılırdı. Düz divar küçəsi ilə Pikpüs döngəsinə baxan böyük bina 

düzbucaq təĢkil edən iki daxili fasadı ilə bağa baxırdı. Bu daxili fasadlar əsas fasaddan da ələmli 

görünürdü. Bütün pəncərələrə tor çəkilmiĢdi, heç bir yerdə iĢıq görünmürdü. Yuxarı 

mərtəbələrdəki pəncərələrin həbsxana pəncərələri kimi üstlükləri vardı. Bu binanın bir qanadı o 

biri qanadına kölgə salır və bu kölgə böyük, qara bir pərdə kimi bütün bağı örtürdü. 

BaĢqa bir ev görünmürdü. Bağın sonu duman və qaranlıq içində itirdi. Lakin tutqun bir Ģəkildə 

olsa da, bir-birilə çarpazlaĢan divarları görmək olurdu, sanki, bunların da arxasında əkilmiĢ 

yerlər vardı. Daha sonra Polonso küçəsindəki evlərin alçaq damları görünürdü. 

Bu kimsəsiz bağdan daha boĢ və vəhĢi bir Ģey təsəvvürə gətirmək olmazdı. Bağda kimsə yox idi 

ki, bu da gecə yarısı təbii idi. Lakin görünür, bu yer gündüzlər belə gəzinti yeri deyildi. 

Jan Valjanın birinci iĢi çəkmələrini tapıb geyinmək idi. Bunu etdikdən sonra, Kozetta ilə birlikdə 

mərəyə girdi. Qaçqın heç vaxt özünü tamamilə xəlvətdə hiss etməz. Hələ də Tenardye qarını 

düĢünən qız da onun mümkün qədər yaxĢı gizlənmək arzusuna Ģərik idi. 

Kozetta titrəyir və Jan Valjana qısılırdı. Bayırdan küçəni və dalanı axtaran qarovulçuların 

qarmaqarıĢıq gurultusu gəlirdi; tüfəng qundaqlarının küçənin daĢlarına dəyib taqqıldaması, 

Javerin küçə baĢında qoyduğu polis agentlərini səsləməsi eĢidilir, bəzən də Javerin anlaĢılması 

çətin olan sözlərlə yanaĢı yağdırdığı lənətlər gurlayırdı. 

On beĢ dəqiqə sonra, göy gurultusuna bənzəyən bu səs-küy yavaĢ-yavaĢ azalmağa baĢladı. Jan 

Valjan nəfəsini dərdi. 

Əli ilə yavaĢca Kozettanın ağzını tutdu. 

Lakin onların olduğu bu tənha yerdə elə dərin bir sakitlik vardı ki, hətta yaxınlıqda eĢidilən bu 

dəhĢətli və qızğın gurultu belə onu poza bilmədi. Sanki, buranın divarları dini əfsanələrdə 

söylənən lal və kar daĢlardan tikilmiĢdi. 

Birdən bu dərin sükut içində baĢqa səslər eĢidildi. Gözəl, ilahi, misilsiz səslər. Əvvəlki səslər nə 

qədər dəhĢətli idisə, bunlar bir o qədər xoĢ və Ģirin idi. Bu, qaranlıqdan gələn bir nəğmə, 

ahəngdar duaların saçdığı gözqamaĢdırıcı bir nur idi. Bu gecənin qara və qorxunc sükutunda 

məsuliyyət kimi saf və uĢaq kimi sadədil qadın səsləri eĢidilirdi. Bu səslər yenicə doğulmuĢ bir 

uĢağın hələ də eĢitdiyi və can verən bir insanın artıq duymağa baĢladığı ilahi səslər idi. Nəğmə 

bağın ağacları üzərində yüksələn o qaranlıq binadan gəlirdi. Ġblislərin saldığı dəhĢətli gurultu 

uzaqlaĢdıqca, elə bil, qaranlıqdan mələklərin avazı yüksəlirdi. 

Kozetta ilə Jan Valjan diz çökdülər. 

Onlar nə olduğunu anlamır, harada olduqlarını da bilmirdilər, onların hər ikisi, bu tövbə edən kiĢi 

də, bu məsum uĢaq da, hər ikisi diz çökmək lazım gəldiyini hiss edirdi. 

Bu səslərdə qəribə bir Ģey vardı, onların eĢidilməsinə baxmayaraq, bina yenə boĢ və kimsəsiz 

görünürdü. Sanki, bu səslər boĢ və kimsəsiz bir binadan gəlirdi, sanki, bu nəğmə göylər nəğməsi 

idi. 

Bu səslər oxuduqca, Jan Valjan heç bir Ģey düĢünmürdü. Artıq onun baĢı üzərində qaranlıq bir 

gecə deyil, mavi bir göy yüksəlirdi. O, ruhunun qanad çalıb uçduğunu zənn edirdi – o qanadlar 

ki, hər birimiz onları öz varlığında hiss edir. 

Nəğmə susdu. Ola bilsin ki, bu nəğmə uzun bir müddət davam etmiĢdi. Bunu Jan Valjan deyə 

bilməzdi. Həyəcan saatları bir an kimi gəlib keçir. 

Sonra hər Ģey yenə sükuta daldı. Nə küçədən bir səs gəlirdi, nə bağdan. DəhĢət saçan səslər də, 

ürək verən səslər də – hər Ģey yox olmuĢdu. Yalnız divarın üstündə küləyin tərpətdiyi quru 

otların sakit və həzin xıĢıltısı eĢidilirdi. 

 

---

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Müəmmanın davamı. 

 

Sərin bir gecə yeli əsirdi – demək gecə saat ikiyə yaxın olardı. Zavallı Kozetta susurdu. Jan 

Valjanın yanında oturub, baĢını onun dizinə söykədiyindən o, qızın yatmıĢ olduğunu zənn etdi. 

Əyilib üzünə baxdı. Kozettanın gözləri geniĢ açılmıĢdı, gözlərində bir qorxu ifadəsi vardı. Jan 

Valjan təĢviĢə düĢdü. Qız baĢdan ayağa kimi titrəyirdi. 

Jan Valjan: 

– Sən yatmaq istəyirsən? – deyə soruĢdu. 

Qızcığaz: 

– ÜĢüyürəm, – dedi. 

Bir az sonra Kozetta soruĢdu: 

– Bəs o hələ buradadır? 

– Kim? 

– Madam Tenardye. 

Jan Valjan Kozettanı susdurmaq üçün iĢlətdiyi kələyi artıq unutmuĢdu. 

– Belə de! Yox, o çoxdan getmiĢdir, – dedi. – Heç bir Ģeydən qorxma. 

UĢaq ürəyinin üstündən bir ağırlıq götürülmüĢ kimi sakit nəfəs aldı. 

Torpaq nəm, mərək isə hər tərəfdən açıq idi, külək getdikcə kəskinləĢirdi. Qoca redinqotunu 

çıxarıb, Kozettanı bürüdü. 

– Ġndi necə, istidirmi? – deyə soruĢdu. 

– Bəli, ata! 

– Çox yaxĢı, indi məni bir az gözlə. Bu saat qayıdaram. 

Jan Valjan mərəkdən çıxıb, böyük binanın divarı boyu getdi. Sığınmaq üçün daha yaxĢı yer 

axtarırdı. Qapılara rast gəlsə də, hamısı bağlı idi. Birinci mərtəbənin bütün pəncərələrində Ģəbəkə 

vardı. 

Binanın daxili bucağını keçdikdən sonra, uzunsov pəncərələrə yaxınlaĢdı, oradan zəif bir iĢıq 

gəlirdi. Jan Valjan ayaq barmaqlarının üstə qalxaraq, pəncərədən içəriyə baxdı. Bütün pəncərələr 

enli daĢ tavalarla döĢənmiĢ, tağlar və sütunlarla bəzənmiĢ xeyli böyük bir salonun pəncərələri idi. 

Salonda sönük bir iĢıqdan və uzun kölgələrdən baĢqa heç bir Ģey görünmürdü. ĠĢıq salonun bir 

küncündə yanan bir gecə lampasından düĢürdü. Salon bomboĢ görünürdü, burada hər Ģey 

hərəkətsiz idi. Lakin Jan Valjan diqqətlə baxdıqda, yerdə kəfən kimi bir Ģeyə bürünmüĢ və insan 

kölgəsinə bənzər bir Ģey gördü. Bu adam tavaların üstündə üzüqoylu uzanmıĢ, qollarını xaçvarı 

uzatmıĢdı, ölü kimi hərəkətsiz idi. Onun yanında döĢəmənin üzərində ilan kimi qıvrılan bir Ģey 

uzanırdı, güman etmək olardı ki, bu məĢum kölgənin boynuna kəndir bağlamıĢdır. 

Bütün salon az iĢıqlanan böyük binalarda olduğu kimi, sıx bir duman içində idi, bu da mənzərəyə 

daha qorxunc bir Ģəkil verirdi. 

Jan Valjan ömründə bir çox dəhĢətli mənzərələr görmüĢ olduğunu, lakin bu qəribə və məchul 

salonda, sanki, gizli bir ayin icra edən bu müəmmalı kölgə qədər dəhĢətli bir Ģey görmədiyini 

sonralar tez-tez söylərdi. Bu kölgənin bir ölü olduğunu təsəvvürə gətirmək qorxunc bir Ģey olsa 

da, bunun diri bir adam olduğunu düĢünmək daha dəhĢətli idi. 

Jan Valjan ürək edib, pəncərənin ĢüĢəsinə yapıĢdı ki, bu kölgənin tərpənib-tərpənmədiyini 

görsün. O, xeyli gözlədi. Bu intizar ona çox uzun göründü. Lakin əbəs yerə: döĢəmənin üzərinə 

sərilmiĢ kölgə hərəkətsiz idi. Birdən Jan Valjanı böyük bir dəhĢət bürüdü, o artıq dayana 

bilməyib qaçmağa baĢladı. O geriyə belə baxmağa cürət etməyərək, mərəyə doğru qaçırdı. Ona 

elə gəlirdi ki, dönüb geriyə baxarsa, bu ölünün qollarını oynada-oynada iri addımlarla onun 

dalınca yüyürdüyünü görəcəkdir. 

TövĢüyə-tövĢüyə özünü xarabaya yetirdi. Dizləri titrəyirdi, bədənini tər basmıĢdı. 

O harada idi? Parisin lap mərkəzində belə bir məqbərənin ola biləcəyini kim təsəvvürünə gətirə 

bilərdi? Bu nə qəribə evdir? Gecə sirləri ilə dolu olan bu bina nə binadır? Bu nə binadır ki, mələk 

səsləri ilə ruhları qaranlıqdan çağırır, ruhlar bu çağırıĢa gəldikləri zaman isə onların gözlərinə bu 

---

dəhĢətli mənzərəni göstərir? O, cənnətin nurani qapılarını onların qarĢısında açmağı vəd edir, 

sonra isə birdən onların qarĢısında bu iyrənc sərdabənin qapılarını açır! Bununla belə bu bina, 

həqiqətən, bir bina idi. Həqiqətən, bir ev idi, bu evin küçə nömrəsi belə vardı. Bu yuxu deyildi. 

Jan Valjan buna inanmaq üçün xarabanın daĢlarına toxunmağa məcbur oldu. 

Soyuq, həyəcan, təĢviĢlər, gecənin təəssüratı – bütün bunlar Jan Valjanda həqiqi bir qızdırma 

oyatmıĢdı, baĢında fikirlər qarıĢırdı. 

O, Kozettaya yaxınlaĢdı. Kozetta yatırdı. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Müəmma getdikcə mürəkkəbləĢir. 

 

Kozetta baĢını daĢın üstünə qoyub yatmıĢdı. 

Jan Valjan qızın yanında oturub, üzünə baxmağa baĢladı. Qıza tamaĢa etdikcə sakitləĢir və baĢı 

yenə əvvəlki kimi iĢləməyə baĢlayırdı. 

O, artıq bu gündən sonra, həyatının əsasını təĢkil edəcək bir həqiqəti aydınca dərk edirdi: nə 

qədər ki Kozetta onun yanındadır, onun özünə heç bir Ģey lazım deyil, hər Ģey artıq Kozetta 

üçündür; o heç bir zaman özü üçün qorxmayacaq, bütün qorxusu ancaq Kozetta üçün olacaqdır. 

O, hətta redinqotunu çıxarıb, Kozettanın üstünə salmıĢdısa da, soyuq hiss etmirdi. 

Lakin dərin düĢüncələrə daldığına baxmayaraq, Jan Valjan yenə qəribə bir səs eĢitdi. Sanki, 

haradasa zınqırov səslənirdi. Səs bağdan gəlirdi, yavaĢ olsa da, aydın eĢidilirdi. O, otlaqlarda 

heyvanların boynundan asılan zınqırovların rabitəsiz gecə nəğməsinə bənzəyirdi. 

Bu səslər Jan Valjanı boylanmağa məcbur etdi. 

Qaranlığa diqqətlə baxdıqda, bağda kiminsə olduğunu gördü. 

Adama bənzəyən bu kölgə qovun ləklərinin ĢüĢə qalpaqları arasında dolaĢır, gah əyilir, gah 

qalxır, gah dayanır, yerdə bir Ģey sürüyür, yaxud yerə bir Ģey sərir kimi müvazinətlə hərəkət 

edirdi. Bu adamın axsadığı da görünürdü. 

Jan Valjan titrədi: onu təqib edilənlərə xas olan bir qorxu titrətməsi bürüdü. Belə insanlara hər 

Ģey yad görünür, onlarda hər Ģey Ģübhə oyadır, onlar gündüz iĢığından qorxurlar, çünki bu iĢıq 

onları ələ verə bilər. Onlar gecənin qaranlığından da qorxurlar, çünki gecə onların qəfildən 

tutulmasına kömək edər. Bir az əvvəl o, bağın kimsəsiz olduğundan, indi isə bağda adam 

olduğundan qorxurdu. 

Jan Valjan xəyali dəhĢətlərdən həqiqi dəhĢətlərə düĢdü. 

Öz-özünə deyirdi ki, ―Bəlkə də, Javer və polis agentləri hələ getməmiĢlər, yəqin, onlar küçədə 

adam qoymuĢlar. Əgər bağda gəzən bu adam mənim burada olduğumu anlarsa, ―ey qarovul‖ 

deyə bağıracaq və bununla da məni ələ verəcəkdir‖. Jan Valjan yatmıĢ Kozettanı ehtiyatla 

qucağına aldı, mərəyin ən uzaq bir bucağına çəkildi, qızı lazımsız ev Ģeylərinin arxasında 

gizlətdi. Kozetta heç tərpənmədi. 

Buradan qovun ləkləri arasında gəzən adamın hər bir hərəkətinə diqqət etməyə baĢladı. Qəribə 

burası idi ki, o, hərəkət etdikcə zınqırov səslənirdi. Bu adam yaxınlaĢdıqda, zınqırov da 

yaxınlaĢırdı, uzaqlaĢdıqca zınqırov da uzaqlaĢırdı, o kəskin bir hərəkət etdikdə, Ģiddətli zınqırov 

səsləri eĢidilməyə baĢlayırdı. Dayandıqda isə səs də kəsilirdi. Görünür, zınqırov bu adamın bir 

yerinə bağlanmıĢdı. Lakin bu nə demək idi? Bir öküz, yaxud bir qoyun kimi boynuna zınqırov 

asılmıĢ bu adam kim ola bilərdi? 

Jan Valjan öz-özünə bu cür suallar verə-verə, Kozettanın əllərinə toxundu. Qızın əlləri buz kimi 

soyuq idi. 

Jan Valjan: 

– Aman Allah! – deyə mızıldandı. Sonra yavaĢca qızı çağırdı: 

– Kozetta! 

Kozetta gözlərini açmadı. Jan Valjan onu bərk silkələdi. Kozetta oyanmadı. 

Birdən o: – Yoxsa ölmüĢdür? – deyə düĢündü və ayağa qalxdı. 

Bədəni baĢdan ayağa qədər titrəyirdi. 

---

BaĢından qarmaqarıĢıq qara fikirlər keçdi. Bəzən dəhĢətli ehtimallar cin qoĢunu kimi insana 

hücum edir və beynin bütün hüceyrələrində yer eləyir. Məsələ sevdiyimiz adamlara aid isə, onlar 

üçün çəkdiyimiz təĢviĢdən xəyalımızda min cür dəhĢətli səhnələr yaranır. Jan Valjan soyuq 

gecədə açıq havada yatmağın bir ölüm yuxusuna çevrilə biləcəyini xatırladı. 

Kozetta solğun, hərəkətsiz bir halda onun ayaqları altında yerə uzanmıĢdı. 

O, qızın nəfəsinə qulaq asdı; qız nəfəs alırdı, lakin bu nəfəs o qədər zəif idi ki, elə bil, bu saat 

kəsiləcəkdi. 

Onu necə qızdırsın? Necə oyatsın? Jan Valjanın düĢündüyü yalnız bu idi. O, dəli kimi mərəkdən 

bayıra yüyürdü: 

Nə olursa-olsun, ən geci on beĢ dəqiqədən sonra Kozetta ocaq yanında və yataq içində olmalı idi. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Zınqırovlu adam. 

 

Jan Valjan bir baĢ bağçada gördüyü adama tərəf getdi. Ehtiyat üçün jiletinin cibindən pul 

bağlısını çıxartmıĢdı. 

Zınqırovlu adam baĢını aĢağı salmıĢ olduğundan, Jan Valjanın yaxınlaĢdığını görmədi. Jan 

Valjan bir an içində onun yanına çatdı. 

Üzünü ona çevirib: 

– Yüz frank! – deyə çığırdı. 

O adam diksinərək, gözlərini Jan Valjanın üzünə dikdi. 

– Məni bu gecəliyə evinizə buraxsanız, yüz frank alarsınız. Ayın iĢığı Jan Valjanın təĢviĢ içində 

olan üzünə düĢürdü. 

Birdən zınqırovlu adam səsləndi: 

– Necə?! Madlen baba, sizsiniz? 

Bu gecə vaxtında, yad bir yerdə, yad bir adamın bu adı çəkməsi Jan Valjanı dəhĢətlə geriyə 

çəkilməyə vadar etdi. 

O hər Ģeyə hazırdı, amma belə bir Ģey heç ağlına gəlməzdi. Qabağında kəndli kimi geyinmiĢ, beli 

bükük, axsaq bir qoca dayanmıĢdı. Onun sol ayağında göndən diz sarğısı vardı, bu sarğıdan da 

iricə bir zınqırov asılmıĢdı. Üzü kölgədə olduğundan, üzünü yaxĢı görmək mümkün deyildi. 

Qoca papağını çıxarıb, həyəcandan titrəyərək: 

– Aman Allah! – dedi. – Madlen baba, siz buraya necə gəldiniz? Ġsa xatirinə, siz buraya necə 

daxil oldunuz? Göydənmi düĢdünüz? Göydən düĢsəydiniz, heç də təəccüblü olmazdı. Göydən 

düĢməyib də, siz yerə haradan düĢə bilərsiniz? Lakin bu nə görkəmdir? Boyunbağınız yox, 

Ģlyapanız yox, pencəyiniz yox. Əgər sizin kim olduğunuzu bilməsəydim, vallah qorxardım. 

Pencəksiz! Pərvərdigara, məgər indi övliyalar da ağlını itirir? Lakin siz buraya necə gəldiniz? 

Suallar yağıĢ kimi yağırdı. Qoca danıĢmağı sevən kəndlilər kimi hey danıĢırdı, lakin onun 

sözlərində qorxuducu heç bir Ģey hiss olunmurdu. Qoca bütün sözlərini bir uĢaq sadəlövhlüyü ilə 

heyrətlə söyləyirdi. 

Jan Valjan soruĢdu: 

– Siz kimsiniz və bu ev nə evdir? 

Qoca: 

– Lənət Ģeytana! – deyə səsləndi. – Belə də iĢ olar! ƏĢi, mən həmin adamam ki, siz özünüz məni 

buraya qoymuĢsunuz, bu ev də elə həmin evdir ki, siz özünüz məni ora yerləĢdirmisiniz. Necə 

məgər siz məni tanımırsınız? 

Jan Valjan: 

– Yox tanımıram! – deyə cavab verdi. – Lakin siz məni haradan tanıyırsınız? 

O adam dedi: 

– Siz məni ölümdən xilas etmiĢsiniz. 

O, üzünü çevirdi, ay iĢığı onu baĢdan-baĢa iĢıqlandırdı. Jan Valjan qoca FoĢlevanı tanıdı. 

– Ah, sizsiniz! Ġndi mən sizi tanıdım. 

---

Qoca məzəmmətlə: 

– ġükür Allaha! Axır ki, tanıdınız! – dedi. 

Jan Valjan soruĢdu: 

– Bəs siz burada nə edirsiniz? 

– Necə yəni nə edirəm? Budur, qovun ləklərinin üstünü örtürəm. 

Doğrudan da, Jan Valjan qoca FoĢlevana müraciət etdiyi zaman o, qovun ləkinin üstünə sərmək 

üçün əlində bir həsir parçası tutmuĢdu. Bağçada çalıĢdığı müddətdə, bu həsirlərin bir neçəsini 

sərib qurtarmıĢdı. Jan Valjanın mərəkdə oturaraq gördüyü qəribə hərəkətlər də elə həmin bu 

iĢdən irəli gəlirdi. 

Qoca sözünə davam edərək: 

– Baxdım gördüm ki, gecə aydınlıqdır. Demək, səhər soyuq olacaq. Dedim: ―Qoy gedim, 

qovunlarıma isti paltar geyindirim!‖. 

Sonra xeyirxah bir təbəssümlə Jan Valjana baxaraq əlavə etdi: 

– Elə siz də isti paltar geyinsəydiniz pis olmazdı. Lakin axı siz buraya necə gəldiniz? 

Jan Valjan bu qocanın onu Madlen adı ilə olsa belə, hər halda, tanıdığını görüb, onunla artıq bir 

qədər ehtiyatla danıĢırdı. Ġndi o özü qocaya bir çox suallar verməyə baĢladı. Qəribə olsa da bu iki 

adam rollarını dəyiĢmiĢ kimi görünürdü. Ġndi sual verən o, yəni çağırılmamıĢ qonaq idi. 

– Bəs dizinizə bağladığınız o zınqırov nədir? 

– Bumu? Mən bunu asmıĢam ki, məndən qaçsınlar! – deyə FoĢlevan cavab verdi. 

– Necə yəni sizdən qaçsınlar? 

Qoca FoĢlevan mənalı bir surətdə göz vurdu: 

– Elə belə! Bu evdə yalnız arvadlar olur. Bir çox gənc qızlar var. Onlar elə bilir ki, mənə rast 

gəlmək onlar üçün qorxulu Ģeydir. Zınqırov onlara mənim gəldiyimi xəbər verir. Mən gələndə 

onlar qaçırlar. 

– Bəs bu nə evdir? 

– Əcəb iĢdir! Siz ki, bunu özünüz yaxĢı bilirsiniz. 

– Yox bilmirəm. 

– Siz ki, məni özünüz buraya bağban qoydurdunuz! 

– Fərz edin ki, mən heç bir Ģey bilmirəm. Ona görə də cavab verin. 

– YaxĢı, elə olsun! Bura Kiçik Pikpüs monastırıdır. 

Jan Valjan yavaĢ-yavaĢ xatırlamağa baĢladı. Təsadüf, daha doğrusu qəza onu Sent-Antuan 

məhəlləsinin monastırına atmıĢ idi. Bu həmin monastır idi ki, iki il bundan əvvəl qoca FoĢlevan 

araba altında qalaraq Ģikəst olduqda onun tapĢırığı ilə buraya bağban qəbul edilmiĢdi. O, öz-

özünə: 

– Kiçik Pikpüs monastırı! – deyə təkrar etdi. 

FoĢlevan yenə soruĢdu: 

– Yenə də bir məni baĢa salın görüm, Madlen baba, siz buraya necə gəldiniz? Siz müqəddəs 

adam olsanız da, hər halda, kiĢisiniz, kiĢiləri isə buraya buraxmırlar. 

– Siz burada yaĢayırsınız? 

– Elə təkcə mən burada yaĢayıram. 

Jan Valjan: 

– Hər halda, mən burada qalmalıyam! – dedi. 

– Aman Allah! – deyə FoĢlevan səsləndi. 

Jan Valjan qocaya yaxınlaĢaraq, ciddi bir səslə: 

– FoĢlevan baba, – dedi, – mən sizi ölümdən qurtarmıĢam. 

– Bunu mən sizdən əvvəl yada saldım! – deyə FoĢlevan cavab verdi. 

– Bax belə! Vaxtilə mənim sizin üçün etdiyimi bu gün siz də mənim üçün edə bilərsiniz. 

FoĢlevan qırıĢmıĢ, titrəyən qoca əlləri ilə Jan Valjanın qüvvətli əllərini tutdu və bir neçə dəqiqə 

bir kəlmə belə danıĢa bilmədi. Nəhayət, dedi: 

– Ah! Sizin yaxĢılığınızın əvəzini verə bilsəydim, mən bunu Allahın bir mərhəməti sayardım! 

Sizi ölümdən xilas etmək! Mən sizin ixtiyarınızdayam, cənab mer! 

Qocanın üzündə fərəhli bir heyrət doğdu, üzü iĢıqlandı. 

---

– Mən nə etməliyəm? – deyə o soruĢdu. 

– Mən sizi baĢa salaram. Otağınız varmı? 

– Mənim ayrıca balaca bir evim var; bax orada, köhnə monastırın xarabaları arxasında, küncdə, 

heç kəsin gözünə çarpmaz. Orada üç otaq var. 

Doğrudan da, bu balaca ev xarabaların arxasında elə yaxĢı gizlənmiĢdi, elə dalda yerdə idi ki, Jan 

Valjanın gözünə dəyməmiĢdi. Jan Valjan: 

– YaxĢı, – dedi. – Ġndi mənim iki xahiĢimi yerinə yetirin. 

– O xahiĢləriniz nədir, cənab mer? 

– Birinci, siz mənim barəmdə heç kəsə bir söz deməyəcəksiniz. Ġkinci, özünüz məndən heç bir 

Ģey soruĢmayacaqsınız. 

– Necə istəyirsiniz, elə olsun. Mən sizin Ģərəfsiz bir iĢ görməyə qadir olmadığınızı, həmiĢə 

mərhəmətli adam olduğunuzu bilirəm. Bir də, siz özünüz məni buraya qoymusunuz. Demək, 

sizin öz iĢinizdir. Mən sizin ixtiyarınızdayam. 

– Bu belə! Ġndi dalımca gəlin. Biz uĢağın dalınca getməliyik. 

– A – a! Demək, bu arada uĢaq da var! – deyə FoĢlevan mızıldandı. 

O artıq bir kəlmə də danıĢmadı. Bir it öz sahibinin dalınca getdiyi kimi, o da Jan Valjanın dalınca 

getdi. 

Yarım saat sonra ocağın istisindən yanaqları qızarmıĢ Kozetta qoca bağbanın yatağında yatırdı. 

Jan Valjan boyun yaylığını taxmıĢ və redinqotunu geyinmiĢdi. Divarın üstündən tulladığı Ģlyapa 

tapılmıĢ və gətirilmiĢdi. Jan Valjan geyimi ilə məĢğul olduğu zaman, FoĢlevan zınqırovlu diz 

bağını çıxartmıĢdı. Ġndi bu zınqırov, torpaq səbəti ilə bir yerdə divardan asılmıĢdı. KiĢilər 

dirsəklərini masanın üstünə qoyaraq qızınırdılar. FoĢlevan süfrəyə bir parça pendir, çörək və bir 

ĢüĢə Ģərabla iki stəkan qoydu. Jan Valjanın dizinə toxunaraq, qoca dedi: 

– Ah, Madlen baba, siz məni o saat tanımadınız! Siz insanları ölümdən xilas edirsiniz də, sonra 

onları yaddan çıxardırsınız! Bu yaxĢı deyildir. Amma onlar sizi unutmurlar. Siz naĢükür 

adamsınız! 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Burada Javerin yanlıĢ marıta durduğundan bəhs olunur. 

 

Necə deyərlər, iç üzünü indicə gördüyünüz hadisələr ən adi Ģəraitdə baĢ vermiĢdi. 

Fantinanın ölüm yatağı yanında həbs edilmiĢ Jan Valjan həmin gecə Monreyl-sür-Mer Ģəhəri 

həbsxanasından qaçdığı zaman, polis idarəsi katorqalının Parisə qaçmıĢ olduğunu güman 

etmiĢdi. Paris, içində hər Ģeyin yox olduğu bir burulğandır. Okeanın dərinliyində olduğu kimi, bu 

dünya mərkəzində də hər bir Ģey yox olur. Ġnsanın möhkəm gizlənə bildiyi bir qalın meĢəlik 

varsa, o da camaat arasıdır. Bu həqiqət hər cür qaçqınlara məlumdur. Onlar girdabda qərq olan 

kimi Parisdə qərq olurlar. Ġnsana qurtuluĢ gətirə bilən girdablar da vardır. Bunu polis də bilir. 

Ona görə polis baĢqa bir yerdə nə itirirsə, həmiĢə Parisdə axtarır. Polis Monreyl-sür-Merin sabiq 

merini də Parisdə axtarırdı. Bu axtarıĢları idarə etmək üçün Javeri Parisə çağırmıĢdılar. O, 

doğrudan da, Jan Valjanın tutulmasında böyük kömək göstərmiĢdi. Bu iĢdə Javerin göstərdiyi 

çalıĢqanlıq və zirəklik qraf Anqles dövründəki prefekturanın katibi cənab ġabulyenin diqqətini 

cəlb etmiĢdi. Bu səbəbə görə, keçmiĢdə də Javerə himayəçilik edən cənab ġabule, indi onu 

Monreyl-sür-Mer polis müfəttiĢi vəzifəsindən Paris prefekurasına köçürmüĢdü. Burada Javerin 

hər bir cəhətdən faydalı və, bunu da qeyd etməliyik, hörmətə layiq adam olduğu anlaĢıldı. Biz 

burada hörmət sözünü iĢlətsək də, polis xidmətlərindən bəhs edildikdə, bu söz bir az qəribə 

görünür. 

O artıq Jan Valjanı unutmuĢdu, – ovçu tulalarının axı belə bir xasiyyəti var: onlar təzə canavara 

rast gəldikdə əvvəlkini unudurlar. Lakin birdən, 1823-cü ilin dekabr ayında, ümumiyyətlə, qəzet 

oxumağı sevməyən Javer qəzetə baxmıĢdı. Javer monarxist olduğundan, prins-generalissimusun 

Bayona Ģəhərinə təntənəli gəliĢinin bütün təfsilatını öyrənmək istəmiĢdi. Maraqlandığı bir 

məqaləni oxuyub qurtarmaqda ikən, birdən səhifənin sonunda Javerin gözlərinə bir ad sataĢdı, bu 

---

Jan Valjanın adı idi. Qəzet katorqalı Jan Valjanın öldüyünü xəbər verirdi. Bu xəbər o qədər rəsmi 

bir Ģəkildə təsvir edilmiĢdi ki, Javer bunun doğru olduğuna qətiyyən Ģübhə etmədi. Ancaq bunu 

dedi ki: ―Bax, bu, doğrudan da, möhkəm bir həbsxanadır‖. Bundan sonra Javer qəzeti bir kənara 

atdı, oxuduğunu yadından çıxartdı. 

Bir qədər sonra, Sena və Uaza prefekturası Monfermeyldə, deyildiyinə görə çox əcaib bir 

Ģəkildə, bir uĢağın oğurlanması haqqında Paris polis prefekturasına məlumat göndərmiĢdi. 

Məlumatda qızın yeddi-səkkiz yaĢlarında olduğu, anası tərəfindən yerli bir meyxanaçıya 

saxlanmaq üçün verildiyi və naməlum bir adam tərəfindən oğurlandığı qeyd olunurdu. Qızın adı 

Kozetta imiĢ, anası isə Fantina adlı bir qadınmıĢ, harada isə xəstəxanada vəfat etmiĢdir. Məlumat 

Javerin əlinə keçdi və onu düĢünməyə vadar etdi. 

Fantinanın adı Javerə yaxĢı tanıĢ idi. O, Jan Valjanın ondan bu əxlaqsız qadının uĢağını gətirmək 

üçün üç gün möhlət istəməsinə nə qədər gülmüĢ olduğunu xatırladı. Jan Valjanın Monfermeylə 

gedən bir dilicana minmək istədiyi zaman Parisdə tutulmuĢ olduğu da yadına düĢdü. O zaman 

edilən bəzi müĢahidələr hətta belə bir fikir oyadırdı ki, Jan Valjan ikinci dəfə bu dilicana minmiĢ 

və bir gün əvvəl bu kəndin ətraflarına birinci dəfə səyahət etmiĢdi, çünki kəndin özündə onu 

görməmiĢdilər. Monfermeyldə onun nə iĢi olduğunu heç kəs baĢa düĢə bilməmiĢdi. Lakin indi 

Javer bunu anlamıĢdı. Fantinanın qızı Monfermeyldə yaĢayırdı. Jan Valjan oraya qızın dalınca 

getmiĢdi. Ġndi də naməlum bir adam bu uĢağı oğurlamıĢdır. Bu naməlum adam kim ola bilərdi? 

Jan Valjanmı? Lakin Jan Valjan ölmüĢdür. Javer, heç kəsə bir söz demədən, Odun dalanındakı 

―Qalay boĢqab‖ mehmanxanasından yola düĢən omnibusa minərək Monfermeylə getdi. O, bu iĢi 

yerində tamamilə aydınlaĢdıra biləcəyini düĢünürdü, lakin heç bir Ģey öyrənə bilmədi. 

Ġlk günlər hiddətlənmiĢ Tenardyegil bu hadisə haqqında ağızlarına gələni danıĢırdılar. Torağayın 

yox olması kənddə gurultu qoparmıĢdı. Dərhal bu hadisəni cürbəcür Ģəkildə danıĢmağa 

baĢladılar. Nəhayət, hadisə uĢağın oğurlanması əhvalatına çevrildi. Bunun da nəticəsində Paris 

prefekturasının aldığı məlumat göndərildi; halbuki, ilk hiddət dövrü keçəndən sonra Tenardye, 

qəribə instinkti sayəsində çox tezliklə baĢa düĢdü ki, əlahəzrət kralın prokuror cənablarını 

narahat etmək hər zaman faydalı olmaz. Bir də ―uĢağın oğurlanması‖ haqqında Ģikayətlər, hər 

Ģeydən əvvəl, polis idarəsinin sayıq gözlərini onun özünə və bir çox Ģübhəli iĢlərinə tərəf 

çevirəcəkdir. BayquĢların ən çox qorxduğu bir Ģey varsa, o da iĢıqdır. Bundan baĢqa, min beĢ 

yüz frankı almasını necə izah etsin? Tenardye bu səbəblərə görə hərəkətlərini tamamilə dəyiĢdi, 

arvadının ağzını yumaraq, uĢağın oğurlanması haqqında söhbət açıldıqda, guya, təəccüb etməyə 

baĢladı. Necə? O, heç bir Ģey anlamır. Doğrudur, əvvəllər Ģikayət edir və əziz balanın bu qədər 

tez əlindən alındığından danıĢardı. Deyərdi ki, o, qızı çox sevir və istərdi ki, qızcığaz bir-iki gün 

də onun yanında qalsın. Lakin qızın dalınca ―babası‖ gəlmiĢdi ki, bu da çox təbii bir Ģey idi. 

Tenardye, baba məsələsini özündən uydurmuĢdu və bu, yaxĢı təsir bağıĢlayırdı. Javer də, 

Monfermeylə gəldiyi zaman, əhvalatı elə bu Ģəkildə eĢitmiĢdi. 

Bununla belə Javer, məsələnin içinə zond salırmıĢ kimi, Tenardyenin danıĢdıqlarını yoxlamağa 

baĢladı. ―Bu baba dediyi adam kim idi, adı nə idi?‖ Tenardye özünü sadəlövhlüyə vuraraq cavab 

verirdi: ―Varlı bir mülkədar idi. Adı da, yanılmıramsa Gilom Lamberdir. Pasportunu görmüĢəm‖. 

Lamber – namuslu və hər bir cəhətdən etibarlı adam adıdır. Javer Parisə qayıtdı. Öz-özünə: ―Bu 

Jan Valjan, doğrudan da, ölmüĢdür. Mən də lap sarsağam‖ demiĢdi. 

Javer bu əhvalatı unutmağa baĢlayırdı ki, birdən, 1824-cü ilin mart ayında, qulağına Sen-Medar 

məhəlləsində ―sədəqə verən dilənçi‖ adı ilə Ģöhrət qazanan qəribə bir adamın yaĢaması haqqında 

bir xəbər çatdı. Belə deyirdilər ki, guya, bu adam varlı bir rantyedir. Heç kəs onun adını yaxĢıca 

bilmirdi. Bu adam səkkiz yaĢında bir qızla birlikdə yaĢayırdı. Qızın isə yalnız o yadına gəlir ki, 

Monfermeyldən gəlmiĢdir. Yenə Monfermeyl! Bu adı eĢidən Javer yenə qulaqlarını Ģəklədi. Bu 

adamın sədəqə verdiyi keçmiĢ kilsə xadimi, indi isə dilənçi paltarında olan polis casusu bəzi 

baĢqa təfsilat da əlavə etdi. ―Bu rantye heç kəslə görüĢməz, küçəyə ancaq axĢamlar çıxar, 

yoxsullardan baĢqa heç kəslə danıĢmaz, heç kəslə əlaqə saxlamaz... Əynində astarının içi bank 

biletləri ilə dolu olduğundan bir neçə milyon dəyəri olan çox köhnə, sarı bir redinqotu var‖. Bu 

Ģok təfsilat Javerin marağını qat-qat artırdı. Bu fantastik rantyeni yaxından görmək və eyni 

---

zamanda onu ürkütməmək üçün Javer bir dəfə kilsə xadiminin cındırlarını geyindi, qoca casusun 

hər axĢam bardaĢ qurub, mızıldana-mızıldana dua oxuyaraq yolçuları izlədiyi yerdə oturdu. 

Doğrudan da, ―Ģübhəli adam‖ qiyafətini dəyiĢmiĢ Javerə yaxınlaĢdı və ona sədəqə uzatdı. Elə bu 

zaman Javer baĢını qaldırdı və Jan Valjanı tanıdığını zənn edərək, diksindi. Jan Valjan da Javeri 

tanıdığını güman edərək diksindi. 

Lakin o, qaranlıqda yanıla bilərdi, axı Jan Valjanın ölümü haqqında rəsmi məlumat verilmiĢdi. 

Javerin ürəyində hələ ciddi Ģübhələr vardı, Javer isə vasvası olduğundan, belə hallarda heç vaxt 

heç kəsi tutmazdı. 

Javer qocanın dalınca düĢüb Qorbonun komasına gəldi, az bir zəhmətlə qarının dilini açıb 

danıĢdırdı. Qarı sarı redinqotun milyonlarla dolu olduğunu təsdiq edərək, min franklıq bilet 

əhvalatını da ona danıĢdı. Dedi ki: ―öz gözümlə görmüĢəm! Öz əlimlə toxunmuĢam!‖ Javer otaq 

kirayə edib elə haman axĢam oraya köçdü. Gizli kirayəniĢinin səsini eĢitmək ümidi ilə qapıya 

yaxınlaĢdı, lakin Jan Valjan, qapının açar yerindən Ģam iĢığını gördüyü üçün bir kəlmə 

danıĢmadığından casusun planlarını pozdu. 

O biri gün Jan Valjan buradan köçməyi qərara aldı. Yerə saldığı beĢ franklıq pulun səsi qarının 

diqqətini cəlb etdi. O, pul səsini eĢidib, kirayəniĢinin köçməyə hazırlaĢdığını zənn edərək, dərhal 

bunu Javerə xəbər verdi. Gecə, Jan Valjan küçəyə çıxdığı zaman, Javer artıq iki nəfər köməkçisi 

ilə bulvarda ağacların arxasında gizlənib, onu gözləyirdi. 

Javer prefekturada özünə kömək üçün adam verilməsini xahiĢ etdi, lakin kimi tutmaq fikrində 

olduğunu demədi. Bu, onun sirri idi, həm də bu sirri üç səbəbə görə açmaq istəmirdi: birincisi – 

ən kiçik ehtiyatsız bir söz Jan Valjanda Ģübhə oyada bilərdi: ikincisi – ölmüĢ zənn edilən bir 

köhnə qaçqın katorqalını polis dəftərlərində ən təhlükəli canilər maddəsində qeyd olunmuĢ bir 

canini ələ keçirmək elə parlaq bir iĢ idi ki, Paris polisinin köhnə tulaları heç Ģübhəsiz, bunu Javer 

kimi təzə bir adamın əlinə verməzdilər, Javer də katorqalısının əlindən alına biləcəyindən 

qorxurdu; nəhayət, Javer öz iĢinin sənətkarı olduğundan, gözlənilməz Ģeyləri sevərdi. O, 

əvvəlcədən ölçülüb-biçilmiĢ müvəffəqiyyətlərə nifrət edərdi, çünki belə müvəffəqiyyətlər 

ətrafında çox söhbət edildiyindən, onlar öz təravətini və təzəliyini itirirdi. Javer, sonra birdən-

birə elan etmək üçün ən mühüm iĢlərini gizlində hazırlamağı sevərdi. 

Javer Jan Valjanın dalınca gələrək, bu ağacdan o ağaca, bu küçənin tinindən o biri küçənin tininə 

qədər, bir dəqiqə belə gözdən qaçırmadan onu izlədi. Jan Valjan özünü təhlükədən tamamilə 

uzaq zənn etdiyi zamanlarda belə, Javer gözünü ondan götürmürdü. 

Bəs nə üçün Javer Jan Valjanı tutmadı? Bunun bir səbəbi vardı: o hələ də Ģübhə edirdi. 

Unutmamalıdır ki, o dövrdə polis idarəsinin hərəkətləri sərbəst deyildi, azad mətbuat onu sıxırdı. 

Qəzetlərin ifĢa etdiyi bir neçə özbaĢına həbs palatanın nəzərinə çatdırılmıĢ və prefekturanın 

cəsarətsizliyinə səbəb olmuĢdu. ġəxsiyyət azadlığını pozmaq ciddi bir məsələ sayılırdı. Polis 

iĢçiləri səhv etməkdən qorxurdular. Prefekt bütün günahı onların boynuna yıxırdı. Hər bir səhv 

edən adam vəzifədən istefa verməyə məcbur olurdu. Tutaq ki, qəzetdə bu cür balaca bir məqalə 

çap olunmuĢdur: Dünən səkkiz yaĢında nəvəsi ilə gəzməkdə olan ağ- saçlı, hörmətli qoca bir 

rantye qaçaq bir katorqalı kimi həbs edilərək, həbsxanaya göndərilmiĢdir‖. Bu məqaləni iyirmi 

qəzet nəĢr etdikdən sonra, Parisdə nə kimi bir həngamə qopa biləcəyini təsəvvür edə bilərsiniz. 

Təkrar edirik, bundan baĢqa, Javerin özü də çox vasvası idi. Vicdanının tələbləri prefektin 

tələblərinə uyğun gəlirdi. O, doğrudan da, Ģübhə edirdi. 

Jan Valjan Javerin qabağında, qaranlıqda yeriyirdi. 

Məyusiyyət, narahatlıq, təĢviĢ, yorğunluq, gecə vaxtı bu yenidən qaçmaq və Parisdə həm özü, 

həm də Kozetta üçün müvəqqəti yer axtarmaq dərdi, uĢağın sürəti ilə ayaqlaĢmağa məcbur 

olması Jan Valjanın yeriĢini özü belə duymadan o qədər dəyiĢmiĢ və görünüĢü o qədər əldən 

düĢmüĢ bir qoca görünüĢünə bənzəmiĢdi ki, Javerin Ģəxsində polis belə səhv edə bilərdi. Jan 

Valjana yaxınlaĢmağın qeyri-mümkün olması, əynindəki qoca, mühacir mürəbbi paltarı, Jan 

Valjanı qızın babasına çevirmiĢ olan Tenardyenin bəyanatı, nəhayət, onun katorqada öldüyünə 

əmin olması – bunların hamısı Javerin tərəddüdünü daha da artırırdı. 

Bir anlar Javerin beynində dərhal qocadan sənədlərini tələb etmək fikri doğdu. Lakin əgər bu 

adam Jan Valjan deyilsə, qoca, hörmətli bir rantye də deyilsə, bu mütləq qaranlıq Paris 

---

cinayətlərində dərin və məharətli bir rol oynayan quldurlardan biri, baĢqa iĢlərinin üstünü örtmək 

üçün sədəqə paylayan qorxunc bir quldur dəstəbaĢısı olmalı idi. Sədəqə paylamaq da baĢqa 

iĢlərinin üstünü örtmək üçün quldurların köhnə sınanmıĢ üsuludur. Əlbəttə, onun əlbirləri, 

cinayət yoldaĢları, gizlənmək istədiyi ehtiyat mənzilləri də var. Küçələri fırlanması, yol 

azdırması da bunun sadə bir qoca olmadığını sübut edirdi. Onu çox tez ələ keçirmək – ―qızıl 

yumurta yumurtlayan bir toyuğu kəsmək‖ demək idi. Bir az gözləməyin nə eybi var? Javer bu 

qocanı əldən qaçırmayacağına tamamilə əmin idi. 

Beləliklə, Javer bir az karıxmıĢ halda yeriyərək bu müəmmalı adamın kim ola biləcəyini 

dəfələrlə özündən soruĢurdu. 

Yalnız Pontuaz küçəsində, bu adam meyxanadan düĢən parlaq iĢığın yanından keçdikdə, Javer 

ovun Jan Valjan olduğunu anlamıĢdı, buna Ģübhə ola bilməzdi. 

Bu dünyada eyni qüvvətdə dərin daxili həyəcan keçirən iki xilqət var: biri – balasını tapmıĢ bir 

ana, o biri isə ovunu tutmuĢ pələng. Javer də belə bir həyəcan keçirirdi. 

Ġzlədiyi adamın qorxunc katorqalı Jan Valjan olduğuna inandıqdan sonra, özü ilə bərabər yalnız 

iki adam götürdüyünə təəssüf etdi və adam göndərərək Pontuaz küçəsinin polis komissarından 

kömək istədi. Tikanlı göyəm budağını qoparmadan əvvəl əlcək taxarlar. 

 

Javerin gecikməsi və agentləri ilə məsləhətləĢmək üçün Rolen döngəsinə dönməsi az qalmıĢdı ki, 

Jan Valjanı gözdən itirməsinə səbəb olsun. Lakin o, tez baĢa düĢdü ki, Jan Valjan çayın o tayına 

keçməklə aralarında maneə yaratmağa çalıĢacaqdır. Ġzi itirməmək üçün yeri iyləyən bir ov tulası 

kimi Javer baĢını sallayıb fikrə daldı. Heç bir zaman onu aldatmayan bir sövqi-təbii ilə Javer düz 

Austerlis körpüsünə doğru getdi və vergi yığan adamdan soruĢdu: ―Bir balaca qızla bir kiĢini 

görmədiniz ki?‖. Vergi yığan: – ―Gördüm, hətta onu iki su verməyə məcbur etdim‖ – deyə cavab 

verdi. Bu cavab vəziyyəti aydınlaĢdırdı. Jan Valjan Kozettanın əlindən tutaraq, ay iĢığı düĢmüĢ 

yerdən keçdiyi zaman Javer körpünün üstündə idi. Javer Jan Valjanın YaĢıl yol küçəsinə doğru 

getdiyini görüb, tələ kimi bir Ģey olan Janro dalanını xatırladı. Düz divar küçəsindən Pikpüs 

döngəsinə yalnız bircə yol olduğu da Javerin yadına düĢdü. O, ovçuların dili ilə deyəcək olursaq, 

―ovu qabaqladı‖, tələsik kəsə yollarla adamlarından birini həmin çıxıĢ yolunu tutmaq üçün 

göndərdi. Cəbbəxanaya növbəni dəyiĢmək üçün gedən qarovulçuları saxladı və dalınca getməyə 

məcbur etdi. Belə bir oyunda əsgərlər qumarda xal kimi bir Ģeydir. Bundan baĢqa, belə bir qayda 

da var: əgər qabanı vurmaq istəyirsənsə, təcrübəli bir ovçu olmalısan, itin də çox olmalıdır. Javer 

bu tədbirləri görüb Jan Valjanın sağ tərəfdə dalanla, sol tərəfdə polis agenti ilə, dalda isə onun 

özü ilə əhatə olunduğunu bildiyindən, bir çimdiklik burunotu götürdü. 

Sonra oyun baĢlandı. Bu anda Javer yalnız iblislərin duya biləcəyi bir sevinc hiss etdi: o, bu 

adamın artıq onun ixtiyarında olduğunu bildiyindən tələsmədən onun ardınca gedir və vaxtı 

mümkün dərəcə uzatmağa, tutmağı təxirə salmağa çalıĢırdı. Zahirən azad olan bu adamın 

həqiqətdə tutulmuĢ olduğunu düĢünməkdən həzz alırdı. Torun içində çırpınan bir hörümçəyə 

baxan, yaxud siçanı birdən-birə öldürməyərək oyan-buyana qaçmasına yol verən bir piĢik kimi, 

Ģəhvətli gözlərini ondan ayırmırdı. Pəncə və caynaqlar öldürmək üçün tutmuĢ olduqları heyvanın 

çırpınmasından müdhiĢ bir ləzzət alırlar. Boğmaq – nə qədər dadlı bir zövqdür! 

Javer sevinirdi! QurmuĢ olduğu torun ipləri möhkəm idi. O, müvəffəqiyyət qazanacağına əmin 

idi. Yalnız bir Ģey qalırdı: yumruğunu sıxmaq! 

Jan Valjan nə qədər qüvvətli və cəsur olsa da, nə qədər ümidsiz bir vəziyyətdə olsa da, onun 

müqavimət göstərə biləcəyi fikri bu qədər böyük bir dəstəsi olan Javerə qeyri-mümkün 

görünürdü. 

Javer aramla irəliləyir, oğrunun ciblərini axtarırmıĢ kimi, küçənin bütün qaranlıq bucaqlarını, 

xəlvət yerlərini araĢdırıb eĢələyirdi. 

Lakin hörümçək torunun mərkəzinə çatdıqda, milçəyi orada tapmadı. 

Onun nə qədər hiddətləndiyini təsəvvür edə bilərsiniz. Düz divar və Pikpüs küçəsini qoruyan 

qarovulçudan xəbər aldı. O, bir dəqiqə belə yerindən tərpənməmiĢdi, yanından heç bir kiĢi gəlib 

keçməmiĢdi. 

---

Bəzən belə təsadüflər olur ki, maralın buynuzları lap ovçunun əlinə keçir, lakin birdən-birə maral 

yox olur. BaĢqa sözlə, ətrafını sürü ilə it bürüsə belə, maral qaçıb canını qurtarır. Belə hallarda 

ən təcrübəli ovçular belə mat qalırlar. Hətta Düvivye, Linyivil və Deprez belə, nə deyəcəklərini 

bilmirdilər. Artonj, belə bir müvəffəqiyyətsizliyə düçar olduqda: ―Bu maral deyil, cindir‖ 

demiĢdi. 

Javer də məmnuniyyətlə bu sözləri təkrar edərdi. 

Javerin indiki məyusiyyəti daha çox ümidsizliyə, qeyzə, hiddətə bənzəyirdi. 

Napoleon – Rusiya ilə müharibədə, Ġsgəndər – Hindistanla müharibədə, Sezar – Afrika 

müharibəsində, Kir – Skif müharibəsində səhv etdiyi kimi, Javer də, Ģübhəsiz Jan Valjana qarĢı 

bu səfərində səhv buraxmıĢdı. Javer onun sabiq katorqalı olduğunu etiraf etməkdə ləngidiyi 

üçün, bəlkə də, səhv etmiĢdi. O, aldığı ilk təsirinə inanmalı idi. Javer Jan Valjanı dərhal, Qorbo 

komasında həbs etməməkdə də səhv etmiĢdi. O, Pontuaz küçəsində Jan Valjanı qəti olaraq 

tanıdıqdan sonra həbs etməməkdə də səhv etmiĢdi. Rolen yol ayrıcında, aydın ay iĢığında 

dayanıb, öz adamları ilə məsləhətləĢərkən də Javer səhvə yol vermiĢdi. Əlbəttə, məsləhətləĢmək 

yaxĢı Ģeydir, etibarlı casusların bildiklərini və düĢündüklərini öyrənmək pis olmaz. Lakin 

canavar və katorqalı kimi nadinc heyvanları təqib edən bir ovçu çox ehtiyatlı və tədbirli 

olmalıdır. Ov tulalarını izə doğru salmaqla həddindən artıq məĢğul olan Javer, heyvanı 

ürkütmüĢdü. Heyvanın it sürüsünü duyub qaçmağına imkan vermiĢdi. Javerin əsas səhvi isə 

bundan ibarət idi ki, Austerlis körpüsündə Jan Valjanın izinə düĢdükdən sonra, Jan Valjan kimi 

bir adamı ipin ucunda saxlaya biləcəyini güman edərək, onunla dəhĢətli bir uĢaq oyunu 

oynamağa baĢlamıĢdı. O, özünü həqiqətdə olduğundan daha qüvvətli zənn etmiĢ, aslanla siçan-

piĢik oyunu oynamağa baĢlamıĢdı. Eyni zamanda, özünü kifayət qədər qüvvətli saymayaraq, 

özünə kömək götürməyi belə lazım bilmiĢdi. Bu fəlakətli ehtiyatkarlıq da qızıl kimi qiymətli 

vaxtın itməsinə səbəb olmuĢdu. Lakin Javer bütün bu səhvləri buraxmıĢ olsa da, yenə də yer 

üzündə mövcud olan ən bilikli və iĢgüzar xəfiyyələrdən biri idi. Hər halda, o, ovçuların dediyi 

kimi, tam mənada ―ağıllı‖ bir it sayıla bilərdi. Səhv etməyən kimdir? 

Böyük strateqlərin də gözlərinə pərdə çəkilə bilər. 

Bir-birinə hörülmüĢ nazik iplərdən qalın bir kanat əmələ gəldiyi kimi, bəzən böyük bir axmaqlıq 

da bir çox xırda axmaqlıqların yekunundan baĢqa bir Ģey deyildir. Kanatın hər bir ipini ayrıca, 

tel-tel açsanız, böyük axmaqlığa gətirib çıxaran ən xırda həlledici səbəbləri bir-bir görərsiniz, 

asanlıqla hamısına üstün gələ bilərsiniz. Ġndi siz ―Elə bumu?‖ deyəcəksiniz. Lakin bu iplərin 

hamısını bir-birinə bağlayıb hörsəniz, dəhĢətli bir Ģey əmələ gələr. Bu – ġərqdə Marsian, Qərbdə 

isə Valentinian arasında tərəddüd edən Atilla deməkdir, bu – Kapuyada ləngiyən Hannibal 

deməkdir. Bu – Arsis-sür-Obda yuxuya gedən Danton deməkdir. 

Lakin, nə olursa olsun, Javer Jan Valjanın onun əlindən çıxdığını gördükdə, baĢını itirmədi. Polis 

nəzarəti altından qaçan bir katorqalının çox da uzağa gedə bilməyəcəyinə əmin olduğundan hər 

yana qarovulçu qoydu, tələlər qurdu, bütün gecəki məhəlləni araĢdırdı. Diqqətini ilk cəlb edən 

Ģey kəndiri kəsilmiĢ küçə fənəri idi. Bu, qiymətli bir əlamət idi, lakin bu əlamət onu aldatmıĢ və 

Janro dalanına doğru aparmıĢ, oraları araĢdırmağa məcbur etmiĢdi. 

Bu dalanda xeyli alçaq divarlar vardı ki, divarların arxasında bağçalar və əkilməmiĢ böyük 

sahələr baĢlayırdı. Jan Valjan, yəqin ki, bu tərəfə qaçmıĢdı. ġübhəsiz, Jan Valjan Janro dalanının 

çox içərilərinə girmiĢ olsaydı, o mütləq məhv olacaqdı, Javer bir iynə axtarır kimi, bütün bu 

bağları və düzləri diqqətlə araĢdırmıĢdı. 

Səhər açılanda, orada iki nəfər bacarıqlı adam qoyub oğru tərəfindən tutulmuĢ bir polis xəfiyyəsi 

kimi utana-utana prefekturaya qayıtdı. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Pikpüs küçəsi, № 62. 

 

---

Yarım əsr bundan əvvəl Kiçik Pikpüs küçəsində 62 nömrəli evin darvazası baĢqa darvazalardan 

heç bir Ģeylə fərqlənmirdi, adətən, yarıya qədər açıq olan bu qonaqcıl darvazanın arxasında heç 

bir qəmli Ģey yox idi. Orada divarlarına tənək sarmaĢmıĢ hasarlı bir həyət və həyətdə gəzinən 

qapıçının üzündən baĢqa heç bir Ģey görünmürdü. Dal tərəfdə, divarın üstündə hündür ağaclar 

görünürdü. GünəĢin Ģüaları həyəti canlandıran, bir stəkan Ģərab isə qapıçının üzünə canlılıq 

verən zaman Kiçik Pikpüs küçəsindəki 62 nömrəli evin yanından keçən yolçunun ürəyi qəribə 

bir fərəhlə dolurdu. Lakin gözləriniz qarĢısından bir anlığa ötüb keçən bu yer kədərli bir yer idi. 

Evin astanası gülümsədiyi halda, ev özü ibadət edir və inləyirdi. 

Qapıçının yanından keçməyə müvəffəq olduqda – bu, o qədər də sadə bir Ģey deyildi, hətta 

demək olar ki, qeyri-mümkün bir Ģey idi, çünki burada ―Sezam, açıl!‖ kimi bir əfsun vardı ki, 

bunu mütləq bilmək lazım gəlirdi, – demək, qapıçının yanından keçməyə müvəffəq olduqda, siz 

sağ tərəfdə balaca bir dəhlizə girirdiniz, buradan iki divar arasında sıxılmıĢ kimi görünən və 

ancaq bir nəfərin keçə biləcəyi dar bir pilləkən qalxırdı. Əgər bu pilləkən kəskin sarı boyası və 

qəhvəyi haĢiyəsi ilə sizdə nifrət oyatmazsa və siz bu pilləkəni qalxmağa cəsarət etsəniz, o zaman 

siz əvvəl birinci meydançanı, sonra isə ikinci meydançanı keçərək, ikinci mərtəbənin koridoruna 

düĢərsiniz. Bu koridorun yapıĢqanlı sarı boyası və qəhvəyi haĢiyəsi isə, sakit bir amansızlıqla sizi 

təqib edir. Pilləkənə və koridora iki gözəl pəncərədən iĢıq düĢür. Koridor dönür və qaranlıqlaĢır. 

Bu burunu keçdikdən sonra, bir neçə addım da atırsınız və qabağınıza qapı çıxır, bu qapı bağlı 

olmadığı üçün daha da əsrarəngiz görünür. Qapını itələyib, təqribən altı fut böyüklüyündə kiçik 

kvadrat bir otağa daxil olursunuz. Tava döĢənmiĢ bu otaq yuyulmuĢ, tərtəmiz, soyuq bir otaqdır, 

divarlarına yaĢıl güllü, topu on beĢ su olan açıq-sarı kağız çəkilmiĢdir. Buraya sol tərəfdən, 

divarın bütün enini tutan böyük, torlu pəncərənin balaca ĢüĢələri arasından solğun və toran bir 

iĢıq düĢür. Ətrafınıza boylandıqda, siz heç kəsi görmürsünüz, diqqətlə qulaq asmağa 

baĢlayırsınız, lakin heç bir Ģey, nə ayaq səsləri, nə insan səsi eĢidirsiniz. Divarlar çılpaqdır, 

otaqda heç bir Ģey, hətta stul belə yoxdur. 

Siz yenə boylanıb ətrafınıza baxırsınız və nəhayət, qapının qabağındakı divarda təqribən bir 

kvadrat fut böyüklüyündə dördbucaq bir deĢik görürsünüz. Bu deĢik diaqonal üzrə düymə yarım 

uzunluğunda ilgəklər adlandırıla biləcək xırda kvadratlar əmələ gətirən möhkəm düyümlü qara 

çarpaz çubuqlardan ibarət dəmir bir torla örtülmüĢdür. Açıq-sarı divar kağızlarının balaca yaĢıl 

gülləri dümdüz və sakitcə bu dəmir çubuqlara qədər uzanır və onların yaxınlığından qorxmur, nə 

də yel kimi hər tərəfə qaçmırlar. Əgər bu kvadrat deĢikdən girib-çıxa biləcək son dərəcə arıq bir 

canlı məxluq tapılsaydı da, bu tor ona mane olardı. Lakin o, bədənin keçməsinə mane olsa da, 

nəzərin, baĢqa sözlə desək, qəlbin keçməsinə mane olmurdu. Deyəsən, bu nəzərdə tutulmuĢdu, 

çünki torun arxasında, lakin ondan azacıq aralı kəfgirin deĢiklərindən də xırda deĢikləri olan 

tənəkə bir lövhə pərçim edilmiĢdi. Bu lövhənin aĢağısında poçt qutularında olduğu kimi, bir 

deĢik asılmıĢdı. Torlu dəliyin sağında isə zəngin linginə bağlanmıĢ balaca bir məftil sallanırdı. 

Bu məftili dartdıqda, zəng çalınmağa baĢlayırdı və o zaman lap yaxınlıqda sizi diksindirən bir 

səs eĢidilirdi: 

– Kimdir? – deyə bu səs soruĢurdu. 

Bu, incə bir qadın səsi idi, elə incə idi ki, ələmli görünürdü. 

Lakin burada sehrli sözü bilmək lazım gəlirdi. Əgər siz bu sözü bilməsəniz, səs dərhal kəsilir və 

divar yenə dərin bir sükuta dalırdı, sanki, divarın o tərəfində sizin bir an üçün sükutunu 

pozduğunuz bir məzar qaranlığı hökm sürürdü. 

Lakin siz bu sehrli sözü bilmiĢ olsanız, səs deyirdi: 

– Sağ tərəfdən daxil olun. 

O zaman pəncərənin qabağında sağ tərəfdə siz ĢüĢəli bir qapı görürdünüz. Qapının üstündə sarı 

rəngə boyanmıĢ ĢüĢəli bir çərçivə var. Qapının dəstəyini basaraq, içəri girdikdə Ģəbəkə hələ 

enməyib çilçıraq hələ yanmadığı zaman siz benuar lojasına girdikdə aldığınız təsiri alırsınız. 

Doğrudan da, siz, sanki, dar bir teatr lojasına daxil olursunuz. Bura ĢüĢəli qapıdan zəif iĢıq düĢür. 

Ġçərisində iki stuldan və dağılmıĢ həsirdən baĢqa heç bir Ģey yoxdur. Baryerin yuxarısında qara 

ağacdan bir lövhə var. Bu, yuxarısı qara taxtadan qayrılmıĢ, adamın sinəsinə qədər hündür 

baryeri olan əsl lojadır. Loja Ģəbəkəlidir, lakin bu Ģəbəkə opera lojasında olduğu kimi taxtadan 

---

qayrılmıĢ yaldızlı Ģəbəkə deyil, yumulmuĢ yumruqlara bənzəyən iri bəndlərlə divara pərçim 

edilmiĢ və iyrənc bir Ģəkildə bir-birinə qarıĢmıĢ dəmir parçalarından qayrılmıĢ eybəcər Ģəbəkəli 

bir çərçivədir. 

Gözünüz bu zirzəmi alaqaranlığına alıĢmağa baĢladıqdan sonra siz Ģəbəkənin arxasına bir nəzər 

salmağa çalıĢırsınız. Lakin Ģəbəkənin arxasında ən çoxu altı düymə məsafədə sarı-qəhvəyi rəngli 

taxtalarla bir-birinə bənd edilmiĢ qara pəncərə qanadlarından ibarət bir manieə görürsünüz. Bu, 

Ģəbəkənin baĢdan-ayağa kimi örtən uzun və nazik zolaqlardan ibarət bükmə pəncərə 

qanadlarıdır. Onlar həmiĢə bağlı olur. 

Bir neçə dəqiqə sonra bu pəncərə qanadlarının arxasından yeni bir səs gəlir: 

– Mən buradayam. Nə buyurursunuz? 

– Bu səs – sevdiyiniz, bəzən də pərəstiĢ etdiyiniz bir qadının səsidir. Lakin siz yenə də heç kimi 

görmədiniz. Yalnız xəfifcə bir nəfəs duymaq olur. Sanki, bu, əfsunla məzarından qalxan bir 

ruhun səsidir. 

Çox nadir hallarda, sizin üçün əlveriĢli olan müəyyən Ģəraitdə bəzən bu pəncərə qanadlarının 

ensiz taxtalarından biri açılır və ruh dönüb bir kölgə olurdu. ġəbəkənin, pəncərə qanadlarının 

arxasında, Ģəbəkənin arxasından görünə biləcək qədər bir baĢ, daha doğrusu, bir ağız və bir çənə 

görünərdi. Bundan baĢqa, hər Ģey qara örtük altında gizli idi. Siz qara bir rahib baĢlığı və qara bir 

kəfənə bürünmüĢ tutqun bir kölgə görürdünüz. Bu baĢ sizinlə danıĢar, lakin bir dəfə belə sizin 

üzünüzə baxmaz, bir dəfə belə sizə gülümsəməzdi. 

Dal tərəfinizdən düĢən iĢıq elə düzəldilmiĢdir ki, bu kölgə iĢıqlı göründüyü halda, siz qaranlıq 

içində görünürsünüz. Bu iĢığın özü də bir rəmz idi. 

Bu zaman sizin həris nəzərləriniz heç kimin baxması mümkün olmayan bir yerdə açılmıĢ 

deĢikdən içəridəkini görməyə çalıĢır. Bu matəm geyimli kölgəni dərin bir qaranlıq bürümüĢdür. 

Gözləriniz bu kölgənin ətrafındakıları görmək üçün bu qaranlığı araĢdırmağa baĢlayır. Lakin çox 

keçmir ki, siz heç bir Ģey görmək mümkün olmadığını baĢa düĢürsünüz. Sizin gördüyünüz ancaq 

bir gecə, bir boĢluq, bir qaranlıq məzar buxarları ilə qarıĢıq bir qıĢ dumanıdır; ətraf qorxunc bir 

sükut içindədir, bir ah belə duyulmayan dərin bir sükut, bir kabus belə görünməyən dərin bir 

qaranlıq. 

Sizin gördükləriniz – monastırın daxilidir. 

Bu, ―Yorulmaz sitayiĢ‖ bernardin rahibələrinin monastırı adlanan ələmli və sərt görünüĢlü evin 

daxilidir. Sizin olduğunuz bu loja – qəbul otağıdır. Burada birinci dəfə eĢitdiyiniz səs – divarın 

arxasında, kvadrat deĢiyin yanında daim hərəkətsiz oturmuĢ, dəmir torla və min deĢikli bir lövhə 

ilə ikiqat bir zireh kimi qorunan növbətçi rahibənin səsidir. 

Bu Ģəbəkəli lojanın qaranlığa çökməsinə səbəb odur ki, qəbul otağının iĢıqlı dünyaya yalnız bir 

pəncərəsi var, monastırın iç tərəfinə isə heç bir pəncərəsi yoxdur. Adi insanlar bu müqəddəs yerə 

nəzər sala bilməzlər. 

Lakin bu qaranlığın bu tərəfində bir Ģey – iĢıq gizlənir, bu ölümdə bir həyat vardır. Bu monastır 

ən xəlvət monastırlardan biri olsa belə, biz onun içinə daxil olmalı və oxucunu da oraya 

aparmalıyıq. Biz, müsaidə edilən Ģeylərin hüdudunu keçmədən, hekayəçinin heç bir zaman 

görmədiyi və ona görə də nağıl edə bilməyəcəyi Ģeylərdən oxucuya danıĢmalıyıq. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Martin Verqanın nizamnaməsi. 

 

Hələ 1834-cü ildən çox-çox əvvəl Balaca Pikpüs küçəsində mövcud olan bu monastırda Martın 

Verqa nizamnaməsinə tabe olan bernarçı rahibələr icması yerləĢmiĢdi. 

Demək, bu bernarçı rahibələr bernarçı rahiblər kimi Klervoya deyil, benediktçi rahiblər kimi 

Sitoya mənsub sayılırdılar, baĢqa sözlə, onlar müqəddəs Bernara deyil, müqəddəs Benediktə 

iqtida edirdilər. 

---

Qalın dini kitabları vərəqləyənlər yaxĢı bilirlər ki, Martin Verqa 1425-ci ildə bernarçı-benediktçi 

rahibələr cəmiyyətini təĢkil etmiĢdilər. Bu cəmiyyətin baĢ kilsəsi Salamankada, tabe kilsəsi isə – 

Alkalada idi. 

Bu cəmiyyət Avropanın bütün katolik məmləkətlərində qol-budaq atmıĢdı. 

Bir ordenin baĢqa bir ordenlə bu cür birləĢməsi latın kilsəsinin tarixində fövqəladə bir Ģey 

deyildi. Yalnız bəhs etdiyimiz müqəddəs Benedikt ordeni ilə, Martin Verqa nizamnaməsinə 

mənsub cəmiyyətdən baĢqa, daha dörd cəmiyyət əlaqədardır: Ġtaliyada – Monte-Kassini və 

müqəddəs Padualı Yustina cəmiyyəti, Fransada – Klüni və Sen-Mor cəmiyyəti. Bundan baĢqa, 

müqəddəs Benedikt ordeni ilə Valombroza, Qramon, Selvestinçi, Kamaldulçu, Karteziançı, 

Miskinlər, Zeytun dağı, müqəddəs Silvestr və nəhayət, Sito ordenləri kimi daha doqquz orden 

əlaqədardır. BaĢqa ordenlər üçün gövdə orden sayılan Sito ordeninin özü müqəddəs Benedikt 

ordeninin budağından baĢqa bir Ģey deyildi. Sito ordeninin müqəddəs Robert, abbat de Molem 

tərəfindən 1098-ci ildə Lanqr yeparxiyasında təsis edildiyini xəbər verirlər. Lakin müqəddəs 

Benedikt, hələ 529-cu ildə, on yeddi yaĢında ikən, qədim Apollon məbədində yaĢayan iblisi 

qovmuĢ və iblis Subnako səhrasına çəkilmiĢdi (iblis o zaman artıq qoca imiĢ, kim bilir, bəlkə də, 

o, zahid olmaq istəmiĢdir?!). 

Ayaqyalın gəzən, döĢlərində söyüd çubuqlarından hörülmüĢ sinəbənd gəzdirən və heç bir zaman 

oturmamağa məcbur olan Karmelit rahibələri nizamnaməsindən sonra ən sərt nizamnamə varsa, 

o da Martin Verqanın bernarçı-benediktçi rahibələr nizamnaməsidir. Bu nizamnaməyə tabe 

olanlar qara paltar və ləbbadə geyinir və müqəddəs Benediktin əmrinə görə, bu ləbbadə 

çənələrinə qədər bütün bədənlərini örtür. Sarjadan tikilmiĢ geniĢ qollu don, geniĢ yun örpək, 

çənəyə qədər qalxan və döĢ tərəfi dördbucaq Ģəklində kəsilmiĢ bir ləbbadə, gözlərinə qədər enən 

baĢ sarğısı – bu sahibələrin geyindiyi libas bu idi. Ağ baĢ sarğısından baĢqa, bunların hamısı 

qaradır. Rahibəliyə hazırlaĢanlar da eyni paltar geyinirlər, ancaq rəngi ağ olur. Rahiblik əhdini 

qəbul edənlər kəmərlərində təsbeh də gəzdirirlər. 

Martın Verqanın bernarçı-benediktçi rahibələri Müqəddəs Dua bacıları adlanan benediktçi 

rahibələr kimi, ―Yorulmaz sitayiĢ‖ qanununa riayət edirlər. Həmin bu Müqəddəs Dua bacılarının 

Parisdə bu əsrin əvvəllərində iki monastırı vardı: biri Tamplda, o biri isə Yeni Sent-Jenevyeva 

küçəsində. Lakin bəhs etdiyimiz Kiçik Pikpüs bernarçı-benediktçi rahibələr ordeni qətiyyən Yeni 

Sent-Jenevyeva küçəsində və Tamplda olan Müqəddəs Dua bacıları ordeninə bənzəməzdi. 

Onların nizamnamələrində bir çox fərqlər vardı. Paltarları da bir-birindən fərqlənirdi. Kiçik 

Pikpüsdəki bernarçı-benediktçi qadınlar qara ləbbadə geyindikləri halda, Müqəddəs Dua bacıları 

və Yeni Sent-Jenevyeva küçəsində yaĢayan bernarçı-benediktçi qadınlar ağ ləbbadə geyinərdi. 

Bundan baĢqa, onların sinəsində üç dyum uzunluğunda müqəddəs nemətlər kasasının yaldızlı 

gümüĢ, yaxud mis təsviri olardı. Kiçik Pikpüs rahibələri bu müqəddəs nemətlər kasasının 

təsvirini gəzdirməzdilər, Kiçik Pikpüs monastırı ilə Tampl monastırının ümumi bir cəhəti olan 

―yorulmaz sitayiĢ‖ bu iki ordenin bir-birindən büsbütün fərqlənməsinə qətiyyən mane olmurdu. 

Müqəddəs dua bacıları ilə Martin Verqa bernarçı rahibələrinin bir-birinə bənzəyiĢi də elə ancaq 

bu qaydaya riayət etmələrindən ibarət idi. Eyni surətdə, Filipp de Nerinin Florensdə təĢkil etdiyi 

italyan Oratoriyası ilə Pyer de Berülün Parisdə təĢkil etdiyi fransız Oratoriyası bir-birindən 

kəskin surətdə fərqlənməklərinə, hətta bəzən bir-birinə düĢmən olmaqlarına baxmayaraq, hər 

ikisi həzrət Ġsa ilə Müqəddəs Məryəmin uĢaqlığı, həyatı və ölümünə aid bütün sirli hadisələri 

ehtirasla öyrənməkdə və tərənnüm etməkdə bir-birinə bənzəyirdilər. Bundan baĢqa, bir də Paris 

Oratoriyası birincilik iddiasında idi, çünki Filipp de Neri yalnız övliya olduğu halda, Per de 

Berül həm də kardinal idi. 

Martin Verqanın sərt ispan nizamnaməsinə qayıdaq. 

Bu nizamnaməyə tabe olan benediktçi-bernarçı rahibələr bütün il boyu ətsiz xörək yeyirlər, 

ümumiyyətlə, baĢqa icazə verilən günlərdə də pəhriz saxlayaraq, yeməkdən çəkinirlər, ilk Ģirin 

yuxudan oyanaraq yataqdan durur, gecə saat birlə üç arasında dua kitabını oxuyur və səhər 

ibadətini keçirirlər. Bütün il boyu qaba mələfə və küləĢ üstündə yatar, heç bir zaman peç 

yandırmaz, bədənlərini yumazlar, hər cümə günü özlərinə cəza verər, sükut əhdinə riayət edər, 

bir-birilə ancaq az müddət sürən istirahət vaxtında danıĢarlar, 14 sentyabrdan, yəni Merac 

---

bayramı günündən baĢlamıĢ pasxaya qədər, bədənlərinə iynə kimi batan yun köynək geyərlər. 

Altı ay hələ güzəĢt deməkdir, nizamnaməyə görə bu köynəyi bütün il boyu geyinməlidirlər: lakin 

yay istisində dəhĢətli bir Ģey olan bu yun köynək isitməyə və əsəb xəstəliyinə səbəb olur. Buna 

görə köynəyi geyinmək möhləti ixtisar edildi; lakin bu güzəĢtə baxmayaraq, 14 sentyabr günü 

yaxınlaĢanda, yəni rahibələr yenidən bu köynəyi geyinən zaman, yenə də onları iki-üç gün isitmə 

tutur. Ġtaət, yoxsulluq, bəkarət, daim monastır divarları arasında yaĢamaq – onların əhdləri budur. 

Nizamnamə bu əhdi daha da ağırlaĢdırmıĢdır. 

Monastır rəisi üç il müddətinə, ―seçici analar‖ adlanan rahibələr tərəfindən seçilir. Bu rahibələr 

kapitula görə həlledici səsə malik olduqlarından belə adlanırlar. Rəis yenidən yalnız iki dəfə 

seçilə bilər, beləliklə, monastır rəisi üçün ən uzun idarə müddəti doqquz ildir. 

Onlar heç bir zaman ibadəti keçirən keĢiĢin üzünü görməzlər, çünki keĢiĢlə onların arasında beĢ 

fut hündürlükdə sarjadan bir pərdə olur. Moizə vaxtında vaiz ibadətxanada dayandığı zaman, 

rahibələr örpəklərini üzlərinə çəkirlər. Onlar həmiĢə yavaĢ danıĢmalı, baĢlarını aĢağı salıb, 

gözlərini yerə dikərək yeriməlidirlər. Monastıra yalnız bir kiĢi girə bilər ki, o da yeparxiya 

arxiyepiskopudur. 

Monastıra bir nəfər daha girə bilər: o da bağbandır, lakin o, adətən, qoca olur; bağbanın daim 

bağda tək olması, rahibələrin isə onun gəlməsindən xəbərdar olub ona rast gəlməməsi üçün 

bağbanın dizinə zınqırov bağlayırlar. 

Rahibələr rəisə tabedir, bu itaət hüdudsuz və etirazsızdır. Bu tamamilə tərki-dünyalıq olan 

kanonik, mənəvi bir itaətkarlıqdır. Onlar Ġspanın səsinə ut voci Christi, hərəkətinə, ən kiçik bir 

iĢarəsinə ad nutum, ad primum siqnum tabe olan kimi dərhal sevinclə, qətiyyətlə, kor bir 

itaətkarlıqla tabe olurlar, prompte, hilariter, perseveranter et caeca quadvam obedientia onlar 

fəhlənin əlindəki miĢara bənzərlər, quasi limam in mani bus fabri; icazə almadan onların heç bir 

Ģey yazmağa, oxumağa ixtiyarları yoxdur. Cagara vel soeiber nom addisceit sine expressa 

superioris licenta. 

Hər bir rahibə növbə ilə bağıĢlama deyilən bir mərasimdən keçməlidir. BağıĢlatma – yer üzündə 

baĢ verən bütün günahlar, bütün səhvlər, bütün cinayətlər, bütün zülmlər, bütün haqsızlıqlar üçün 

edilən bir dua deməkdir. BağıĢlatma mərasimini keçirən rahibə bacı on iki saat ərzində, gündüz 

saat dörddən ta səhər saat dördə qədər, yaxud səhər saat dörddən gündüz saat dördə qədər daĢ 

döĢəmə üzərində, dizi üstündə, müqəddəs nemətlər qarĢısında, qolubağlı, boynunda kəndir 

dayanmalıdır. Rahibə artıq taqətdən düĢdüyü zaman, üzü üstə yerə yıxılır, qollarını xaç kimi 

yanlarına uzadır. O, vəziyyətini ancaq bu vasitə ilə yüngülləĢdirə bilər. Rahibə bu vəziyyətdə 

bütün yer üzündəki günahkarlar üçün dua edir. Burada demək olar ki, ilahi bir əzəmət var. 

Bu ayin, təpəsində Ģam yanan bir dirəyin yanında icra edildiyindən monastırda bu ayinə həm 

―bağıĢlatma ayini‖, həm də ―dirəyin yanında dayanma ayini‖ də deyirlər. Hətta rahibələr zəlalət 

üçün son ifadəni daha çox tərcih edirlər, çünki bu ifadədə həm cəza, həm də həqarət fikri var. 

―BağıĢlatma ayini‖ bütün ruhu məĢğul edən bir ayindir. Dirək yanında dayanan rahibə bacı, 

arxasında ildırım çaxsa belə, dönüb geri baxmaz. 

Bundan baĢqa bir rahibə də dayanır. Bu dizi üstə dayanmaq bir saata qədər davam edir. 

Rahibələr qarovulda dayanmıĢ əsgərlər kimi bir-birini növbə ilə əvəz edirlər. Yorulmadan 

sitayiĢin də mənası budur. 

Monastır rəisləri və analar övliya, yaxud Ģəhidlərin adlarını deyil, Həzrət Ġsanın həyatında 

mühüm bir hadisəyə iĢarə edən bir ad daĢıyırlar, məsələn: Milad ana, Maya ana. Düxul ana, 

Tanrı əzabları ana. Lakin övliya Ģərəfinə ad qoymaq da qadağan deyildir. 

 

Rahibələrin üzünə baxdıqda yalnız ağızlarını görmək olur. Hamısının diĢləri sarıdır. DiĢ fırçası 

heç bir zaman monastıra girməmiĢdir. DiĢ təmizləmək – aĢağısında ―ruhu məhv etmək‖ sözləri 

yazılmıĢ bir pilləkənin üst pilləsinə qalxmaq deməkdir. 

Rahibələr mənim deməzlər. Onların özlərinə aid heç bir Ģeyləri olmadığından, heç bir Ģeyi əziz 

tutmazlar. Onlar hər Ģeyə bizim deyərlər. Məsələn: bizim örpəyimiz, bizim təsbehimiz. Öz 

köynəklərindən bəhs etdikləri zaman belə, onlar ―bizim köynəyimiz‖ deyirlər. Bəzən onlar 

əhəmiyyətsiz bir Ģeyə, bir dua kitabına, bir dini xatirəyə, bir surətə öyrəĢirlər. Lakin bu Ģeyi əziz 

---

tutmağa baĢladıqlarını hiss edən kimi dərhal onu verməyə borcludurlar. Onlar müqəddəs 

Terezanın sözlərini xatırlayırlar. Bir dəfə kübar bir xanım rahibəliyə daxil olduğu zaman: ―Ana, 

icazə verin, mənim çox əziz tutduğum müqəddəs Ġncilin dalınca adam göndərim!‖ dedikdə, 

müqəddəs Tereza ona belə bir cavab vermiĢdi: ―Ah! Demək, sizin əziz tutduğunuz bir Ģey 

varmıĢ? Elə isə bizim sıramıza daxil olmaya bilərsiniz!‖. 

Bütün rahibələrə otaqlarının qapısını bağlamaq, öz otağı, öz bucağı olması qadağan edilmiĢdir. 

Rahibələrin hücrələri hər zaman açıq olmalıdır. Bir rahibə baĢqa bir rahibəyə müraciət etdikdə: 

―Tanrı dərgahının müqəddəs nemətlərinə alqıĢ və sitayiĢ!‖ deməlidir. O biri isə: ―Amin!‖ deyə 

cavab verməlidir. Bu rahibə baĢqa bir rahibənin otağının qapısını döydükdə də, eyni sözlər təkrar 

olunmalıdır. Rahibə qapıya toxunar-toxunmaz, içəridən tələsik bir səs gəlir: ―Amin!‖. Hər bir 

ayin kimi, bu da bir vərdiĢ olaraq təkrar edildiyindən, mexaniki bir Ģəkil alır. Çox zaman 

hücrənin içindəki rahibə, qapını döyən rahibənin ―Tanrı dərgahının müqəddəs nemətlərinə alqıĢ 

və pərəstiĢ!‖ sözlərini söyləməsini gözləmədən, ―Amin!‖ – deyə cavab verir. Zatən, birinci ibarə 

xeyli uzun bir Ģeydir. Vizitandçı rahibələr adətən qapını döydükdə: ―Ave Maria‖1 deyir, 

içəridəki rahibə isə: ―Gratia plena‖2 deyə cavab verir. Onların bu salamı, həqiqətən, ayrıca bir 

―gözəlliyə malikdir‖. 

Monastır kilsəsində saatda üç dəfə əlavə zəng çalınır. Bu iĢarə ilə monastır rəisi, seçici analar, 

rahibə əhdini qəbul etmiĢ bacılar, tüllabələr, xidmətçilər dərhal danıĢıqlarını kəsir, fikirlərinə, 

iĢlərinə son verir və hamısı bir ağızdan, əgər saat beĢi vurmuĢsa: ―Tanrı dərgahının müqəddəs 

nemətlərinə saat beĢdə və hər saatda alqıĢ və pərəstiĢ olsun!‖, saat səkkizi vurmuĢsa: ―Saat 

səkkizdə və hər saatda‖ və sairə deyirlər. Bu, saatın neçə dəfə vurmasından asılıdır. 

Fikri dayandırıb daim Allaha doğru sövq etmək məqsədini daĢıyan bu adətə bir çox icmalarda 

təsadüf edilir, onun yalnız forması dəyiĢir. Məsələn, Körpə Ġsa icmasında belə deyirlər: ―həm bu 

saatda, həm də hər saatda qəlbimdə Ġsa məhəbbəti alovlansın!‖. 

Artıq əlli ildən bəridir ki, Martın Verqanın benediktçi-bernarçı rahibələri, yəni Balaca Piknüs 

münzəviləri ibadəti təntənəli bir ahənglə icra edər və ciddi kilsə nəğməsinə riayət edərək, bütün 

ayin ərzində hər zaman gur səslə oxuyarlar. Dua kitabında ulduz iĢarəsi olan yerlərdə dayanar və 

yavaĢcadan ―Ġsa, Məryəm, Yusif‖ deyərlər. Onlar ölü duasını qadın səsinin edə biləcəyi ən pəs 

bir səslə oxuyarlar. Bu duanın çox böyük, faciəli bir təsiri olur. 

Kiçik Piknüs rahibələri öz icmalarına mənsub olan bacıları dəfn etmək üçün kilsənin baĢ 

mehrabının altında xüsusi bir sərdabə düzəltmiĢdilər. Lakin onların dediyi kimi, ―hökumət‖ 

sərdabənin içinə tabut qoymağa icazə verməmiĢdi. Bu surətlə, bacılar öləndən sonra monastırı 

tərk etməyə məcbur olurdular. Bu isə, nizamnaməni pozduğundan, rahibələri məyus və pəriĢan 

edirdi. 

Çox cüzi bir təsəlli almaq üçün onlar vaxtilə icmanın ixtiyarında olan bir sahədə yerləĢmiĢ qədim 

Vojirar qəbiristanlığının xüsusi bir bucağında, xüsusi bir saatda öz ölülərini dəfn etmək 

hüqüqunu almağa müvəffəq ola bilmiĢdilər. 

Rahibələr cümə günləri gündüz və axĢam ibadətlərini və bütün dini ayinləri bazar günündə 

olduğu kimi icra edirdilər. Bundan baĢqa, onlar adi insanların təsəvvür belə etmədikləri kiçik 

bayramların hamısını ciddi bir Ģəkildə keçirirdilər. Bu bayramlar vaxtilə Fransada kilsənin 

səxavətli əli ilə müəyyən edildiyi kimi, Ġspaniyada və Ġtaliyada hələ indi də müəyyən 

edilməkdədir. Rahibələrin ibadətxanada keçirdiyi saatların sonu yoxdur. Dualarının sayı və 

müddətinə gəlincə, bu xüsusda bir rahibənin aĢağıdakı sadədil sözləri gözəl bir təsəvvür verə 

bilər: ―Tüllabələrin duaları ağır, rahibə Ģagirdlərinin duaları daha ağır, əhdi qəbul edilənlərin 

duası isə lap ağırdır‖. 

Həftədə bir dəfə kapitul çağırılır. Burada seçici bacılar iĢtirak edir, monastır rəisi isə sədrlik edir. 

Hər bir rahibə növbə ilə onların qarĢısında daĢ döĢəmənin üstündə diz çökur və həftə ərzində 

iĢlətdiyi günahları və taqsırları üçün hamının qabağında tövbə edir. Hər bir etirafdan sonra seçici 

bacılar məĢvərət edir və hamının qabağında cəza təyin edirlər. 

Rahibələrin hər biri az-çox ciddi günah üçün tövbə etdikləri bu açıq etirafdan baĢqa, bir də 

balaca günahlar üçün təyin edilən taqsırlıq var. Taqsırlıq ibadət vaxtında monastır rəisinin 

qabağında ölu kimi uzanaraq, hamının ―ana‖ deyə çağırdığı monastır rəisi iĢarə edincəyə, yəni 

---

barmağını kilsə oturacağına vuruncaya qədər bu vəziyyətdə qalmaqdan ibarətdir. Taqsırlıq cəzası 

hər bir cüzi Ģey üçün verilə bilər: məsələn, stəkan sındırılanda, örtük cırılanda, rahibə təsadüfən 

ibadətə bir neçə saniyə gecikəndə, kilsə xorunda yanlıĢ səs çıxaranda və sairə. Bu cür günahlar 

üçün hər dəfə taqsırlıq cəzası təyin edilir. Taqsırlıq cəzası könüllü bir Ģeydir. Taqsırlıq çəkən (bu 

söz burada etimoloji cəhətdən tamamilə yerində iĢlədilir) öz-özünü taqsırlandırır və öz-özünə 

cəza təyin edir. Bayram və bazar günlərində dörd müğənni ana dörd süfrəli bir rəhlə qarĢısında 

surə oxuyur. Bir dəfə müğənni analardan biri Esse sözü ilə baĢlayan surəni oxuduğu zaman, Esse 

əvəzində ucadan ut, si, sol notlarını götürmüĢdü: müğənni ana huĢsuzluq göstərdiyi üçün ayin 

davam edincəyə qədər cəza çəkməli idi. Kapitulun hamısı gülüĢdüyü üçün, onun günahı qat-qat 

artmıĢdı. 

Rahibələrdən biri qəbul salonuna çağırıldıqda o, monastır rəisinin özü belə olsa, yuxarıda qeyd 

etdiyimiz kimi, baĢ örtüyünü üzünə salmalı və ancaq ağzı görünməlidir. 

Yad adamlarla yalnız monastır rəisi əlaqə saxlaya bilər. Qalan rahibələr isə yalnız qohumları ilə, 

həm də gec-gec görüĢə bilərlər. Bəzən yad bir adam vaxtilə monastır xaricində tanıdığı, yaxud 

sevdiyi bir rahibə ilə görüĢmək istəyirsə, bu xüsusda uzun müddət danıĢıq aparmağa məcbur 

olur. Əgər görüĢmək istəyən qadınsa, bəzən buna icazə verirlər. Rahibə gəlir və pəncərə 

qanadları arasından söhbət etməyə baĢlayır. Pəncərə qanadları yalnız rahibənin anası, yaxud 

bacısı üçün açıla bilər. Təbiidir ki, kiĢilərin belə xahiĢləri hər zaman rədd edilir. 

Müqəddəs Benediktin nizamnaməsi belə bir nizamnamədir. Martin Verqa bu nizamnaməni daha 

da ağırlaĢdırmıĢdı. 

Bu rahibələr baĢqa ordenlərə mənsub olan rahibələr kimi Ģadlıq nə olduğunu bilməzlər, üzlərində 

təravət, yanaqlarında qırmızılıq olmaz. Bu rahibələrin üzləri solğun, baxıĢları sərtdir. 1825-ci il 

ilə 1830-cu il arasında bu rahibələrdən üçü dəli olmuĢdu. 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Sərt qaydalar. 

 

Bu monastırda hər bir rahibə ən azı iki il, bəzən dörd il tüllabəlikdə qalmalı, dörd ildə Ģagird 

olmalıdır. Rahibəlik əhdini çox nadir hallarda iyirmi üç – iyirmi dörd yaĢlarında qəbul edirlər. 

Martin Verqa cəmiyyətinə mənsub olan bernarçı-benediktçi qadınlar öz ordenlərinə dul arvadları 

qəbul etmirlər. 

Onlar öz hücrələrində müxtəlif gizli vasitələrlə öz hisslərini öldürürlər. Bu barədə onlar heç bir 

zaman heç bir söz danıĢa bilməzlər. 

Rahibə Ģagirdi əhd qəbul etdiyi zaman ən gözəl paltarını geyinir, onun saçlarına ağ güllər 

taxırlar, yağ sürtürlər, bururlar, sonra o, üzüqoylu düĢür, üstünə böyük qara örtük salırlar, baĢı 

üstündə ölü duası oxuyurlar. Bundan sonra rahibələr iki cərgəyə düzülür: bir cərgə onun 

yanından keçərkən, ələmli bir səslə: ―Bacımız öldü‖ deyə oxuyur, o biri cərgə isə fərəhlə: 

―Həzrət Ġsa dərgahında sağdır!‖ deyə cavab verir. 

Təsvir etdiyimiz bu dövrdə monastırın yanında qapalı pansion vardı. Bu pansionda tərbiyə 

olunan qızlar əksəriyyətlə kübar ailələrdən idi: əksəriyyəti varlı idi, bunların sırasında Sent-Oler 

və Belissen adlı iki qız, bir də kübar katolik familiyalarından olan Talbot adlı bir ingilis qızı 

vardı. Rahibələrin dörd divar arasında tərbiyə etdikləri bu gənc qızlara dünyaya və dünya 

mənfəətlərinə nifrət hissləri aĢılanırdı. Bu qızlardan biri bir dəfə bizə: ―Mən küçəyə baxdıqda, 

baĢdan ayağa qədər titrədim‖ demiĢdi. Bu qızların paltarları mavi, ləçəkləri ağ idi, döĢlərinə 

yaldızlı gümüĢdən, yaxud misdən qayrılmıĢ müqəddəs ruh təsviri sancılırdı. Böyük bayram 

günlərində, xüsusilə müqəddəs Marta bayramında onlara böyük bir mərhəmət əlaməti olaraq ən 

böyük bir səadət üçün icazə verilirdi: onlar rahibə paltarını geyinib, kilsə mərasimində bütün 

günü ayaq üstə dayanar və müqəddəs Benediktin nizamnaməsinə görə ayinlər icra edərdilər. 

Rahibələr əvvəlcə onlara qara ləbbadə belə verirdilər. Lakin monastır rəisi bunu ədəbsizlik 

saydığından qadağan etmiĢdi. Paltarı rahibələrdən yalnız rahibə Ģagirdləri borc ala bilərdi. 

Maraqlı burasıdır ki, rahibə rolunu oynamaq pansionda olanlara dərin bir zövq və mənəvi bir 

istirahət verərdi. Monastırda buna yol verməkdə gizli bir məqsəd vardı: bu vasitə ilə qızlarda 

rahibə həyatına qarĢı meyil oyatmaqla yeni rahibələr ələ keçirilmiĢ olurdu. Qızlar üçün isə bu 

---

oyun və sadə bir əyləncə idi. Bu yenilik idi, onları əyləndirirdi. Lakin sadədil bir uĢaq əyləncəsi 

bizim kimi dünya adamlarını, saatlarla əldə büxurdan, mehrab qarĢısında dayanmağın və vəcdlə 

surələr oxumağın ən böyük bir səadət olduğuna inandırmaqda acizdir. 

Pansion qızları hissləri öldürməkdən baĢqa, bütün monastır qaydalarına əməl edirdilər. Bəzən 

gənc qadınlar monastırdan çıxdıqdan və neçə il ərdə olduqdan sonra belə, hər dəfə, qapıları 

döyüldüyü zaman, tələsik ―Amin!‖ sözlərini söyləmək vərdiĢindən xilas ola bilmirdilər. 

Rahibələr kimi pansion qızları da, öz ata-anaları ilə yalnız qəbul salonunda görüĢə bilərdilər. 

Anaların belə öz qızlarını öpməyə ixtiyarı yox idi. Bu sərt qaydalardan bir misal gətirmək olar. 

Bir dəfə bu qızlardan birinin yanına anası və üç yaĢında bacısı gəlmiĢdi. Qız ağlayaraq, öz balaca 

bacısını qucaqlamaq, öpmək istəyirdi. Ancaq olmazdı. Qız xahiĢ etdi ki, heç olmasa balaca 

bacısına icazə versinlər, öpmək üçün əlini torun arasından uzatsın. Lakin qızın bu xahiĢini də, 

hələ bir az hiddətlənərək belə, rədd etdilər. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

ġənlik. 

 

Bununla belə, bu sərt xanəgahda bu gənc qızlardan bir çox gözəl xatirələr qalmıĢdı. 

Monastır müəyyən saatlarda, sanki, uĢaq Ģənliyindən, iĢıqlanmağa baĢlayırdı. Tənəffüs zəngi 

çalınardı. Qapılardan biri açılardı. QuĢlar cəh-cəh vurmağa baĢlardı: ―Nə gözəldir! Budur, 

uĢaqlar da gəldi!‖. Kəfən kimi xaç Ģəklində biçilmiĢ bu bağa gənclik günəĢi nur saçırdı. Fərəhli 

üzlər, balaca ağ alovlar, fərəhlə parlayan məsum gözlər – səhər Ģəfəqinin bütün boyaları bu 

qaranlığın hər tərəfini iĢıqlandırırdı. Surələr oxunduqdan, ibadətin baĢlandığını xəbər verən zəng, 

dəfn zəngləri çalındıqdan, ayinlər icra edildikdən sonra birdən-birə bütün monastıra arıların 

vızıltısından daha zərif bir gurultu yayılırdı – bu gurultunu salan balaca qızcığazlar idi. ġadlıq 

pətəyi açılır və hərə bu pətəyə bir az bal gətirirdi. Qızlar oynayır, səsləĢir, dəstə-dəstə yığıĢır, 

yüyürüĢürdülər, bucaqlarda mirvari diĢli qəĢəng ağızcığazlar cəh-cəh vururdu, qara ləbbadələr 

uzaqdan gülüĢlərə nəzarət edir, kölgələr günəĢ Ģüalarını seyr edirdi. Nə olsun! Ətrafda hər Ģey 

iĢıq saçır, hər Ģey gülürdü. Bu qara divarların da bəzən parlaq dəqiqələri olur! Bu arılar dəstə-

dəstə fırlandığı zaman bu divarlar da iĢtirak edir, sanki, bulaq kimi qaynayan bu sevincdən bu 

divarlar da bir az iĢıqlanırdı. Sanki, gül yarpaqları bir yağıĢ kimi bu matəm üzərinə yağırdı. 

Qızcığazlar rahibələrin pəncərələri altında oynaĢırdı, pak nəzərlər günahsız ürəklərə mane olmaz. 

Bu uĢaqların sayəsində ciddi saatlar silsiləsinə qayğısız bir saat saçılardı. Balaca qızlar atılıb 

düĢür, böyüklər rəqs edirdi. Bu uĢaq oyunlarında göylərin pak ruhu hiss olunurdu. Yenicə 

çiçəklənməyə baĢlayan gənc ruhların füsunkar və əzəmətli bir tamaĢası var. Homerlə Perro 

gənclik, can sağlığı, gurultular, bağırtılar, qayğısızlıq, sevinc və səadətin hökm sürdüyü bu 

ələmli bağa gülmək üçün məmnuniyyətlə gələrdilər. Bu mənzərə dastanlarda, əfsanələrdə, 

saraylarda və daxmalarda yaĢayan, Gekubadan tutmuĢ ən köhnə nağıllardakı nənələrə qədər, 

bütün ulu nənələrin kefini aça bilərdi. 

Bu monastırda, bəlkə də, bütün monastırlardan daha çox və tez-tez uĢaq ―sözləri‖ eĢidilərdi, bu 

uĢaq ―sözləri‖ o qədər cazibədardır ki, insanı dalğın-dalğın gülümsəməyə vadar edir. Həmin bu 

qaranlıq divar arasında beĢ yaĢında bir uĢaq bir dəfə bu sözləri söyləmiĢdi: ―Ana can, 

böyüklərdən biri bu saat mənə dedi ki, mən burada yalnız doqquz il on ay qalacağam. Nə böyük 

xoĢbəxtlik!‖. 

Burada daha baĢqa bir maraqlı söhbət də olmuĢdu: 

Seçici ana. Bala, sən niyə ağlayırsan? 

UĢaq (altı yaĢında, ağlayaraq). Mən Fransa tarixi dərsini bildiyimi Alisaya söylədim. O isə mən 

bildiyim halda mənə deyir ki, bilmirəm. 

Alisa (böyük qızdır, doqquz yaĢında). Yox, o bilmir. 

Seçiçi ana. Bu necə ola bilər, bala? 

Alisa. O mənə dedi ki, kitabın bir səhifəsini açım, oradan ona bir sual verim və dedi ki, bu suala 

cavab verəcək. 

---

– YaxĢı bəs sonra? 

– Cavab verə bilmədi. 

– Dayan! Bəs sən ondan nə soruĢdun? 

– Mən onun dediyi kimi kitabın bir səhifəsini açdım. Gözümə sataĢan birinci sualı ona verdim. 

– Bu nə sual idi? 

– Sual belə idi: bəs sonra nə oldu? 

Bu monastırda yaĢayan bir arvada məxsus olan xeyli gödənbol bir tutuquĢu haqqında dərin 

mənalı bir söz də söylənmiĢdir: 

―Gör nə sevimlidir! Yağ-çörəyin üzünü lap adam kimi dimdikləyir!‖. 

Yenə həmin monastırda tava daĢlarının biri üzərində yeddi yaĢında günahkar bir qızın yaddaĢ 

üçün yazmıĢ olduğu belə bir etiraf tapılmıĢdı: 

―Ata, mən xəsis olduğum üçün günahkaram. 

Ata, mən zina etdiyim üçün günahkaram. 

Ata, mən kiĢilərə baxdığım üçün günahkaram‖. 

Yenə həmin monastırın bağçasındakı çimli bir oturacaq üzərində altı yaĢında bir qızcığazın 

balaca al dodaqları dörd, yaxud beĢ yaĢında mavi gözlü bir uĢağın dinlədiyi bir nağılı söyləmiĢdi: 

Biri varmıĢ, biri yoxmuĢ, üç xoruz varmıĢ, bunların da bir ölkəsi varmıĢ, burada çoxlu çiçək 

açarmıĢ. Xoruzlar çiçəkləri dərib, ciblərində gizlətdilər. Sonra yarpaqları dərib, oyuncaqların 

içində gizlətdilər. Ölkədə bir canavar da varmıĢ, bir də böyük bir meĢə varmıĢ. Canavar da o 

meĢədə yaĢarmıĢ, canavar bu xoruzları yedi‖. 

BaĢqa bir əsər: 

―Bir dəfə ağacla bərk vurdular! 

Bu PoliĢineldi, vurdu piĢiyin baĢından. 

Bu heç piĢiyə xoĢ gəlmədi, baĢını ağrıtdı. 

Onda bir xanım PoliĢineli tutdurub zindana saldı‖. 

Yenə orada, monastırda mərhəmət göstərilərək tərbiyə edilən yurdsuz, tapdıq bir qız insan 

bağrını yaran təsirli sözlər söyləmiĢdi. BaĢqa qızların öz analarından bəhs etdiklərini eĢidərək o, 

bu sözləri demiĢdi: 

―Amma mən anadan olanda, mənim anam yanımda yox idi!‖. 

Monastırda yoğun bir qapıçı bacı yaĢayırdı. O daim bir dəstə açarla koridorlardan keçər, haraya 

isə tələsərdi. Bu qalıcının adı Aqata bacı idi. Böyüklər, yəni on yaĢından böyük olanlar onun 

adını ―Açar – Aqata‖ qoymuĢdular. 

Dördbucaq, uzunsov böyük yemək otağına iĢıq ancaq bağlı bir səthdə olan üstü örtülü, kəsmə 

tağlı qalereyadan düĢürdü. Bu qaranlıq rütubətli bir otaq idi, uĢaqların dediyinə görə içi 

heyvanlarla dolu idi. Yemək otağının qonĢuluğundakı otaqların hər biri ona həĢərat payı 

vermiĢdilər. Qızlar yemək otağının hər bir bucağına mənalı adlar qoymuĢdular. Otaqda 

Hörümçək bucağı, Tırtıl bucağı, Məryəmqurdu bucağı, Cırcırama bucağı vardı. Cırcırama bucağı 

mətbəxə yaxın olduğundan, Ģərəfli bir bucaq sayılırdı. Bu bucaq hər yerdən isti olardı. Bu adlar 

yemək otağından pansiona keçmiĢdi. Vaxtilə Mazarini kollecində olduğu kimi, pansion da bu 

adlara görə dörd icmaya bölünmüĢdü. Hər bir qız yemək yediyi bucağa görə, bu dörd icmadan 

birinə mənsub edilirdi. Bir dəfə monastırı ziyarət etmiĢ olan arxiyepiskop sinfə qırmızıyanaq, 

gözəl, sarıĢın saçlı qəĢəng bir qızın girdiyini görərək, yanında dayanmıĢ, yanaqları təravətli, 

cazibədar, qaraĢın baĢqa bir qızdan soruĢur ki: 

– Bu qız kimdir? 

– Bu hörümçəkdir, monsenyor. 

– Belə de! Bəs o birisi qız kimdir? 

– Cırcıramadır. 

– Bəs bu kimdir? 

– Tırtıldır. 

– Doğrudanmı? Bəs sən kimsən? 

– Məryəmqurduyam, monsenyor. 

---

Bu qapalı pansionların hər birinin öz xüsusiyyəti var. Bu əsrin əvvəllərində Ekuan ən sərt və 

demək olar ki, təntənəli yerlərdən biri idi ki, burada gənc qızların uĢaqlığı yalqızlıqda keçirdi. 

Müqəddəs dualanma günlərində, xaç mərasimi üçün bu qızları ―bakirə‖ və ―çiçəkçi‖ deyə iki 

hissəyə ayırardılar. Bundan baĢqa, qızların bəzilərinə ―baldaxinçi‖, bəzilərinə isə ―büxurdançı‖ 

da deyərdilər. ―Baldaxinçilər‖ baldaxinin qotazlarını aparar, ―büxurdançılar‖ isə müqəddəs 

nemətlər camının qabağında büxurdan daĢıyırdılar. ―Çiçəkçilər‖ isə təbiidir ki, çiçək götürərdi. 

Lap qabaqda isə dörd ―bakirə‖ gedərdi. Bəzən bu təntənəli günün səhəri yataq otağında belə bir 

sual eĢitmək olardı: 

– Bizdə bakirə kimdir? 

Madam Kampan mərasimin ayağında gedən yeddi yaĢlı balaca bir qızın mərasimin baĢında 

gedən on altı yaĢlı böyük qıza bu sözləri söylədiyini qeyd edir: ―Axı sən bakirəsən, amma mən 

bakirə deyiləm!‖. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Əyləncələr. 

 

Yemək otağının qapısı üstündə iri qara hərflərlə bir dua yazılmıĢdı, buna pansion qızları ―Ağca 

müqəddəs atamız‖ deyərdilər. Bu duanı oxuyan adam düz behiĢtə girərdi. 

―Sevimli ağca müqəddəs atamız, onu Tanrı yaratdı, Tanrı ona dil verdi, Tanrı onu behiĢtə qoydu. 

AxĢam, yatağına uzananda, yatağımın yanında üç məlaikə görərdim, biri ayaq tərəfdə, ikisi də 

baĢ tərəfdə, fəzilətli Həzrət Məryəm də ortada. Fəzilətli Məryəm mənə, qorxma, yat, deyərdi. 

Atam – Tanrı, anam – Məryəm, qardaĢlarım – üç apostol, bacılarım – üç saf və pak, bakirə 

qızlar. Balaca Ġsanın köynəyi bədənimi örtür, müqəddəs Marqaritanın xaçı sinəmin üstündə. 

Bizim xanımımız Tanrı anası düzlərə düĢüb, oğlu üçün ağlar, müqəddəs Ġohana rast gələr. ―Ey 

Cənab müqəddəs Ġohan, haradan gəlirsiniz?‖. Ave salus1-dan gəlirəm‖. – ―Mərhəmətli Tanrını 

görmədinmi, o ora adamıdır?‖ – ―O, ağacdan qayrılmıĢ bir xaç üstündədir, qolları, ayaqları 

mıxlı, baĢında ağ tikanlardan balaca bir çələng‖. Kim bu duanı üç dəfə axĢam, üç dəfə səhər 

oxuyarsa, behiĢtlikdir‖. 

Bu qəribə dua 1827-ci ildə üçqat əhəng altında qalıb yox oldu. Bizim günlərdə isə, artıq qocalmıĢ 

olan həmin qızların xatirəsindən onun son əlamətləri belə silinib məhv olur. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yeganə qapısı bağa açılan bu yemək otağının zinətini divardakı 

böyük bir xaç tamamlayırdı. Yemək otağının bu baĢından o baĢına ensiz iki masa uzanırdı, hər 

masanın da yanlarında iki oturacaq vardı. Divarlar ağ, masalar qara idi – monastırda yalnız bu iki 

matəm rənginə təsadüf etmək olardı. Xörəkləri yaxĢı deyildi, uĢaqları belə yaxĢı yedirmirdilər. 

Süfrəyə ancaq bir xörək qoyulardı: göyərtili ət, yaxud duzlu balıq – bütün nahar bundan ibarət 

idi. Lakin həmiĢə biĢirilən bu adi xörək belə yalnız pansion qızlarına verilərdi və monastır 

yeməklərində bir istisna sayılardı. UĢaqlar xörəklərini dinməz-söyləməz yeyər, hər həftə dəyiĢən 

rahibələr isə buna nəzarət edər, ara-sıra, nizamnaməni pozan bir milçək otaqda uçmağa və 

vızıldamağa baĢlarsa, kitab Ģəklində olan balaca sandıqçanı gurultu ilə açar və yenə örtərdi. Bu 

sükut övliya həyatına aid rəvayətlərin xaça mıxlanmıĢ Ġsa surəti qarĢısındakı kiçicik kafedradan 

oxunması ilə pozulardı. Oxucu bu həftə növbətçi olan böyük qızlardan biri olardı. BoĢ masanın o 

tərəf-bu tərəfində Ģirli qablar görünərdi. Qızlar bunların içində fincanlarını və qablarını yuyar, 

bəzən də oraya yemədikləri bərk ətin, yaxud iylənmiĢ balığın qalıqlarını atardılar. Bunun üçün 

hər dəfə cəza verilərdi. Bu qablara ―ümumi kasa‖ deyərdilər. 

Sükutu pozan bir uĢaq dili ilə xaç iĢarəsi düzəltməli idi. Harada? DöĢəmənin üstündə. UĢaq 

döĢəməni yalardı. Yer üzündəki bütün sevinclərin nəticəsi olan torpaq bu zavallı gül 

yarpaqlarına, xıĢırdadıqları üçün, cəza verməli idi. 

Monastırda yalnız bir nüsxədə çap olunan və oxunulması qadağan edilən bir kitab vardı. Bu kitab 

müqəddəs Benediktin nizamnaməsi idi. Naməhrəm gözlər heç bir vəchlə bu sirrə toxunmamalı 

idi. ―Nemo regulas seu constitutiones exrernis communicabit‖1. 

---

Bir dəfə pansion qızları bu kitabı oğurlayıb, acgözlüklə oxumağa baĢlayırlar. Lakin cinayət 

baĢında tutulmaq qorxusu onları tez-tez və tələsik kitabı örtməyə və mütaliəni dayandırmağa 

məcbur edirdi. Çox qorxulu olan bu kələkdən onlar çox az bir zövq aldılar. Onlara ―ən maraqlı 

görünən‖ – yeniyetmələrin günahları haqqındakı bir neçə səhifə idi. 

Onlar sısqa meyvə ağacları ilə əhatə olunmuĢ xiyabanda oynayırdılar. Ciddi nəzarətə və cəzanın 

Ģiddətinə baxmayaraq, külək əsərkən ağacların budaqları titrədiyi zaman yerə düĢmüĢ kal almanı, 

çürük qaysını, yaxud qurdlu gavalını xəlvətcə götürə bilirdilər. Qoy burada mənim əvəzimdən 

qabağımdakı bir məktub danıĢsın. Bu məktubu iyirmi beĢ il bundan əvvəl həmin pansionda 

tərbiyə alan, indi isə Parisin ən zərif qadınlarından biri olan bir hersoginya yazmıĢdır. Məktubun 

mətnini eynilə verirəm: ―Armudu, yaxud almanı mümkün dərəcədə yaxĢı gizlətməyə çalıĢırsan. 

ġam yeməyindən əvvəl bürüncəyini çarpayının üstünə qoymaq üçün yuxarı qalxdığın zaman, 

onu balıĢın altında gizlədirsən, axĢam isə çarpayıya uzandıqdan sonra, yeməyə baĢlayırsan, bu da 

mümkün olmasa retiradada yeməyə məcbur olursan‖. Bu – pansion qızlarının aldığı ən qızğın 

ləzzətlərdən biri idi. 

Bir dəfə yenə arxiyepiskopun monastırı ziyarət etdiyi günlərdən birində Monmoransi ilə bir 

qədər qohumluğu olan gənc bir qız, – madmazel BuĢar mərc gəlir ki, ondan bir günlük 

məzuniyyət xahiĢ edəcəkdir: belə bir iĢ isə bu cür ciddi bir icmada ağlasığmaz bir sərbəstlik 

sayılırdı. Qızlar mərcləĢdi, lakin yenə də heç birisi bu iĢdə müvəffəqiyyət qazanacağına 

inanmırdı. Hər halda, arxiyepiskop qızların yanından keçdiyi zaman, hərəkəti ilə yoldaĢlarında 

böyük bir dəhĢət oyadan madmazel BuĢar sıradan çıxıb, arxiyepiskopa müraciət edir: 

―Monsenyor, məni bir günlüyə buraxmanızı xahiĢ edirəm!‖. Madmazel BuĢar ucaboylu, 

alyanaqlı, yetiĢmiĢ, gözəl bir qız idi. Cənab de Kelen gülümsəyərək cavab verir: ―Necə, mənim 

sevimli qızım, elə yalnız bir günlüyə? Ġstəyirsinizsə, lap üç günlüyə buraxım! Mən sizə üç gün 

icazə verirəm!‖. Monastır rəisi heç bir söz deyə bilmir – axı bu, arxiyepiskopun əmri idi. 

Monastır üçün biabırçı bir hadisə olsa belə, pansion qızları üçün böyük bir sevinc idi! Bunun 

necə bir təsir bağıĢladığını təsəvvür edə bilərsiniz! 

Bununla belə, bu qəmli monastır o qədər də möhkəm qapalı deyildi ki, divarları xaricində 

qaynayan ehtiraslar aləmi, faciələr, hətta romanlar oraya keçə bilməsin! Sübut üçün hekayəmizə 

heç bir dəxli və əlaqəsi olmasa da, həqiqi bir hadisəni qısaca söyləyə bilərik. Biz oxucuda 

monastır haqqında yalnız tam bir təsəvvür yaratmaq üçün bu hadisəni qeyd etməyə məcburuq. 

Bəli, təxminən, bu zamanlarla monastırda əsrarəngiz bir qadın yaĢayırdı. Bu qadın rahibə olmasa 

da, hamı ona dərin hörmət bəslər və ―madam Albertina‖ deyə müraciət edərdi. Onun haqqında 

yalnız ağlını itirmiĢ olduğu və monastır xaricində onun ölmüĢ sayıldığı məlum idi. Deyirdilər ki, 

bütün bu macəraya səbəb parlaq bir izdivac üçün lazım olan bəzi pul mülahizələri imiĢ. 

Bu, otuz yaĢına yenicə çatmıĢ, iri qara gözlü, dalğın baxıĢlı, xeyli qəĢəng, qaraĢın bir gözəl idi. 

Onun bir Ģey görüb-görmədiyi Ģübhəli idi. O yeriməz, elə bil, sürüĢərdi. Heç bir zaman 

danıĢmazdı. Nəfəs aldığını belə qəti bir Ģəkildə söyləmək olmazdı. Burnunun deĢikləri daranmıĢ 

və ölü kimi sapsarı idi. Əlinə toxunduqda, qara toxunduğunuzu zənn etmək olardı. Onda bir 

kabus zərifliyi vardı. HəmiĢə özü ilə bərabər soyuq gətirərdi. Rahibələrdən biri onun bir kölgə 

kimi süzüb keçdiyini gördüyü zaman: ―Onu ölü hesab edirlər‖ dedikdə, o biri rahibə: ―Bəlkə, o, 

doğrudan da, ölüdür‖ deyə cavab vermiĢdi. 

Madam Albertinadan bir çox əfsanələr danıĢırdılar. O daim pansion qızlarında maraq oyadardı. 

Ġbadətxanada ―öküz gözü‖ adlanan səki vardı. ĠĢıq bu səkiyə ancaq yuvarlaq bir pəncərədən, yəni 

―öküz gözü‖ndən düĢərdi. Madam Albertina da, adətən, bu səkidə ibadət edərdi. Ġbadətxananın 

yuxarı hissəsində yerləĢmiĢ olan bu səkidən ibadəti keçirən vaizi, yaxud keĢiĢi görmək mümkün 

idi. Bu isə rahibələrə müsaid olmadığından, madam Albertina da səkidə, adətən, yalqız ibadət 

edərdi. Bir dəfə kübar bir ailəyə mənsub olan gənc bir keĢiĢ mehrabdan moizə edərdi. Bu keĢiĢ 

hələ 1815-ci ildə prins de Leon adlandığı zaman qırmızı muĢketyorlar zabiti olan Fransa peri 

hersoq de Roqan idi ki, sonralar Bezansonda kardinal və arxiyepiskop olmuĢ, 1830-cu ildə isə 

burada vəfat etmiĢdi. O gün hersoq de Roqan Kiçik Pikpüs monastırında birinci dəfə moizə 

edirdi. Madam Albertina ibadət vaxtında, yaxud moizə edildiyi zaman, adətən, tamamilə sakit və 

hərəkətsiz dayanardı. O gün madam Albertina, hersoq de Roqanı görər-görməz, özünü xəfifcə 

---

düzəltmiĢ və ibadətxanadakı dərin bir sükutu pozaraq, ucadan: ―Bu necə iĢ? Ogüst?‖ – demiĢdi. 

Bütün monastır əhli heyrətlə ona baxmıĢdı, lakin madam Albertina yenə adi halını alaraq, donub 

qalmıĢdı. Bu sönmüĢ, hərəkətsiz sifətin üzərindən xarici aləmin bir nəsimi keçmiĢ, bir anlığa onu 

iĢıqlandırmıĢ, sonra yenə hər bir Ģey yox olmuĢ, dəli gözəl yenə cənazəyə dönmüĢdü. 

Lakin bu iki söz monastırda boĢboğazlığı bacaranların bir çoxunun dilini açdı. Bu nidada nələr 

gizlənirdi? ―Bu necə iĢ? Ogüst?‖. Bu nida ilə neçə sirlər açılırdı. Doğrudan da, hersoq de 

Roqanın adı Ogüst idi. Bu sözlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olardı: madam Albertina cənab de 

Roqanı tanıyırdı, demək o, kübar cəmiyyətə mənsub idi, bu əyanın adını təklifsiz söylədiyindən 

özünün də bu cəmiyyətdə yüksək mövqe tutduğu aydınlaĢırdı. Bundan baĢqa, onun ―xaç adını‖ 

bildiyi üçün qohumlarından, həm də yaxın qohumlarından biri də ola bilərdi. 

Monastırı tez-tez madam de ġuazel və de Seran adlı iki qaraqabaq hersoginya ziyarət edərdi. Bu 

xanımlar – Magnates mulieres1 imtiyazına görə monastıra sərbəst gəlib-gedə bilirdilər və hər 

dəfə monastıra gəldikdə, pansion qızlarının ürəyinə qorxu düĢərdi. Bu iki qoca xanım gənc 

qızların yanından keçdikləri zaman, zavallıların bədəni əsər və onlar baĢlarını aĢağı salardılar. 

Lakin hersoq de Roqan, özü belə duymadan, pansion qızlarının diqqət mərkəzində idi. Hersoq o 

zamanlar, yepiskopluq rütbəsi gözləyərək, Paris arxiyepiskopu yanına, baĢ vikari vəzifəsinə təyin 

edilmiĢdi. O, Kiçik Pikpüs monastırının ibadətxanasında ibadət mərasimi keçirildiyi zaman, 

klirosda oxumağı sevərdi. Gənc dustaqlardan heç biri onun üzünü sarja pərdəsi arxasından görə 

bilmədiyi halda, xeyli zil və yumĢaq bir səsi olduğundan, qızlar dərhal onu tanıyar və səsini ayırd 

edərdilər. Vaxtilə o, müĢketyor olmuĢdu, zahiri görünüĢü ilə çox məĢğul olduğunu və saçlarına 

qəĢəng sığal verdiyini danıĢırdılar. QəĢəng Ģabalıd rəngli saçlarının gözəl qıvrımlarla alnına 

düĢdüyündən, belində muardan geniĢ bir kəməri olduğundan qara ləbbadəsinin yer üzündə ən 

zərif bir biçimdə olduğundan da bəhs edirdilər Hersoq bu on altı yaĢlı qızların xəyalını çox 

məĢğul edirdi. 

Monastıra xarici aləmdən bir səs belə gəlməzdi. Bununla belə bir il bu monastırda fleyta səsləri 

eĢidilmiĢdi. Bu böyük bir hadisə olduğundan, pansion qızları hələ də onu xatırlayırlar. 

QonĢuluqda kimsə fleyta çalırdı. Fleytaçı həmiĢə indi köhnəlmiĢ olan eyni ―Mənim Zetülbem, 

gəl könlümün sultanı ol!‖ ariyasını çalardı. Gənc qızlar saatlarla bu ariyaya qulaq asardı, seçici 

analar dəhĢətə gəlmiĢdi, gənc beyinlər iĢləyir, cəzalar dolu kimi yağırdı. Bu hadisə bir neçə ay 

davam etdi. Bütün pansion qızları az-çox bu məchul musiqiçiyə aĢiq olmuĢdular. Hər bir qız 

özünü ―Zetülbe‖ zənn edirdi. Fleyta səsləri Düz divar küçəsi tərəfindən gəlirdi. Pansion qızları 

onları valeh edən, özünün xəbəri belə olmadan bu qız qəlblərinin incə tellərinə toxunan bu 

fleytaçalan ―gəncin‖ üzünü bir an görmək, doyunca onu seyr etmək üçün hər bir Ģeylərini fəda 

edər, heç bir təhlükə qarĢısında dayanmazdılar; hətta bəzi qızlar, Düz divar küçəsinə baxan 

pəncərədən heç olmasa bir Ģey görə bilmək ümidi ilə, həyət qapısından xəlvətcə keçib dördüncü 

mərtəbəyə belə qalxdılar, hələ qızlardan biri əlini pəncərənin torundan keçirərək ağ yaylığını 

yelləməyə baĢladı. Qızların ikisi isə daha cəsarətli çıxdı. Onlar heç bir Ģeydən qorxmayaraq, bir 

vasitə ilə damın üstünə çıxdılar və nəhayət, bu gənc fleytaçını gördülər. Bu fleytaçı iflas etmiĢ 

mühacir dvoryanlardan olan qoca, kor bir kiĢi imiĢ, ürəyi darıxdığından öz daxmasında fleyta 

çalarmıĢ. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Kiçik monastır. 

 

Kiçik Pikpüs monastırının hasarları arasında bir-birindən tamamilə ayrı üç bina vardı: rahibələrin 

yaĢadığı böyük monastır, monastırda tərbiyə alan qızların yerləĢdiyi pansion və, nəhayət, kiçik 

monastır adlanan bina. Bu, ayrıca bir yan bina idi, qabağında bağı vardı, burada, hamı bir yerdə, 

inqilabın məhv etdiyi monastırların qırıntıları, müxtəlif ordenlərə mənsub olan qoca rahibələr 

yaĢayırdı. Bunlar on müxtəlif icmalara və ən müxtəlif təriqətlərə mənsub olan cürbəcür: qara, 

boz və ağ rahibələr yığınından ibarət idi. Əgər təbir cayizsə, demək olar ki, bu qırıntı monastırı 

idi. 

---

Bütün ölkəyə yayılmıĢ və hüquqdan məhrum edilən bu yazıq qadınlara Ġmperiya dövründən bəri 

burada, yəni benediktçi qadınlar monastırında, yerləĢməyə icazə verilmiĢdi. Hökumət onlara 

kiçik bir təqaüd verirdi. Kiçik Pikpüs rahibələri onları məmnuniyyətlə öz yanlarına qəbul etdilər. 

Bu qəribə bir məxlutə idi. Hər qonaq öz nizamnaməsinə riayət edirdi. Bəzən pansion qızlarına, 

xüsusi bir əyləncə kimi, bunların yanına getməyə icazə verilirdi. Beləliklə, bu gənc qızların çoxu 

müqəddəs Vasiliya ananı, müqəddəs Sxolastika ananı və müqəddəs Yakoba ananı həmiĢəlik 

yadlarında saxlayırdılar. 

Bu gəlmə rahibələrdən biri öz evinə düĢmüĢ kimi idi. Bu – Sent-Ordan gəlmə, öz ordeni məhv 

olduqdan sonra sağ qalan yeganə bir rahibə idi. Sent-Or bacılarının sabiq monastırı on səkkizinci 

əsrin əvvəllərində elə həmin bu Kiçik Pikpüs monastırında yerləĢirdi ki, sonralar o Martin Verqa 

cəmiyyətinin Benediktçi rahibələrinə keçmiĢdi. Öz ordeninin cah-calallı al-qırmızı çiyinliyi olan 

ağ paltarını geyinmək üçün yoxsul olan bu qoca rahibə, ovu pərəstiĢlə balaca bir manekenə 

geydirərək, məmnuniyyətlə hamıya göstərərdi. Öldükdən sonra bu paltarı monastıra vəsiyyət 

etmiĢdi. Bu ordendən 1824-cü ildə yalnız bir rahibə qalmıĢdı; indi isə ondan ancaq bir maneken 

qalmıĢdır. 

Bu ləyaqətli bacılardan baĢqa, madam Albertina kimi bir neçə qoca kübar xanım da monastır 

rəisindən kiçik monastırda yerləĢmək üçün icazə almıĢdılar. Bu xanımlardan biri madam de 

Bosfor d’Otpul, o biri isə markiza Düfren idi. Bunlardan baĢqa, kiçik monastırda bir də bir qadın 

yaĢayırdı ki, burnunu sildiyi zaman, həddindən artıq gurultu etməsi ilə Ģöhrət qazanmıĢdı. 

Pansion qızları onu ―madam Gurultu‖ deyə adlandırmıĢdılar. 

Təxminən, 1820 və yaxud 1821-ci ildə madam Janlis monastırda yaĢamaq üçün icazə istəmiĢdi. 

O zamanlar madam Janlis ―Qorxmaz‖ sərlövhəsi ilə balaca periodik bir məcmuə nəĢr edirdi. 

Onun üçün xahiĢ edən Orlean hersoqu idi. Arı pətəyinə vəlvələ düĢdü! Seçici analar əsdilər. 

Madam Janlis roman yazırdı! Lakin onun özü bu romanlara nifrət etdiyini söyləmiĢ, bundan 

baĢqa o, artıq Ģiddətli bir möminlik ehtirasına düĢmüĢdü. Həm Allahın, həm də hersoqun köməyi 

ilə o, monastıra daxil oldu. Lakin altı-yeddi ay keçmədi ki, madam Janlis monastır bağında kölgə 

olmadığını bəhanə edərək, Kiçik Pikpüsü tərk etdi. Rahibələr sevinirdi. Madam Janlis artıq çox-

çox qoca olsa da, yenə rübab çalar, həm də gözəl çalardı. 

O, monastırı tərk edərkən, yaĢadığı hücrədə bir xatirə qoyub getdi. Madam Janlis mövhumatçı, 

həm də latinist idi. Hələ bir neçə il bundan əvvəl onun, adətən, pul və cavahirat qoyduğu kiçicik 

bir dolabın iç tərəfinə yapıĢdırılmıĢ balaca bir məktub görmək olardı. Bu məktub sarı kağız 

üzərində qırmızı mürəkkəblə madam Janlisin xətti ilə yazılmıĢ bir Ģeirdən ibarət idi. Onun fikrinə 

görə, bu beĢ mənzum latın misraları oğruları qovmaq xassəsinə malik idi. 

 

– Ġmparibus meritis pendənt tria corpor ramis: 

Dismas et Gesmas, media est divina rotesdas: 

Alta petit Dismas, infelix, infima, Gesmas, 

Nos et res nostras conservet summa potesdas, 

Nos versus dicas ne u furto tua pıerdas1. 

 

VI əsr latıncası ilə yazılmıĢ bu Ģeir bir sual doğurur: Qolqofada dar ağacından asılan quldurların 

adı nə idi? Adətən deyildiyi kimi, Dismas və Gesmes, yoxsa Dismas və Gesmas? Bu imlanın 

aydınlaĢdırılması keçən yerdə vikont Gesmasın tövbə etməyən həmin bu quldur nəslindən olması 

haqqında iddiasını rədd edə bilərdi. Hər halda, qospitalyer ordeninə mənsub olan rahibələr bu 

Ģerin oğruları qovmaq kimi faydalı bir xüsusiyyəti olmasına inanırlar. 

Böyük monastırı pansiondan, sanki, həqiqi bir qala səddi kimi ayıran monastır kilsəsinin, həm 

böyük monastır, həm pansion, həm də kiçik monastır üçün ümumi bir kilsə olduğu, əlbəttə, 

aydındır. Monastır kilsəsinə hətta kənar camaat da buraxılırdı. Onlar, adətən, küçədən 

xəstəxanaya girmək üçün açılmıĢ xüsusi qapıdan keçərdilər. Bununla belə, hər bir Ģey elə 

qurulmuĢdu ki, monastırda yaĢayan qadınların heç biri kilsəyə gələnləri görə bilməzdi. Belə bir 

kilsə təsəvvürünüzə gətirin: sanki, nəhəng bir əllə tutulub əyilmiĢ olan kliros, adi kilsələrdə 

olduğu kimi, mehrabın arxasında davam etməyərək, ibadəti keçirən keĢiĢin sağ tərəfində salon, 

---

yaxud qaranlıq bir mağara kimi bir Ģey əmələ gətirir, sonra təsəvvür edin ki, bu salon yeddi fut 

hündürlüyündə bir pərdə ilə örtülmüĢdür (bu barədə biz yuxarıda demiĢdik), bu pərdənin 

arxasında isə taxta oturacaqlar üzərində, sol tərəfdə – klirosçu rahibələr, sağ tərəfdə – pansion 

qızları, mərkəzdə isə Ģagirdlər və tüllabələr sıx oturmuĢdu. Bu dediklərimizi təsəvvürünüzə 

gətirə bilsəniz, demək olar ki, Kiçik Pikpüs rahibələrinin ibadət mərasimlərini necə keçirdikləri 

haqqında təsəvvürünüz olar. Kliros adlanan bu qaranlıq mağara koridor vasitəsilə monastırla 

birləĢirdi. Buraya iĢıq bağça tərəfdən düĢürdü. Rahibələrin nizamnaməyə görə, sükut içində 

dayanmaqları tələb olunan ibadət mərasimində, camaat onların burada olub-olmadıqlarını 

oturacaqların aĢağı tərəflərindəki rəflərin enib-qalxmasından əmələ gələn səsə görə təyin edə 

bilərdi: ayaq üstündə dayanan rahibələr yorulduqları zaman, gizlincə bu rəflərə söykənə 

bilərdilər. 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Qaranlıqda bir neçə kölgə. 

 

Altı il müddətində, yəni 1819-cu ildən 1825-ci ilə qədər Kiçik Pikpüs monastırının rəisi 

madmazel de Blemer olmuĢdu. Rahibəlikdə onun adı Günahsızlıq ana idi. Madmazel de Blemer 

―Müqəddəs Benedikt ordeni övliyasının həyatı‖ kitabının müəllifi Marqarita Blemerin nəslindən 

idi. Onu ikinci dəfə rəisliyə seçmiĢdilər. AltmıĢ yaĢında alçaqboylu, dolu bir qadın idi. Yuxarıda 

qeyd etdiyimiz məktubda deyildiyi kimi, ―çatlamıĢ dibçək‖ kimi titrəyən bir səsi vardı. Əslində 

isə çox xeyirxah bir qadın idi, bütün monastırda yeganə Ģən bir adam vardısa, o da bu idi, buna 

görə də hamı onu pərəstiĢcəsinə sevərdi. 

Öz ordeninin Dasyesi olan ulu nənəsi Marqaritanın xasiyyəti irsən Günahsızlıq anaya keçmiĢdi. 

O, elmli, bilikli, oxumuĢ, kitab sevən bir qadın idi, xüsusi bir tarixĢünas sayılır, latın dili ilə 

yüklənmiĢ, yunan dili ilə aĢılanmıĢ, yəhudi dili ilə doldurulmuĢ idi. O, benediktçi rahibədən artıq 

benediktçi rahib idi. 

Monastır rəisinin köməkçisi ispaniyalı, demək olar ki, kor, qoca bir rahibə idi. Ona Sineres ana 

deyərdilər. 

Seçici analar arasında ən hörmətlisi xəzinədar müqəddəs Honoriya ana, rahibə Ģagirdlərinin 

baĢçısı müqəddəs Gertruda ana, onun köməkçisi müqəddəs Mələk ana, kilsə Ģeyləri anbarının 

müdirəsi Vəhy ana, xəstəxana müdirəsi və bütün monastırda ən kinli bir qadın olan müqəddəs 

Avqustina ana idi, bundan sonra, gözəl səsi olan, hələ çox gənc, müqəddəs Mextilda ana 

(madmazel Qoven), əvvəlcə Səyyah qəbul edənlər ordeni bacılarının monastırında və Jizorla 

Mani arasındakı Müqəddəs xəzinə monastırında olmuĢ Müqəddəs Mələklər ana (madmazel 

Drue), müqəddəs Yusifə ana (madmazel Koqolludo), müqəddəs Adelaida ana (madmazel 

d’Overne), nizamnamənin Ģiddətinə tab gətirə bilməyən Mərhəmət ana (madmazel de Sifuentes), 

nizamnaməyə baxmayaraq, altmıĢ yaĢında ikən monastıra qəbul edilmiĢ, çox varlı bir qadın olan 

ġəfqət ana, Qəza ana (madmazel Lodinyer), 1847-ci ildə monastırda nazirə olan Müqəddimə ana 

(madmazel Sigensa) və nəhayət, dəli olan müqəddəs Selina ana (heykəltəraĢ Çerakkinin bacısı), 

yenə dəli olan müqəddəs ġantal ana (madmazel de Süzon) idi. 

Ən gözəl rahibələrdən biri də kavaler Rozun kiçik nəvəsi, Burbon adasından gəlmə, iyirmi dörd 

yaĢlı bir qız idi. Cəmiyyətdə o, madmazel Roz adlanardı, monastırda isə Merac ana adını 

daĢıyırdı. 

Klirosda nəğmə iĢlərini idarə edən Mextilda ana pansion qızlarını məmnuniyyətlə xor dəstəsinə 

cəlb edirdi. O, adətən, bütöv qamma seçərdi, yəni on yaĢından tutmuĢ on altı yaĢına qədər yeddi 

qız seçər, səslərini və boylarını tutuĢdurar, balacadan böyüyə qədər bir sıraya düzüb oxutdurardı. 

Sanki, qarĢınızda Panın mələklərdən ibarət canlı fleytası kimi gənc qızlardan ibarət bir ney 

çalırdı. 

ġagirdlərdən ən çox müqəddəs Yefraziya bacını,müqəddəs Marqaritanı, uĢaq kimi huĢunu itirmiĢ 

müqəddəs Marfa bacını, bir də müqəddəs Mixailanı sevərdilər. Müqəddəs Mixailanın uzun burnu 

hamını güldürərdi. 

Bu qadınların hamısı uĢaqlarla çox mülayim rəftar edərdilər. Onlar yalnız özlərinə qarĢı sərt 

idilər. Peçlər yalnız pansionda qalanardı, pansion qızlarının yeməyi isə rahibələrin yeməyinə 

---

nisbətən, yaxĢı sayılırdı. Bir də, bunlardan baĢqa, hamı onların qayğısını çəkərdi. Lakin balaca 

qız, rahibənin yanından keçərkən, onunla söhbətə baĢlasaydı, rahibə heç bir zaman cavab 

verməzdi. 

Sükut nizamnaməsi nəticəsində bütün monastırda danıĢmaq qabiliyyəti canlı insanlardan alınıb, 

qeyri-canlı varlıqlara verilmiĢdi. Gah kilsə zəngi gurlar, gah da bağbanın zınqırovu cingildərdi. 

Qapıçının yaxınlığındakı zil səsli və monastırın hər bir yerinə küy salan zəng, xüsusi bir akustika 

teleqrafı kimi, müxtəlif səslər vasitəsilə adi monastır həyatının müxtəlif hadisələrini xəbər verər, 

lazım gəldikdə, monastırda yaĢayan qadınlardan birini qəbul otağına çağırardı. Hər adamın və 

hər bir Ģeyin özünə məxsus zəngi vardı. Rəis üçün bir dəfə, zəng çalınardı. Rəisin köməkçisi 

üçün – bir zəng və bir də iki zəng çalınardı. Altı zəng və bir də beĢ zəngin mənası: ―Sinfə getmək 

vaxtıdır‖ demək idi, odur ki, pansion qızları ―sinfə getmək‖ sözləri əvəzində ―altı-beĢ getmək‖ 

deyərdilər. Dörd zəng və bir də dörd zəng madam Janlis üçün çalınardı. Bu zəngin səsi tez-tez 

eĢidilərdi. Mərhəmətdən məhrum olan pansion qızları: ―Bu, cin üçün çalınan cin zəngidir‖ 

deyərdilər. Zəng on doqquz dəfə çalındıqda, mühüm bir hadisə xəbər verilirdi. Bu monastır 

qapısının taybatay açılması demək idi. Monastır qapısı isə yalnız arxiyepiskopun Ģəxsiyyəti 

qarĢısında rəzələri üzərində fırlanan və baĢdan-ayağa cəftələrlə dolu, dəhĢətli dəmir bir lövhə idi. 

Arxiyepiskopdan və bir də, söylədiyimiz kimi, bağbandan baĢqa, monastıra heç bir kiĢi girə 

bilməzdi. Bununla belə, pansion qızları iki kiĢi daha görə bilmiĢdilər: bu kiĢilərdən biri – qoca və 

eybəcər keĢiĢ- abbat Banes idi ki, qızlar bunu klirosun toru arasından seyr edə bilərdi; o biri isə – 

yuxarıda qeyd etdiyimiz məktubda ―qoca dəhĢətli qozbel AnsyoĢka‖ adlanan rəsm müəllimi 

cənab Ansio idi. 

Bundan da kiĢilərin nə qədər ciddi və diqqətlə seçilmiĢ olduğu məlum olurdu. 

Bu maraqlı xanəgah belə bir xanəgah idi. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Post Corda lapides1. 

 

Monastırın daxili simasını təsvir etdikdən sonra, onun xarici görünüĢünü də bir neçə sözlə təsvir 

etmək pis olmazdı. Hər halda, monastırın xarici görünüĢü haqqında oxucunun bir az təsəvvürü 

vardır. Sent-Antuan məhəlləsindəki Kiçik Pikpüs monastırı Polonso küçəsi, Düz divar küçəsi, 

Pikpüs döngəsi və qədim Ģəhər planlarında Omare küçəsi adlanan dar bir dalanın birləĢdiyi dörd 

yol ayrıcında əmələ gələn və geniĢ bir trapesiyaya bənzəyən meydançanı, demək olar ki, baĢdan-

baĢa tuturdu. Bu dörd küçə trapesiyanı xəndək kimi əhatə etmiĢdi. Monastır bir neçə binadan və 

bağdan ibarət idi. Binanın əsas korpusu, bütünlükdə götürüldükdə, qarıĢıq xarakterli binalardan 

ibarət idi. QuĢ baxıĢından bu binalara nəzər saldıqda, bunlar eynilə üzüaĢağı yerə sərilmiĢ bir dar 

ağacına bənzəyirdi. Dar ağacının dirəyi Pikpüs küçəsi ilə Polonso küçəsi arasındakı Düz divar 

küçəsi boyu uzanırdı. Evin Ģəbəkə ilə ayrılmıĢ Pikpüs küçəsinə baxan uca və boz rəngli, sərt 

fasadı isə dar ağacının atqısını təĢkil edirdi, 62 nömrəli darvaza bu atqının ucunda yerləĢmiĢdi. 

Fasadın ortasında isə üstünə yatmıĢ toz və küldən ağarmıĢ olan ikinci bir darvaza vardı ki, bunun 

tağı altında hörümçəklər tor toxuyurdu. Bu darvaza bayır günlərində və vəfat edən rahibənin 

cənazəsi monastırdan çıxarıldığı nadir hallarda bir və ya iki saatlığa açıq olardı. Adi camaat 

kilsəyə bu darvazadan keçirdi. Dirəklə atqının təĢkil etdiyi bucaqda bufetxana sayılan kvadrat bir 

salon yerləĢmiĢdi ki, pansion qızları buna ―ərzaq anbarı‖ deyərdilər. Dar ağacının dirəyində 

anaların, bacıların və Ģagirdlərin hücrələri yerləĢirdi. Atqıda isə mətbəx, yemək otağı (monastır 

yemək otağının Ģöbəsi) və kilsə yerləĢirdi. 62 nömrəli darvaza ilə Omare dalanının tinində, 

xaricdən gözə çarpmayan pansion yerləĢmiĢdi. Trapesiyanin qalan yerində isə bağ vardı. Bu 

bağın səthi Polonso küçəsinin səthindən aĢağı olduğundan, hasarları iç tərəfdən bayır tərəfə 

nisbətən daha hündür görünürdü. Bağın ortasında balaca bir təpəcik vardı. Bu təpəciyin baĢında 

isə konussayağı, ucu nazik, gözəl bir küknar ağacı yüksəlirdi, bu küknar ağacından da, qalxanın 

ortasında olduğu kimi, dörd böyük və səkkiz balaca xiyaban ayrılırdı. Balaca xiyabanlar böyük 

xiyabanların arasında cüt-cüt elə Ģəkildə yerləĢmiĢdi ki, əgər bu bağ dəyirmi olsa idi, bağın 

---

həndəsi planı təkərin üzərinə qoyulmuĢ bir xaça bənzərdi. Bağ hasarının çox əyri-üyrü olan 

xətlərinə bitiĢik xiyabanların hamısı müxtəlif uzunluqda idi: Onların kənarlarında bir haĢiyə kimi 

qarağat kolları əkilmiĢdi. Bağın dal tərəfində, Düz divar küçəsinin küncündə yerləĢmiĢ köhnə 

monastırın xarabalarından tutmuĢ ta Omare dalanının tinindəki kiçik monastır binasına qədər, 

qonaq xiyabanı uzanırdı. Kiçik monastırın qabağında ―bala bağ‖ vardı. Buraya həyəti, içəri 

tikintilərin təĢkil etdiyi cürbəcür guĢələri, həbsxana divarlarını, qonĢuluqda isə, Polonso 

küçəsinin o biri tərəfində, haĢiyə kimi uzanan damların uzun qara xəttini də əlavə etmiĢ olsanız – 

qırx il bundan əvvəl Kiçik Pikpüs küçəsində bernarçı rahibələr monastırının necə bir Ģey 

olduğunu xeyli dəqiq bir Ģəkildə təsəvvür edə bilərsiniz. Bu xanəgahın tikildiyi yerdə on 

dördüncü əsrdən on altıncı əsrə qədər top oynamaq üçün məĢhur bir salona malik bir bina vardı 

ki, buna ―on bir min Ģeytan meyxanası‖ deyərdilər. 

Bu küçələrin hamısı Parisin ən qədim küçələrindəndir. Düz divar və Omare – çox qədim küçə 

adlarıdır, bu adı daĢıyan küçələr isə daha qədimdir. Omare dalanı Malqa dalanı, Düz divar küçəsi 

isə Ġtburnu küçəsi adlanırdı, çünki insan hələ daĢ yonmağa baĢlamamıĢdan çox-çox əvvəl tanrı 

burada çiçək bitirməyə baĢlamıĢdı. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Yüz il ləbbadə içində. 

 

Ġndi, Kiçik Pikpüs monastırının keçmiĢdə nə olduğu ilə müfəssəl tanıĢ olduğumuzdan və öz 

sirrini qısqanaraq, mühafizə etməyə çalıĢan bu xanəgahın üç tərəfinə də bir nəzər salmağa 

cəsarət etdiyimizdən sonra, oxucunun icazəsi ilə, bir balaca ricətə də yol verməyə məcburuq. Bu 

ricət bu əsərin məzmunu ilə əlaqədar olmasa da, o mənada faydalı ola bilər ki, bu monastırda 

necə qəribə adamlara təsadüf edə biləcəyimizi aydınlaĢdırır. 

Kiçik monastırda yaĢı yüzü ötmüĢ qoca bir qarı yaĢayırdı: o buraya Fontevro abbatlığından 

gəlmiĢdi. Bu qarı hətta inqilabdan əvvəl kübar cəmiyyətə mənsub imiĢ. O, XVI Lüdovikin 

möhürdarı cənab Miromenil və vaxtilə yaxından tanıĢ olduğu, məhkəmə sədrinin arvadı madam 

Düpla haqqında tez-tez söhbətlər edərdi. Bu qarı cənab Miromenillə madam Düplanı xatırlarkən, 

Ģöhrətpərəstlik və məmnuniyyət hissi ilə bundan ləzzət alardı. Fontevro abbatlığı haqqında o, 

cürbəcür qəribə Ģeylər danıĢardı: guya, bu abbatlıq Ģəhərə bənzərmiĢ, guya, monastırda lap 

həqiqi küçələr varmıĢ. 

Qarı Pikardiya ləhcəsində danıĢardı ki, bu da pansion qızlarını çox əyləndirərdi. O, hər il öz 

əhdlərini təntənə ilə yenidən elan edər və hər dəfə, əhdi etmədən əvvəl, keĢiĢə müraciətlə belə 

deyərdi: ―Monsenyor müqəddəs Fransua öz əhdini monsenyor müqəddəs Yevseviyə, monsenyor 

müqəddəs Evsevi isə öz əhdini monsenyor müqəddəs Prokopiyə tapĢırmıĢdır... və sairə, və sairə, 

mən isə öz əhdimi sənə tapĢırıram, ey müqəddəs ata‖. Pansion qızları isə xəlvətcə, daha doğrusu, 

bürüncəyin altından seçici anaları qaĢlarını çatmağa məcbur edən lətif və təvazökar bir qəhqəhə 

ilə gülərdilər. 

Bəzən bu qoca rahibə müxtəlif əhvalatlar danıĢardı. 

O, cavanlıq illərimdə ―bernarçıların müĢketyorlardan geri qalmadıqlarını‖ iddia edirdi. Onun 

dodaqları ilə böyük bir əsr danıĢırdı, lakin bu əsr on səkkizinci əsr idi. O, inqilabdan qabaq, 

ġampanidə və Burqundiyada olan ―dörd Ģərab‖ adətindən danıĢardı. Kübar bir Ģəxs, Fransa 

marĢalı, prins, hersoq, yaxud per ġampani, yaxud Burqundiya Ģəhərlərindən keçdiyi zaman, 

Ģəhər Ģurası onu qarĢılamağa çıxaraq salamlar və qayıq Ģəklində dörd gümüĢ kasa içində dörd cür 

Ģərab təqdim edərdi. Birinci kasanın üstündə ―meymun Ģərabı‖, ikinci kasanın üstündə ―aslan 

Ģərabı‖, üçüncü kasanın üstündə ―qoyun Ģərabı‖ və dördüncü kasanın üstündə ―donuz Ģərabı‖ 

sözləri yazılmıĢ olardı. Bu dörd yazı sərxoĢun endiyi dörd pilləyə iĢarə idi. Birinci sərxoĢluq 

pilləsi insanı Ģadlandırır, ikinci pillə – əsəbiləĢdirir, üçüncü pillə sarsaqlaĢdırır, nəhayət, 

dördüncü pillə – heyvana döndərir. 

Qarı bağlı bir dolabda çox əziz tutduğu sirli bir Ģey saxlardı. Fontevro abbatlığının nizamnaməsi 

buna yol verirdi. Qarı bu Ģeyi heç kəsə göstərmək istəməzdi. O, öz hücrəsinə çəkilər 

---

(nizamnaməyə görə bu, qadağan edilməmiĢdi) və orada gizli-gizli bir Ģeyi seyr edərdi. 

Koridordan keçən bir rahibənin ayaq səslərini eĢidər-eĢitməz, o dərhal zəif qoca əllərinin qabil 

olduğu bir sürətlə dolabın ağzını bağlardı. Birisi bu barədə onun yanında söz açsa idi o, adətən, 

boĢboğazlıq etdiyi halda, dərhal susardı. Ən çox maraq göstərən rahibələr belə onun sükutunu 

poza bilməzdi, ən çox inad göstərənlər isə onun inadı qarĢısında təslim olurdular. Bu da, heç 

Ģübhəsiz, monastırdakı bütün avara, yaxud ürəkləri darıxan qadınlar üçün dedi-qoduya bir qida 

verirdi. Qoca kaftar bir qarının bir xəzinə kimi əziz tutduğu bir sirli Ģey, görəsən, nə ola bilərdi? 

Bəlkə, bu müqəddəs bir kitab idi? Bəlkə də, az tapılan bir təsbeh idi? Bəlkə də, ecazkar övliya 

sümükləri idi? Heç kəs bunun nə olduğundan baĢ çıxara bilmirdi. Zavallı qarı vəfat etdikdən 

sonra, ola bilsin ki, ədəb və nəzakətin yol verdiyindən daha böyük bir əcələ ilə dolaba tərəf 

atılaraq onu açdılar. Qarının gizlətdiyi bu Ģeyi, müqəddəs bir boĢqab kimi üç dəfə qatlanmıĢ bir 

kətan parçasına bükülmüĢ gördülər. Bu gizli Ģey bir fayans nimçə idi, üstündə uçan amurlar 

təsvir edilmiĢdi, bu amurları, əllərində iri imalə boruları tutan əczaçı Ģagirdləri təqib edirdi... Bu 

təqib səhnəsində bir çox qrotesk qrimasalar və məzhəkəli vəziyyətlər vardı, məsələn, bu gözəl 

balaca amurlardan biri artıq ələ keçmiĢdi. Amur özünü müdafiə edərək çapalayır, balaca 

qanadlarını çalaraq yenə göylərə uçmaq üçün can atır, lakin imaləçi iblisanə bir qəhqəhə ilə 

gülür. Bu səhnənin mənası budur, qarın ağrısı məhəbbətə qalib gəlir! Hər halda, olduqca maraqlı 

bir Ģey olan və bəlkə də, Molyeri belə ilhama gətirmiĢ olan bu nimçə 1845-ci ilin sentyabr ayında 

hələ salamat idi; nimçə BomarĢe bulvarında bir əntiq‖ füruĢun dükanında satıĢa qoyulmuĢdu. 

Mərhəmətli qarı ―qəbul otağı çox qaranlıqdır‖ deyə, adi insanların onu ziyarət etməsini 

istəməzdi. 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Yorulmadan sitayiĢ qaydasının mənĢəyi. 

 

Lakin haqqında bir az təsəvvür yaratmağa çalıĢdığımız və az qala qəbrə bənzəyən bu qəbul otağı, 

yerli bir hadisə sayıla bilərdi. BaĢqa monastırlarda o eyni ciddiyyət və sərtliklə təkrar edilmir. 

Xüsusilə, Tampl küçəsində və doğrudur, baĢqa bir ordenə aid olan monastırda, qara pəncərə 

qanadları əvəzində qəhvəyi rəngində pərdələr asılmıĢdı, qəbul otağı isə parket döĢəməsi və ağ 

kiseyidən pərdə çəkilmiĢ pəncərələri olan bir qonaq salonuna bənzəyirdi. Divarlarında müxtəlif 

Ģəkillər asılmıĢdı – məsələn, üzü açıq benediktçi bir rahibənin portreti, çiçək dəstələri və hətta bir 

osmanlı baĢının təsviri vardı. 

Tampl küçəsindəki monastırın bağında məĢhur hind Ģabalıd ağacı vardı ki, Fransada ən gözəl və 

yüksək bir ağac sayılırdı. On səkkizinci əsrdə bu ağacı krallıqda mövcud olan bütün Ģabalıd 

ağaclarının patriarxı adlandırırdılar. 

Söylədiyimiz kimi, Tampl küçəsindəki monastırı tutmuĢ olan ―yorulmadan sitayiĢ‖ ordeninə 

mənsub benediktçilər sisterçilərə tabe olan benediktçilərdən fərqlənirdilər. Bu ―Yorulmadan 

sitayiĢ‖ ordeni çox qədim ordenlərdən deyildir, onun tarixi ancaq iki yüz il olar. 1649-cu ildə 

müqəddəs nemətlər bir neçə gün ərzində Sen-Sülpis və Sen-Jan-an-Qrev adlı iki Paris mabədində 

iki dəfə təhqir edilmiĢdi. Bu elə bir müstəsna və dəhĢətli təhqir idi ki, bütün Paris həyəcana 

gəlmiĢdi. Sen-Jermen-de-Pre monastırının rəisi olan baĢ vikari bütün məhəllə ruhanilərinin 

təntənəli xaç mərasimini təyin etmiĢdi. Dua ayininin papa nunsisi icra edirdi. Lakin bu tövbə 

mərasimi madam Kurten-markiza de Buk və qrafinya ġatovye kimi iki ləyaqətli qadını təmin 

etməmiĢdi. ―Kilsənin müqəddəs məbudunun‖ təhqir edilməsi ani bir Ģey olsa da, bu iki dindar 

qadının xatirəsindən silinmədi, onların fikrinə görə bu təhqir ancaq bir qadın monastırında 

―Yorulmadan sitayiĢlə‖ silinib gedə bilərdi. Bu qadınlardan biri 1652-ci ildə, o biri isə 1653-cü 

ildə Müqəddəs nemətli cəmiyyətinə mənsub olan benediktçi rahibə Katerina de Bar anaya bu 

Ģərəfli məqsədlə müqəddəs Benedikt ordeninin monastırını təsis etmək üçün külli miqdarda pul 

bəxĢ etmiĢdilər. Belə bir monastırı təsis etmək üçün Katerina de Bara birinci icazəni Sen-Jermen 

abbatı cənab de Mes vermiĢdi, bu Ģərtlə ki, bu monastıra qəbul edilən qızlardan hər il iaĢə üçün 

üç yüz livr alınsın; bu üç yüz livr də altı min livrlik əsas məbləğin mədaxili olmalı idi. Sen-

---

Jermen abbatından sonra, kral da fərman verdi, abbat xartiyası ilə kral fərmanı 1654-cü ildə 

hesab palatası və parlament tərəfindən təsdiq edildi. 

Benediktçi qadınların ―Müqəddəs nemətlərə yorulmadan sitayiĢ‖ adlı Paris cəmiyyətinin 

mənĢəyi və qanunlaĢdırılmasının tarixi belədir. Bu cəmiyyətin birinci monastırı madam de Buk 

və qrafinya ġatovyenin verdiyi vəsait sayəsində Kasset küçəsində ―yenidən tikilmiĢdi‖. 

Gördüyümüz kimi, bu ordenin sisterçi adlanan Sito benediktçı rahibələr ordeni ilə heç bir əlaqəsi 

yoxdur. ―Ġsanın ürəyi‖ ordeninin rahibələri iezuit ordeni generalına, ġəfqət ordeninin rahibələri  

isə lazaristlər ordeni generalına tabe olduqları kimi, bu ordenin də rahibələri Sen-Jermen-de-Pre 

abbatına tabe idi. 

Bu orden yuxarıda həyatını təsvir etdiyimiz Kiçik Pikpüs benediktçi icmasına qətiyyən 

bənzəmirdi. 1657-ci ildə Papa VII Aleksandr Müqəddəs nemətlər ordeninin benediktçi rahibələri 

kimi, xüsusi fərmanla Kiçik Pikpüs monastırının benediktçi rahibələrinə də ―yorulmadan sitayiĢ‖ 

üçün icazə vermiĢdi. Bununla belə, hər iki orden özlərinə xas olan xüsusiyyətlərini 

itirməmiĢdilər. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Kiçik Pikpüsün sonu. 

 

Kiçik Pikpüs monastırı Restavrasiyanın ilk günlərindən zəifləməyə baĢladı ki, bu da bu dövrdəki 

bütün rahib ordenləri kimi, XVIII əsrdən sonra bu ordenin ümumi süqutunun təzahürlərindən biri 

idi. Baxıb düĢünmək də, dua kimi, bəĢəriyyətin ehtiyaclarındandır, lakin inqilabın toxunduğu hər 

bir Ģey kimi, o da dəyiĢəcək və tərəqqiyə düĢmən olmaq əvəzinə onun üçün əlveriĢli olacaqdır. 

Kiçik Pikpüs monastırında yaĢayan rahibələrin sayı sürətlə azaldı. 1840-cı ildə kiçik monastır da, 

sonra pansion da yox oldu. Artıq burada nə kaftar qarılar vardı, nə də gənc qızlar. Birincilər 

ölmüĢ, ikincilər dağılıĢıb getmiĢdilər. Volaverunt1 

―Yorulmadan sitayiĢ‖ cəmiyyətinin nizamnaməsi çox sərt olduğundan, hamının gözünü 

qorxudurdu. Rahibəliyə girmək istəyənlərin sayı getdikcə azalırdı. Hələ 1845-ci ildə Ģagird 

bacılar sırasına daxil olmağı arzu edənlər tapılırdısa, klirosçu rahibələr sırasına bir nəfər belə 

daxil olmaq istəmirdi. Qırx il bundan əvvəl rahibələrin sayı yüzə çatırdı, on beĢ il bundan əvvəl 

isə monastırda ancaq iyirmi səkkiz rahibə qalmıĢdı. Görəsən, indi nə qədər olar? 1847-ci ildə 

monastırın rəisi artıq gənc bir qadın idi – bu da rəis olmaq istəyənlərin sayının azaldığını 

göstərirdi. Bu qadın qırx yaĢına belə çatmamıĢdı. Rahibələrin sayı azaldıqca, imtahanın da 

ağırlığı artırdı. Hər bir rahibənin vəzifəsi getdikcə ağırlaĢırdı. Çox sürməz, bu monastırda 

müqəddəs Benedikt nizamnaməsinin ağır yükünü daĢıya biləcək ancaq iyirmi nəfər beli 

bükülmüĢ, yorğun qarılar qalar. Bu yükün ağırlığı isə rahibələrin sayının az ya çox olmasından 

asılı deyildir, o hər zaman amansız və dəyiĢməzdir. KeçmiĢdə bu ağırlıq əzirdi, indi isə məhv 

edir. Rahibələr artıq ölməyə baĢlamıĢdı. Bu əsərin müəllifi Parisdə yaĢadığı zaman, iki rahibə 

vəfat etmiĢdi. Rahibənin biri iyirmi beĢ yaĢında, o biri isə iyirmi üç yaĢında idi. Ġyirmi üç 

yaĢında vəfat edən rahibə Yuliya Alpinula kimi öz barəsində bu sözləri deyə bilərdi: Hic jaceo. 

Vixi annos viqnti et tres1. 

Monastır bu süqutun nəticəsində qızların tərbiyə iĢindən də əl çəkdi. 

Bizim üçün bu qəribə və məchul evin yanından sadəcə keçmək və içəri daxil olmamaq və eyni 

zamanda Jan Valjanın bu qəmli macərasını oxuyacaq və bundan, bəlkə də, müəyyən bir mənfəət 

alacaq olanları oraya aparmamaq mümkün olmadı. Bu gün bizə bu qədər yeni görünən qədim 

ayinlərlə dolu bir xanəgaha daxil olduq. Bu qapalı bir bağdır. Nortus conclusus. 

Biz bu qəribə yer haqqında ətraflı, lakin eyni zamanda hörmətlə danıĢdıq. Hər halda, müfəssəl 

danıĢmaqla uyğun gələ biləcək bir hörmətlə danıĢdıq. Biz hər bir Ģeyi anlamasaq da, hər bir Ģeyi 

pisləmək niyyətində deyilik. Biz özümüz istər cəlladı mədh etmək dərəcəsinə gələn Xozef de 

Mestrin təriflərindən, istərsə də Ġsanın çarmıxa çəkilməsini belə istehzaya qoyan Volterin 

kinayələrindən eyni dərəcədə uzaqdayıq. 

---

Sözarası, bunu da qeyd etməliyik: Volterin bu hərəkətində məntiq yoxdur, çünki o, Jan Kalası 

müdafiə etdiyi kimi Ġsanı da müdafiə edərdi. Hətta qeyri-təbii təcəssümün həqiqi olduğunu inkar 

edənlər üçün belə – çarmıxa çəkilmək nə deməkdir? Pak bir adamın öldürülməsi. 

On doqquzuncu əsrdə dini ideya böhran keçirirdi. Ġnsanlar çox Ģeyləri tərgidir, yaxĢı da edirlər, 

yalnız bir Ģərtlə ki, bir Ģeyi tərgiməkləı baĢqa bir Ģeyi öyrənmiĢ olsunlar. Ġnsan qəlbi heç bir 

zaman boĢ qalmamalıdır. Əgər müəyyən bir Ģey məhv olursa, qoy məhv olsun, – yalnız bir Ģərtlə 

ki, o məhv olmaqla, baĢqa bir Ģey yaranmıĢ olsun. 

Hələlik artıq mövcud olmayan hadisələri öyrənək. Bu hadisələri öyrənmək, heç olmasa, onlardan 

yalnız çəkinmək üçün belə lazım ola bilir. KeçmiĢin saxtakarlıqları baĢqa adlar qəbul edir və 

özlərini məmnuniyyətlə gələcək kimi qələmə verirlər. KeçmiĢ öz pasportunu pozub düzəldə 

biləcək bir kabusdur. Özümüzü qurulmuĢ tələlərdən qorumalıyıq. Ehtiyatlı olaq. Sayıq olaq! 

KeçmiĢin mövhumat kimi bir siması var. Onun riyakarlıq kimi bir maskası var. KeçmiĢin 

maskasını yırtaq, qoy onun siması aydın görünsün. 

Monastırlar məsələsinə gəlincə, bu mürəkkəb bir məsələdir. Mədəniyyət onları taqsırlandırsa da, 

azadlıq onları müdafiə edir. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Monastır – mücərrəd bir məfhumdur. 

 

Bu əsər – bir faciə, bu faciənin əsas qəhrəmanı isə sonsuzluqdur. 

Ġnsan bu faciədə ikinci dərəcəli bir Ģəxsdir. 

Biz yolumuzda monastıra təsadüf edərək, onun içinə daxil olduq. Nə üçün? Ona görə ki, istər 

ġərqin, istər Qərbin, istər qədim dünyanın, istərsə müasir dünyanın, istər bütpərəstlik, buddizm 

və müsəlmanlığın, istər də xristianlığın malı olan monastır sonsuzluğu dərk etməkdə insanın 

tətbiq etdiyi optik alətlərdən biridir. 

Burada bəzi ideyaları çox da müfəssəl inkiĢaf etdirməyin qətiyyən yeri deyil. Bununla belə, biz 

heç də təmkinimizi pozmadan, fikri təshihlərimizi və hətta hiddətimizi unutmadan, bir Ģeyi etiraf 

etməyə məcburuq. Biz hər dəfə bir adamda sonsuzluğa doğru bir meyil duyduğumuz zaman, 

bunu yaxĢı, yaxud pis baĢa düĢməyimizdən asılı olmayaraq, bu adama qarĢı hörmət bəsləyirik. 

Sinaqoqada, məsciddə, paqodada, viqvamda bizim nifrət etdiyimiz bir cəhətlə bərabər, ehtiram 

etdiyimiz bir əzəmət də vardır. BəĢəriyyət kimi bir ekranda əks edən Tanrı – seyr üçün, sonsuz 

xəyalat üçün nə qədər gözəl bir mövzudur! 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Monastır tarixi bir faktdır. 

 

Tarix, əql və həqiqət nöqteyi-nəzərindən rahiblik pislənməlidir. 

Bir millətin içində geniĢ bir Ģəkildə yayılmıĢ və ölkədə çox yer tutmuĢ monastırlar bu millətin 

hərəkətinə mane olur, onun yolunu kəsir, sədd çəkir, zəhmət mərkəzinə çevrilməli olan bir yeri 

avaraçılıq mərkəzinə çevirir. Rahib icmalarının böyük ictimai icmalara nisbəti, bağa bürcünün 

palıd ağacına və ziyilin insan vücuduna nisbəti kimi bir Ģeydir. Onların tərəqqi və yüksəliĢi 

ölkənin zəifləməsi, taqətdən düĢməsi deməkdir. Mədəniyyətin uĢaqlıq çağlarında faydalı olan və 

öz mənəvi təsiri ilə adətlərin sərtliyini yumĢaldan monastır quruluĢu xalqların həddi-büluğa 

çatdığı dövrdə ziyanlı bir Ģeydir. Bundan baĢqa, monastırlarda onların süqutu dövründə 

əxlaqsızlıq əmələ gəldikdən sonra bu quruluĢ hələ də bir nümunə olmaqda davam etdiyindən, 

pak olduğu zaman faydalı olduğu eyni səbəblərə görə, artıq zərərli bir quruluĢa çevrilir. 

Tərki-dünyalıq dövrü artıq keçmiĢdir. Müasir mədəniyyətin yenicə əmələ gəldiyi dövrdə faydalı 

olan monastırlar, mədəniyyətin sonrakı inkiĢafına mane olmağa baĢladılar, onun inkiĢafı üçün bir 

---

təhlükə törətdilər. Bu monastırlar, insanı formalaĢdıran bir institut, bir vasitə kimi onuncu əsrdə 

səmərəli olduqları halda, on beĢinci əsrdə mübahisəli oldular, on doqquzuncu əsrdə isə 

iyrəncdirlər. Bu cuzam xəstəliyi Ġtaliya və Ġspaniya kimi iki gözəl milləti, demək olar ki, 

iliklərinə qədər məhv etdi, halbuki bir sıra əsrlər boyu bu ölkələrin biri Avropaya iĢıq, o biri isə 

zinət və calal gətirmiĢdir. Əgər bu iki Ģanlı millət müasir dövrdə həmin xəstəlikdən sağalmağa 

baĢlayırsa, buna yalnız 1789-cu ilin cansağlığı gətirən sağlam havası sahib olmuĢdur. 

Əsrimizin əvvəllərində hələ də Ġtaliyada, Avstriyada, Ġspaniyada təsadüf etdiyimiz monastır, 

qədim monastır, xüsusilə qadın monastırı orta əsrlərin ən qorxunc təcəssümlərindən baĢqa bir Ģey 

deyildir. Belə monastırlar bütün dəhĢətlərin özəyi deməkdir. Katolik monastırı öz varlığı etibarilə 

məĢum ölüm parıltısı ilə doludur. 

Ən qorxunc monastır Ġspaniya monastırlarıdır. Bu monastırların qaranlıqlarında, zülmətlə dolu 

qübbələrin, bulanıq kölgələr içərisində qərq olan günbəzlərin altında, məbəd kimi uca, massiv və 

nəhəng mehrablar yüksəlir; orada zülmət içində, zəncirlərdən böyük ağ çarmıxlar sallanır, orada 

qarağacın üzərində fil sümüyündən böyük çılpaq Ġsalar uzanır; bu Ġsalar qana bulaĢmıĢdır, daha 

doğrusu, onların bədənindən qanlar axır, dirsəklərinin sümükləri çıxmıĢ, dizlərinin dərisi 

soyulmuĢ, yaralarının içindən ətləri görünən bu bədənlər eybəcər olmaqla bərabər həm də 

gözəldir. Qızıl mıxlarla mıxlanmıĢ olan bu Ġsaların baĢlarında gümüĢ tikanlardan cələnglər var, 

alınlarında yaqutdan qan damcıları, gözlərində isə almazdan göz yaĢları parlayır. Bu almazlar və 

yaqutlar nəmli görünür, onlar çarmıxın ayaq tərəfindəki, örtüklərə bürünmüĢ insanları ağladır, bu 

ağlayan insanların bədəni dəmir uclu qamçılardan və qıl köynəklərdən yara olmuĢdur, söyüd 

çubuqlarından toxunulmuĢ qəfəs onların sinəsini sıxır, dizləri isə daim dua vaxtı diz üstə 

dayanmaqdan yaralıdır. Bunlar Ġsaya ərə getdiklərini zənn edən qadınlardır; özlərini mələk zənn 

edən kabuslardır. Bu qadınlar bir Ģey düĢünürmü? Yox. Onların arzuları varmı? Yox. Onlar 

sevirmi? Yox. Onlar yaĢayırmı? Yox. Onların əsəbləri sümüyə dönmüĢ, sümükləri isə daĢa. 

Onların örtükləri gecə qaranlığından hörülmüĢdür. Onların örtük altında nəfəs almaları faciəli bir 

ölüm nəfəsinə bənzər. Kabusa bənzəyən monastır rəisi həm onlara xeyir-dua verir, həm də onları 

qorxu içərisində saxlayır. Burada günahsızlıq bütün Ģiddəti ilə hökm sürur. Qədim Ġspaniya 

monastırları belə monastırlardır. Onlar qorxunc dindarlığın yuvası, bakirələrin cinayət ocağı, 

vəhĢilik məskənidir. 

Katolik Ġspaniyası Romanın özündən də artıq Roma təbiətinə malik idi. Ġspaniya monastırı 

baĢlıca olaraq, katolik monastırı idi. Orada ġərqin ruhu hiss olunurdu. Göylərin qızlar ağası olan 

arxiyepiskop Tanrının ehtiyacları üçün hazırlanmıĢ ruhlar sarayında casusluq edir və onları 

qapalı saxlayırdı. Rahibə – hərəm, keĢiĢ – xadim demək idi, ən çox dindar olanlar yuxuda Ġsanın 

sevgilisi və arvadı olurdular. Gecənin qaranlığından gözəl bir gənc xaçdan enər və hücrəni cuĢa 

gətirərdi. Çarmıxa çəkilən sultan olduğu halda, onun mistik məĢuqəsini canlı həyatın 

təəssüratından uca divarlar qoruyardı. Xarici aləmə salınan yeganə bir nəzər belə xəyanət 

sayılırdı. Dəri torbanı in-pace1 əvəz edərdi. ġərq aləmində dənizə atılanları Qərb aləmində yerin 

dərinliklərinə atırdılar. Ġstər ġərqdə və istərsə də Qərbdə qadınlar ümidsiz halda qollarını 

sallardılar; ġərq qadınlarının qisməti dalğalar, Qərb qadınlarının qisməti isə məzar idi; orada 

qadınlar suda boğular, burada qadınlar yerin altında dəfn edilərdi. Nə qədər dəhĢətli bir təĢbeh! 

Bu faktları inkar etmək iqtidarında olmayan köhnəlik tərəfdarları bu gün istehzalı təbəssümlə 

yaxalarını qurtarmağa çalıĢırlar. Bu gün münasib və xüsusi bir əda ilə tarixin ifĢalarını rədd 

etmək, fəlsəfənin kommentarilərini məhv etmək, bütün əngəlli faktların və qaranlıq məsələlərin 

üstündən keçmək dəb düĢmüĢdür. Zirək adamlar bunu dəbdəbəli sözlər üçün bir bəhanə 

adlandırırlar. Sadəlövh adamlar isə onların sözlərini təkrar edərək: ―Bu dəbdəbəli sözdən baĢqa 

bir Ģey deyildir‖ deyirlər. Jan-Jak cümləpərdazdır, Didro – cümləpərdazdır, Kalası, Labarı və 

Sirveni müdafiə edən Bolter – cümləpərdazdır. Birisi – kim olduğu yadımda deyildir, – bir az 

bundan əvvəl isbat edirdi ki, Tasit də cümləpərdaz olmuĢdur. Neron isə – tarixin qurbanıdır, 

―zavallı Olofernə‖ gəlincə, mütləq onun taleyinə təəssüf edilməlidir. 

Lakin faktlar inadlı olur, onları asanlıqla çaĢdırmaq olmaz. Brüsseldən səkkiz lyö məsafədə – bu, 

daim əlimizin altında olan orta əsrlərin həqiqi bir nümunəsidir – Vilye abbatlığında, vaxtilə 

monastır həyəti olan bir çəməndə ―daĢ torbalardan‖ qalma çalaları və Dil çayı sahilində, yarısı 

---

yerin, yarısı isə suyun altında olan daĢdan tikilmiĢ dörd zindanı bu əsərin müəllifi öz gözləri ilə 

görmüĢdür. Bunlar in-pace idi. Bu zindanların hər birində dəmir qapılar, ayaqyolu və Ģəbəkəli bir 

pəncərə qalmıĢdı, bayır tərəfdən bu pəncərə sudan iki fut, içəri tərəfdən isə – torpaqdan altı fut 

hündürdədir. Çay dörd fut hündürlükdə divarlar boyu axır. Zindanın döĢəməsi həmiĢə yaĢdır. Bu 

yaĢ torpaq – in-pace də həbs olunan adamın yatağı idi. Bu zindanların birində divara mıxlanmıĢ 

dəmir bir xaltanın parçası qalmıĢdır. BaĢqa bir zindanda isə dörd qranit parçasından ibarət 

kvadrat bir qutu qalmıĢdır; bu qutu, içində uzanmaq üçün çox qısa olduğu halda, ayaq üstə 

dayanmaq üçün də çox alçaq idi. Canlı insanı bu qutu içinə qoyar, üstünü isə qranit tava ilə 

örtərlərmiĢ. KeçmiĢdə belə olub. Bunu görmək də olar. Buna toxunmaq belə olar. Bu in-pace-lər, 

bu zindanlar, bu dəmir qarmaqlar, bu xaltalar, bu yaxında axan çayla bir səthdə olan uca dəlmə 

bacalar, məzar kimi üstü qranitlə örtülən və məzardan yalnız içində canlı bir insanın olması ilə 

fərqlənən bu daĢ qutular, yatağı əvəz edən bu palçıqlı yer, ayaqyolu sayılan bu dəlik, arasından 

daim su sızan bu divar! Bu cümləpərdazlara bax! 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

KeçmiĢə nə Ģərtlə hörmət bəsləmək olar. 

 

Vaxtilə Ġspaniyada olduğu Ģəkildə və indiyə qədər belə Tibetdə olduğu Ģəkildə rahiblik 

mədəniyyət üçün vərəm xəstəliyi kimi bir Ģeydir. Rahiblik həyatı tamamilə dayandırır. Rahiblik 

açıq-açığına ölkəni xarabaya döndərir. Monastıra qapanmaq – axtalanmaq deməkdir. Rahiblik 

Avropa üçün fəlakət olmuĢdur. Hələ bu fəlakətə vicdan üzərində tez-tez göstərilən təcavüzləri, 

zorla rahib etməyi, monastıra istinad edən feodallıq quruluĢunu, həddindən artıq böyük olan 

ailələrin baĢçılarına ailənin kiçik üzvlərini zorla monastırda dustaq etmək hüququnu verən 

böyüklük ixtiyarı, indicə bəhs etdiyimiz zülmkarlıqları, in-pace-ləri, qıfıl vurulmuĢ ağızları, 

zindana salınmıĢ fikirləri, rahib əhdlərinin zindanına salınmıĢ saysız-hesabsız bədbəxt insanları, 

sxema qəbulunu, diri-diri basdırılmağı da əlavə edə bilərsiniz. Bütün millətin düçar olduğu 

düĢkünlüyə bu adamların da iztirablarını əlavə etsəniz, kim olursunuz olun, cübbə və bürüncək 

qarĢısında, bəĢəriyyətin icad etdiyi bu iki kəfən qarĢısında mütləq sarsılacaqsınız. 

Lakin fəlsəfəyə, tərəqqiyə baxmayaraq, on doqquzuncu əsrin ən qızğın dövründə, rahiblik bəzi 

yerlərdə və bəzi cəhətlərdən yenə də inadla yaĢamaqda davam edir və hal-hazırda zahidliyin 

anlaĢılmaz Ģiddətlənməsi mədəniyyət dünyasını heyrət içində qoyur. Vaxtı keçmiĢ əsasların yenə 

də inad göstərərək öz ömürlərini uzatmağa cəhd etmələri ona bənzər ki, xarab olmuĢ ətirlər 

zəhləmizi tökərək, yenə onlarla saçlarımızı ətirləməyi tələb etsin, yaxud iylənmiĢ bir balıq israr 

edə ki, onu yesinlər, ya da bir uĢaq paltarı tələb edə ki, böyüklər də onu geyinsin, yaxud bir ölü 

yenidən bu dünyaya qayıdaraq, canlı insanları qucaqlamaq istəsin. 

Paltar deyir: ―Vəfasız! Mən sizi soyuqdan qorumuĢam, bəs necə olur ki, indi mən sizə lazım 

olmuram?‖. Balıq deyir ki: ―Mən dənizlər qoynunda anadan olmuĢam!‖. Ətir də deyir: ―Bir 

zaman mən gül idim!‖. Ölü deyir: ―Bir zaman mən sizi sevirdim!‖. Monastır isə deyir: ―Bir 

zaman mən sizin gözünüzü açmıĢam‖. 

Lakin bütün bu iddiaların ancaq bir cavabı var: ―O zaman getdi‖. 

ÇürümüĢ bir üsul-idarənin axıra qədər davamını arzu etmək, mumiyalanmıĢ bir cənazə vasitəsilə 

insanları idarə etmək üçün can atmaq, sarsılmıĢ ehkamı bərpa etmək, rakanın1 qızıl suyuna 

salmaqla təzələmək, monastırları təzələmək, yenə Nuhun gəmisinə və övliya sümüklərinə sitayiĢ 

etmək, mövhumatı diriltmək, fanatizmə qida vermək, buxurdanlara yeni dəstəklər və Ģpaqalara 

yeni saplar quraĢdırmaq, rahibliyi və militarizmi diriltmək, parazitləri çoxaltmaq yolu ilə 

cəmiyyəti xilas etmək mümkün olduğuna inanmaq, bu günün boğazına zorla keçmiĢi bağlamaq 

çox qəribə görünür. Bununla belə bu cür nəzəriyyələri inkiĢaf etdirən nəzəriyyəçilər vardır. Bu 

nəzəriyyəçilər, ağıllı adam olsalar da, çox sadə bir üsula əl atırlar, onlar keçmiĢin üstünə suvaq 

çəkir və buna ictimai quruluĢ, ilahi hüquq, ailə, əcdada hörmət, əsrlərin nüfuzu, müqəddəs 

ənənələr, qanunilik, din adını qoyurlar və ―Buyurun, payınızı ala bilərsiniz, ey insanlar!‖ deyə 

bağıra-bağıra gedirlər. Lakin bu cür məntiqə qədim insanlar da bələd idi. Bu məntiqi 

---

aruspisiyalar tətbiq edərdi. Onlar qara buzovun tüklərini tabaĢirlə ağardıb deyərdilər: ―Bu buzov 

ağdır‖ Bos cretatus1 Bizə gəlincə, biz bəzən keçmiĢə hörmət bəsləyirik, ona hər yerdə rəhm 

edərik, təki qəbrində rahat yatmağa razı olsun. Lakin o inadla qəbrindən xortlamaq istəyirsə, biz 

ona hücum edərək öldürməyə çalıĢarıq. 

Mövhumat, riya, yalançı möminlik, xurafat, yəni xəyali bir Ģey olan bu kabuslar və kölgələr yenə 

də həyata sarmaĢıb yox olmaq istəmirlər: onlar puç bir Ģey olsalar da, diĢləri, caynaqları 

kəskindir; onlarla əlbəyaxa vuruĢmalı, hərb etməli, nəfəs almağa qoymamalıyıq, çünki 

bəĢəriyyətin ən məĢum qismətlərindən biri daim kabuslarla mübarizə aparmaqdır. Kabusun və 

kölgənin boğazından yapıĢıb yerə çırpmaq isə çətindir. 

On doqquzuncu əsrin ortasında Fransada monastır – gün iĢığında bir bayquĢ yığıncağı deməkdir. 

1789, 1830 və 1848-ci illəri görmüĢ olan bir Ģəhərin mərkəzində açıqdan-açığa zahidliyi təbliğ 

edən monastır, Parisdə qol-qanad açan bu Roma həqiqi bir anaxronizmdir. Adi vaxtda 

anaxronizmi aĢkar etmək və onu aradan qaldırmaq üçün yalnız sikkəsinin tarixinə baxmaq 

kifayətdir. Lakin yaĢadığımız zəmanə adi bir zəmanə deyildir. 

Mübarizə edək! 

Mübarizə edək, lakin ehtiyatla mübarizə edək. Həqiqətin bir xüsusiyyəti var ki, o da heç bir 

zaman mübaliğəyə yol verməməkdir. Onun mübaliğəyə ehtiyacı yoxdur. Məhvi zəruri olan bəzi 

Ģeylər var, lakin bəzi Ģeylər də var ki, onu yalnız iĢıqlandırmaq və nə olduğunu aydınlaĢdırmaq 

lazımdır. Məsələnin xeyirxahlıqla və ciddi bir Ģəkildə öyrənilməsində böyük bir qüvvə vardır! O 

yerdə ki sadə bir gün iĢığı kifayətdir, yanğın alovlarına nə ehtiyac var! 

Demək, biz on doqquzuncu əsrdə yaĢayaraq, istər Asiyada, yaxud Avropada, istər Hindistanda, 

yaxud Türkiyədə, bir sözlə harada olursa olsun, tərki-dünyalıq və zahidliyə qarĢı ümumiyyətlə, 

düĢmən münasibəti bəsləyirik. ―Monastır‖ demək ―bataqlıq‖ demək kimi bir Ģeydir. Hər ikisinin 

çürümək xassəsi olduğu aydındır, istər monastırın və istərsə bataqlığın axmaz suları zəhərlidir, 

onların qıcqırmasından insanlar qızdırmaya düçar olur, xalqlar taqətdən düĢür. Onların artması 

insanlar üçün Misir müsibətinə çevrilir. Biz içində cürbəcür fikirlərin, bonzaların, müsəlman 

dərviĢləri və zahidlərinin, kalugerlərin, marabutların, Budda ruhanilərinin və dərviĢlərinin 

həĢərat kimi qaynaĢdığı ölkələrin müsibətlərini dəhĢətlə düĢünürük. 

Bununla belə, din məsələsi mövcuddur. Bu məsələnin müəyyən əsrarlı, demək olar ki, qorxunc 

cəhətləri var. Bu cəhətləri diqqətlə nəzərdən keçirmək üçün bizə icazə verilsin. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Monastır prinsiplər nöqteyi-nəzərindən. 

 

Ġnsanlar bir yerə toplaĢır və bir yerdə yaĢayırlar. Hansı hüquqa görə? BirləĢmək hüququna görə. 

Onlar qapanıb dünyadan çəkilirlər. Hansı hüquqa görə? 

Bu hüquqa görə ki, hər bir insanın öz qapısını açmağa və bağlamağa ixtiyarı vardır. 

Onlar evlərinin dörd divarını tərk etmirlər. Hansı hüquqa görə? Çünki hər bir insanın sərbəst 

hərəkət etməyə və o cümlədən öz evindən çıxmamağa ixtiyarı var. 

Lakin onlar öz evlərində nə edirlər? 

DanıĢanda pıçıltı ilə danıĢırlar, baĢlarını aĢağı salırlar, iĢləyirlər. Onlar dünyadan, Ģəhərlərdən, 

zövqlərdən, nəĢələrdən, boĢ-boĢuna əlləĢməkdən, lovğalıqdan, tamahkarlıqdan əl çəkirlər. Onlar 

qaba yundan, yaxud qaba kətandan paltar geyinirlər. Onların heç birinin heç bir mülkiyyəti 

yoxdur. Belə bir icmaya qədəm basanda, varlı da dönüb yoxsul olur. Onun nəyi varsa, hamıya 

verir. Necə deyərlər, əsil-nəcabəti olanlar – dvoryanlar, zadəganlar artıq adi bir kəndli ilə bərabər 

olur. Hamının hücrəsi eynidir. Hamı eyni rahiblik əhdini verir, eyni ləbbadə geyinir, eyni qara 

çörəyi yeyir, eyni küləĢ üstündə yatır, eyni kül üstündə can verir. Əyinlərində eyni giĢ paltar, 

bellərində eyni kəndirlər. Əgər ayaqyalın getmək tələb olunursa, hamı ayaqyalın gəzir. Onların 

arasında da ola bilər, lakin knyaz da hamı kimi kölgədən baĢqa bir Ģey deyildir. Artıq heç bir 

rütbə yoxdur. Familiyalar belə artıq yox olur. Yalnız adlar qalır. Yeni qoyulan adlar hamını 

bərabərləĢdirir. Ġnsanlar öz doğma ailələrindən, qan qohumlarından ayrılır, mənəvi ailələr 

---

yaradırlar. Artıq onların bütün bəĢəriyyətdən baĢqa heç bir qohumları yoxdur. Onlar yoxsullara 

kömək edir, xəstələrə baxırlar. Tabe olmaq istədikləri adamları özləri seçirlər. Onlar bir-birinə 

―qardaĢ‖ deyə xitab edirlər. 

Siz mənim sözümü kəsib deyirsiniz: ―Bu ki, ideal bir monastırdır!‖. 

Bəli, əgər belə bir monastır mümkün olsaydı, mən onu nəzərə almalı idim. 

Elə buna görə də kitabın daha əvvəlki hissəsində monastırdan hörmətlə bəhs etdim. Əgər orta 

əsrləri unutsaq, Asiyanı unutsaq, tarixi və siyasi məsələləri baĢqa bir zəmanəyə təxirə salsaq, o 

halda sırf fəlsəfə nöqteyi-nəzərindən, mübariz siyasət tələblərini nəzərə almadan, rahibliyə 

könüllü surətdə daxil olmaq və könüllü surətdə monastırda yaĢamaq Ģərtilə, mən hər zaman 

rahibliyin icma əsaslarına müəyyən bir diqqətlə, bəzi hallarda isə hətta xeyirxah bir ciddiyyətlə 

yanaĢmağa hazıram. Ġcma olan yerdə kommuna olar. Kommuna olan yerdə hüquq olar. Monastır 

bu düsturun məhsuludur. Bərabərlik, QardaĢlıq. Ey əzəmətli azadlıq! Bu azadlıqla nə qədər 

parlaq bir təbəddülat əlaqədardır! Azadlıq olsaydı, monastır respublikaya çevrilərdi. 

Sözümüzə davam edirik. 

Bu dörd divar arasında dustaq edilən, qaba ləbbadə geyinən bu kiĢilər, bu qadınlar hamısı 

bərabərdir, hamısı bir-birinə qardaĢ, bacı deyir. Çox gözəl, lakin onlar baĢqa iĢlə də məĢğul 

olurlarmı? 

Bəli, məĢğul olurlar. 

Onların məĢğul olduğu iĢ nədir? 

Onlar gözlərini qaranlığa dikir, diz çökür, qollarını bükürlər. 

Bu nə deməkdir? 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Dua. 

 

Onlar dua edirlər. 

Kimə? 

Allaha. 

Allaha dua etmək nə deməkdir? 

Bizdən xaric sonsuzluq deyilən bir Ģey varmı? O vahidmidir, permanentmidir, immanentmidir? 

Sonsuz olduğuna görə, mütləq substansionalmıdır? Bir də orada, bizim xaricimizdə, 

substansiyası olmasaydı, o, məhdud ola bilərdimi? Sonsuz olduğuna görə, o mütləq 

məquldurmu? Bəs orada, bizim xaricimizdə, o məqul olmasaydı, sonu olardımı? Biz özümüzə 

yalnız Ģəxsi varlıq ideyasını aid edə bildiyimiz halda, bu sonsuzluq bizdə kainatın mahiyyəti 

ideyasını oyadırmı? BaĢqa sözlə, biz ona nisbətən yalnız nisbi məfhum olduğumuz halda, özü 

mütləq bir məfhum deyilmi? 

Bundan baĢqa, xaricimizdəki sonsuzluqla bir zamanda, daxilimizdə baĢqa bir sonsuzluq da 

varmıdır? Bu iki sonsuzluq (nə qədər də dəhĢətli bir cəm rəqəmi) bir-biri üzərinə lay-lay 

yatmırmı? Bu ikinci sonsuzluq, necə deməli, birinci sonsuzluğun altında deyildir ki? Bəlkə, o, bir 

güzgü, bir inikas, bir əks-səda, bir uçurumdur ki, bunun da baĢqa bir uçurumla ümumi mərkəzi 

var? Bu ikinci sonsuzluğun da birinci sonsuzluq kimi ağlı varmıdır? O, düĢünürmü? Sevirmi? 

Arzu edirmi? Əgər hər iki sonsuzluğun ağlı varsa, o halda hər ikisinin iradə ibtidası var, istər ali 

və istərsə aĢağı sonsuzluğun özünəməxsus ―mənliyi‖ var. Bu aĢağı ―mənlik‖ – ruhdur, ali 

―mənlik‖ isə – Allahdır. 

Fikrən aĢağı sonsuzluğu ali sonsuzluqla təmas dərəcəsinə gətirmək də dua etmək deməkdir. 

Ġnsan ruhundan heç bir Ģey iddia etməyək: ləğv etmək pis Ģeydir. Ġslah etmək və dəyiĢmək 

lazımdır. Ġnsanın bəzi qabiliyyətləri məchuliyyətə meyil edir, məsələn, fikir, xəyal, dua. 

Məchuliyyət – okean deməkdir. Bəs Ģüur nədir? ġüur məchuliyyətə doğru aparan bir kompas 

deməkdir. Fikir, xəyal, dua – əsrarın saçdığı qüdrətli bir nurdur. Onlara hörmət edək. Ruhun 

əzəmətlə saçdığı bu Ģüalar haraya meyil edir? Qaranlığa; yəni iĢığa. 

---

Demokratiyanın da əzəməti bəĢəriyyət aləmində heç bir Ģeyi rədd etməməkdə, inkar 

etməməkdədir. Ġnsan hüququ ilə yanaĢı olaraq – hər halda, onun yaxınlığında – Ruhun da 

hüququ var. 

Fanatizmi sarsıtmaq və sonsuzluğa pərəstiĢ etmək – qanun budur. Kainatın əsasları qarĢısında diz 

çökərək, onun ulduzlarla dolu, saysız-hesabsız qollarının seyri ilə kifayətlənmək olmaz. Bizim 

borcumuz var: biz insan ruhunu bəsləməli, əsrarı möcüzdən müdafiə etməli, dərk etmədiyimizə 

hörmət bəsləyərək, mənasızlıqları rədd etməli, izah edilməyənlər sahəsinə yalnız zəruri olanları 

buraxmalı, etiqadları sağlamlaĢdırmalı, dini mövhumatdan azad etməli, Allah adı ilə tüfeyli 

həyat sürənləri məhv etməliyik. 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Duanın inkar edilməz Ģəfaları. 

 

Dua etmək üsullarına gəlincə, hər bir üsul yaxĢıdır, yalnız səmimi olsun. Dua kitabınızı üzüaĢağı 

çevirin və sonsuzluğa qovuĢun. 

Sonsuzluğu inkar edən bir fəlsəfə olduğu bizə məlumdur. GünəĢi inkar edən bir fəlsəfə də var; 

patologiya sahəsinə aid olan bu fəlsəfəyə korluq deyirlər. 

Məhrum olduğumuz bir hissi həqiqət mənbəyi zənn etməyi ancaq həyasızcasına özünə güvənən 

korlar bacarar. 

Bu korlar kimi gözübağlı yeriyən fəlsəfənin, Allahı seyr edən fəlsəfəyə yuxarıdan aĢağı, 

təkəbbür və tənəzzülə baxması da çox maraqlıdır. O, ―Onların özləri də, günəĢləri də nə qədər 

miskindir‖ deyə bağıran köstəbəklərə bənzər. 

ġöhrət qazanmıĢ, müdrik ateistlər olduğu bizə məlumdur. Qəlblərinin dərinliyində, öz hikmətləri 

sayəsində həqiqəti dərk etmək dərəcəsinə gələn bu ateistlər öz ateizmlərinə çox da inanmırlar. 

Onlara baĢqa ad qoyulsaydı, daha düz olardı. Hər halda, onlar Allaha inanmasa belə, ağıllarının 

əzəməti özü-özlüyündə Allahın varlığını sübut edir. 

Biz onları filosof kimi alqıĢladığımız halda, onların fəlsəfəsini amansızcasına rədd edirik. 

Bəzilərinin çox asanlıqla özlərini sözlə qoruması heyrətə layiqdir. ġimalda mövcud olan və 

dumanlı ibarələri sevən bir metafizika məktəbi, ―qüvvə‖ sözünü ―iradə‖ sözü ilə əvəz edərək, 

insanların Ģüurunda inqilab yaratdığını güman etmiĢdi. 

―Bitki göyərir‖ əvəzinə ―bitki istəyir‖ demək, ―kainat istəyir‖ sözləri də əlavə edilmiĢ olsaydı, 

əlbəttə, çox səmərəli ola bilərdi. Nə üçün? Çünki bunun nəticəsi belə ola bilərdi: bitki istəyir, 

demək bitkinin öz ―mənliyi‖ var, kainat da istəyir, demək kainatın da öz Allahı var. 

Bizə gəlincə, biz bu məktəbin əksinə olaraq, ―apriori‖1 heç bir Ģey rədd etməsək də, yenə də bu 

məktəbin etiraf etdiyi kimi bitkidə iradə olduğuna yol vermək, bu məktəbin inkar etdiyi kimi 

kainatda iradə olduğuna yol verməkdən daha çətindir. 

Sonsuzluğun iradəsini, yəni Allahın iradəsini inkar etmək yalnız sonsuzluğu inkar etmək Ģərti ilə 

mümkündür. Bunu artıq isbat etdik. 

Sonsuzluğun inkarı bilavasitə nihilizmə aparır. Hər bir Ģey ―ağlın uydurması‖na çevrilir. 

Nihilizm ilə mübahisə etməyin heç bir mənası yoxdur, çünki məntiqi nihilist öz müsahibinin 

varlığına Ģübhə etməklə bərabər, öz varlığına da o qədər əmin deyildir. 

Nihilistin nöqteyi-nəzərincə, onun özü, özü üçün ―ağıl uydurması‖ ola bilər. 

Lakin o, nəzərə almır ki, ―ağıl‖ sözünü iĢlədər-iĢlətməz bütün inkar etdiklərini yenə özü bir küll 

halında təsdiq edir. 

Bir sözlə, hər bir Ģeyi bir hecalı ―yox‖ sözü ilə izah edən fəlsəfə üçün fikirləĢmək yolu bağlıdır. 

―Yox‖ sözünün yalnız bir cavabı var: ―Hə!‖. 

Nihilizm insanı çıxılmaz vəziyyətdə qoyur. 

Yoxluq yoxdur. Sıfır mövcud deyil. Hər Ģey bir Ģeydir. Heçin özü də bir Ģeydir. 

Ġnsanı yaĢadan yalnız çörək deyil, təsdiq və etirafdır. 

Görmək və göstərmək kifayət deyil. Fəlsəfə fəal olmalıdır. Fəlsəfənin meyili və məqsədi insanın 

kamala yetiĢməsi olmalıdır. Sokrat Adəmda təcəssüm etməli və Mark Avrelini yaratmalıdır. 

BaĢqa sözlə, həyatsevər insanda həkim insanı kəĢf etməlidir. BehiĢti Aristotelin Ədəmi ilə əvəz 

---

etməlidir. Elm dirilik vasitəsi olmalıdır. Zövq, nəĢə almaqdan da miskin bir məqsəd və puç bir 

Ģöhrətpərəstlik ola bilərmi? Heyvan da zövq alır. DüĢünmək – budur insan ruhunun həqiqi 

qələbəsi! SusamıĢ insanlıqda fikir badəsini təqdim etmək, Allahı dərk etmək hissini bütün 

insanlara bir həyat cövhəri kimi vermək, insanların qəlblərində vicdanı biliklə qardaĢ olmağa 

məcbur etmək, bu əsrarlı ittifaq sayəsində insanları ədalətli etmək – həqiqi fəlsəfənin qayə və 

məqsədi budur! Əxlaq – həqiqətlərin çiçəklənməsi deməkdir. Baxıb düĢünməyin sonu hərəkətdir. 

Absolyut məqsədə uyğun olmalıdır. Elə bir vəziyyət yaranmalıdır ki, insan zəkası idealı bir hava 

kimi uda bilsin, sora bilsin, həzm edə bilsin. Məhz ideal bu sözləri deyə bilər: ―Alın məni, yeyin 

məni, bu mənim bədənimdir, bu mənim qanımdır‖. Hikmət – müqəddəs nemətdir. O, yalnız bu 

Ģərtlə elmə qarĢı səmərəsiz bir məhəbbət dərəcəsindən çıxır və insanları birləĢdirmək üçün 

yeganə və əsas vasitə olmaqla fəlsəfədən dinə çevrilir. 

Fəlsəfə öz zövqü üçün və yalnız bir maraq xatirinə sirri seyr etməkdən ötrü yüksəldilmiĢ bir 

qüllə olmamalıdır. 

Biz isə fikrimizi baĢqa bir zamanda inkiĢaf etdirmək niyyətində olduğumuzdan, yalnız bunu deyə 

bilərik. Ġki hərəkətverici qüvvə olmadan nə bir çıxıĢ nöqtəsi kimi insanın, nə də bir məqsəd kimi 

tərəqqinin mənası yoxdur. 

Bu iki qüvvə isə – iman və məhəbbətdir. 

Tərəqqi bir məqsəd, ideal bir nümunədir. 

Ġdeal, absolyut, kamal, sonsuzluq – eyni mənanı ifadə edən sözlərdir. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Məzəmməti ehtiyatla etməli. 

 

Tarixin və fəlsəfənin üzərində əbədi və eyni zamanda sadə vəzifələr var: ilk keĢiĢ Kayafaya 

qarĢı, hakim Əjdahaya qarĢı, qanunverici Trimalxiona qarĢı, imperator Tiveriyə qarĢı mübarizə 

aparmaq – bunlar aydın, müəyyən, dəqiq bir Ģeydir, burada dumanlı və anlaĢılmaz heç bir Ģey 

yoxdur. Lakin bir çox narahatlıqlar və sui-istifadə edilən cəhətlərlə bərabər, ayrıca yaĢamaq 

hüququ etiraf və aman tələb edir. Tərki-dünyalıq – sırf bəĢəri məsələdir. 

Aldanma məskəni olmaqla bərabər günahsızlıq məskəni, özünü aldatma məskəni olmaqla 

bərabər yaxĢı niyyətlər məskəni, iztirab və əziyyət məskəni olmaqla bərabər Ģəhidlik məskəni 

olan monastırlardan bəhs edərkən, demək olar ki, hər zaman həm onlara yol verməli, həm də 

onları rədd etməlidir. 

Monastır – ziddiyyətdir. Monastırın məqsədi qurtuluĢ olduğu halda, vasitəsi – qurban verməkdir. 

Monastır – sonsuz bir fədakarlıqla əvəzi çıxan sonsuz bir xudbinlik deməkdir. 

Hakim olmaq üçün hakimiyyətdən əl çəkmək – görünür, rahibliyin Ģüarı budur! 

Monastırda zövq almaq üçün əzab çəkirlər. Borcu yalnız ölüm ödəyəcəyini bildikləri halda, 

veksel verirlər. Yer üzündəki qaranlıq bahasına iĢıqlı göylər dünyasını satın alırlar. BehiĢt 

səadətlərinin bir rəhni kimi, zəhər içirlər. 

Rahiblik əhdini vermək – haqqı əbədi həyatla verilən bir intihardır. 

Bizcə, burada istehza yeri deyildir. Burada hər Ģey ciddidir: xeyir də, Ģər də. 

Ədalətli insan qaĢqabağını sallayar, lakin heç bir zaman istehza ilə gülməz. Bizim üçün kin deyil, 

qəzəb məqbuldur. 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Etiqad, qanun. 

 

Bir neçə söz. 

Biz kilsəni fitnəkarlıqla dolduğu zaman pisləyirik, mənəvi nemətlərin mühafizələri dünyəvi 

nemətlər eĢqinə düĢdükləri zaman biz onlara nifrət bəsləyirik, lakin fikrə dalanlara biz hər yerdə 

hörmət edirik. 

Biz diz çökənləri alqıĢlayırıq. 

Etiqad! Ġnsana lazım olan budur. Vay olsun heç bir Ģeyə inanmayanların halına! 

---

Seyrə dalmaq hələ avara olmaq demək deyildir. Zəhmət iki cürdür: biri gözə görünən, biri 

görünməyən. 

Seyrə dalmaq da zəhmət çəkmək kimi bir Ģeydir. DüĢünmək də hərəkət etmək kimi bir Ģeydir. 

Sinədə çarpazlanan qollar iĢləyir, yuyulmuĢ barmaqlar yaradır. Göylərə dikilmiĢ nəzər – hərəkət 

deməkdir. 

Fales dörd il hərəkətsiz qaldı. Fəlsəfənin əsaslarını da qoyan odur. 

Gözlərimiz qarĢısında inzivaya çəkilənlər avara adam deyildir, rahiblər – tüfeyli deyildir. 

Əsrar haqqında düĢünməyin əzəməti vardır. 

Yuxarıda söylədiyimiz fikirlərin heç birindən əl çəkməməklə bərabər, biz belə güman edirik ki, 

canlı insanlar heç bir zaman qəbri yaddan çıxarmamalıdırlar. Bu məsələdə keĢiĢ də, filosof da 

birləĢir. Ölüm labüddür. Bu məsələdə trapistlər ordeninin abbatı Horasi ilə səs-səsə verir. 

Ölüm fikrini damcı-damcı həyata yeritmək – filosof üçün də, zahid üçün də bir qaydadır. Bu 

məsələdə filosof da, zahid də bir-birilə razılaĢırlar. 

Maddi inkiĢaf mövcuddur və biz bunu arzu edirik. Bundan baĢqa mənəvi əzəmət vardır ki, biz 

buna da can atırıq. 

Yüngülməcaz və tez nəticə çıxaran adamlar deyirlər ki, fikirləri əsrara doğru çevrilən bu 

hərəkətsiz kölgələrin nə mənası var? Onlar kimə lazımdır? Onlar nə ilə məĢğuldurlar? 

Heyhat! Bizi əhatə edən və bizi gözləyən qaranlıq qarĢısında və son böyük çürümə nəticəsində 

nə Ģəklə düĢəcəyimizi bilmədiyimiz halda, biz belə cavab verməyə məcbur oluruq: ―Bəlkə də, bu 

ruhların tutduqlarından daha yüksək əməl yoxdur‖. Və əlavə edirik: ―Bəlkə də, bundan daha 

faydalı zəhmət yoxdur‖. 

Axı ömründə heç bir zaman dua etməyən adamların əvəzində daim dua edəcək adamlara ehtiyac 

var. 

Bizcə, məsələnin məğzi duaya nə qədər fikir qarıĢmasındadır. 

Dua edən Leybnis – əzəmətlidir, Allaha sitayiĢ edən Volter gözəldir. Deo erexit Voltaire1. 

Biz dinlərə qarĢı dini müdafiə etmək tərəfdarıyıq. 

Biz duapərdazlığın bir heç olduğuna və eyni zamanda duanın ülviyyətinə inananlardanıq. 

Lakin xoĢbəxtlikdən on doqquzuncu əsrə təsiri olmayacağına inandığımız bugünkü dövrdə, yəni 

alçaq alınlı və alçaq ürəkli bu qədər insanların yaĢadığı dövrdə, bu qədər məxluqun nəĢəni əxlaqi 

bir prinsipə çevirdiyi və hamının keçici və mənfur maddi nemətlərə aludə olduqları dövrdə – bu 

dünyadan əl çəkən hər bir Ģəxs bizim nəzərimizdə hörmətə layiqdir. Monastır tərki-dünyalıq 

deməkdir. YanlıĢ bir səbəbə görə edilən fədakarlıq, hər halda, fədakarlıqdır. Sərt bir səhvi bir 

vəzifə kimi qarĢıya qoymaq da bir alicənablıqdır. 

Əgər həqiqət sonuna qədər və ətraflı tədqiq edilmiĢ olsaydı, monastırın öz-özlüyündə və 

mücərrəd bir məfhum kimi, Ģübhəsiz, müəyyən bir əzəmətə malik olduğunu etiraf etməyə 

məcbur olardıq. Xüsusilə, qadın monastırları belədir, çünki cəmiyyətimizdə ən çox iztirab çəkən 

qadındır və könüllü olaraq monastır inzivasına çəkilməyin özündə da bir etiraz ruhu vardır.  

Bir az əvvəl bəzi xüsusiyyətlərini təsvir etdiyimiz bu qədər sərt və eyni zamanda qəmli olan 

monastır həyatı azadlıqdan məhrum olduğu üçün həyat adlana bilməz və təskinlik olmadığına 

görə qəbir də adlana bilməz. Bu, çox qəribə bir yerdir, o, yüksək bir dağ təpəsinə bənzər ki, bir 

tərəfində bizim bu saat olduğumuz, o biri tərəfində isə bizim sabah olacağımız uçurum görünür. 

Bu iki dünyanı bir-birindən ayıran dar və dumanlı bir sədd var ki, bir zamanda hər iki tərəfdən 

həm iĢıqlanır, həm də qaranlıq çökür, elə bir yer ki, burada həyatın sönən iĢığı ölümün tutqun 

iĢığına qarıĢır, bu boz qaranlıq məzar qaranlığıdır. 

Bizə, yəni bu qadınların etiqad etdiklərinə etiqad etməyənlərə, lakin onlar kimi etiqadla 

yaĢayanlara gəlincə, biz heç bir zaman bu titrəyən və tez inanan fədakar insanlara, bu təsəlli ilə 

yaĢayan miskin və ülvi ruhlara, əsrarın tam kənarında, yəni onlar üçün bağlı olan dünya ilə onlar 

üçün hələ qapısı açılmamıĢ olan göylər arasında yaĢamağa cəsarət edən insanlara müqəddəs və 

mehriban bir qorxu duymadan, mərhəmət və hətta qibtə belə duymadan baxa bilmirik. Ruhları 

görünməz bir iĢığa doğru meyil edən, bu iĢığın harada olduğunu yalnız zənn etmək səadətinə 

malik olan, uçurum və məchuliyyəti axtaran bu insanlar dizi üstə, həyəcan içində, qorxu içində, 

---

bəzən əbədiyyətin dərin təsirlərini duyaraq heyran və məftun nəzərlərini hərəkətsiz bir zülmətə 

doğru dikmiĢlər. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Burada monastıra girmək üsulundan bəhs olunur. 

 

Jan Valjan belə bir qadın monastırına düĢmüĢdü. FoĢlevanın dediyi kimi o, buraya – ―göydən 

enmiĢdi‖. 

Jan Valjan Polonso küçəsinin tinindəki bağın hasarını aĢmıĢdı. Gecənin qaranlığında gələn bu 

mələklər nəğməsi səhər duasını oxuyan rahibələrin xoru idi. Qaranlıqda rast gəldiyi bu salon 

ibadətxana idi: döĢəmənin üstündə sərili gördüyü bu kölgə ―tövbə ayini‖ni icra edən bacılardan 

biri idi: heyrətinə səbəb olan bu zınqırov səsi FoĢlevan babanın dizinə bağlanmıĢ zınqırovun səsi 

idi. 

Kozettanı yatızdırdıqdan sonra Jan Valjanla FoĢlevan yuxarıda söylədiyimiz kimi, yanar ocaq 

qabağında oturub bir stəkan Ģərab və bir parça pendirlə Ģam etdilər. Sonra onlar qarovulxanadakı 

yeganə çarpayıda Kozetta yatmıĢ olduğundan döĢəmə üstünə küləĢ tökərək uzanıb tez yatdılar. 

Yatarkən Jan Valjan: ―Mən burada həmiĢəlik qalmalıyam‖ dedi. Bu sözlər bütün gecəni 

FoĢlevanın beynindən çıxmırdı. 

Doğrusunu söyləsək, heç biri bu gecə səhərə kimi yata bilmədi. 

Jan Valjan Javerin onu tanımıĢ olduğunu və izinə düĢdüyünü hiss edərək Kozetta ilə birlikdə 

Parisə qayıdarsa, məhv olacaqlarını gözəlcə anlayırdı. Onun baĢı üstünü alan bu yeni fırtına 

qovalayaraq onu monastırın içinə soxmuĢdu, odur ki, Jan Valjan yalnız bir Ģey düĢünürdü: o, 

burada qalmalı idi. Bu saat bu vəziyyətdə qalan bir bədbəxt üçün monastır həm ən qorxulu, həm 

də ən təhlükəsiz bir yer idi: qorxulu idi ona görə ki, bu monastıra bir kiĢi belə girməyə cəsarət 

etməzdi, burada onu tapmıĢ olsaydılar, cinayət üstündə tutulduğundan ancaq məhv ola bilərdi – 

bu surətlə Jan Valjan üçün buradan yalnız bir yol vardı ki, o da həbsxanaya gedirdi, bura ən 

təhlükəsiz bir yer idi, ona görə ki, buraya girməyə müvəffəq olaraq qaldıqdan sonra onu burada 

axtarmaq heç kəsin ağlına gəlməzdi. YaĢamaq mümkün olmayan yerdə yaĢamaq – qurtuluĢ 

demək idi. 

FoĢlevan da bir tərəfdən bərk düĢünməkdə idi. Hər Ģeydən əvvəl, o, heç bir Ģey baĢa düĢmədiyini 

etiraf etməyə məcbur oldu. Ətrafında uca divarlar olduğu halda cənab Madlen buraya nə cür gələ 

bilmiĢdi? Monastır divarlarını sadəcə aĢmaq olmaz. Bəs necə oldu ki, o bu uĢaqla bərabər 

monastırın içinə düĢdü? Düz divarlara qucağında uĢaq dırmaĢmaq olmaz. Bu uĢaq kimin 

uĢağıdır, onlar ikisi də haradan gəldilər? FoĢlevan monastırda yaĢadığı zamandan Monreyl-sür-

Merdən heç bir xəbəri yox idi və orada olan hadisələri bilmirdi. Madlen baba özünü elə aparırdı 

ki, ona sual vermək da ədəbsizlik olardı. Həm də FoĢlevan öz-özünə deyirdi ki, ―Müqəddəs 

adamlara sual verməzlər!‖ Cənab Madlen FoĢlevanın nəzərində yenə də əvvəlki əhəmiyyətini 

mühafizə edirdi. Jan Valjanın ağzından qaçırdığı bir neçə sözdən, FoĢlevan yalnız cənab 

Madlenin, zamana ağır olduğuna görə, bəlkə də, iflas etmiĢ olduğunu, borclularından qaçdığını 

anlaya bildi; bəlkə də, siyasi bir iĢə qarıĢmıĢ və əngələ düĢmüĢdü. Lakin bu məsələlərə görə 

FoĢlevan heç də cənab Madlendən üz döndərə bilməzdi; o da Ģimalda yaĢayan bir çox 

kəndlilərimiz kimi, köhnədən bonapartist ruhunda idi. Cənab Madlen bu təqiblərdən qaçmağa 

çalıĢaraq, bu monastırı sığınacaq bir yer seçmiĢ və təbii bir Ģeydir ki, burada qalmaq istəyir. 

Lakin FoĢlevanın anlamadığı və daim düĢünməyə məcbur olduğu ən qaranlıq məsələ cənab 

Madlenin buraya nə cür gəlməsi, həm də balaca bir uĢaqla gəlməsi idi. FoĢlevan cənab Madleni 

də, qızı da görür, onlara toxunur, onlarla danıĢır, lakin yenə da bunun bir həqiqət olduğuna inana 

bilmirdi. Birinci dəfə idi ki, FoĢlevanın damına ağlasığmaz bir Ģey qədəm basırdı. FoĢlevan 

ehtimallar içində çaĢıb qalır və heç bir Ģey təsəvvür edə bilmirdi. Onun üçün yalnız bircə Ģey 

aydın idi: cənab Madlen onu ölümdən qurtarmıĢdı. Bu məsələdə o, möhkəm idi və qərar 

---

verməsinə səbəb də, yəqin, bu oldu. FoĢlevan öz-özünə dedi ki, ―Ġndi növbə mənimdir‖. Vicdanı 

isə bunu əlavə etdi: ―Araba məni əzdiyi zaman, cənab Madlen məni çıxarmaq üçün arabanın 

altına atılarkən, heç bu qədər fikirləĢməmiĢdi‖. FoĢlevan cənab Madleni qurtarmağa qərar verdi. 

O, yenə də özünə bir neçə sual verib bu suallara cavab verdi: ―Əgər o, oğru olmuĢ olsaydı, onun 

məni xilas etdiyini yadıma salıb, mən də onu xilas edərdimmi? Əlbəttə. Əgər o, qatil olsaydı, 

mən onu xilas edərdimmi? Əlbəttə. Əgər o, müqəddəs adam olsaydı, onu xilas edərdimmi? 

Əlbəttə‖. 

Lakin bütün çətinlik onu monastırda necə saxlamaqda idi. Bununla belə FoĢlevan belə fövqəladə 

bir çətinlik qarĢısında geri çəkilmədi, qorxmadı. FoĢlevan pikardiyalı sadə bir kəndli idi; o, sərt 

monastır qaydalarının və müqəddəs Benediktinin sərt nizamnaməsinin qala hasarını aĢmağa 

qərar verdi, ixtiyarında isə hücum nərdivanı deyil, yalnız sədaqət, səmimi bir arzu və bir də bir 

qədər köhnə kəndli hiyləgərliyi vardı ki, bu dəfə ona öz alicənab niyyətinə nail olması üçün 

kömək etməli idi. Bütün ömrünü xudbin bir adam kimi yaĢamıĢ olan qoca FoĢlevan, həyatının bu 

son günlərində, Ģikəst və aciz qaldığı bir zamanda, artıq həyatda heç bir Ģeylə maraqlanmadığı 

halda, təĢəkkür və minnətdarlıq hissində təsəlli taparaq yaxĢılıq edə bilmək imkanına rast gəldi. 

Ömründə gözəl Ģərab dadı görməmiĢ can verən bir xəstə, yanında tapdığı bir stəkan gözəl Ģərabın 

üstünə atıldığı kimi, o da eyni susuzluqla bu yaxĢılıq imkanından yapıĢdı. Bundan baĢqa, neçə 

illərdən bəri bu monastırda nəfəs aldığı hava onun xudpəsəndliyini məhv etmiĢ və qəlbində 

yaxĢılıq etmək arzusu oyatmıĢdı. 

Demək, FoĢlevan özünü cənab Madlenin ixtiyarına verməyi qərara aldı. 

Biz bir az əvvəl FoĢlevanı ―pikardiyalı, sadə bir kəndli‖ adlandırdıq. Tərifimiz düz tərifdir, ancaq 

natamamdır. Hekayətimizin bu mərhələsində FoĢlevan babanı bir qədər psixoloji cəhətdən 

xarakterizə etmək faydalı olar. FoĢlevan baba kəndli olsa da, vaxtilə notarius yanında kargüzar 

vəzifəsində qulluq etdiyindən, ağlı bir az hiyləgər olmuĢ, sadədilliyinə fərasət qarıĢmıĢ idi. Bir 

çox müxtəlif səbəblərə görə iĢlərində iflas etdikdən sonra FoĢlevan kargüzarlığı ataraq arabaçı və 

günəmuzd iĢləyən bir fəhlə oldu. Bununla belə, məĢğələsi söyüĢ söyməkdən və qamçı 

yelləməkdən ibarət olsa da (FoĢlevanın atlarının qamçısız dolana bilmədiyi hiss olunurdu), onun 

təbiəti hələ də kargüzar təbiəti idi. FoĢlevan baba fitri bir zəkaya malik idi, o, adi kəndli kimi 

danıĢmazdı; söhbətdə məharətlə iĢtirak edərdi ki, belə Ģeylərə kəndlərdə az təsadüf edilər. 

Kəndlilər də onun barəsində: ―O, Ģlyapalı ağa kimi bir Ģeydir‖ deyərdilər. FoĢlevan, doğrudan da, 

keçən əsrin cəsarətli və yüngül dilində ―yarımĢəhərli, yarımkəndli‖ deyilən sadə adamlar 

qəbilindən idi. Saraylarda daxmalar haqqında iĢlədilən məcazlarda bu adamlara: ―Nə Ģəhərlidir, 

nə kəndli, nə ətdir, nə balıq‖ deyərdilər. FoĢlevan miskin, zavallı, bir ayağı qəbirdə olan kaftar 

bir qoca idi. Taleyi onu çox sarsıtmıĢ və əziyyətlər çəkmiĢ olsa da, FoĢlevan yenə də ilk 

niyyətinə, həm də könüllü olaraq, tabe olan bir insan idi. Bu isə elə qiymətli xasiyyətdir ki, heç 

bir zaman Ģər iĢə meyil etməyə yol verməz. Hər halda, onun da məhrum olmadığı nöqsanları və 

eybləri səthi bir xarakter daĢıyırdı. Bir sözlə, FoĢlevan, yaxından tanıĢ olduqda, yaxĢı təsir 

bağıĢlayan adamlardan idi. Alnının yuxarı hissəsində olan və adətən kin, yaxud kütlük əlaməti 

olan qırıĢıqlar onun üzündə yox idi. 

FoĢlevan bütün gecəni ağır fikirlərlə keçirdikdən sonra, səhər tezdən gözlərini açdıqda, cənab 

Madlenin küləĢ üstündə oturub yatmaqda olan Kozettanı seyr etdiyini gördü. FoĢlevan yerindən 

duraraq: 

– Siz buraya gizli gəlmiĢsiniz, – dedi. – Ġndi isə deyin görüm, buraya öz qaydası ilə girmək üçün 

siz nə etmək istəyirsiniz? 

FoĢlevanın bu sözləri iĢin nə vəziyyətdə olduğunu göstərirdi və Jan Valjanı dalğınlıqdan oyatdı. 

Qocalar məsləhətləĢməyə baĢladılar. 

FoĢlevan dedi: 

– Hər Ģeydən əvvəl, mən sizə bir Ģey söyləməliyəm. Nə siz, nə də bu qız bu otaqdan bayıra ayaq 

basmamalısınız. Qapıdan bayıra bir addım belə atsanız – biz məhv olarıq. 

– Doğrudur. 

– Cənab Madlen, siz buraya çox yaxĢı vaxtda, yəni demək istəyirəm ki, çox pis vaxtda 

gəlmisiniz. Bu qoca rahibələrdən biri çox bərk xəstədir. Demək, bizə o qədər də əhəmiyyət 

---

verməzlər. Deyəsən, o lap can verir. BaĢı üstündə dua oxuyurlar. Bütün monastır gecə-gündüz 

ayaq üstədir. BaĢları bərk qarıĢıb. Can verən arvadın müqəddəs olduğunu söyləyirlər. Doğrusunu 

bilmək istəsəniz, biz elə hamımız burada müqəddəs adamlarıq. Aramızda bircə fərq var ki, onlar 

―bizim hücrəmiz‖ dediyi halda mən ―mənim daxmam‖ deyirəm. Bu saat can təslimi duasını 

oxuyacaqlar, sonra isə ölü duasını. Bu gün biz qətiyyən narahat olmaya bilərik, ancaq sabah üçün 

söz verə bilmərəm. 

Jan Valjan dedi: 

– Lakin bu daxma divarın içindədir, qabağında xarabalar, ətrafında isə ağaclar var, monastır 

tərəfdən görünməz. 

– Rahibələr də heç bir zaman bu tərəfə yaxınlaĢmazlar. 

– Bəs elə isə nə var ki? – deyə Jan Valjan soruĢdu. Jan Valjanın bu sözünün axırındakı sual 

iĢarəsi bu demək idi ki: ―Burada, məncə, çox gözəl gizlənmək olar‖. 

FoĢlevanın da etiraz etdiyi elə bu məsələ idi: 

– Bəs qızlar? 

– Hansı qızlar? – deyə Jan Valjan heyrət etdi. 

FoĢlevan cavab vermək üçün yenicə ağzını açmıĢdı ki, birdən zəng səsi gəldi. 

FoĢlevan: 

– Rahibə öldü, – dedi. – Ölüm zəngini eĢidirsinizmi? 

Zəng ikinci dəfə çalındı. 

– Bu, ölüm zəngidir, cənab Madlen. Cənazə kilsədən çıxarılıncaya qədər bu zəng düz iyirmi dörd 

saat ərzində hər dəqiqə çalınacaqdır. Qızlar da bilirsinizmi, oynayırlar. Tənəffüs vaxtı topları 

təsadüfən bu tərəfə dığırlanmıĢ olsa, qadağan edilməsinə baxmayaraq, o saat yüyürə-yüyürə 

gəlib, burunlarını hər tərəfə soxmağa baĢlayacaqlar. Bu balaca mələklər lap cin tayfası kimi bir 

Ģeydir. 

– Kimlər? – deyə Jan Valjan soruĢdu. 

– Qızlar. Onlar sizi lap tez taparlar, Ģübhə etməyə bilərsiniz. Tapandan sonra da baĢlayacaqlar 

bağırmağa: ―Vay, burada kiĢi varmıĢ!‖. Lakin bu gün buraya heç kəs gəlməz. Heç bir dəyiĢiklik 

olmayacaq. Bütün günü dua oxuyacaqlar. Zəngin çalındığını eĢidirsinizmi? Mən sizə 

demədimmi – dəqiqədə bir dəfə vururlar. Bu, ölüm zəngidir. 

– BaĢa düĢdüm, FoĢlevan baba. Burada pansion qızları var, eləmi? 

Jan Valjan öz-özünə: 

―Kozettanın da tərbiyəsi iĢi düzəlir‖, – deyə düĢündü. 

FoĢlevan səsləndi: 

– Bəs nə! Əlbəttə, burada balaca qızlar var! Gözlərinə sataĢsanız, ətrafınızda bir civilti baĢlarlar 

ki! Sonra da dərhal qaçıb gedərlər! Burada kiĢi taun kimi bir Ģeydir. Görmürsünüzmü, vəhĢi bir 

heyvan kimi mənim də ayağıma bir zınqırov bağlamıĢlar. 

Jan Valjan dərin bir fikrə daldı. 

―Bu monastır – bizim qurtuluĢumuzdur‖ deyə öz-özünə pıçıldadı. Sonra ucadan: 

– Bəli, – dedi. – Ən çətin Ģey burada qalmaqdır. 

FoĢlevan: 

– Yox, – dedi, – ən çətin Ģey buradan çıxmaqdır. 

Jan Valjan ürəyindən qanın çəkildiyini hiss etdi. 

– Buradan çıxmaqmı? 

– Bəli, cənab Madlen. Bir daha buraya qayıtmaq üçün əvvəlcə buradan çıxmaq lazımdır. 

FoĢlevan zəngin bir daha çalınmasını gözləyib sözünə davam etdi: 

– Sizi birdən-birə burada görsələr, yaramaz. O saat haradan gəldiyinizi soruĢarlar. Məncə, siz 

göydən də düĢə bilərsiniz, çünki mən sizi tanıyıram. Amma rahibələrə sizin qapıdan içəri 

girməyiniz lazımdır. 

Birdən ikinci bir zəngin daha qəribə bir səsi gəldi. 

FoĢlevan: 

– Aha! – dedi. – Ġndi kapitulu dua üçün bir yerə çağırırlar. Seçici bacılar dua oxuyacaq. 

Rahibələrdən biri öləndə hər dəfə belə edirlər. Arvad səhər açılanda ölüb, adətən, hamı səhər 

---

açılanda ölür. Siz gəldiyiniz yolla çıxa bilməzsinizmi? Bura baxın, mən sizi sorğu-sual etmək 

fikrində deyiləm, lakin yenə də bir deyin görüm, siz buraya neçə gəldiniz? 

Jan Valjan sapsarı oldu. Yenidən bu hasarı aĢaraq bu dəhĢətli küçəyə düĢmək fikri ürəyinə 

titrətmə salırdı. Pələnglərlə dolu bir meĢədən çıxaraq təhlükəsiz bir yerə düĢdükdən sonra 

dostunuzun sizə yenə oraya qayıtmağı məsləhət etdiyini təsəvvür edin. 

Jan Valjan bütün məhəllədə polislər, agentlər qaynaĢdığını təsəvvür edirdi. O, hər yerdə 

xəfiyyələr, qarovullar, yaxasından tutmaq istəyən dəhĢətli pəncələr görürdü. 

Kim bilir, bəlkə də, Javerin özü belə küçənin bir tərəfində dayanıb onu gözləyirdi. 

– Mümkün deyil, FoĢlevan baba, – dedi. – Mənim göydən düĢdüyümü zənn etsəniz yaxĢı olar. 

FoĢlevan cavab verdi: 

– Elə mən də belə düĢünürəm, mən lap inanıram, bu barədə danıĢmasanız da olar. Görünür, 

cənab Allah sizi yaxından görmək üçün yuxarı qaldırıb, əlinizdən tutmuĢ, sonra da buraxmıĢdır. 

Ancaq görünür o, sizi kiĢi monastırına atmaq istəyirmiĢ, amma yanılıb, qadın monastırına atıb. 

Bax, yenə zəng çalırlar. Bu zəngin mənası budur: qapıçı Ģəhər idarəsinə gedib rahibənin 

öldüyünü xəbər verməli, oradan da adam göndərib ölünü müayinə edən həkim çağırmalıdırlar. 

Bütün bu rəsmiyyət ölüm münasibətilədir. Bizim rahibələr bu müayinələri heç sevməzlər. 

Həkimlərin hamısı kafir adamlardır, heç bir Ģeyə inanmırlar. Onlar örtüyü qaldırırlar. Bəzən 

baĢqa bir Ģey də qaldırırlar. Görəsən, rahibələr bu dəfə həkim dalınca adam göndərməyə nə üçün 

tələsirlər? Görəsən, nə olmuĢdur? Sizin balaca balanız da hələ yatır. Adı nədir? 

– Kozetta. 

– Bu sizin qızınızdır? Daha doğrusu, nəvənizdir, deyilmi? 

– Bəli. 

– Onun üçün buradan çıxmaq çətin olmaz. Bağçadan monastır həyətinə çıxan iĢ qapısı var. Mən 

qapını döyərəm. Qapıçı açar. Əlimə bir səbət alaram, səbətin də içinə balacanı qoyaram. Sadə bir 

Ģey. Burada qəribə bir Ģey yoxdur, – deyərlər ki, FoĢlevan baba səbətlə küçəyə çıxmıĢdır. Ancaq 

siz qıza tapĢırmalısınız ki, dinc otursun, dinib-danıĢmasın. Səbətin üstünü pərdə ilə örtərəm. Heç 

kəs onu görməz. Sonra mənim qoca bir dostum var, kar arvaddır. YaĢıl yol küçəsində meyvə 

satır, hələ evində bir uĢaq çarpayısı da var. Nə qədər lazım olarsa, uĢaq onun yanında qala bilər. 

Qarının qulağına bağıraram ki, bu qız mənim qardaĢım qızıdır, sabaha qədər yanında qalmalıdır. 

Sonra balaca sizinlə birlikdə buraya qayıdar, hər halda, mən iĢi elə düzəldərəm ki, siz yenə 

buraya qayıdarsınız. Ancaq belə olmalıdır. Lakin siz buradan neçə çıxacaqsınız? 

Jan Valjan baĢını yırğaladı. 

– Məni gərək heç kəs görməsin, FoĢlevan baba, bütün məsələ bundadır. Kozetta kimi məni də 

səbətin içində, pərdə ilə örtüb çıxarmaq üçün bir çarə tapmalısınız. 

FoĢlevan qulağını qaĢımağa baĢladı, bu da onun bərk pərt olduğunu göstərirdi. 

Üçüncü dəfə zəng çalındıqda, fikrində baĢqa bir dönüĢ əmələ gəldi. FoĢlevan baba: 

– Budur, mərhumları müayinə edən həkim çıxıb gedir, – dedi. – O baxıb demiĢdir: ―Elədir ki var, 

o vəfat etmiĢdir‖.– Həkim behiĢtin qəbzinə qol çəkdikdən sonra, dəfn mərasimləri bürosu tabut 

göndərməlidir. Əgər ölən baĢ rahibə isə, onu baĢ rahibələr tabuta qoyurlar. Əgər ölən rahibə 

bacılardan biri isə, onu bacılar tabuta qoyurlar. Bundan sonra mən gedib tabutu mıxlayıram. 

Tabutu mıxlamaq da mənim, yəni bağbanın vəzifəsidir. Bağban da hər zaman bir qədər 

məzarçıya bənzər. Tabutu aĢağı mərtəbədəki küçəyə baxan kilsə salonuna qoyacaqlar, oraya isə 

həkimdən baĢqa heç bir kiĢi girə bilməz. Məni, bir də bu tabut qaldıranları kiĢi saymırlar. Həmin 

salonda mən tabutu mıxlamalıyam. Sonra tabutu qaldıranlar gələr, tabutu tələsik götürüb 

apararlar – vəssalam! Göylərin, cənnətin yolu budur. BoĢ bir qutu gətirib, içinə bir Ģey qoyub 

aparırlar. Dəfn də bu deməkdir.  

Səhər günəĢinin çəp düĢən Ģüası xəfifcə Kozettanın üzünə toxundu. Kozetta hələ də yatırdı, ağzı 

azca açılmıĢdı, günəĢin nurunu içən bir mələyə bənzəyirdi. Jan Valjanın gözü Kozettada qaldı. 

O, artıq FoĢlevanı dinləmirdi. 

Lakin səni dinləməsələr də hələ bu o demək deyildir ki, sən gərək susasan. Xeyirxah bağban 

sakitcə və boĢ-boĢuna sözünə davam edirdi: 

---

– Qəbiri Vojirar qəbiristanında qazırlar. Belə deyirlər ki, guya, bu qəbiristanı bağlamaq 

isətyirlər. Qədim bir qəbiristandır, heç bir qaydaya, nizama tabe olmur, mundiri də yox, 

yaxınlarda istefa verməyə məcbur olacaqdır. Çox təəssüf olsun, hər halda, əlveriĢli yerdir. Orada 

mənim məzarçı bir dostum var. Metyen baba deyərlər. Bu monastırın rahibələrinə orada güzəĢt 

edirlər – onları qəbiristana qaranlıq çökəndə aparırlar. Prefekturanın da bu xüsusda ayrıca qərarı 

var. Lakin dünəndən bəri nələr olmamıĢdır: Çarmıxa çəkmə ana ölmüĢ, Madlen baba isə... 

Jan Valjan qəmli bir təbəssümlə: 

– BasdırılmıĢdır, – dedi. FoĢlevan dərhal bu sözdən yapıĢaraq: 

– Bəli, bəli, – dedi, – Siz həmiĢəlik burada qalsaydınız, doğrudan da, basdırılımıĢ olardınız! 

Dördüncü dəfə zəng səsləri gəldi. FoĢlevan tələsik mıxdan asılmıĢ zınqırovlu dizliyini götürdü və 

yenə dizinə bağladı. 

– Bu dəfə məni çağırırlar, – dedi.– Rəis ana məni öz yanına çağırır. Lap elədir ki, var. Toqqanın 

dəmiri əlimi yaralamıĢdır. Cənab Madlen, xahiĢ edirəm, yerinizdən tərpənməyin, məni gözləyin. 

Görünür, təzə xəbərlər var. Aclığınız olsa, orada Ģərab, çörək, pendir var. 

FoĢlevan ―Gəlirəm, gəlirəm!‖– deyə daxmadan çıxdı. 

Jan Valjan FoĢlevanın topal ayağının imkan verdiyi qədər sürətlə bağçaya tərəf getdiyini və 

yeriyə-yeriyə bir gözünün ucu ilə qovun ləklərinə baxdığını görürdü. 

On dəqiqə belə keçmədən FoĢlevan baba, zınqırovun səsi ilə yolda rast gələn rahibələri 

qaçıraraq, qapıya yanaĢdı və yavaĢcadan qapını döydü. Ġçəridən nazik bir səs ―Amin‖– deyə 

cavab verdi, bu isə ―Ġçəri girin!‖ demək idi. 

FoĢlevanın döydüyü qapı, bağbanın qulluq iĢləri üçün girə bildiyi qəbul otağına açılırdı. Qəbul 

otağı isə kapitulun iclas salonunun yanında idi. Rəis bu otaqdakı təkcə stul üstündə oturub, 

FoĢlevanı gözləyirdi. 

 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

FoĢlevan çətin vəziyyətə düĢmüĢdür. 

 

Müəyyən xarakterə malik olan insanlar və həmçinin müəyyən peĢə sahibləri bəzi böhranlı 

vəziyyətlərdə həyəcanlı və eyni zamanda mənalı bir tövr almağı sevərlər. Bu xüsusilə din 

xadimlərinə və rahiblərə aiddir. FoĢlevan içəri girdikdə, bir zaman məlahətli və təhsilli olan 

madmazel Blemarın, indi isə monastır rəisi olan Günahsızlıq ananın simasında məhz belə bir 

ikimənalı qayğılı ifadə görünürdü. 

Bağban, hücrənin astanasında dayanıb, qorxa-qorxa baĢ əydi. Təsbeh çevirməkdə olan rəis onun 

üzünə baxaraq: 

– Aha, Fovan baba, sizsiniz?– dedi. 

Adətən, monastırda onu bu müxtəsər adla çağırardılar. 

FoĢlevan yenə baĢ əydi. 

– Fovan baba, mən sizi yanıma çağırmağı əmr etmiĢdim. 

– Budur, mən də gəlmiĢəm, Ģərəfli ana. 

– Mən sizinlə danıĢmalıyam. 

FoĢlevan: 

– Mən də sizinlə danıĢmalıyam, – dedi və öz cəsarətindən özü qorxdu.– Mən də sizə bir söz 

söyləməliyəm, Ģərəfli ana. 

Rəis FoĢlevanın üzünə baxdı. 

– Aha, siz mənə, yəqin, bir xəbər söyləmək istəyirsiniz? 

– Yox, mən xahiĢ etmək fikrindəyəm. 

– YaxĢı, danıĢın. 

Sabiq kargüzar, xeyirxah FoĢlevan özünə qürrələnən kəndlilərdən biri idi. Nadanlıq hiyləgərliklə 

birləĢdikdə, qüvvət yaranır. Belə nadanlıqdan qorxmazlar, ona görə həmiĢə onun tələsinə 

düĢərlər. FoĢlevan monastırda iki ildən artıq yaĢadıqdan sonra, icmanın hörmətini qazanmıĢdı. O, 

---

bağbanlıq iĢlərini nəzərə almasaq, daim günlərini yalqızlıqda keçirdiyindən, istər-istəməz hər bir 

Ģeyə burnunu soxmağa baĢlaya bilərdi. Bu rahibə örtüyü altında gizlənərək oyan-buyana 

vurnuxan qadınlardan həmiĢə aralı yaĢayan FoĢlevan əvvəlcə qarĢısında kölgələrin 

qımıldanmasından baĢqa bir Ģey görmürdü. Lakin müĢahidəli və fərasətli olduğundan, nəhayət, 

bu kölgələrin canlı bir insan olduqlarını duymağa baĢladı. FoĢlevanın nəzərində bütün bu ölülər 

dirildi, canlandı. O, gözləri uzağı görməyə baĢlayan bir kora, yaxud qulağı yaxĢı eĢitməyə 

baĢlayan bir kara bənzəyirdi. O, bu müxtəlif zəng səslərinin mənasını anlamağa çalıĢaraq, o 

dərəcəyə gəldi ki, artıq bu sirli və dilsiz məskəndə onun üçün anlaĢılmaz heç bir Ģey qalmadı. Bu 

sfinks artıq onun qulağına bütün sirlərini bir-bir açıb söyləyirdi. FoĢlevan hər bir Ģeyi bilir və hər 

Ģey haqqında sükut edirdi. Onun ustalığı da elə bunda idi. Monastırda onu səfeh zənn edirdilər. 

Din nəzərində bu böyük bir məziyyətdir. Seçici analar üçün FoĢlevan qiymətli bir adam idi. O, 

maraqlanan bir lal kimi idi. Ona inanmaq olardı. Bundan baĢqa, FoĢlevan qayda-qanunu bilirdi, 

o, öz daxmasından ancaq bağda, yaxud bostanda mütləq bir iĢ olduğu zaman çıxardı. Onun bu 

təvazökarlığı da hörmətinin artmasına səbəb olmuĢdu. Bununla belə, FoĢlevan iki adamın dilini 

açmağa müvəffəq oldu: bunlardan biri monastırdakı qapıçı, o biri isə – qəbiristandakı məzarçı 

idi. Buna görə də FoĢlevan dəfn mərasiminin bütün xüsusi cəhətlərinə bələd idi. Qapıçı ilə 

məzarçının sayəsində o, rahibələr haqqında iki cür məlumat toplaya bildi: məlumatın bir qismi 

rahibələrin həyatını, o biri qismi isə ölümünü iĢıqlandırırdı. Lakin FoĢlevan heç bir Ģeydən sui-

istifadə etməzdi. Ġcma onu təqdir edərdi. Qoca, topal, heç bir Ģeydən baĢı çıxmayan və Ģübhəsiz, 

kar olan bir kiĢi – bundan da artıq ləyaqətli bir adam ola bilərdimi? Belə adamı əvəz etmək çətin 

məsələ idi. 

Özünün nə qədər qiymətli olduğunu baĢa düĢən bir adam kimi, FoĢlevan olduqca dərin mənalı və 

kəndli sayağı uzunçu bir nitqə baĢladı. O, hörmətli rəisə yaĢından, xəstəliklərindən, iĢinin 

çətinliklərindən, artıq ikiqat artmıĢ olan qocalığından, bağın geniĢliyindən və yuxusuz 

gecələrindən ətraflı danıĢdı. Misal belə gətirərək, elə bu gecə qovun ləklərini, aylı gecə olduğuna 

görə həsirlə örtməyə məcbur olduğunu söylədi. Nəhayət, bütün bu məsələləri qurtarıb əsl 

mətləbə gəldi: onun bir qardaĢı var (rəis yerində qurdalandı), ancaq heç də cavan deyil (rəis yenə 

yerində qurdalandı, lakin bu dəfə nisbətən sakit idi), əgər arzu edilərsə, həmin bu qardaĢı yanına 

köçər və ona kömək edə bilərdi. QardaĢı çox yaxĢı bir bağban olduğundan, icma üçün hələ ondan 

da çox faydalı ola bilərdi. Əgər onun qardaĢını qəbul etməsələr, böyük FoĢlevan yorğun və iĢə 

yaramaz olduğunu hiss etdiyindən, təəssüf etsə belə, buradan getməyə məcbur olacaqdır. 

Nəhayət, qardaĢının balaca bir qızı var, onu da özü ilə gətirə bilərdi, qız da burada Allah qorxusu 

ilə tərbiyə alar, bir də kim bilir, bəlkə, günlərin gözəl bir günündə rahibəliyə belə daxil ola bilər. 

FoĢlevan sükut etdiyi zaman rəis artıq təsbeh çevirməyərək ona dedi ki: 

– Siz elə bu gün axĢama qədər möhkəm bir dəmir parçası tapa bilərsinizmi? 

– Nə üçün lazımdır? 

– Ling əvəzində iĢlədilmək üçün. 

– Olar, Ģərəfli ana, – deyə FoĢlevan cavab verdi. 

Rəis artıq bir söz demədən ayağa durdu və qonĢu otağa keçdi. Bu qonĢu otaq kapitulun iclas 

salonu idi. Seçici bacıların buraya toplaĢdığı hiss olunurdu. FoĢlevan tək qaldı. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Günahsızlıq ana. 

 

Təxminən, on beĢ dəqiqə keçdi. Rəis qayıtdı və yenə stulun üstündə əyləĢdi. 

Hər iki müsahibin fikirli olduğu görünürdü. Onların mükaliməsini diqqətlə və incəliklə qeyd 

etməyə çalıĢaq. 

– Fovan baba! 

– Bəli, Ģərəfli ana! 

– Siz ibadətxananı görmüĢsünüzmü? 

– Mənim orada xüsusi yerim var, oturub həmiĢə ibadətlərə qulaq asıram. 

---

– Siz heç qulluq iĢləri üçün klirosa getmiĢsinizmi? 

– Ġki-üç dəfə getmiĢəm. 

– Məsələ burasındadır ki, klirosda bir daĢ var, onu qaldırmaq lazımdır. 

– DaĢ ağırdırmı? 

– Mehrabın yanındakı döĢəmə daĢıdır. 

– Sərdabanın yolunu örtən daĢımı deyirsiniz? 

– Bəli. 

– Lap yeridir, bir nəfər də kiĢi olsaydı, qiyamət olardı. 

– Merac ana sizə kömək edər, o da kiĢi kimi qüvvətlidir. 

– Arvad heç bir zaman kiĢini əvəz edə bilməz. 

– Biz sizə kömək üçün yalnız arvad verə bilərik. Hər kəs ancaq bacardığını eləyə bilər. Mabilon 

ata müqəddəs Bernarın dörd yüz on yeddi surəsini zikr etdiyi halda, Merlonus Qorstius ancaq üç 

yüz altmıĢ yeddi surə zikr edə bilirsə, mən Merlonus Qorstiusa həqarət gözü ilə baxa bilmərəm 

ki. 

– Elə mən də həqarətlə baxmıram. 

– Elə öz gücünə görə iĢləməyin özü də bir xidmətdir. Monastır odun anbarı deyil. 

– Arvad da kiĢi deyil. Bax, mənim qardaĢım çox güclü adamdır. 

– Bir də, sizin linginiz də olacaqdır. 

– Belə qapıları açmaq üçün bu yeganə açardır. 

– DaĢın bir halqası var. 

– Lingi də o halqaya keçirərəm. 

– DaĢın quruluĢu belədir ki, onu çevirmək mümkündür. 

– YaxĢı, Ģərəfli ana. Mən sərdabanı açaram. 

– Dörd müğənni ana da sizə kömək edər. 

– Bəs sərdaba açıldıqdan sonra nə etmək lazımdır? 

– Sonra yenə ağzını bağlamaq. 

– Elə bu? 

– Xeyr. 

– Əmr edə bilərsiniz, Ģərəfli ana. 

– Fovan, biz sizə inanırıq. 

– Mən əmrinizə hazıram, Ģərəfli ana. 

– Siz sükut etməlisiniz. 

– Bəli, Ģərəfli ana. 

– Sərdaba açıldıqdan sonra... 

– Mən onu yenə örtməliyəm. 

– Lakin əvvəlcə... 

– Nə etməli, Ģərəfli ana? 

– Ġçinə bir Ģey qoyulmalıdır. 

Hər ikisi susdular. Rəis bir Ģeyə Ģübhə edirmiĢ kimi, alt dodağını büzdü. Sonra sükutu pozaraq: 

– Fovan baba! – dedi. 

– Bəli, Ģərəfli ana! 

– Bu gün səhər tezdən bir rahibənin vəfat etdiyindən xəbəriniz varmı? 

– Xeyr. 

– Bəs siz zəngin çalındığını eĢitmədinizmi? 

– Bağın dal tərəfində heç bir Ģey eĢitmək olmur. 

– Doğrudanmı? 

– Hətta məni çağıran zəngi belə çətinliklə eĢidirəm. 

– Rahibə səhər tezdən vəfat etmiĢdir. 

– Bir də bu gün külək mənə tərəf əsirdi. 

– Vəfat edən Çarmıxa çəkmə anadır! Mömin bir qadın idi. 

Rəis susdu, fikrində dua söyləyirmiĢ kimi, dodaqlarını tərpətdi və sözünə davam edərək: 

---

– Üç il bundan qabaq, yansençi madam Betun, yalnız Çarmıxa çəkmə ananın necə dua etdiyini 

gördükdən sonra, həqiqi dinə iman gətirdi. 

– Bəli, bəli, elədir ki, var! Bax, bu saat mən dəfn zəngini eĢidirəm, Ģərəfli ana. 

– Rahibəni kilsənin yanındakı ölüxanaya qoymuĢlar. 

– Bəli, yerini bilirəm. 

– Sizdən baĢqa heç bir kiĢi bu otağa daxil ola bilməz. Buna yaxĢı diqqət edin. Ölüxanaya bir kiĢi 

daxil olsaydı, gör nə olardı! 

– Necə ki, necə! 

– Nə? 

– Necə ki, necə! 

– Nə dediniz? 

– Dedim ki, necə ki, necə! 

– Necə ki, necə nədir? 

– ġərəfli ana, mən necə ki, necə nədir demədim, mən ancaq necə ki, necə dedim. 

– Mən sizi baĢa düĢmürəm. Siz nə üçün ―necə ki, necə‖ deyirsiniz? 

– Sizin dediyinizi təsdiq etmək üçün, Ģərəfli ana. 

– Lakin mən ―necə ki necə‖ demədim. 

– Siz bunu demədiniz, lakin mən sizin dediyinizi təsdiq etmək üçün bunu dedim. 

Bu halda saat doqquzun zəngi vurdu. 

Rəis dedi: 

– Saat doqquzda və hər bir saatda Allahın müqəddəs nemətlərinə alqıĢ və sitayiĢ olsun! 

FoĢlevan dedi: 

– Amin! 

Saat lap vaxtında vurmuĢdu. Bu zəng ―necə ki, necə‖ məsələsinə son verdi. Əgər zəng 

çalınmasaydı, rəis də, FoĢlevan da çətinlikdən çıxa bilməyəcəkdilər. 

FoĢlevan alnının tərini sildi. 

Rəis yenə nə isə dodaqaltı bir Ģey söylədi, müqəddəs kitabdan zikr etdiyi görünürdü. Sonra, 

səsini ucaldaraq buyurdu: 

– Çarmıxa çəkmə ana hələ sağ ikən insanları dinə-imana gətirərdi. Öləndən sonra möcüzələr 

göstərəcəkdir. 

– Bəli, əlbəttə, – deyə FoĢlevan rəisin sözlərini təsdiq etdi. O, artıq özünü rəisin sözlərinə 

uyğunlaĢdırır və səhv etməməyə çalıĢırdı. 

– Fovan baba, Çarmıxa çəkmə ana bütün monastır üçün bir Allah neməti idi. Əlbəttə, hamı 

kardinal Berülü kimi ölmək səadətinə nail ola bilməz. O, ibadət keçirərkən ―Hanc igitur 

oblationem‖1 sözlərini söylədiyi zaman, ruhunu Allaha təslim etmiĢdi. Bizim mərhumə belə bir 

səadətə nail olmasa da, hər halda, ölümü qibtəyə layiq bir ölümdür. O, son dəqiqəyə qədər 

huĢunu itirmədi. O, əvvəlcə bizlərlə, sonra mələklərlə danıĢdı. O, bizə son arzusunu bildirdi. 

Əgər sizin də imanınız möhkəm olsaydı və o dəqiqədə onun hücrəsində olsaydınız, yalnız əlinizi 

ona toxundurmaqla ayağınızı sağalda bilərdiniz. O gülümsəyirdi, onun Allah hüzurunda yenidən 

dirildiyi hiss olunurdu. Nə qədər xoĢbəxt bir ölüm! 

FoĢlevan rəisin duanı tamamladığına qərar verdi. O: 

– Amin! – dedi. 

– Fovan baba, ölənlərin arzusunu yerinə yetirmək lazımdır. 

Rəis təsbehini çevirərək, bir neçə dənəsini barmaqları arasından keçirdi. FoĢlevan sükut edirdi. 

Rəis yenə sözə baĢladı: 

– Bu barədə mən həzrət Ġsa naminə rahiblik həyatının iĢlərini öyrənən bir çox ruhanilərin 

əsərlərinə müraciət etdim. Səylərinin gözəl səmərələri olmuĢdur. 

– ġərəfli ana, buradan dəfn zəngi bağçaya nisbətən, daha yaxĢı eĢidilir. 

– Bundan baĢqa, o sadəcə bir mərhum deyil, o müqəddəs bir qadındır. 

– Sizin kimi, Ģərəfli ana. 

– O, müqəddəs atamız papa Yeddinci Piyin icazəsi ilə iyirmi il bu tabutda yatmıĢdı. 

– Bu haman Piydir ki, impe... Bonapart taxta çıxanda ona xeyir-dua vermiĢdi. 

---

FoĢlevan kimi fərasətli bir adam üçün belə bir Ģeyi xatırlamaq müvəffəqiyyətsizlik idi. 

XoĢbəxtlikdən, tamamilə öz fikirlərinə dalmıĢ olan rəis, FoĢlevanın dediyi sözləri eĢitmədi. O, 

sözünə davam edərək: 

– Fovan baba! – dedi. 

– Bəli, Ģərəfli ana? 

– Kappadokiya arxiyepiskopu müqəddəs Diodor arzu etmiĢdi ki, onun sərdabası üzərində ancaq 

bir söz yazılsın: ―Acarus‖ – bunun da mənası yer qurdu deməkdir, onun arzusuna əməl olundu. 

Elə deyilmi? 

– Bəli, Ģərəfli ana! 

– Akviliya abbatı müqəddəs Messokan arzu etmiĢdi ki, onu dar ağacının altında basdırsınlar. 

Onun arzusuna əməl olunmuĢdu. 

– Bəli, doğrudur. 

– Tibr çayının dənizə töküldüyü bir nöqtədə yerləĢmiĢ olan Porta Ģəhərinin yepiskopu müqəddəs 

Terensi arzu etmiĢdi ki, onun məzar daĢı üzərində ata qatillərinin məzarı üstündə yazılan bir 

lövhə yazılsın. Məqsədi bu idi ki, yoldan keçənlər onun məzarına tüpürsünlər. Buna da əməl 

olunmuĢdu. Ölülərin vəsiyyətinə əməl olunmalıdır. 

– Bəli, bəli. 

– Fransada, RoĢ-Abeyl yaxınlığında anadan olmuĢ Bernar Qvidoninin cənazəsi, onun vəsiyyət 

etdiyi kimi, Kastiliya kralının etirazına baxmayaraq, Bernar Qvidoni Tuy adlı Ġspaniya Ģəhərinin 

yepiskopu olduğu halda, Limoj Ģəhərində Dominikanlar kilsəsində basdırılmıĢdı. Belə bir Ģeyə 

heç etiraz etmək olarmı? 

– Əlbəttə olmaz, Ģərəfli ana. 

– Plantavi de la Foes də belə təsadüfləri təsdiq edir. 

Yenə bir az təsbehini çevirdikdən sonra, rəis sözünə davam edərək: 

– Fovan baba, – dedi, – Çarmıxa çəkmə ana da iyirmi ildən bəri içində yatdığı tabutda dəfn 

edilməlidir. 

– Bəli, düz buyurursunuz. 

– Bu da onun yuxusunun davamı olar. 

– Demək, mən onu həmin tabutun içinə qoyub qapağını mıxlamalıyam? 

– Bəli. 

– Mülki tabutu isə istifadəsiz qoymalıyıq, eləmi? 

– Bəli, elədir ki, var. 

– Mən dərin hörmət bəslədiyim icmanın qulluğunda hazıram. 

– Sizə dörd nəfər müğənni ana da kömək edəcəkdir. 

– Tabutu mıxlamaq üçünmü? Onların köməyi olmasa da olar. 

– Tabutu mıxlamaq üçün deyil, aĢağıya salmaq üçün. 

– Hansı aĢağıya? 

– Sərdabanın içinə. 

– Hansı sərdabanın? 

– Mehrabın altındakı sərdabanın. 

FoĢlevan yerindən dik qalxdı. 

– Mehrabın altındakı sərdabaya? 

– Bəli, mehrabın altındakı sərdabaya. 

– Lakin... 

– Sizin əlinizdə dəmir bir ling olacaqdır. 

– Axı... 

– Siz lingi məzar daĢının üstündəki halqaya keçirib, daĢı qaldırmalısınız. 

– Lakin... 

– Ölülərin əmrinə itaət edilməlidir. Ġbadətxananın mehrabı altındakı sərdabada dəfn edilmək, 

qeyri-müqəddəs bir torpaqda yatmamaq, öləndən sonra da sağ ikən dua oxunduğu yerdə qalmaq 

Çarmıxaçəkmə ananın son arzusu budur. O, bunu bizdən xahiĢ etmiĢdir, baĢqa sözlə, bizə əmr 

etmiĢdir. 

---

– Lakin bu qadağan edilmiĢdir. 

– Ġnsanlar qadağan edir, Allah isə əmr edir. 

– Bəs bundan xəbər tutsalar, nə olacaq? 

– Biz sizə etibar edirik. 

– Mən heç, mən monastır hasarının daĢı kimi lalam. 

– Kapitul toplaĢmıĢdır. Bir az əvvəl yenə məsləhətləĢdiyim və bu saat müzakirəni davam edən 

seçici bacılar qərara gəlmiĢlərki, Çarmıxa çəkmə ana, öz arzusuna görə, mehrabımızın altındakı 

sərdabada öz tabutunun içində dəfn edilməlidir. Bir düĢünün, Fovan baba! Nə qədər möcüzə baĢ 

verəcəkdir. Xanəgahımız Allahın Ģərəfinə nə qədər böyük bir Ģöhrət qazanacaqdır! Möcüzələr də 

məzarlardan doğmurmu? 

– Lakin, Ģərəfli ana, bəs səhiyyə komissiyasının vəkili... 

– Müqəddəs Ġkinci Benedikt dəfn məsələsində Konstantin Poqonatın fikirləri ilə Ģərik olmurdu. 

– Bəs polis komissarı... 

– Ġmperator Konstansiya vaxtında Qalliyaya basqın edən yeddi alman kralından biri olan 

Xonodmer, rahibələrin din dərgahında, yəni mehrab altında dəfn edilmək haqqını təsdiq etmiĢdir. 

– Lakin prefektura müfəttiĢi... 

– Bu dünyanın iĢləri kilsə qarĢısında heç bir Ģeydir. Karteziançıların on birinci generalı Martın öz 

ordeninə belə bir Ģüar vermiĢdi: ―Stats crux dum volvitur orbis‖1. 

FoĢlevan: 

– Amin! – dedi. 

O, latın dili sayəsində düĢdüyü ağır vəziyyətdən həmiĢə ―amin‖ deməklə canını qurtarardı. 

Uzun zamanlardan bəri susanlar üçün hər bir dinləyici yaraya bilər. Ritor Gimnastoras zindandan 

çıxdığı gün, beynində bir çox yeni dilemmalar və sillogizmlər doğduğundan, qabağına rast gələn 

birinci ağacın yanında dayanıb, uzun bir nitq söyləmiĢ və ağacı inandırmaq üçün böyük 

zəhmətlər çəkmiĢdi. Adətən sükut əhdinə riayət edən rəis, danıĢmaq arzusu ilə çırpındığından, 

ayağa durdu və açılmıĢ Ģlüzə hücum edən bir sel kimi coĢaraq, uzun bir nitq söylədi: 

– Mənim sağ tərəfimdə Benedikt, sol tərəfimdə isə Bernar dayanmıĢdır. Bernar kimdir? Bernar 

Klervo monastırının birinci rəisi olmuĢdur. Burqundiyada Fonten – Ģərəfli bir yerdir, çünki 

Bernar orada anadan olmuĢdur. Atasının adı Teselin, anasının adı Aleta idi. O, öz 

qəhrəmancasına fəaliyyətini Sitoda baĢlayıb, Klervoda tamam elədi. Monastır rəisliyi vəzifəsinə 

isə ona ġalon sürgün yepiskopu Gilom de ġampo xeyir-dua vermiĢdir. Onun yeddi yüz tələbəsi 

vardı, yüz altmıĢ monastırın binasını qoymuĢdu. 1140-cı ildə San yığıncağında Abel yarı zir-

zəbər etmiĢ Pyer de Brüi və onun Ģagirdi Henrixə, həmçinin ―apostolçular‖ adlanan baĢqa yolunu 

azmıĢlara qalib gəlmiĢdi. Bernar BreĢili Arnonu pərt etmiĢ, yəhudilərin qatili rahib Raulu tar-mar 

etmiĢdi. 1140-cı ildə Reymsdə ruhanilər məclisində öz arzusunu yeritmiĢ, Puatye yepiskopu 

Jilber de la Poreni taqsırlandırmıĢ, Eon de l’Etualı taqsırlandırmıĢ, Prinslərin ədavətinə son 

qoymuĢ, Kiçik Lüdoviki dinə-imana qaytarmıĢ, papa Üçüncü Yevgeniyə məsləhətlər vermiĢ, 

Tampl monastırına rəhbərlik etmiĢ, səlib müharibəsi üçün təbliğat aparmıĢ, bütün ömrü boyu, 

bəzən gündə otuz doqquz möcüzə göstərməklə, cəmi iki yüz əlli möcüzə göstərmiĢdir. Bəs 

Benedikt kimdir? O, Monte Kassininin patriarxıdır. O, monastır nizamnamələrinin ikinci 

banisidir, Qərbin Böyük Vasilisidir. Benediktin təsis etdiyi orden qırx papa, iki yüz kardinal, əlli 

patriarx, min altı yüz arxiyepiskop, dörd min altı yüz yepiskop, dörd imperator, qırx altı kral, 

qırx bir kraliça, üç min altı yüz təqdis edilmiĢ övliya vermiĢdir. Bu ordenin min dörd yüz illik 

tarixi var. Bir tərəfdə – müqəddəs Bernar, o biri tərəfdə isə – səhiyyə komissiyasının vəkili! Bir 

tərəfdə – müqəddəs Benedikt, o biri tərəfdə isə – Ģəhər zibilxanalarının müfəttiĢi! Bizim dövlət, 

müfəttiĢlik, dəfn mərasimləri idarəsi, müdiriyyətlə nə iĢimiz var? Hər bir yolçu, onların bizimlə 

necə rəftar etdiklərini görmüĢ olsaydı, qəzəblənərdi. Bizim öləndən sonra külümüzü Həzrət Ġsaya 

verməyə də haqqımız yoxdur? Səhiyyə komissiyası – inqilabın uydurmasından baĢqa bir Ģey 

deyildir. Polis komissarına tabe edilmiĢ tanrı – budur bizim əsrimiz! Susunuz, Fovan, susunuz! 

YağıĢ kimi yağan bu sözlərdən FoĢlevan özünü itirmiĢ kimi idi. Rəis davam edirdi: 

– Monastırın dəfn hüququna malik olduğuna heç kim Ģübhə etmir. Bunu yalnız fanatiklər və 

kafirlər inkar edirlər. Biz dəhĢətli günahlar dövründə yaĢayırıq. O Ģeyi ki, bilmək lazımdır, onu 

---

heç kəs bilmir, amma o Ģeyi ki, bilmək lazım deyil, onu hamı bilir. Ġnsanlar cahil və dinsizdirlər. 

Zəmanəmizdə elə insanlar var ki, övliyaların ən böyüyü olan Bernarla yoxsul katoliklərin 

Bernarı deyilən, on üçüncü əsrdə yaĢamıĢ olan mərhəmətli bir keĢiĢ arasında fərq qoymurlar. 

Bəziləri isə küfr etməklə o dərəcəyə çatırlar ki, On altıncı Lüdovikin eĢafotda edam edilməsini 

Həzrəti Ġsanın xaçda dara çəkilməsinə bənzədirlər. On altıncı Lüdovik yalnız kral idi. Allahın 

qəzəbindən qorxaq! Ancaq heç kim doğru ilə yalanı ayırd eləmir. Volterin adını hamı bilir, Sezar 

de Büsü isə heç kim tanımır. Halbuki Sezar de Büs rəhmətə layiq idi, Volter isə sadəcə dəlidir. 

Sonuncu arxiyepiskop kardinal Periqor, hətta Berüldən sonra ġarl de Qondran, Qondrandan 

sonra Fransua Burquen, Burquendən sonra Jan-Fransua Seno, Jan-Fransua Senodan sonra isə 

Sent-Mart atanın arxiyepiskop olduğunu bilmirdi. Koton atanın adını hamı bilir, lakin ona görə 

yox ki, o oratoriyanın binasını qoyan üç nəfərdən biri idi, bəlkə, ona görə ki, hugenot kral 

dördüncü Henrixin söyüĢ zərbi-məsəli üçün əsas vermiĢdir. Camaat arasında müqəddəs Fransua 

Salskini ona görə sevirlər ki, o, qumar oynayanda kələk gəlirdi. Bundan sonra da dini pisləyirlər. 

Nəyə görə? Ona görə yox ki, pis din xadimləri olmuĢdur, ona görə ki, Qap yepiskopu 

SaqiterAmbren yepiskopu Salonun qardaĢı idi və onlar ikisi də Momola iqtida edirdilər. Nə 

olsun? Bu ki, Turlu Martinin müqəddəs adam olmasına və öz rədasının yarısını dilənçiyə 

verməsinə mane olmadı. Övliyaları təqib edirlər, həqiqətə göz yumurlar. Zülmətə alıĢmıĢlar. 

Yırtıcı heyvan isə kor olduqda daha qorxunc olur. Heç kəs cəhənnəmi yadına salmır. Oh, 

yaramaz xalq! ―Kral naminə‖ sözləri indi ―inqilab naminə‖ deməkdir; indi insanlar istər dirilərə, 

istərsə də ölülərə qarĢı öz vəzifələrini unutmuĢlar. Pak bir adam kimi ölmək indi qadağan 

edilmiĢdir. Dəfn mülki hakimiyyətin iĢi olmuĢdur. Bu dəhĢətdir. Zati əqdəs ikinci Lev bu barədə 

rəhmətə gedənlərə aid məsələlərdə ekzarxın baĢçılığını və imperatorun ali hakimiyyətini inkar 

etmək və devirmək məqsədilə iki müraciətnamə yazmıĢdır – birini Ryer Noterə, o birini 

vestqotların kralına. ġalon yepiskopu Qotye yenə bu barədə Burqundiya hersoqu Otona 

müqavimət göstərmiĢdir. Əvvəllər magistraturanın da rəyi belə idi. KeçmiĢdə kapitulda biz 

dünyəvi iĢlər haqqında da öz fikrimizi deyə bilərdik. Ordenimizin generalı, abbat Sito, 

Burqundiyanın məhkəmə palatasının fəxri müĢaviri idi. Biz ölülərimizlə lazım bildiyimiz kimi 

rəftar edirik. Məgər müqəddəs Benedikt Ġtaliyada, Monte Kassinidə, iyirmi bir mart beĢ yüz qırx 

üçüncü ildə vəfat etdiyi halda, Fransada, Sen-Benua-Luar adlanan Fleri abbatlığında dəfn 

edilməmiĢdir? Bütün bunlara Ģübhə yoxdur. Mən tın-tın surə oxuyanlara nifrət edirəm, 

priorlardan zəhləm gedir, kafirlərdən iyrənirəm. Lakin mənim sözümün qabağında söz gətirən 

adama daha artıq nifrət edirəm. Hər kəs Arnu Vionu, Qabriel Busseleni, Tritemi Morolikuzu və 

Lük dA Ģerini vərəqləsə, mənimlə razılaĢar. 

Rəis nəfəs aldı və sonra FoĢlevana dedi: 

– Demək, qət olundu, Fovan baba? 

– Bəli, Ģərəfli ana, qət olundu. 

– Biz sizə bel bağlaya bilərikmi? 

– Mən əmrə hazıram. 

– Çox gözəl. 

– Mən canla-baĢla monastıra qulluq etməyə hazıram. 

– Çox yaxĢı. Siz tabutu mıxlarsınız. Bacılar cənazəni götürüb ibadətxanaya apararlar. Dəfn duası 

oxunar. Sonra hamı yenə monastıra qayıdar. Gecə saat on birlə on iki arasında dəmir linginizi 

götürüb gələrsiniz. Bu iĢlər ən böyük bir sirr kimi icra edilməlidir. Ġbadətxanada dörd müğənni 

anadan, Merac anadan və sizdən baĢqa heç kəs olmayacaqdır. 

– Bəs sütunun yanında dayanan bacı? 

– O, geriyə baxmayacaqdır. 

– Lakin o eĢidə bilər. 

– Onun qulaqları eĢitməyəcəkdir. Bundan baĢqa, monastıra məlum olan dünyaya məlum deyildir. 

Yenə sükut etdilər. Sonra rəis sözünə davam edərək: 

– Siz zınqırovunuzu çıxarmalısınız. Sütunun yanında dayanmıĢ bacı sizin orada olub-

olmadığınızı bilməyə də bilər. 

– ġərəfli ana! 

---

– Nə var, Fovan baba? 

– Mərhumları müayinə edən həkim gəlmiĢdimi? 

– O bu gün saat dörddə gələcəkdir. Həkimi dəvət edən zəng artıq çalınmıĢdır. Hə, axı siz heç bir 

zəng səsi eĢitmirsiniz? 

– Mən yalnız öz zəngimin səsinə qulaq asıram. 

– Mərhəba, mərhəba, Fovan baba! 

– ġərəfli ana, lingin uzunluğu, hər halda, altı futdan az olmamalıdır. 

– Bəs bu uzunluqda lingi haradan tapacaqsınız? 

– Dəmir tor olan yerdə dəmir parçası da tapıla bilər. Bağın dal tərəfində bir yığın dəmir qırıqları 

var. 

– Təxminən, on birə on beĢ dəqiqə qalanda. Unutmayın. 

– ġərəfli ana! 

– Nə var? 

– Əgər bir zaman yenə belə bir iĢiniz olarsa, qardaĢımı unutmayın. Bax, əsl pəhləvan odur! Lap 

türk kimidir! 

– Siz bu iĢi mümkün dərəcədə tez edərsiniz. 

– Mən çox da qıvraq deyiləm. Topal qocayam. Ona görə köməkçim olsaydı, yaxĢı olardı. 

Axsayıram. 

– Axsamaq nöqsan deyil, hətta bu bir səadət də ola bilər. Yalançı papa Qriqorini taxtından 

düĢürüb, səkkizinci Benedikti yenidən taxtına əyləĢdirən imperator Ġkinci Henrixin iki adı vardı: 

―Müqəddəs‖ və ―Topal‖. 

Qulağı, doğrudan da, yaxĢı eĢitməyən FoĢlevan: – Əlbəttə, adamın iki atı olsa yaxĢı olar, – deyə 

mızıldandı. 

– Fovan baba, mən belə güman edirəm ki, bu iĢ üçün bizə bir saat kifayət edər. Bu, o qədər də 

çox deyil. Gecə saat on birdə dəmir parçasını da götürüb, baĢ mehrabın yanında olarsınız. Ölü 

ibadəti gecə yarıda baĢlanacaqdır. Bu ibadətdən heç olmazsa on beĢ dəqiqə əvvəl hər bir Ģey 

qurtarmalıdır. 

– Mən icma üçün canla-baĢla qulluq etdiyimi sübut etmək üçün hər nə əlimdən gələrsə 

edəcəyəm. Mənim sözüm sözdür. Tabutun qapağını örtdükdən sonra, düz saat on birdə 

ibadətxanada olacağam. Müğənni analar da orada olacaqdır. Merac ana da orada olacaqdır. 

Əlbəttə, iki kiĢi olsaydı, bu iĢi daha yaxĢı düzəltmək olardı. Eybi yoxdur, keçib, birtəhər 

düzəldərik! Mən ling gətirəcəyəm. Sərdabanı açıb, tabutu oraya sallayacağıq, sonra yenə 

sərdabanın ağzını örtəcəyik. Heç kəsin xəbəri olmaz. Hökumət sahiblərinin belə bir Ģey heç 

ağıllarına gəlməz. ġərəfli ana, demək hər Ģey öz yerindədir? 

– Yox! 

– Daha nə var? 

– Bəs boĢ tabut? 

Bu sözlər mükalimədə fasilə əmələ gəlməsinə səbəb oldu. FoĢlevan fikrə getdi. Rəis də 

fikirləĢirdi. 

– Fovan baba, bəs boĢ tabut nə olsun? 

– Onu qəbirin içinə sallayarıq. 

– Elə boĢmu? 

Yenə sükut. FoĢlevan beyninə girən bir fikirdən, sanki, uzaqlaĢmaq arzusu ilə, sol əli ilə hərəkət 

etdi. 

– ġərəfli ana, tabutu kilsənin aĢağı otağında mən tək mıxlayacağam, oraya məndən baĢqa heç 

kəsin girməyə ixtiyarı yoxdur. Odur ki, tabutun üstünə mən özüm pərdə çəkəcəyəm. 

– Doğrudur, ancaq tabutçular tabutu dəfn arabasına qoyduqda və sonra qəbirə salladıqda, mütləq 

onun boĢ olduğunu duyacaqlar. 

FoĢlevan: 

– Vay, səni Ģey...! – deyə səsləndi. 

Rəis xaç çevirmək niyyəti ilə əlini qaldırdı və diqqətlə bağbana baxdı. ―Tan‖ hecası FoĢlevanın 

boğazında qaldı. 

---

– ġərəfli ana, mən tabutun içinə torpaq tökərəm. Elə bilərlər ki, içində cənazə var. 

– Doğru deyirsiniz. Torpaq da insan kimi bir Ģeydir. Demək, siz boĢ tabut iĢini düzəldəcəksiniz? 

– Mən bu iĢi öz öhdəmə götürürəm. 

Ġndiyə qədər qaĢqabaqlı və təĢviĢli görünən rəisin üzü açıldı. Bir rəis ədası ilə onun getməsinə 

icazə verdi. FoĢlevan qapıya doğru getdi. Qapının astanasından keçərkən, rəis yavaĢca onu 

səslədi: 

– Fovan baba, mən sizdən razıyam. Sabah dəfn mərasimindən sonra qardaĢınızı yanıma 

gətirərsiniz, ona deyərsiniz ki, qızını da mənim yanıma gətirsin. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Bu fəsildə elə güman etmək olar ki, Jan Valjan 

Esten Kastilxonu oxumuĢdur. 

 

Topalların addım atması çaĢ adamların göz vurmasına bənzər: onlar məqsədə tez çatmazlar. 

Bundan baĢqa, FoĢlevan özünü itirmiĢdi. Monastırdan bağdakı komasına qədər yerimək üçün on 

beĢ dəqiqə vaxt lazım gəldi. Kozetta artıq oyanmıĢdı. Jan Valjan onu ocağın yanında 

əyləĢdirmiĢdi. FoĢlevan daxmasına girdiyi zaman, Jan Valjan divardan asılmıĢ olan bağban 

səbətini qıza göstərərək: 

– Sözlərimə yaxĢı qulaq as, mənim balaca Kozettam, – deyirdi. – Biz bu evdən getməliyik, sonra 

yenə qayıdıb burada çox yaxĢı günlər görəcəyik. Burada yaĢayan qoca səni səbətə qoyub 

aparacaq. Sən məni bir yaxĢı arvadın yanında gözləyəcəksən. Sənin dalınca gələcəyəm. Əgər sən 

yenə Tenardye qarının evinə qayıtmaq istəmirsənsə, sözümə qulaq as və heç kəsə bir söz demə. 

Kozetta ciddi bir tövrlə baĢını əydi. 

Jan Valjan FoĢlevanın açdığı qapının cırıltısını eĢidib, döndü və geri baxdı. 

– Hə, iĢlər necədir? 

– Hər Ģey düzəldi, ancaq xeyri azdır, – deyə FoĢlevan cavab verdi. – Mən sizi monastıra 

gətirmək üçün icazə aldım. Lakin sizi buraya girməzdən əvvəl, hələ buradan çıxarmaq lazımdır. 

Bütün çətinlik də buradadır. UĢağın iĢini düzəltmək isə asandır. 

– Siz onu necə aparacaqsınız? 

– O səsini çıxarmaz ki? 

– Mən ona cavabdehəm. 

– Bəs siz özünüz, Madlen baba? 

FoĢlevan bir qədər sükut etdikdən sonra, təĢviĢli bir səslə: 

– Siz buraya gəldiyiniz yolla da çıxarsınız – dedi. 

Jan Valjan birinci dəfə söylədiyi kimi, bu dəfə də: 

– Mümkün deyil, – dedi. 

FoĢlevan Jan Valjandan artıq öz-özünə müraciət edərək: 

– Məni bir Ģey də narahat edir, – deyə mızıldandı. – Mən ona tabutun içinə torpaq qoyacağımı 

söylədim. Ancaq mənə elə gəlir ki, tabutun içində insan bədəni əvəzində torpaq olarsa... – Yox, 

yox, belə Ģeydə aldatmaq olmaz, bundan heç bir Ģey çıxmaz, torpaq o yana töküləcək, bu yana 

töküləcək... hamballar dərhal baĢa düĢəcəklər. Bilirsinizmi, Madlen baba, böyüklər mütləq bunu 

baĢa düĢəcəklər. 

Jan Valjan diqqətlə FoĢlevanın üzünə baxdı, sayıqladığını düĢündü. FoĢlevan isə sözünə davam 

edərək: 

– Lənət Ģey... Vallah, heç bilmirəm siz buradan necə çıxacaqsınız! ĠĢin çətini burasındadır ki, hər 

bir Ģey sabaha kimi düzəlib qurtarmalıdır. Mənə tapĢırılmıĢdır ki, sizi sabah monastıra gətirim, 

rəis sizi gözləyəcəkdir. 

FoĢlevan Jan Valjanı baĢa saldı ki, bu, onun monastıra göstərdiyi xidmətin əvəzində idi. 

FoĢlevanın vəzifələrindən biri dəfn mərasimlərində iĢtirak etmək, tabutları mıxlamaq və 

qəbiristanlığa aparmaq üçün məzarçıya kömək etmək idi: bu səhər vəfat edən rahibə vəsiyyət 

etmiĢdi ki, onu həmiĢə içində yatdığı tabuta qoyub, ibadətxananın mehrabı altındakı sərdabada 

---

dəfn etsinlər, bu isə polis idarəsi tərəfindən qadağan edilmiĢdir, lakin mərhumə vəsiyyəti pozula 

bilməyəcək qadınlardan biri idi, ona görə də monastır rəisi ilə baĢqa rahibələr mərhumənin 

arzusuna əməl etmək fikrində idilər. Lap hökumətin acığına, FoĢlevan tabutu hücrədə 

mıxlayacaq, sonra da ibadətxanada sərdabanın daĢını götürüb, mərhuməni orada dəfn edəcək idi, 

monastır rəisi də, FoĢlevanın bu xidmətinə qarĢı bir minnətdarlıq olaraq, onun qardaĢını 

monastıra bağban vəzifəsinə, qardaĢı qızını isə pansiona qəbul etməyə razı olmuĢdu, onun 

qardaĢı cənab Madlenin özü, qardaĢı qızı isə Kozetta idi, monastır rəisi qardaĢını sabah axĢam, 

qəbiristanlıqda bu yalançı dəfn mərasimini keçirdikdən sonra yanına gətirməyi əmr etmiĢdi, 

ancaq cənab Madleni, hələ monastırın içində olduğuna görə onun yanına aparmaq mümkün 

deyildi; birinci çətinlik də bu idi, nəhayət, ikinci bir çətinlik vardı ki, o da boĢ tabut məsələsi idi. 

– Hansı boĢ tabutu deyirsiniz? – deyə Jan Valjan soruĢdu. 

– Mən hökumətlik tabutu deyirəm. 

– Tabut niyə? Hökumətlik niyə? 

– YaxĢı, rahibə vəfat etdi. ġəhər idarəsindən həkim gəlib dedi ki: ―Burada rahibə vəfat etmiĢdir‖. 

ġəhər idarəsi bir tabut göndərdi. Sabah da cənazə arabası və məzarçılar gəlir ki, tabutu götürüb 

qəbiristanlığa aparsınlar. Məzarçılar gəlib tabutu götürəndə, məlum olur ki, içi boĢ imiĢ. 

– Nə olar ki, tabutun içinə bir Ģey qoyarsınız! 

– Tabutun içinə nə qoyacağam? Ölümü? Bəs mən ölünü haradan tapım? 

– Yox, ölü qoymazsınız. 

– Bəs kimi qoyum? 

– Diri adam qoyarsınız. 

– Necə yəni diri adam? 

Jan Valjan: 

– Məni qoyarsınız, – dedi. 

FoĢlevan altında fiĢəng partlamıĢ kimi, yerindən dik atıldı. 

– Sizi? 

– Mən olanda nə olar ki? 

Jan Valjan bu sözlərlə qıĢ göylərində günəĢ Ģüasına bənzəyən nadir bir təbəssümlə gülümsədi. 

– Xatırınızdamıdır, FoĢlevan, siz deyəndə ki, ―Çarmıxa çəkmə ana vəfat etmiĢdir‖ mən əlavə 

etdim ki, ―Madlen baba isə dəfn edilmiĢdir‖. Elə belə də olacaq. 

– Yox, yox, siz zarafat edirsiniz, siz bunu ciddi demirsiniz! 

– Lap ciddi deyirəm. Buradan çıxmaq lazımdırmı? 

– Əlbəttə. 

– Mən sizə dedimmi ki, mənim üçün örtülü bir səbət tapın? 

– Bəli, düzdür. 

– Səbət Ģam ağacından, örtüyü isə qara mahuddan olacaqdır. 

– Əvvəla, qara deyil, ağ mahuddur. Rahibələr ağ mahudun içində dəfn edilir. 

– Eybi yoxdur, ağ olsun. 

– Siz baĢqa adamlara bənzəmirsiniz, Madlen baba. 

Yolçu üçün bir dəniz qağayısının Sen-Deni küçəsindəki arxdan balıq tutduğunu görmək nə qədər 

əcaib idisə, FoĢlevan üçün də vəhĢi və cəsarətli katorqa ixtiraçılığının nümunəsindən baĢqa bir 

Ģey olmayan bu xəyal oyununun ətrafdakı sükut və asayiĢ Ģəraitində doğduğunu və ―monastır 

güzəranı‖ adlandırdığı həyata əl uzatdığını görmək nə qədər əcaib idi. 

Jan Valjan sözünə davam edərək: 

– ĠĢin çətinliyi buradan gözə görünmədən çıxmaqdır, – dedi. – Mənim dediyim də elə budur. 

Lakin siz əvvəlcə mənə təfsilatı danıĢmalısınız. Bunu necə edirlər? Tabut haradadır? 

– BoĢ tabutmu? 

– Bəli. 

– AĢağıda, ölüxana deyilən yerdədir. Tabut iki dayaq üstünə qoyulmuĢ, üstünə də matəm örtüyü 

salınmıĢdır. 

– Tabutun uzunluğu nə qədərdir? 

– Altı fut olar. 

---

– Bu ölüxana dediyiniz otaq necə Ģeydir? 

– Bu otaq aĢağı mərtəbədədir, bağçaya açılan Ģəbəkəli bir pəncərəsi var, bayırdan pəncərə 

qanadları ilə bağlanır. Bundan baĢqa otağın iki qapısı var, biri monastıra, o biri isə kilsəyə açılır. 

– Hansı kilsəyə? 

– Bu küçədəki kilsəyə, ümumi kilsəyə. 

– Sizdə bu iki qapının açarı varmı? 

– Yox. Məndə ancaq monastıra çıxan qapının açarı var. Kilsəyə tərəf çıxan qapının açarı isə 

qapıçıdadır. 

– Qapıçı bu qapını nə zaman açır? 

– MəĢəlçilər tabutu aparmağa gələndə. Tabutu aparan kimi dərhal qapı bağlanır. 

– Tabutu kim mıxlayacaq? 

– Mən. 

– Siz bunu edəndə yalqızmı olursunuz? 

– Ölüxanaya səhiyyə həkimindən baĢqa heç kəs girə bilməz. Bu hətta divarda da yazılmıĢdır. 

– Siz məni bu gecə, monastırda hamı yatdıqdan sonra, həmin otaqda gizlədə bilərsinizmi? 

– Yox. Mən sizi ancaq ölüxananın balaca qaranlıq dəhlizində gizlədə bilərəm. Mən dəfn üçün 

lazım olan alətləri burada saxlayıram. HəmiĢə gözüm onun üstündədir, açarı da həmiĢə məndə 

olur. 

– Cənazə arabası sabah tabutun dalınca nə zaman gələcəkdir? 

– Günortadan sonra, saat üçdə. Qaranlıq çökdükdən sonra Vojirar qəbiristanlığında 

basdıracaqlar. Qəbiristanlıq buradan xeyli uzaqdır. 

– Mən bütün gecəni və bütün səhəri alətləri qoyduğunuz dəhlizdə gizlənərəm. Bəs yemək 

məsələsi necə olsun? Axı mən aca bilərəm. 

– Mən sizin üçün bir Ģey gətirərəm. 

– Siz gecə saat ikidə gəlib tabutu mıxlaya bilərsiniz. Mən tabutun içində olacağam. 

FoĢlevan diksinərək geri çəkildi və barmaqlarını xırçıldatdı. 

– Bu mümkün deyil! 

– Bah! Çəkici alıb taxtaya bir neçə mıx çalmağın nə çətinliyi var! 

Təkrar edirik: FoĢlevan üçün ağlasığmaz görünən Ģey, Jan Valjan üçün adi bir iĢ idi. Jan Valjan 

bundan da çətin iĢlərdən çıxmıĢdı. Zindana düĢmüĢ olanlar azadlığa doğru gedən yola görə 

balacalanmaq ustalığına bələddirlər. Bir xəstə sağalmağına, yaxud məhv olmağına səbəb olan bir 

böhrandan keçməyə məcbur olduğu kimi, dustaq da istər-istəməz qaçmaq fikrinə düĢür. Yox 

olmaq – sağalmaq deməkdir. Sağalmaq üçün isə insan nəyə əl atmır! Tabutun içinə girib 

qapağını bağlamaq, mal bağlaması kimi götürüb aparılmaq, uzun müddət bu cür qutu içində 

qalmaq, hava olmayan yerdə hava tapmaq, saatlarla nəfəs almağa qənaət etmək, ölmədən 

boğulmağı bacarmaq – Jan Valjanın dəhĢətli talantlarından biri də bu idi! 

Lakin katorqalının müraciət etdiyi bu vasitə, yəni içində canlı bir insanın uzandığı tabut eyni 

zamanda kralın əl atdığı bir vasitə olmuĢdur. Rahib Ostin Kastilxonun dediklərinə inanılacaq 

olursa, BeĢinci Karl da, taxtından əl çəkdikdən sonra, son dəfə madam Plombla görüĢmək üçün 

bu vasitə ilə onu müqəddəs Yust monastırına salmıĢ və sonra yenə oradan çıxarmıĢdı. 

FoĢlevan bir az özünə gəldikdən sonra: 

– Bəs siz orada necə nəfəs alacaqsınız? – dedi. 

– Birtəhər nəfəs alaram. 

– Bu qutunun içində nəfəs almaq! Mən bunu ağlıma gətirəndə belə boğulmağa baĢlayıram. 

– Hər halda, sizdə balaca bir burğu tapılar, ağzım olan tərəfdə bir neçə deĢik açarsınız, üst taxtanı 

isə bir az boĢ mıxlarsınız. 

– YaxĢı. Bəs, bəlkə, öskürməyə, yaxud asqırmağa məcbur oldunuz? 

– Qaçmaqla özünü ölümdən xilas etməyə məcbur olan adam nə öskürər, nə asqırar. 

Sonra Jan Valjan bu sözləri əlavə etdi: 

– FoĢlevan baba, artıq qərar vermək lazımdır, ya mən burada ələ keçməliyəm, ya da cənazə 

arabasında buradan çıxmalıyam. 

---

PiĢiklərin açıq qapının ağzında dayanıb, onun tayları arasında gəzinməyə adət etdikləri hamıya 

məlumdur. 

Hamımız piĢiyə: ―Ġçəri girsənə!‖ demiĢik. Qeyri-müəyyən bir vəziyyətə düĢüb, iki qərar arasında 

tərəddüd etməyə meyil edən insanlar da var: onlar birdən-birə qarĢılarında bütün çıxıĢ yollarını 

bağlayan taleyin ayaqları altında əzilib məhv olmaq təhlükəsinə məruz qalırlar. Çox ehtiyatlı 

olanlar bütün piĢik xasiyyətlərinə baxmayaraq, daha doğrusu, elə bunun sayəsində, bəzən cəsur 

insanlara nisbətən daha çox təhlükəyə düĢürlər. FoĢlevan da bu cür mütərəddid təbiətli 

insanlardan idi. Lakin onun iradəsinə zidd olaraq, Jan Valjanın soyuqqanlılığı ona qalib gəlirdi. 

FoĢlevan dedi: 

– Doğrudan da, bundan baĢqa heç bir çarə yoxdur. 

Jan Valjan sözünə davam etdi: 

– Məni yalnız bir Ģey narahat edir: bəs qəbiristanlıqda nə təhər olacaqdır? 

FoĢlevan dedi: 

– Məni isə heç bu narahat eləmir. Əgər siz tabutun içindən sağ-salamat çıxacağınıza əminsinizsə, 

mən də sizi qəbirin içindən çıxarmağıma əminəm. Oradakı məzarçı sərxoĢ bir adamdır, özü də 

mənim dostumdur. Ona Matyen dayı deyirlər. Köhnə sərxoĢdur. Məzarçının ölüləri qəbirin 

içində, məzarçının özü isə mənim cibimdədir. Mən iĢlərin necə olacağını bu saat sizə baĢa 

salaram. Biz qaranlıq çökməmiĢdən bir az əvvəl, yəni qəbiristanlıq darvazasının bağlanmasından 

on beĢ dəqiqə əvvəl gəlib qəbiristanlığa çatacağıq. Dəfn arabası məzara qədər gedəcək. Mən də 

onun dalınca gedəcəyəm: bu mənim vəzifəmdir. Cibimdə çəkic, iskənə, kəlbətin olacaqdır. 

Araba dayanacaq, məzarçılar tabutunuzu kəndirlə bağlayıb qəbirin içinə sallayacaqlar. KeĢiĢ də 

dua oxuyacaq, xaç çevirəcək, müqəddəs su səpəcək – sonra da rədd olub gedəcəkdir. Biz də 

Matyen baba ilə tək qalacağıq. Yenə təkrar edirəm, o mənim dostumdur. Ġkisindən biri olacaq: o 

ya kefli olacaq, ya da kefli olmayacaq. Əgər kefli olmasa, mən ona deyəcəyəm ki: ―DəymiĢ 

heyva‖ hələ bağlanmamıĢdır, gedək hərəmiz bir stəkan Ģərab vuraq! Mən Matyen dayını aparıb 

qonaq edəcəyəm. Matyen dayını içirmək isə çox da çətin bir Ģey deyil, o, ümumiyyətlə hər 

zaman dəmli olur. Sonra onu masanın altında uzandıraram, qəbiristanlıq kağızını götürüb, tək 

qayıdaram geriyə. Ondan sonra sizin iĢiniz yalnız mənimlə olacaqdır. Əgər kefli olarsa, mən 

yenə deyəcəyəm ki: ―Get iĢində ol, mən sənin əvəzində hər Ģeyi edərəm‖. Matyen dayı gedər, 

mən də sizi qəbirin içindən çıxardaram. 

Jan Valjan əlini FoĢlevana uzatdı, qoca təsirli bir kəndli səmimiyyəti ilə onun əlini tutdu. 

– ġərtləĢdik, FoĢlevan baba, hər Ģey düzələcək! 

FoĢlevan öz-özünə: 

– Sakit keçsəydi nə yaxĢı olardı! – dedi. – Allah eləməsin, baĢımıza bir bəla gəlsin! 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

SərxoĢ olmaq hələ ölməz olmaq demək deyil. 

 

O biri gün Men bulvarından keçən tək-tək yolçular, kəllə, ayaq sümükləri Ģəkli və ĢüĢə göz 

yaĢları ilə bəzənmiĢ bir köhnə cənazə arabasına rast gələrək, Ģlyapalarını çıxarırdılar. Cənazə 

arabasında üzərində əlləri yanlarından sallanmıĢ iri bir ölü bədəninə bənzəyən böyük qara xaç 

Ģəkli olan ağ bir örtük ilə örtülmüĢ bir tabut vardı. 

Onun dalınca gedən rəsmi matəm karetasında cübbəli bir keĢiĢ və qırmızı papaqlı balaca bir kilsə 

müğənnisi görünürdü. Qara haĢiyəli boz paltar geyinmiĢ tabutçular cənazə arabasının sol və sağ 

tərəfində yeriyirdilər. Arabanın dalınca fəhlə paltarında axsaq bir qoca gedirdi. Onlar Vojirar 

qəbiristanlığına doğru getməkdə idilər. 

Qocanın cibindən bir çəkic dəstəsi, bir iskənə və kəlbətin ucu görünürdü. 

Vojirar qəbiristanlığı Paris qəbiristanlıqları arasında bir istisna təĢkil edirdi. Onun özünəməxsus 

qaydaları, öz darvazası, öz bala qapısı vardı ki, bu məhəllədə yaĢayan qocalar, köhnə adları 

mühafizə edərək, bunlara atlı darvazası və piyada darvazası deyirdilər. Kiçik Pikpüs 

monastırında yaĢayan bernarçı-benediktçi rahibələr, söylədiyimiz kimi öz ölülərini 

---

qəbiristanlığın xüsusi bir guĢəsində, həm də axĢamüstü dəfn etmək üçün icazə almıĢdılar. Bu yer 

hələ keçmiĢ zamanlarda monastırın ixtiyarında imiĢ. Bu surətlə, yayda axĢamlar, qıĢda isə 

gecələr orada iĢləməyə məcbur olan məzarçılar xüsusi bir qaydaya tabe olurdular. O zamanlar 

Paris qəbiristanlıqlarının darvazaları gün batanda bağlanardı, həm də bu əmr Ģəhər idarəsi 

tərəfindən verildiyi üçün Vojirar qəbiristanlığına da aid sayılırdı. Atlı darvazası ilə piyada 

darvazasının Ģəbəkələri hər iki tərəfdən memar Perronenin tikmiĢ olduğu və qəbiristanlıq 

qapıçısının evi olan bir köĢklə yanaĢı idi. GünəĢ Əlillər günbəzinin dal tərəfinə çökdüyü zaman, 

bu Ģəbəkələr də dərhal amansız bir surətdə öz rəzələri üzərinə çevrilərək bağlanardı. Bu zaman 

məzarçılardan biri içəridə qalmıĢ olsaydı, qəbiristanlıqdan çıxmaq üçün onun yeganə bir çarəsi 

vardı: o, dəfn mərasimləri bürosunun verdiyi icazə vərəqəsini təqdim etməli idi. Qapıçının 

yaĢadığı evin pəncərə qanadında poçt qutusuna bənzər bir Ģey qayrılmıĢdı. Məzarçı icazə 

vərəqəsini bu qutuya atar, qapıçı da vərəqənin qutuya düĢdüyünü duycaq, kəndirin ucundan 

dartar və piyada darvazası açılardı. Məzarçının icazə vərəqəsi olmasaydı o, öz adını söylər, 

bəzən artıq yatmaqda olan qapıçı da yatağından durub məzarçının kim olduğunu öyrənər və 

tanıdığı surətdə darvazanı açarla açardı: lakin belə hallarda məzarçı on beĢ frank cərimə 

verdikdən sonra çıxıb gedə bilərdi. 

Bu qəbiristanlıq, ümumi qaydaların çərçivəsi xaricinə çıxan bütün xüsusiyyətləri ilə, inzibati 

idarələrin yaratdığı yeknəsəqliyi pozurdu. 1830-cu ildən bir az sonra Vojirar qəbiristanlığını 

bağladılar. Onun yerində Mon-Parnas qəbiristanlığı əmələ gəldi. Vojirar qəbiristanlığı ilə 

bərabər, yaxınlıqda olan ―DəymiĢ heyva‖ lövhəli məĢhur meyxana da irsən Mon-Parnasa keçdi. 

Bu meyxananın bir tərəfi qonaqların masalarına, o biri tərəfi isə məzarlara baxırdı. Lövhəsində 

iki söz yazılmıĢdı: ―DəymiĢ heyva‖. 

Vojirar qəbiristanlığı demək olar ki, məhv olurdu. Artıq ondan istifadə etmirdilər. Qəbiristanlığı 

kif basır, çiçəklər onu tərk edirdi. Burjualar Vojirar qəbiristanlığında dəfn olunmağa meyil 

göstərmirdilər, burada dəfn olunmaq yoxsulluq əlaməti idi. Amma Per-LaĢez qəbiristanlığına 

gəlincə, bu tamamilə baĢqa bir Ģey idi. Per-LaĢez qəbiristanlığında dəfn olunmaq qırmızı 

ağacdan çarpayıda yatmaq kimi bir Ģey idi – bu, incə zövqün əlaməti sayılırdı. Köhnə fransız 

bağları kimi qurulmuĢ olan Vojirar qəbiristanlığı hasar arasına alınmıĢ və hörmət hissi oyadan 

bir küçəyə bənzəyirdi. Burada dümdüz xiyabanlar, ĢümĢad ağacları, tuyalar, çobanpüskülü, 

abanos ağaclarının kölgə saldığı köhnə məzarlar görünür, hündür ot bitirdi. AxĢamlar bu 

qəbiristanlıq faciəli bir təsir bağıĢlayırdı. Onun cizgilərində bir ələm, bir hüzn hiss olunurdu. 

Ağ mahudlu və qara xaçlı tabut qoyulmuĢ cənazə arabası Vojirar qəbiristanlığına doğru gedən 

xiyabanda göründüyü zaman günəĢ hələ batmamıĢdı. Cənazə arabasının dalınca gedən axsaq 

qoca, əlbəttə, FoĢlevan idi. 

Çarmıxaçəkmə ananın mehrabın altındakı sərdabada basdırılması, Kozettanın monastırdan 

çıxarılması və Jan Valjanın meyitxanaya girməsi – bu iĢlər hamısı salamat keçmiĢ, heç bir 

maneəyə rast gəlməmiĢdi. 

Ötəri qeyd etməliyik ki, Çarmıxa çəkmə ananın mehrab altındakı sərdabada basdırılması 

tamamilə üzürlü bir hərəkət sayıla bilər. Bu da vəzifə ifasına bənzəyən günahlardan biridir. 

Rahibələr bunu etdikləri zaman qətiyyən pəriĢan olmamıĢ, yalnız öz vicdanlarına tabe 

olmuĢdular. Monastır aləmində hökumət deyilən Ģeyin hərəkətləri baĢqalarının hüququna 

qarıĢmaq kimi qiymətləndirilirdi, belə bir müdaxilə isə hər zaman rədd edilməlidir. 

Monastır nizamnaməsi hər Ģeydən yüksəkdir, qanun məsələsinə gəlincə – baxarıq, görək nə olar. 

Ey insanlar, siz ürəyiniz istədiyi qədər qanunlar icad edə bilərsiniz, lakin bu qanunları özünüz 

üçün saxlayın! PadĢahlara verilən son barat Allaha verilən baratdan qalmıĢ qırıntılardan baĢqa 

bir Ģey deyildir. Ülvi hakimiyyət qarĢısında yer hökmdarı bir heçdir. 

Bu surətlə, FoĢlevan axsaya-axsaya, məmnun bir halda tabutun dalınca gedirdi. Bir-birinə bağlı 

olan hər iki qəsdi müvəffəqiyyətlə düzəlmiĢdi. Bu qəsdin biri rahibələrə, o biri isə cənab 

Madlenə aid idi, biri – monastırın xeyrinə, o biri isə – monastırın zərərinə idi. Jan Valjanın 

sakitliyi baĢqalarına da sirayət edən sarsılmaz sakitlik idi. FoĢlevan artıq müvəffəq olacağına 

Ģübhə etmirdi. Bundan sonra qalan iĢ əhəmiyyətsiz bir Ģey idi. FoĢlevan son iki il ərzində 

dəfələrlə bu məzarçını, bu gülər üzlü, dolu bədənli dostu Matyen dayını qonaq eləmiĢdi. O, bu 

---

Matyen dayını istədiyi kimi barmağında oynadardı, istədiyini edərdi. Ġstədiyi Ģeyi onun beyninə 

salardı. Odur ki, Matyen dayı onun hər bir sözünə ―bəli, bəli‖ deyərdi. FoĢlevan tam mənada 

müvəffəqiyyət qazanacağına inanırdı. 

Dəfn mərasimi qəbiristanlığın xiyabanına çatdığı zaman, xoĢbəxt FoĢlevan məmnuniyyətlə 

tabuta baxdı və əllərini ovuĢduraraq: 

– Amma nə gülməli oyundur! – dedi. 

Birdən cənazə arabası dayandı, darvazaya çatmıĢdılar. Dəfn üçün icazə kağızını təqdim etmək 

lazım gəlirdi. Dəfn bürosunun xidmətçisi qəbiristanlıq qapıçısı ilə söhbətə giriĢdi. Adətən iki-üç 

dəqiqədən artıq sürməyən bu söhbət əsnasında, tanımadığı bir adam FoĢlevana yanaĢaraq, cənazə 

arabasının arxasında dayandı.  

Bu adam fəhləyə bənzəyirdi, əynində geniĢ cibli bir köynək, qoltuğunda isə bir bel vardı. 

FoĢlevan bu yad adama baxdı. 

– Siz kimsiniz? – deyə soruĢdu. 

Yad adam cavab verdi: 

– Məzarçıyam. 

Bir adam sinəsinə top gülləsi dəyəndən sonra sağ qalarsa onun da sifətinin ifadəsi bu anda 

FoĢlevanın sifətində olan ifadəyə bənzərdi. 

– Məzarçımı? – dedi. 

– Bəli. 

– Sizmi? 

– Bəli, mən. 

– Burada məzarçı Matyen dayıdır. 

– Bir vaxt o idi. 

– Necə yəni bir vaxt o idi? 

– O ölmüĢdür. 

FoĢlevan hər Ģey gözləyə bilərdi, lakin məzarçının ölə biləcəyi heç bir zaman onun ağlına gələ 

bilməzdi. Halbuki bu, həqiqət idi; məzarçılar da nəhayət, ölürlər. BaĢqalarına qəbir qazanlar, 

özlərinə də qəbir qazırlar. 

FoĢlevan mat qaldı. Kəkələyə-kəkələyə ancaq bunu deyə bildi: 

– Bu mümkün ola bilməz! 

– Belədir ki, var. 

FoĢlevan zəif bir səslə: 

– Axı məzarçı Matyen dayı olmalıdır, – dedi. 

– Napoleondan sonra taxta On səkkizinci Lüdovik əyləĢdi. Matyendən sonra da Qribye məzarçı 

oldu. Mənim adım Qribyedir, yekəbaĢ! 

FoĢlevan sapsarı saralaraq, bu Qribyenin üzünə baxırdı. 

Bu, uca boylu, arıq, rəngi torpaq kimi sarı, çox qaĢqabaqlı bir adam idi. Müvəffəqiyyət 

qazanmadıqdan sonra öz peĢəsini məzarçı peĢəsinə dəyiĢən bir həkimə bənzəyirdi. 

FoĢlevan qəh-qəh çəkərək, gülməyə baĢladı. 

– Ah, dünyada nə qədər gülməli Ģeylər olarmıĢ? Matyen dayı öldü! Gülərüzlü Matyen dayı öldü 

isə, yaĢasın gülərüzlü Lenuar dayı! Siz Lenuar dayını tanıyırsınızmı? Lenuar dayı altı suluq, ağzı 

möhürlü qırmızı bir Ģərab ĢüĢəsidir! Bir ĢüĢə suren Ģərabı! Buna nə söz ola bilər. Əsl Paris 

sureni. Ah, qoca Matyen ölmüĢdür. Bəli, heyif olsun! O, bu dünyada yaĢamağın qaydasını 

bilirdi. Bəs siz necə? Siz də, hər halda, yaĢamağın qaydasını bilirsiniz! Elə deyilmi, dostum? Bu 

saat gedib hərəmiz bir stəkan Ģərab vurarıq. 

Məzarçı: 

– Mən təhsil almıĢ adamam, – deyə cavab verdi. – Dörd sinif qurtarmıĢam. Ömrümdə Ģərab 

içmərəm. 

Cənazə arabası yenə yola düĢərək, qəbiristanlığın baĢ xiyabanı ilə getməyə baĢladı. 

FoĢlevan yavaĢca yeriyirdi, həyəcanlandığından daha da bərk axsayırdı. 

Məzarçı bir az irəlidə gedirdi. 

FoĢlevan yenə bu göydən düĢən Qribyeni nəzərdən keçirməyə baĢladı. 

---

Təzə məzarçı cavan ikən qoca görünən və arıq olmağına baxmayaraq, olduqca qüvvətli adam idi. 

FoĢlevan: 

– Dostum! – deyə məzarçını çağırdı. 

Məzarçı baĢını çevirdi. 

– Mən də monastır məzarçısıyam. 

Qribye: 

– Demək, yoldaĢıq, – dedi. 

FoĢlevan, az savadlı olsa da hər Ģeyi tez baĢa düĢən bir adam idi. O, təhlükəli bir insan cinsinə, 

yəni boĢboğaz bir adama rast gəldiyini anladı. Deyinərək: 

– Demək, Matyen dayı öldü... – dedi. 

Məzarçı cavab verdi: 

– Tamamilə, Allah-taala veksel kitabına baxıb gördü ki, Matyen dayının vədəsi gəlib çatmıĢdır. 

Odur ki, Matyen dayı da öldü. 

FoĢlevan mexaniki olaraq təkrar etdi: 

– Allah-taala... 

Məzarçı mənalı bir tövrlə: 

– Bəli, Allah-taala, – dedi, – filosoflar ona əbədi xaliq deyirlər, yakobinçilər üçün isə o, vücudi-

mütləqdir. 

FoĢlevan: 

– Bəs biz daha yaxından tanıĢ olmayaqmı? – deyə mızıldandı. 

– Artıq tanıĢ olduq. Siz kəndli-kütlüsünüz, mən isə parisliyəm. 

– Bir yerdə Ģərab içməsək, yaxĢı tanıĢ ola bilmərik. Adam Ģərab ĢüĢəsini açanda, ürəyini də açır. 

Gedək içək. Adət belədir. Bundan boyun qaçırmazlar. 

– Yox, olmaz. ĠĢ hər Ģeydən vacibdir. 

FoĢlevan öz-özünə düĢünərək: 

– Məhv oldum! – dedi. 

Rahibələrin, adətən dəfn edildiyi yerə doğru gedən balaca xiyabana ancaq bir neçə dəqiqəlik yol 

qalmıĢdı. 

Məzarçı yenə sözə baĢladı: 

– Ay yekəbaĢ, mənim yeddi balaca uĢağım var, mən onları bəsləməliyəm. Onların qarnı tox 

olsun deyə, mən içməməliyəm. 

Sonra dərin bir fikir söyləyən mütəfəkkirlər kimi məmnun bir halda gülümsəyərək: 

– Onların aclığı mənim susuzluğumun düĢmənidir, – deyə sözlərini tamamladı. 

Cənazə arabası sərv ağaclarının yanından keçdi, baĢ xiyabandan çıxıb, yan xiyabana girdi, sonra 

ot basmıĢ bir yerdən keçərək, qalın ağaclığa girdi. Bu, dəfn yerinin lap yaxınlığında olduğunu 

göstərirdi. FoĢlevan yavaĢ-yavaĢ yeriməyə çalıĢırdısa da, cənazə arabasının hərəkətini 

yavaĢıtmaq iqtidarında deyildi. XoĢbəxtlikdən, bir az əvvəl yağmıĢ qıĢ yağıĢı torpağı islatmıĢdı, 

palçıq təkərlərə yapıĢır, arabanın surətini azaldırdı. 

FoĢlevan yenə məzarçıya yanaĢdı. YavaĢ bir səslə: 

– Orada əla Arjanteyl Ģərabı var, – dedi. 

Məzarçı yenə sözə baĢladı. 

– Ay kəndçi, mən məzarçı olacaq adam deyiləm. Mənim atam Pritanedə qapıçı vəzifəsində 

iĢləyirdi. O, mənim bir ədib olacağıma inanırdı. Lakin onu cürbəcür bədbəxtlik basdı. Atam 

birjada hər Ģeyini uduzdu. Mən də ədəbiyyatdan əl çəkməyə məcbur oldum. Bununla belə mən 

indi də camaat üçün ərizə-zad yazıram. 

FoĢlevan saman çöpündən yapıĢan bir adam kimi, bu sözdən yapıĢaraq: 

– Demək, siz məzarçı deyilsiniz? – deyə soruĢdu. 

– Bu iki sənət bir-birinə mane olmur. Hər ikisində də iĢləmək olar. 

FoĢlevan bu sözü baĢa düĢmədi. 

– Gedək içək, – dedi. 

Burada bir izahat vermək lazım gəlir. FoĢlevan böyük bir təĢviĢ içində olmasına baxmayaraq, 

içməyi təklif edərkən, mühüm bir maddənin üstündən sükutla keçirdi, bəs Ģərabın pulunu kim 

---

verəcək? FoĢlevan, adətən, içməyi təklif edər, pulunu isə Matyen dayı verərdi. Bu dəfəki içmək 

təklifi təbii olaraq yeni məzarçının meydana çıxması ilə yaranan yeni vəziyyətdən doğurdu. Belə 

bir təklif əlbəttə, edilməli idi, lakin qoca bağban Rablenin on beĢ dəqiqəsi kimi, pul məsələsini 

qəsdən üstüörtülü qoymuĢdu. FoĢlevanın özünə gəlincə, həyəcan keçirməyinə baxmayaraq, əlini 

cibinə uzatmaq fikrində belə deyildi. 

Məzarçı təkəbbürlə gülümsəyərək: 

– Hər halda, yemək lazımdır! – dedi. – Mən Matyen dayının yerinə iĢə girdim. Adam az qala 

mükəmməl bir təhsil alandan sonra, istər-istəməz filosof olur. Mən qələm iĢinə bel iĢini də əlavə 

etdim. Mənim dəftərxanam Sevr küçəsində olan bazardadır. O bazarı görmüĢsünüzmü? Çətir 

bazarında. Qırmızı xaç xəstəxanalarının bütün aĢpaz qadınları mənə müraciət edir. Mən onlar 

üçün sevdikləri əsgərlərə aĢiqanə məktublar yazıram. Səhərlər sevgi məktubları yazıram, 

axĢamlar isə – qəbir qazıram. YaĢamaq çətindir, kəndçi! 

Cənazə arabası getdikcə irəliləyirdi. Qorxu və həyəcanı son nöqtəyə çatmıĢ olan FoĢlevan, oyan-

buyana boylanırdı. Alnından iri tər damcıları axırdı. 

Məzarçı yenə sözünə davam edərək: 

– Halbuki, – deyirdi, – iki ağaya qulluq etmək olmaz. Ya qələmdən əl çəkməliyəm, ya da beldən. 

Bel mənim xəttimi korlayır. 

Araba dayandı. 

Dəfn arabasından balaca bir müğənni, onun da dalınca keĢiĢ endi. 

Cənazə arabasının qabaq təkərlərindən biri torpaq yığını üstünə çıxmıĢdı. Bu yığının o tərəfində 

açıq bir qəbir görünürdü. 

FoĢlevan baĢını tamamilə itirmiĢ bir halda: 

– Aman nə gülməli oyundur! – deyə təkrar etdi. 

ALTINCI FƏSĠL. 

Dörd taxta arasında. 

 

Tabutun içindəki kim idi? Biz bunun Jan Valjan olduğunu bilirik. 

Jan Valjan tabutun içində elə uzanmıĢdı ki, boğulmasın, çətinliklə olsa da, nəfəs ala bilsin. 

Çox qəribə Ģeydir: insanın vicdanı sakit olduğu zaman, özü də ümumiyyətlə, sakit olarmıĢ. Jan 

Valjanın düĢünmüĢ olduğu bu kələk müvəffəqiyyətlə düzəlirdi, həm də dünəndən bəri iĢlər lap 

gözəl gedirdi. O da FoĢlevan kimi, Matyen dayıya bel bağlamıĢdı, Jan Valjan nəticənin gözəl 

olacağına heç Ģübhə etmirdi. Bu qədər böhranlı bir vəziyyət ağla gəlmədiyi kimi, bu qədər dərin 

sakitlik də təsəvvür edilə bilməz. 

Tabutun dörd taxtası arasında sakitləĢdirici bir Ģey vardı. Sanki, Jan Valjanın sakitliyinə ölülərin 

sakitliyi qarıĢmıĢ idi. 

O, bu tabutun içindən ətrafda olan hadisələri izləyir, ölümlə apardığı bu qorxulu oyunun bütün 

mərhələlərini seyr edirdi. 

FoĢlevan tabutun üst qapağını mıxladıqdan bir az sonra, Jan Valjan tabutun götürülüb 

aparıldığını hiss etdi. Tabutun hərəkətinin azalmasından arabanın daĢ yoldan çıxaraq, torpaq yola 

keçdiyini, yəni küçələri keçib bulvarlara çatdığını hiss etdi. Təkərlərin boğuq səsindən Austerlis 

körpüsünə çatdıqlarını baĢa düĢdü. Araba birinci dəfə dayandıqda, qəbiristanlığa çatdıqlarını 

anladı. Ġkinci dəfə dayandıqda: ―Qəbirə çatdıq‖ dedi. 

Birdən tabutun götürülüb qaldırıldığını hiss etdi, sonra bir Ģeyin bərk-bərk tabuta sürtüldüyünü 

eĢitdi, tabutu qəbirin içinə sallamaq üçün ətrafına bir kəndir doladıqlarını anladı. 

Sonra baĢı gicəllənən kimi oldu. 

Yəqin ki, tabutçu ilə məzarçı tabutu qaldırdıqları zaman silkələnmiĢ və onu qəbirə baĢıaĢağı 

endirmiĢdilər. Jan Valjan yenə düz və hərəkətsiz vəziyyətə gəldiyini duyunca, artıq tamamilə 

özünə gəldi. Tabutu qəbirin dibinə qoymuĢdular. 

Bədənində xüsusi bir soyuqluq hiss etdi. 

BaĢı üzərində insan qanını buz kimi donduran təntənəli bir səs eĢidildi. Mənasını anlamadığı, 

lakin son dərəcə aramla söylənildiyindən hər bir sözü ayrıca tuta bildiyi latınca sözlər eĢitdi: 

---

―Qud mormiunt in terrae pulvere, evigilabunt: alii in vitam aeternarn et alii in opprobrium ut 

videant semper‖1. 

Bir uĢaq səsi cavab verdi: 

―De preofundis‖1. 

Sərt səs yenə davam etdi: 

―Reguiem aeternam dona ei, Domine‖2. 

UĢaq səsi isə cavab verdi: 

―Et lux perpetua luceat ei‖3. 

O, tabutun qapağı üzərində yağıĢ yağırmıĢ kimi yumĢaq bir Ģey səpələndiyini hiss etdi. Yəqin, 

keĢiĢ tabutun üzərinə müqəddəs su səpələyirdi. 

Jan Valjan öz-özünə düĢündü: 

– Bu çox uzun sürməz! Bir az da səbr etməlidir. Bu saat keĢiĢ çıxıb gedəcək. FoĢlevan Matyeni 

içməyə aparacaq. Mən tək qalacağam. Sonra FoĢlevan tək geri qayıdacaq, məni tabutun içindən 

çıxaracaqdır. Bunların hamısı üçün bir saat tamamilə kifayətdir. 

Sərt bir səs yenə dedi: 

―Requiescat in pace‖4. 

UĢaq səsi isə: 

―Amen‖ deyə cavab verdi. 

Jan Valjan diqqətlə qulaq asaraq uzaqlaĢmaqda olan ayaq səslərinə bənzər bir Ģey duydu. 

– Artıq çıxıb gedirlər, – deyə düĢündü, – mən təkəm. 

Birdən baĢı üstündə, sanki, göy gurladığını eĢitdi. Bu, tabutun üzərinə atılmıĢ bir bel torpaq səsi 

idi. 

Sonra bir bel daha tökdülər. 

Nəfəs aldığı deĢiklərin birisini torpaq örtdü. 

Üçüncü dəfə torpaq tökdülər. 

Yer üzündə ən qüvvətli insanın da qüvvəsindən xaric Ģeylər var. Jan Valjan özündən getdi. 

 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Bu fəsildə – ―harada tapdım, harada itdi‖ məsəlinin 

necə əmələ gəldiyindən bəhs olunur. 

 

Jan Valjanın yatdığı tabutun üstündə bu iĢlər baĢ vermiĢdi. 

Cənazə arabası uzaqlaĢdıqdan və keĢiĢlə balaca müğənni matəm karetasına minərək getdikdən 

sonra, məzarçını gözündən itirməyən FoĢlevan, onun əyilib torpağa sancılmıĢ beli götürdüyünü 

gördü. 

O zaman FoĢlevan qəti bir qərar qəbul etdi. 

Məzarçı ilə qəbir arasında dayanaraq, qollarını sinəsində çarpazladı və: 

– Pulunu mən verirəm! – dedi. 

Məzarçı təəccüblə onun üzünə baxdı. 

– Nə dedin, kəndli? 

–Pulunu mən verirəm! 

– Nəyin pulunu? 

– ġərabın. 

– Hansı Ģərabın? 

– Arjanteyl Ģərabının. 

– Arjanteyl Ģərabı haradadır ki? 

– ―DəymiĢ heyva‖ meyxanasında. 

Məzarçı acıqlanaraq: 

– Rədd ol cəhənnəmə! – dedi. 

Məzarçı bu sözlə qəbirin içinə bir bel torpaq atdı. 

---

Tabutun qapağından boğuq bir gurultu çıxdı. FoĢlevan ayaqlarının yerdən üzüldüyünü hiss 

edərək dizləri titrədi, az qaldı özü də qəbirin içinə yıxılsın. Həyəcanından boğularaq, xırıldayan 

bir səslə bağırdı: 

– Dostum, tez ol, yoxsa ―DəymiĢ heyva‖ bağlana bilər. 

Məzarçı yenə belini torpaqla doldurdu. 

FoĢlevan: 

– Pulunu mən verirəm, – dedi və məzarçının qolundan tutdu. 

– Dostum, mənə bax. Mən monastır məzarçısıyam, mən sənə kömək etməyə gəlmiĢəm. Qəbiri 

gecə də doldura bilərik. Ġndi isə gedək hərəmiz bir stəkan vuraq. 

FoĢlevan bu sözləri deyərək israr edir, tələb edir, yalvarırdı və eyni zamanda öz-özünə 

fikirləĢirdi: ―Bəlkə, birdən içdi, amma sərxoĢ olmadı, bəs onda nə olacaq?‖ 

Məzarçı: 

– Ay kəndçi, indi ki, siz belə içmək istəyirsiniz, mən razıyam. Ġçərik, – dedi. – Ancaq iĢimizi 

qurtarandan sonra. Ondan qabaq heç cür mümkün deyil. 

Bunu deyərək yenə beli qaldırdı. FoĢlevan qolundan tutdu. 

– Arjanteyl Ģərabıdır. Arjanteyl. Qiyməti altı su! 

Məzarçı: 

– Amma yaman zurnaçısınız ha! – dedi. – Zır-zır, zır-zır. Bundan baĢqa bir Ģey bilmirsiniz. 

Gedin bir az gəzinin. 

Bu sözlərlə məzarçı tabutun üstünə yenə torpaq atdı. 

FoĢlevan artıq elə bir dərəcəyə gəlmiĢdi ki, nə danıĢdığını belə bilmirdi: 

– Gedək deyirəm sənə, gedək içək, – deyə bağırırdı, – qorxma, pulunu mən verəcəyəm! 

– Ancaq uĢağı yatırdandan sonra, – deyə məzarçı cavab verdi. Və üçüncü dəfə tabutun üstünə 

torpaq atdı. 

Sonra isə, beli torpağa sancaraq bu sözləri əlavə etdi: 

– Bilirsinizmi, bu gecə hava soyuq olacaq, üstünü yorğansız qoysaq, ölü bizi çağıra bilər. 

Məzarçı bu anda beli torpaqla doldurmaq üçün yenə əyildikdə, pencəyinin cibi açıldı. 

FoĢlevanın çaĢqın nəzərləri təsadüfən bu cibə düĢdü və ona sancılıb qaldı. 

GünəĢ hələ batmamıĢdı; cibin içində nə isə bir Ģey ağardığını görmək olurdu. FoĢlevanın 

gözlərində birdən ümid iĢığı parladı, bu gözlər pikardiyalı bir kəndli gözlərinin açıla biləcəyi 

dərəcədə açıldı. Birdən ağlına bir fikir gəldi. 

BaĢı belə qarıĢmıĢ olan məzarçı bir Ģey görməsin deyə, böyük bir ehtiyatla, əlini dal tərəfdən 

onun cibinə uzadıb cibindəki ağ Ģeyi ehmalca çıxartdı. Məzarçı qəbirin içinə bir bel də torpaq 

atdı. 

BeĢinci dəfə beli doldurmaq üçün əyildikdə, FoĢlevan sakit və dərin bir nəzərlə ona baxaraq 

soruĢdu: 

– Bura baxın, siz təzə adamsınız, icazə vərəqəsi yanınızdadırmı? 

Məzarçı dayandı. 

– Hansı icazə vərəqəsi? 

– GünəĢin batdığını görmürsünüzmü? 

– Nə olar ki, qoy gecə yorğanını baĢına çəkib yatsın. 

– Bu saat qəbiristanlıq darvazasını bağlayacaqlar. 

– Nə olsun ki? 

– Bəs icazə vərəqəniz varmı? 

Məzarçı, nəhayət, anlayaraq: 

– Hə! Ġcazə vərəqəsi! – dedi. 

Əvvəlcə əlini bir cibinə soxdu, sonra o biri cibini eĢələdi, sonra jilet ciblərini yoxladı, bir cibini 

eĢələdi, o birisini tərsinə çevirdi. 

– Yoxdur, icazə vərəqəsi yanımda yoxdur, – dedi. – Yəqin, yadımdan çıxıb, evdə qalıb. 

FoĢlevan: 

– On beĢ frank cəriməsi var, – dedi. 

---

Məzarçının üzü yamyaĢıl oldu. Yalnız üzü torpaq rəngində olan adamların rəngi qaçanda üzü 

yamyaĢıl olar. Məzarçı: 

– Ya Həzrəti Ġsa, mərdiməzarın boynu sınsın! – deyə bağırdı. – On beĢ frank cərimə! 

FoĢlevan: 

– Bəli, düz üç dənə beĢ franklıq, – dedi. 

Məzarçı beli yerə atdı. 

Ġndi də növbə FoĢlevana çatmıĢdı. FoĢlevan: 

– Eybi yoxdur, dostum, – dedi, – qəm yemə. Böyründə hazır qəbir olsa belə, adam özünü belə 

Ģeylər üçün öldürməz. On beĢ frank nə böyük puldur ki! Vur-tut on beĢ frankdır, bir də istəsəniz 

onları verməyə də bilərsiniz. Mən dünyagörmüĢ adamam, siz isə südəmər uĢaqsınız. Mən sizə 

yaxĢı bir dost məsləhəti verərəm. Aydın məsələdir: günəĢ batır, o artıq Əlillər günbəzinə 

çatmıĢdır, beĢ dəqiqə sonra qəbiristanlığı bağlayacaqlar. 

Məzarçı: 

– Doğru deyirsiniz, – deyə cavab verdi. 

– Siz beĢ dəqiqədə bu qəbiri doldura bilməzsiniz. Çox dərindir, lap cəhənnəm kimidir. Darvaza 

bağlandıqda buradan çıxa bilməyəcəksiniz. 

– Doğru deyirsiniz. 

– Odur ki, on beĢ frank cərimə verməlisiniz. 

– On beĢ frank! 

– Lakin hələ vaxt var... Harada yaĢayırsınız? 

– ġəhər qapılarının iki addımlığında. Buradan on beĢ dəqiqəlik yol olar. Evim Vojirar 

küçəsindədir. Nömrə səksən yeddi. 

– Hələ gec deyil, iki ayaq da satın alıb bu saat yola düĢsəniz, çatarsınız. 

– Elədir ki, var. 

– Darvazanı keçdikdən sonra quĢ kimi evinizə uçarsınız, icazə vərəqəsini götürüb yenə 

qaçarsınız geriyə, qapıçı sizi darvazadan buraxar. Ġcazə vərəqəsi yanınızda olandan sonra, artıq 

cərimə-zad vermək lazım gəlməz. Sonra da gəlib ölünü basdırarsınız. Mən də ölünün qarovulunu 

çəkərəm ki, qaçmasın. 

– Məni ölümdən qurtardınız, kəndli. 

FoĢlevan: 

– Tez rədd olun gedin, – dedi. 

Məzarçı sevincindən göyə çıxaraq, FoĢlevanın əlini sıxdı və yüyürməyə baĢladı. 

Məzarçı ağacların arasında gözdən itdikdən və ayaq səsləri tamamilə kəsildikdən sonra, FoĢlevan 

qəbirin üstünə əyilib yavaĢ bir səslə: 

– Madlen baba! – dedi. 

Heç bir cavab gəlmədi. 

FoĢlevan titrədi. Yuvarlanaraq qəbirin içinə düĢdü, tabutun baĢ tərəfinə atılıb çığırdı: 

– Siz burdasınızmı? 

Tabutun içində səs-səmir yox idi. 

FoĢlevan nəfəsi kəsiləcək dərəcədə tir-tir əsərək, iskənə ilə çəkici cibindən çıxarıb, tabutun üst 

taxtasını qopardı. Boz qaranlıq içində Jan Valjanın üzü göründü; gözləri yumulu, üzü sapsarı idi. 

FoĢlevan dəhĢətə gəldi, tükləri biz-biz oldu, ayağa durmaq istədi, dizləri kəsildi, az qaldı tabutun 

içinə düĢsün. Qəbirin iç divarına söykənib Jan Valjanın üzünə baxdı. 

FoĢlevan bir ah çəkirmiĢ kimi, yavaĢ bir səslə: 

– Öldü! – deyə pıçıldadı. 

Sonra yenə dik dayanaraq, əllərini elə bir hiddətlə sinəsində çarpazladı ki, yumulmuĢ yumruqları 

çiyinlərinə dəydi. O çığıraraq: 

– Demək, mən onu belə xilas etdim! – dedi. 

Zavallı hönkür-hönkür ağlamağa, özü ilə danıĢmağa baĢladı. Monoloqun insan təbiətinə xas 

olmadığı yanlıĢ bir fikirdir. Ġnsan bəzən Ģiddətli iztirabların təsiri altında öz-özünə danıĢmağa 

baĢlayır: 

FoĢlevan deyirdi: 

---

– Günah məndə deyil, Matyen dayıdadır. Axı bu sarsaq nə üçün öldü? Axı heç kim bu ölümü 

gözləmədiyi bir zamanda o nə üçün öldü? Ġndi də onun üzündən Madlen öldü. Ah, Madlen baba! 

Budur, tabutun içindədir! O, hər Ģeyə nail oldu! Hər Ģey bitdi! Ah, bütün bu iĢlərin bir mənası 

varmıdır? Aman ya rəbb! Öldü! Bəs onun balaca qızı, mən onu nə edəcəyəm? Bəs o meyvəsatan 

arvada nə deyəcəyəm? Belə bir adam da, belə bir ölümlə ölərmi? Bu rəvamıdır, ya rəbb? Ah, 

mənim arabamı çiyinləri ilə necə qaldırdığını görəydiniz! Madlen baba! Madlen baba! Vallah, o 

boğulub, mən demədimmi, boğulub ölüb. O, mənim sözlərimə qulaq asmaq istəmədi! Bəli, 

yaxĢıca oyun oynadıq, bu da onun axırı! O öldü! Bəs onun balası! Ah! Yox, yox, mən artıq ora 

qayıtmayacağam. Mən burada qalacağam. Elə yaxĢı adam idi! Allaha yaxın adamların ən 

mərhəmətlisi idi. Ah, ah, belə də zarafat olar! Belə də iĢ olar ki, iki qoca bu yaĢa çatsın, belə iĢ 

tutsun? Bəs o, bu monastıra necə gəldi? Elə hər Ģey buradan baĢladı. Belə Ģeylərə yol vermək 

olmazdı. Madlen baba! Madlen baba! Madlen baba! Madlen baba! Cənab Madlen! Cənab mer! O 

məni eĢitmir! Ah, indi bu iĢin içindən necə çıxaq? 

FoĢlevan bu sözlərlə saçlarını yolmağa baĢladı. 

Uzaqdan, ağaclığın arxasından, kəskin bir cırıltı səsi gəldi. Qəbiristlığıın darvazasını bağladılar. 

FoĢlevan Jan Valjanın üstünə əyildi və birdən qəbirin içindən dəhĢətlə geri çəkildi. Jan Valjan 

gözlərini açıb, ona baxırdı. 

Ölünü görmək dəhĢətli bir Ģeydir, ölünün titrədiyini görmək daha dəhĢətlidir. FoĢlevan daĢ kimi 

donub qalmıĢdı. ġiddətli iztirab və həyəcanlardan sarsılan qoca rəngi qaçmıĢ halda 

qabağındakının bir ölü, yaxud diri olduğunu anlamadan çaĢqın bir nəzərlə Jan Valjana, Jan 

Valjan da ona baxırdı. 

Jan Valjan: 

– Mən yatmıĢdım! – dedi. Durub tabutun içində oturdu. 

FoĢlevan diz çökdü. 

– Aman Allah! Siz məni yaman qorxutdunuz, – dedi. 

Sonra ayağa durub bağırdı: 

– Çox sağ olun, Madlen baba! 

Jan Valjan ancaq özündən getmiĢdi. Sərin hava onu ayıltdı. Sevinc – dəhĢətin çəkilməsi 

deməkdir. FoĢlevanın özünə gəlməsi üçün də Jan Valjanın ayılması üçün lazım gələn qədər vaxt 

keçmiĢdi. 

– Demək, siz ölməmiĢsiniz! Ah, siz nə ağıllı adamsınız! Mən sizi çağırdım, o qədər çağırdım ki, 

nəhayət, qayıtdınız! Gözlərinizin yumulu olduğunu gördüyüm zaman öz-özümə dedim ki: – Bəli, 

budur, boğulub öldü! – Mən lap dəli olacaqdım, yaman dəli olacaqdım, baĢıma torba 

taxacaqdılar. Bisetr dəlixanasına qoyacaqdılar! Siz öləndən sonra, mən bundan baĢqa nə edə 

bilərdim? Bəs sizin körpəniz nə olacaq idi? Bu meyvəsatan arvad da heç bir Ģey baĢa 

düĢməyəcəkdi. UĢağı atdılar üstümə, uĢağın babası isə öldü! Heç belə də kələk olar? Ey göyləri 

yaradan, bu nə iĢ idi biz düĢmüĢdük! Ah, Ģükür olsun Allaha, siz sağ-salamatsınız. 

Jan Valjan: 

– ÜĢüyürəm! – dedi. 

Bu sözlər FoĢlevanı tamamilə ayıltdı. O, özünə gəldi, vəzifəsi yadına düĢdü. Bu iki adam özünə 

gəlmiĢdisə də, lakin özləri belə anlamadan, mənalı bir pəriĢanlıq, bu qaranlıq və dəhĢətli yerin 

təsirindən əmələ gələn qəribə bir çaĢqınlıq hiss edirdilər. FoĢlevan: – Tez buradan gedək, – dedi. 

Əlini cibinə saldı, ehtiyat üçün götürmüĢ olduğu ĢüĢəni çıxartdı. 

– Əvvəlcə bu araqdan bir udum için, – dedi. Sərin havanın iĢini araq ĢüĢəsi tamamlamıĢ oldu. Jan 

Valjan bir udum içdikdən sonra, tamamilə özünə gəldiyini hiss etdi. 

Tabutun içindən çıxaraq, qapağı yenə mıxlamaq üçün FoĢlevana kömək etdi. 

Üç dəqiqədən sonra ikisi də qəbirin içindən çıxmıĢdılar. 

FoĢlevan tamamilə sakit idi, heç tələsmirdi. Qəbiristanlıq bağlı idi. Məzarçı Qribyenin birdən-

birə qayıdıb gəlməsindən qorxmurdu. Bu ―təzə adam‖ artıq evinə çatmıĢdı, icazə vərəqəsini 

axtarırdı, ancaq bunu tapmaq çətin bir Ģey idi, çünki vərəqə FoĢlevanın cibində idi. Vərəqəsiz isə 

o artıq qəbiristanlığa qayıda bilməzdi. 

FoĢlevan kürəyi, Jan Valjan isə beli götürdü, az bir zaman içində boĢ tabutu basdırdılar. 

---

Qəbiri doldurduqdan sonra FoĢlevan Jan Valjana dedi: 

– Gedək. Mən kürəyi götürərəm, siz də beli götürərsiniz. 

Qaranlıq çökmüĢdü. 

Jan Valjan çətinliklə hərəkət edir və ayaqlarını sürüyürdü. Tabutun içində bədəni üĢümüĢ, özü də 

meyit halına düĢmüĢdü. Tabutun dörd taxtası arasında bədənini bir ölüm hərəkətsizliyi 

bürümüĢdü. Qəbirin içində bədəninə keçmiĢ soyuqluğun yox olması üçün vaxt lazım idi. 

FoĢlevan: 

– Yəqin, bədəniniz üĢümüĢdür? – deyə soruĢdu. – Heyif ki, axsayıram, yoxsa yüyürə-yüyürə 

bədənimizi qızıĢdırardıq. 

– BoĢ Ģeydir! – deyə Jan Valjan cavab verdi. – Bir neçə addım gedərək, yenə yeriməyə 

öyrəĢərəm. 

Onlar cənazə arabasının gəldiyi xiyabanlardan keçdilər. Bağlı darvazaya və qapıçının yaĢadığı 

köĢkə çatdıqda, FoĢlevan əlindəki icazə vərəqəsini qutunun içinə tulladı, qapıçı qaytanı çəkdi, 

qapı açıldı, çıxdılar. 

FoĢlevan: 

– ĠĢlər nə yaxĢı gedir! – dedi. – Madlen dayı, ağlınıza nə gözəl fikir gəlibmiĢ! 

Onlar tamamilə sakitcə Vojirar qarovulxanası yanından keçdilər. Qəbiristanlıq yaxınlığında 

kürəklə bel ən gözəl bir pasportdur. 

Vojirar küçəsində heç kim görünmürdü. 

Qabağa gedən FoĢlevan evlərə baxa-baxa: 

– Madlen dayı, – dedi, – siz məndən yaxĢı görə bilirsiniz. Zəhmət olmasa, səksən yeddi nömrəli 

evi mənə göstərərsinizmi? 

Jan Valjan: 

– Elə budur ki var, – dedi. 

FoĢlevan sözünə davam edərək: 

– Küçədə heç kəs yoxdur, – dedi. – Beli mənə verin, bir dəqiqə məni burada gözləyin. 

FoĢlevan evin içinə girdi, yoxsulu çardağa tərəf çəkən bir sövq-təbii ilə lap üst mərtəbəyə qalxdı 

və qaranlıqda çardağın qapısını döydü. 

Ġçəridən bir səs: 

– Girə bilərsiniz, – dedi. 

Bu səs Qribyenin səsi idi. 

FoĢlevan qapını açdı. Bütün bu yoxsul evlər kimi məzarçının da mənzili mebelsiz, qaranlıq bir 

daxmadan ibarət idi. Mal qablamaq üçün lazım olan bir qutu – bəlkə də, bir tabut – kamod yerini 

görür, yağ küpü – su qabını, küləĢdən qayrılmıĢ döĢək – yatağı, tava döĢəmə isə masa-oturacağı 

əvəz edirdi. Evin bir küncündə, köhnə bir xalça parçasından ibarət olan cır-cındır üzərində, bir-

birinə qısılaraq, arıq bir qadınla bir neçə uĢaq oturmuĢdu. Bu miskin otaqda bir ailə fırtınası 

olduğu hiss olunurdu. Burada hər Ģey bir ―otaq‖ zəlzələsini xatırladırdı. Qazan qapaqları bir 

kənara atılmıĢ, cındırlar dağılmıĢ, kasa sınmıĢ, uĢaqların anası ağlamıĢ, uĢaqlar isə döyülmüĢ idi. 

Hər tərəfdə Ģiddətli və hiddətli axtarıĢların izləri görünürdü. Məzarçının icazə vərəqəsini dəli 

kimi axtardığı və itməyin məsuliyyətini otaqdakı hər bir Ģeyin üzərinə qoyduğu, yəni kasadan 

tutmuĢ ta arvadına qədər hər Ģeydən və hər kəsdən vərəqəni tələb etdiyi görünürdü. Üzündə dərin 

bir ümidsizlik hiss olunurdu. 

Bununla belə, FoĢlevan sərgüzəĢtə tez son vermək üçün çox tələsdiyindən, müvəffəqiyyətinin bu 

qəmli tərəfinə heç əhəmiyyət vermədi. 

Ġçəri girər-girməz: 

– Mən sizin kürəyinizi və belinizi gətirmiĢəm, – dedi. 

Qribye heyrətlə onun üzünə baxdı: 

– Kəndli, sizsiniz? 

– Sabah səhər icazə vərəqənizi qəbiristanlıq qapıçısından ala bilərsiniz. 

FoĢlevan bu sözlərlə kürəyi də, beli də yerə qoydu. Qribye: 

– Bu nə deməkdir? – dedi. 

---

– Bu o deməkdir ki, icazə vərəqəsi cibinizdən yerə düĢüb, siz gedəndən sonra mən onu 

tapmıĢam, ölünü basdırmıĢam, qəbrin içini doldurmuĢam, sizin görəcəyiniz iĢi görüb 

qurtarmıĢam, icazə vərəqənizi isə qapıçı sizə qaytarar, siz də on beĢ frank cərimə verməli 

olmazsınız. Təzə adamsınız, baĢa düĢdünüzmü? 

Qribye heyran və məftun qalaraq: 

– Çox sağ ol, kəndli! – dedi. – Gələn dəfə Ģərabın pulunu vermək mənim borcumdur. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Müvəffəqiyyətli sual-cavab. 

 

Bir saat sonra, gecə vaxtı iki kiĢi ilə bir uĢaq Pikpüs küçəsindəki altmıĢ iki nömrəli evə 

yaxınlaĢdılar. Bu iki kiĢinin ən qocası çəkici götürüb qapını döydü. Bunlar FoĢlevan, Jan Valjan 

və Kozetta idi. Ġki qoca əvvəl Kozettanın dalınca YaĢıl yol küçəsində yaĢayan meyvəsatan 

arvadın evinə getdi. FoĢlevan qızı bir gün qabaq aparıb onun yanına qoymuĢdu. Kozetta baĢına 

nə gəldiyini anlamayaraq, bu iyirmi dörd saatı qorxu içində, xəlvətcə titrəyə-titrəyə keçirtdi. 

Qorxusundan hətta ağlamırdı. Heç bir Ģey yemədi, yatmadı. Meyvəsatan arvad ona min cür sual 

verdi, cavabında isə ancaq məyus bir baxıĢ aldı. Kozetta bu iki gün ərzində gördükləri və 

eĢitdikləri haqqında bir söz belə ağzından qaçırmadı. Həyatında böyük bir dönüĢ olduğunu hiss 

edirdi. Bütün varlığı ilə ―ağıllı qız olmaq‖ lazım gəldiyini duyurdu. Balaca, gözü qorxmuĢ bir 

qızın qulağına müəyyən bir ifadə ilə söylənmiĢ ―heç bir Ģey danıĢma‖ sözlərinin nə qədər böyük 

bir təsiri olduğunu hiss edən olmuĢmu? Qorxu dilsiz olar. Həm də heç kəs uĢaq qədər sirr 

saxlaya bilməz. 

Lakin bu qaranlıq intizar saatlarından sonra Kozetta Jan Valjanı yenə gördüyü zaman elə heyran 

bir sevinclə bağırmıĢdı ki, diqqətli adam bunun uçurumdan qurtulan bir insanın səadət bağırtısı 

olduğunu anlardı. 

FoĢlevan monastırda yaĢadığından, oraya girmək üçün söyləniləsi məĢrut sözləri bilirdi. Bütün 

qapılar onun qabağında açıldı. 

Bu surətlə ikiqat və dəhĢətli məsələ, yəni çıxmaq və girmək məsələsi həll olundu. 

Qapıçı xüsusi əmr almıĢ olduğundan, həyətdən bağçaya baxan balaca qulluq qapısını açdı. Bu 

hələ iyirmi il bundan qabaq, çıxıĢ darvazasının lap qabağında, həyətin dal tərəfində, divarın 

içində, küçə tərəfdən görünən həmin qapı idi. Qapıçı üçünü də bu qapıdan keçirtdi, onlar həmin 

ayrıca daxili salona çatdılar. Bu salon, bir gün əvvəl FoĢlevanın rəisin əmrlərini dinləmiĢ olduğu 

qəbul otağı idi. 

Rəis onları gözləyərək, təsbehini çevirirdi. Yanında seçici analardan biri dayanmıĢdı, üzündə bir 

baĢ örtüsü vardı. Otaqda təkcə bir Ģam yanır və bunun zəif iĢığı otağa yayılırdı; daha doğrusu, 

otağa iĢıq düĢdüyü zənn olunurdu. 

Rəis Jan Valjanı nəzərdən keçirtdi. Qapalı göz qapaqları altından baxan gözlər hər bir Ģeyi görür. 

Sonra rəis sorğu-suala baĢladı: 

– Siz onun qardaĢısınızmı? – dedi. 

– Bəli, Ģərəfli ana, – deyə FoĢlevan cavab verdi. 

– Adınız nədir? 

FoĢlevan cavab verdi: 

– Ultim FoĢlevan. 

Doğrudan da, FoĢlevanın bir zaman Ultim adlı ölmüĢ bir qardaĢı vardı. 

– Haralısınız? 

FoĢlevan cavab verdi: 

– Amen yaxınlığındakı Pikinyadan. 

– Neçə yaĢınız var? 

FoĢlevan cavab verdi: 

– Əlli. 

– Sənətiniz nədir? 

---

FoĢlevan cavab verdi: 

– Bağbanlıq. 

– Mərhəmətli bir xristiansınızmı? 

FoĢlevan cavab verdi: 

– Bəli, Ģərəfli ana. 

– Siz bu qızın atasısınızmı? 

FoĢlevan cavab verdi: 

– Mən onun babasıyam. 

Seçici ana yavaĢ səslə dedi: 

– Ağıllı cavab verir. 

Jan Valjan bir kəlmə belə söyləmədi. 

Rəis diqqətlə Kozettanı nəzərdən keçirdi və yavaĢ bir səslə rahibəyə dedi: 

– Çirkin qız olacaqdır. 

Rahibələr qəbul otağının küncündə yavaĢca nə isə danıĢdıqdan sonra rəis FoĢlevana tərəf 

dönərək: 

– Fovan baba, – dedi, – sizə ikinci bir zınqırovlu dizlik verəcəklər, indi iki dənə lazım olacaqdır. 

O biri gün bağçadan, doğrudan da, iki zınqırov səsi gəlirdi. Rahibələr bu səsləri eĢitdikcə, baĢ 

örtüklərinin bir ucunu qaldırıb baxmaq arzusundan özlərini saxlaya bilmirdilər. Bağçanın dal 

tərəfində, uzaqdakı ağaclar altında, iki kiĢi yan-yana yer qazırdı – biri Fovan, o biri isə özgə 

adam idi. Bu, fövqəladə bir hadisə idi. Rahibələr o gün vədini belə pozaraq, bir-birilə 

pıçıldaĢmağa baĢladılar: ―Bu, bağbanın köməkçisidir‖. 

Seçici analar isə izah edirdi: ―Bu, Fovan babanın qardaĢıdır‖. 

Jan Valjan, doğrudan da, tamamilə rəsmi surətdə, hər bir qaydaya riayət etmək Ģərtilə monastırda 

iĢləməyə baĢlamıĢdı, onun gen dizliyi və zınqırovu vardı, artıq o, rəsmi vəzifədə sayılırdı. Adı da 

Ultim FoĢlevan idi. 

Qulluğa qəbul olunmağının qəti səbəbi rəisin Kozetta haqqında ―çirkin qız olacaqdır‖ deməsi 

olmuĢdu. 

Monastır rəisi bu fərziyyəni söylədikdən sonra, dərhal Kozettaya qarĢı bir təvəccöh hiss edərək, 

onu monastır pansionuna pulsuz bir tələbə kimi qəbul etmiĢdi. 

Bu tamamilə ardıcıl bir hərəkət idi. Monastırda güzgü olmasa da, qadınlar gözəl olub-

olmadıqlarını daxilən baĢa düĢürdülər. Ona görə də gözəl olduqlarını bilən qızlar həvəssiz rahibə 

olurlar. Monastıra girənlər arasında gözəl qızlar çirkinlərə nisbətən az olduğundan gözəllərdən 

artıq eybəcərlərə bel bağlamaq olardı. Odur ki, monastırda çirkin qızları sevərdilər. 

Bu hadisə xeyirxah FoĢlevanın nüfuzunu artırmıĢdı. Onun üç müvəffəqiyyəti vardı: əvvəla, o, 

qanadı altına aldığı və xilas etdiyi Jan Valjanın nəzərində nüfuz qazanmıĢdı. Ġkinci – ―O, məni 

cərimədən xilas etdi‖ – deyən məzarçı Qribyenin nəzərində nüfuz qazanmıĢdı. Nəhayət, onun 

sayəsində Çarmıxaçəkmə ananın tabutunu monastırın içindəki mehrabın altında saxlamağa 

müvəffəq olan və bu surətlə hakimləri aldadaraq, ―Allahın payını‖ verən monastır əhalisinin 

nəzərində böyümüĢdü. Mərhum rahibənin cənazəsi olan tabut Balaca Pikpüsdə, boĢ tabut isə 

Vojirar qəbiristanlığında idi. Ġctimai qayda-qanun ciddi bir Ģəkildə pozulsa da, bunu heç kəs görə 

bilməmiĢdi. Monastıra gəlincə, onun FoĢlevana bəslədiyi minnətdarlıq çox böyük idi. FoĢlevan 

monastırın ən yaxĢı xidmətçilərindən biri və ən yaxĢı bağban sayılmağa baĢladı. Arxiyepiskop bu 

hadisədən sonra birinci dəfə monastırı ziyarət etdiyi zaman, rəis bir az tövbə, bir az da fəxr edər 

kimi, bütün əhvalatı monsenyora danıĢdı. Arxiyepiskop da, monastırı tərk etdikdən sonra, öz 

razılığını pıçıltı ilə əlahəzrətin xüsusi ruhanisi, sonra isə Reyme arxiyepiskopu və kardinal olan 

cənab de Latilə bildirmiĢdi. FoĢlevanın Ģöhrəti bununla da qurtarmadı, lap Romaya qədər yayıldı. 

Papa XII Levin öz qohumlarından olan və eyni della Jenqa familiyasını daĢıyan Paris nunsisi və 

arxiyepiskopa yazdığı bir məktubda – biz bu məktubu öz gözlərimizlə görmüĢük – aĢağıdakı 

sözlər qeyd edilmiĢdir: ―Paris monastırlarının birində Fovan adlı gözəl bir bağban və müqəddəs 

adam olduğunu söyləyirlər‖. Lakin bu Ģöhrətin bir əks-sədası belə FoĢlevanın komasına gəlib 

çatmadı, öz böyük əziyyətlərindən və müqəddəs adam olmağından bixəbər olan FoĢlevan yenə 

də calaq vurur, alaq edir, qovun ləklərini soyuqdan qorumaq üçün həsir sərirdi. Ġllustrated 

---

London News məcmuəsində təsvirini gördüyümüz və altında: ―Qaramal sərgisində birinci 

mükafat almıĢ öküz‖ sözləri yazılmıĢ olan Dürham, yaxud Sürrey öküzü öz Ģöhrətindən bixəbər 

olduğu kimi, FoĢlevan da bu qədər böyük bir Ģöhrət qazandığını bilmirdi. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Dustaq kimi yaĢamaq. 

 

Kozetta monastırda da bir Ģey danıĢmazdı. 

Kozetta özünü Jan Valjanın qızı hesab edirdi, bu da təbii bir Ģey idi. Lakin özü belə bir Ģey 

bilmədiyindən, heç bir Ģey də deyə bilməzdi, bilsəydi belə, yenə də sükut edər, bir Ģey 

söyləməzdi. UĢaqları dünyada müsibət qədər susmağa öyrədən bir Ģey yoxdur. Bunu biz bir dəfə 

dedik. Kozetta o qədər iztirab görmüĢdü ki, o, hər Ģeydən; danıĢmaqdan, nəfəs almaqdan belə 

qorxardı. SöyləmiĢ olduğu ehtiyatsız bir söz sayəsində, dəfələrlə onun üzərinə dəhĢətli bir söyüĢ 

yığını yağardı. Jan Valjanın yanına düĢdüyü zamandan bəri o yavaĢ-yavaĢ özünə gəlməyə 

baĢlamıĢdı. Monastıra da çox tez alıĢdı. Ancaq Katerinasının xiffətini çəkirdi, lakin bunu 

kimsəyə söyləməyə cəsarət etmirdi. Yalnız bir dəfə ürək edib Jan Valjana dedi ki: 

– Ata, bilsəydim, Katerinanı da özümlə götürərdim. 

Kozetta monastır pansionunun talibəsi olduqdan sonra, bu talibələrə məxsus paltar geyinməyə 

məcbur idi. Jan Valjan onun soyunduğu köhnə paltarın qaytarılması üçün icazə aldı. Bu paltar 

Kozettanı Tenardyenin meyxanasından apardığı zaman geyindirdiyi həmin matəm paltarı idi. 

Kozettanın bu paltarı hələ köhnəlməmiĢdi. Jan Valjan bu paltarla yun corabları və çəkmələri 

haradansa tapmıĢ olduğu balaca bir çamadanın içinə qoydu, Ģeylərin üstünə monastırlarda çox 

olan kafur və sairə ətirli Ģeylər tökdü. Çamadanı çarpayısının yanındakı stulun üstünə qoydu, 

açarını isə həmiĢə yanında saxlardı. 

Bir dəfə Kozetta: 

– Ata, – dedi – sənin qutunda nə var, oradan nə yaxĢı iy gəlir? 

FoĢlevan baba, bir az əvvəl bəhs etdiyimiz kimi özünün xəbəri olmadığı Ģərəf və Ģöhrətdən 

baĢqa, elədiyi bu yaxĢılıq üçün böyük bir mükafat almıĢdı: əvvəla, iĢi müvəffəqiyyətlə qurtardığı 

üçün o, xoĢbəxt idi, ikincisi – köməkçisi olduğu üçün iĢi də xeyli azalmıĢdı. Bundan baĢqa o, 

tütünü çox sevdiyindən artıq gündə üç dəfə, həm də kefi istədiyi kimi iĢlədə bilərdi, çünki 

tütünün pulunu həmiĢə cənab Madlen verirdi. 

Rahibələr Ultim adını qəbul etmədilər. Jan Valjana, adətən, ―o biri Fovan‖ deyərdilər. 

Bu mübarək qadınlar bir azacıq belə, Javerin cəsarətinə malik olsaydılar, bağçaya aid sifariĢlər 

üçün monastır xaricinə getmək lazım gəldiyi zaman, həmiĢə qoca, topal, xəstə, böyük FoĢlevanın 

getdiyini və o birinin heç bir zaman monastırdan kənara çıxmadığını görərdilər. Lakin 

rahibələrin gözləri həmiĢə göylərə doğru çevrildiyindənmi, casusluq edə bilmədikləri üçünmü, 

yoxsa bir-birini pusduqları üçünmü, hər halda, onlar bu qəribə hadisəyə baĢ qoĢmamıĢdılar. 

Zatən, Jan Valjan gizlənib buradan tərpənməməkdə çox yaxĢı iĢ görürdü. Javer tamam bir ay bu 

məhəlləni gözdən qaçırmadı. 

Bu monastır Jan Valjan üçün hər tərəfdən uçurumlarla əhatə olunmuĢ bir ada kimi idi. Artıq 

monastırın bu dörd divarı Jan Valjan üçün bütün aləmi əvəz etməli idi. Jan Valjan geniĢ göyləri 

görür və bunlara baxdıqca ürəyi açılır, ruhən sakit olurdu. Bir də ki Kozetta burada idi – xoĢbəxt 

olmaq üçün onu görmək kifayət idi. 

Jan Valjan üçün yenə fərəhli bir həyat baĢladı. 

O, qoca FoĢlevanla birlikdə bağın dal tərəfində, daxmada yaĢayırdı. Cürbəcür inĢaat 

qırıntılarından tikilmiĢ olan bu evciyəz hələ 1845-ci ildə salamat idi, onun üç bomboĢ otaqdan, 

quru divarlardan ibarət olduğu məlumdur. Bu otaqların ən böyüyünü FoĢlevan Jan Valjanın 

bihudə müqavimətlərinə baxmayaraq, cənab Madlenə vermiĢdi. Otağın divarında, üstündən 

dizlik ilə səbət asılmıĢ olan iki mıxçadan baĢqa daha bir bəzək vardı ki, bu da buxarının üstündən 

asılmıĢ 1793-cü ilə aid bir royalist kredit bileti idi. Bu biletin surətini burada veririk. 

---

Bu Vandeya əskinasını FoĢlevandan qabaq iĢləyən və monastırda olan bir qoca Ģuan burada 

bağbanlıq etdiyi zaman divara mıxlamıĢdı. 

Jan Valjan hər gün bağçada iĢlər və çox fayda verərdi. Vaxtilə ağac calamaqla məĢğul 

olduğundan, yenə həvəslə bağbanlığa baĢladı. O, ağac bəsləməyin bir çox üsullarına və sirlərinə 

bələd idi. Ġndi bu bilik onun iĢinə yaradı.  

Bağçadakı ağacların çoxu cırlaĢmıĢdı, Jan Valjan onlara çalaq vurdu, ağaclar yenə yaxĢı meyvə 

verməyə baĢladılar. 

Kozettanın hər gün bir saatlığa Jan Valjanın yanına gəlməsi üçün icazə almıĢdılar. Rahibələr 

daim məyus, Jan Valjan isə mərhəmətli olduğundan, balaca qız onu rahibələrlə müqayisə edərək, 

pərəstiĢ etməyə baĢlamıĢdı. Kozetta günün müəyyən saatında yüyürə-yüyürə bağbanların damına 

gələrdi. Kozetta komanın qapısından girər-girməz ora cənnətə dönərdi. Jan Valjanın üzü parlar, 

Kozettaya səadət verdiyini anladığından, özü də xoĢbəxt olardı. BaĢqalarına verdiyimiz sevincin 

də bir gözəlliyi var, o, baĢqa bir Ģüa kimi sönməz, daha parlaq bir nur kimi bizə tərəf qayıdar. 

Tənəffüs saatlarında Jan Valjan uzaqdan Kozettanın baĢqa qızlarla oynadığını və yüyürüĢdüyünü 

seyr edərdi. Onun qəhqəhəsini və səsini eĢitməyə alıĢmıĢdı. 

Artıq Kozetta gülürdü. 

Kozettanın üzü də bir qədər dəyiĢmiĢdi. Üzündəki qaranlıq kölgələr yox olmuĢdu. Gülmək günəĢ 

kimidir, o insanların üzündəki qıĢ soyuğunu qovur. 

Tənəffüs qurtaran zaman Kozetta da monastıra qaçardı. Jan Valjan Kozettanın dərs keçdiyi sinif 

pəncərələrinə baxar, gecələr isə yataq otağının pəncərələrinə baxmaq üçün yataqdan durardı. 

Allahın iĢlərini bilmək olmaz, monastır da, Kozetta kimi, Jan Valjanın qəlbində yepiskopun 

xeyrə doğru yaratdığı dönüĢü möhkəmləĢdirmiĢ və tamamlamıĢdı. ġübhəsiz, xeyirxahlıq hər 

zaman bir cəhətdən təkəbbürlə təmas edir. Ġblisin tikdiyi bir körpü onları bir-birinə bağlayır. 

Bəlkə də, Jan Valjan taleyin əmri ilə Kiçik Pükpüs monastırına düĢdüyü zaman, Ģüursuz olaraq 

artıq bu cəhətə və bu körpüyə yaxınlaĢmıĢdı. Nə qədər ki, o, özünü yepiskopla müqayisə edirdi, 

ona layiq olmadığını hiss edir, zəlil və məlul olurdu. Lakin son zamanlar özünü baĢqa insanlarla 

müqayisə etməyə baĢlamıĢ və qəlbində iftixar hissi oyanmıĢdı. Kim bilir? Bəlkə də, o, özü belə 

hiss etmədən, yenə insanlara nifrət bəsləməyə öyrəĢəcəkdi. 

Bu yoldan onu monastır saxladı. 

Bu – Jan Valjanın öz həyatında təsadüf etdiyi ikinci əsarət yeri idi. Gəncliyində, həyatın iĢıqlı 

dövrü adlandıra biləcəyimiz bir dövrdə və sonra, lap yaxın zamanlarda, o, ədalət məhkəməsinin 

ədalətsizliyi, qanunun qanunsuzluğu kimi təsəvvür etdiyi mənfur, dəhĢətli, sərt bir yerə 

düĢmüĢdü. Ġndi katorqadan sonra o, monastıra düĢmüĢdü və vaxtilə katorqa həyatını sürdüyünü, 

indi isə monastır həyatını, sanki, seyr etdiyini düĢündükcə, iztirab və qorxu içində bu iki Ģeyi bir-

birilə müqayisə edirdi. 

Bəzən əlindəki belə söykənərək, sonsuz burma bir pilləkənlə enirmiĢ kimi, yavaĢ-yavaĢ təfəkkür 

uçurumlarına qərq olardı. 

Öz keçmiĢ yoldaĢlarını xatırlayırdı. Onlar nə qədər bədbəxt insanlardı! GünəĢ doğmadan 

yataqlarından qalxar və gecənin yarısına qədər iĢlərdilər, yatmaq üçün çox az vaxt qalardı, onlar 

vur-tut iki barmaq qalınlığında döĢəkləri olan əsgər çarpayısına uzanardılar, yalnız ən Ģiddətli 

Ģaxtalarda qızdırılan binalarda yatardılar, əyinlərində qırmızı, dəhĢətli pencəkləri vardı, 

mərhəmət göstərərək, onlara yayın istisində kətan Ģalvar, qıĢın soyuğunda isə yun köynək 

geyinməyə icazə verərdilər. Onlar ancaq xüsusi ağır iĢlərə göndərildikləri zaman Ģərab içər və ət 

yeyərdilər. Adlarını itirmiĢ bu adamları həmiĢə nömrə ilə çağırardılar, onların hər biri, sanki, bir 

rəqəmə çevrilmiĢdi. BaĢlarını qaldırmadan, səslərini ucaltmadan, baĢları qırxıq bir halda, 

dəyənək qorxusu altında yaĢardılar. Onların qisməti təhqirdən baĢqa bir Ģey deyildi. 

Sonra yenə fikirləri gözləri qarĢısında olan insanlara qayıdardı. 

Bu insanlar da saçlarını kəsdirmiĢdi, onlar da baĢı aĢağı, səslərini ucaltmadan yaĢayırdılar, 

onların qisməti təhqir olmasa da, istehza idi, bellərində dəyənək yarasının yeri görünməsə də, 

çiyinlərində Ģallaq izləri görünürdü. Onların da adları dünya üçün artıq məhv olmuĢdu, onlar 

yalnız sərt və Ģərti adlar altında yaĢayırdılar. Onlar heç bir zaman ət yeməz, heç bir zaman Ģərab 

içməzdilər. Bəzən axĢama qədər ağızlarına çörək almazdılar, əyinlərində qırmızı pencək olmasa 

---

da, yay günləri üçün çox ağır, qıĢ günləri üçün çox yüngül olan qara mahuddan kəfən geyərdilər, 

əyinlərindəki paltara nə bir Ģey əlavə etmək, nə də bir Ģey götürməyə ixtiyarları vardı, ilin 

fəsillərindən asılı olaraq, ehtiyat üçün nə kətan yorğanları vardı, nə də üst yun paltarları, ilin altı 

ayını qaba yun köynək geyinərdilər. Bu köynəyin dəhĢətindən isitməyə düĢərdilər, onlar yalnız 

Ģiddətli Ģaxta olan günlərdə ocaq qalanan binalarda deyil, heç bir zaman ocaq qalanmayan 

hücrələrdə yaĢardılar, onlar iki barmaq qalınlığında döĢəklər üstündə deyil, küləĢ üstündə 

yatardılar. Nəhayət, onlara yatmaq belə qadağan edilmiĢdi, ağır dəhĢətdən sonra hər gecə yorğun 

düĢərək, yenicə özlərini birtəhər qızdırıb mürgüləməyə baĢladıqları zaman ibadət etmək üçün 

Ģirin yuxularını kəsməli, qaranlıq ibadətxananın buz kimi soyuq daĢ döĢəməsi üzərində diz 

çökməli idilər. 

Bəzən də bu insanlar daĢ döĢəmə üzərində on iki saat dalbadal, növbə ilə, diz üstə dayanmalı 

idilər, yaxud yerə yıxılıb, qollarını yanlarına ataraq uzanmalı idilər. O insanlar kiĢi, bu insanlar 

isə qadın idi. KiĢilərin günahı nə idi? Onlar oğurluq etmiĢdilər, adam öldürmüĢdülər, qarət 

etmiĢdilər, zorlamıĢdılar, yol kəsmiĢdilər. Onlar quldur, saxta pul kəsən, ev yandıranlar, canilər, 

ata qatilləri idi. Bəs bu qadınların günahı nə idi? Onlar heç bir Ģey etməmiĢdilər. 

Bir tərəfdə – quldurluq, qarət, oğurluq, zorlama, qəbahət, qətl, hər cür xəyanətlər, hər cür 

cinayətlər, o biri tərəfdə isə – yalnız bir Ģey: günahsızlıq. 

Ən pak bir günahsızlıq, əsrarla dolu ülvi bir günahsızlıq, öz xeyirxah əməlləri ilə hələ bu 

dünyaya meyil etsə də, öz qüdsiyyəti ilə artıq göylərə yüksələn bir günahsızlıq. Orada öz 

cinayətlərini pıçıltı ilə bir-birinə etiraf edənlər, burada öz günahlarını ucadan hamının qarĢısında 

etiraf edənlər. Həm də onların cinayətləri nə cinayət, bunların günahları nə günah! 

Orada – irinli yaralar, bu tərəfdə isə – ətirlər. O tərəfdə daim keĢiyi çəkilən, daim topların lüləsi 

altında saxlanan mənəvi bir taun ki, yavaĢ-yavaĢ xəstələri məhv edir, burada isə – bir ocaqdan 

yanan pak qəlblərin alovu. Orada qaranlıq, burada kölgə – ancaq Ģəfəq kimi parlayan bir kölgə, 

parlaq nur saçan bir Ģəfəq. 

Hər ikisi – əsarət yuvasıdır, lakin birincidə qurtuluĢ imkanı var, qanunun təyin etdiyi bir hüdud 

var, nəhayət, qaçmaq imkanı var. Ġkincidə isə – əsarət əbədidir, burada yeganə bir ümid var. 

Həm də ən uzaq gələcəkdə parlayan bir ümid – insanların ölüm dedikləri bir ziya, bir azadlıq! 

Ġnsanlar birinci əsarətə yalnız zəncirlə bağlıdır, ikinci əsarətə isə etiqadla bağlıdır. 

Birinci əsarət yuvasından doğan nədir? Misilsiz lənətlər, diĢlərin qıcırdaması, nifrət, hər bir 

Ģeydən ümidini kəsən bir kin, insan cəmiyyətinə qarĢı çılğın bir etiraz, bir nalə, göylərə saçılan 

ittihamlar, küfrlər. 

Bəs ikinci əsarət yuvasından doğan nədir? Xeyir-dua və məhəbbət. 

Bu qədər bir-birinə bənzəyən və bu qədər bir-birindən fərqli olan iki əsarət yuvasında, bu qədər 

bir-birindən fərqli olan iki növ insanlar eyni iĢ görür – cəza çəkirdilər. 

Jan Valjan birinci növ insanlar üçün cəza çəkməyi, öz Ģəxsi günahlarının cəzasını çəkməyi zəruri 

bilir, razılaĢırdı. Lakin günahsız, məsum insanların özgələrinin günahlarını öz üzərinə götürərək, 

nə üçün cəza çəkdiklərini anlaya bilmirdi. O, dəhĢətlə titrəyərək, özündən soruĢdu: ―Nəyin 

cəzasını? Hansı cəzanı?‖. 

Vicdan səsi isə cavab verirdi: ―BəĢər alicənablığının ən yüksək nümunəsi baĢqalarının iĢlədiyi 

günahın cəzasını çəkməkdir‖. 

Bu barədə bizim öz rəyimizə gəlincə, bunu deməyə də bilərik, çünki bizim buradakı vəzifəmiz 

ancaq hekayəçi olmaqdır, biz ancaq Jan Valjanın düĢündüklərini, təəssüratını nağıl edirik. 

Jan Valjan öz qarĢısında fədakarlığın ən yüksək bir dərəcəsini, xeyirxahlığın ən yüksək bir 

zirvəsini görürdü. Ġnsanların günahlarını bağıĢlayan və onların əvəzində cəza çəkən bir 

günahsızlıq, könüllü qəbul edilmiĢ bir əsarət, əzabkeĢlik, yolunu azmıĢ ürəkləri iztirabdan xilas 

etmək üçün günahsız ürəklərin arzu etdiyi iztirab, Allaha qarĢı bəslənilən bir məhəbbət içində 

qərq olan bəĢəriyyətə qarĢı məhəbbət, qərq olsa da məhv olmayan, dua edən bir məhəbbət, cəza 

çəkənlərin iztirablarını duyan mülayim, zəif insanlar, mərhəmətlə yaĢayan insanların təbəssümü 

ilə gülümsəyən insanlar. 

Jan Valjan bunları düĢündükcə, Ģikayət etməkdə haqsız olduğunu xəyalına gətirirdi. 

---

O, bəzən gecəyarısı ayağa durub, Ģiddətli nizamnamələrin yükünü bellərində daĢıyan bu məsum 

insanların minnətdar nəğmələrinə qulaq asardı. Haqlı olaraq cəza çəkən və üzlərini göylərə tərəf 

çevirdikləri zaman ancaq küfr saçan insanları, bir də özünün, yəni bədbəxt bir insanın bir 

zamanlar Allaha qarĢı üsyan etdiyini xatırlayarkən, damarlarına buz kimi soyuq yayılırdı. 

O, bir Ģeyə heyrət edirdi: divarın üstünə qalxması da, hasarı keçə bilməsi də, ölümlə nəticələnə 

biləcək təhlükəli oyunu da, bu ağır və sərt həyat yoxuĢu da – birinci cəza yuvasından çıxmaq 

üçün göstərdiyi bütün bu səylər yalnız ikinci cəza yuvasına düĢmək üçün imiĢ. Kim bilir, bəlkə, 

bu, onun taleyinin bir rəmzidir? O, sanki, öz taleyinin yavaĢ, ehtiyatkar səsinə qulaq asaraq dərin 

fikirlərə dalırdı. 

Bu ev də zindandan baĢqa bir Ģey deyildi, bu da dəhĢətli bir Ģəkildə o evə, onun qaçdığı evə 

bənzəyirdi, bununla belə, o, heç bir zaman belə bir Ģey, təsəvvürünə gətirə bilməzdi. 

O, yenə torlar, qəfəslər, qıfıllar, dəmir rəzələr görürdü, bəs onlar kimin keĢiyini çəkirdi? 

Mələklərin. 

O, bir zaman bu uca divarların pələngləri mühasirəyə aldığını görmüĢdü, indi isə o yenə bu uca 

divarları görürdü, lakin onların mühasirəyə aldıqları pələnglər deyil, məsum quzular idi. 

Bu yer cəza yeri deyil, tövbə yeri idi, halbuki o, cəza yerindən daha sərt, daha qaranlıq, daha 

amansız görünürdü. Həyat bu bakirə qadınların belini katorqalılara nisbətən daha amansızcasına 

əymiĢ, bükmüĢdü. Soyuq, bıçaq kimi kəsən bir külək, bir zaman gəncliyini buz kimi donduran 

bir külək o torlu pəncərəni yarar, o ağzı qıfıllı qırğı yuvasını dəlib keçərdi, bu göyərçinlərin 

qəfəsində isə daha Ģiddətli və daha dəhĢətli bir Ģimal küləyi əsərdi. Nə üçün? 

Jan Valjan bunu düĢündükcə, bütün varlığı Allahın sirləri qarĢısında əyilirdi. 

Belə fikirlər qürurun yox olmağına səbəb olur. Jan Valjan özünü hər tərəfdən təhlil edir, heçdən 

baĢqa bir Ģey olmadığını anladıqda, dəfələrlə öz acı taleyinə ağlayırdı. Bu altı ay ərzində onun 

həyatına sirayət edən bu fikirlər onu yenə yepiskopun nəsihətləri dərgahına qaytarardı. Kozetta – 

məhəbbət yolu ilə, monastır – itaət yolu ilə. 

Bəzən axĢamlar qaranlıq çökərkən, bağçada heç kəs olmadığı zaman, Jan Valjanı ibadətxananın 

yaxınlığındakı xiyabanda görmək olardı. O, birinci dəfə buraya gəldiyi gecə baxdığı pəncərənin 

altında diz çöküb, üzünü tövbə və dua edən rahibə bacının uzanmıĢ olduğu tərəfə çevirərdi. Jan 

Valjan onun qarĢısında diz çöküb, dua edərdi. 

Sanki, o, Allahın qarĢısında diz çökməyə cəsarət etmirdi. 

Onun ətrafındakı hər bir Ģey – bu dinc bağça, bu ətirli çiçəklər, bu sevinclə bağıran uĢaqlar, bu 

ciddi və sadə qadınlar, bu sakit monastır, – yavaĢ-yavaĢ onu ələ alır, yavaĢ-yavaĢ onun qəlbinə 

bu monastırın sükunəti, bu çiçəklərin ətirləri, bu bağın dincliyi, bu qadınların sadəliyi, bu 

uĢaqların sevinci yayılırdı. O düĢünürdü ki, bu iki ev, həyatının ən təhlükəli dəqiqələrində bir-

biri ardınca ona yer və yuva vermiĢ olan Allah evləri idi. Birinci – bütün qapılar onun üzünə 

bağlı olanda, bəĢər cəmiyyəti onu rədd edəndə, ikinci – bəĢər cəmiyyəti onu təqib etməyə 

baĢladıqda və yenə onun üzünə katorqa qapıları açıldıqda. Birinci ev olmasaydı – o yenə cinayət 

uçurumlarına düĢə bilərdi, ikinci ev olmasaydı – o yenə iztirab uçurumlarına düĢərdi. 

Jan Valjanın qəlbi minnətdarlıqdan əriyirdi. O, daha Ģiddətlə sevməyə baĢlayırdı. 

Bir çox illər gəlib keçdi. Kozetta böyüyürdü. 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Qamenin bəzi xüsusiyyətləri. 

 

Paris qameni – azman yanında bir cırtdandır. 

Mübaliğə etməyək: bizim bu çirkab mələyinin bəzən köynəyi olur, lakin bu, onun yeganə 

köynəyidir; bəzən ayaqqabısı olur, ancaq altı olmur; onun bəzən evi olur, bu evdən xoĢu gəlir, 

çünki gedib orada anasını görür, lakin o, küçəni üstün tutur, çünki küçədə sərbəst olur.  

Onun öz oyunları, öz dəcəlliyi var, lakin bu oyunların və dəcəlliyin kökündə burjuaziyaya nifrət 

var, onun öz məcazları var: ölməyə onun dilində ―qutu oyunu‖ deyilir; onun öz peĢəsi var, 

baĢqalarına araba tutur, karetaların pilləkənini endirir, bərk yağıĢ yağanda adamları bir küçədən 

o biri küçəyə keçirmək üçün yolpulu alır, buna o ―bərə düzəltmək‖ deyir; hökumət 

nümayəndələri fransız xalqının xeyrinə nitq söyləyəndə bu nitqlərin məzmununu çığıra-çığıra 

---

camaat arasında yayır; döĢəmə yollarda daĢların arasını araĢdırır; onun öz pulu var: bu da küçədə 

yığdığı xırda mis qırıntılarıdır. Bu qəribə pula ―düymə‖ deyir; bu pullar kiçik səfillər arasında 

ciddi surətdə müəyyənləĢdirilmiĢ möhkəm bir qiymətə malikdir. 

Onun öz heyvanlar aləmi var, bunları künc-bucaqda çox diqqətlə müĢahidə edir; bunlar 

mollaquĢudur, ―ölübaĢ‖ dediyi bitki bitidir, ―otbiçən‖ dediyi hörümçəkdir, ―Ģeytan‖ dediyi qara 

qurddur – bu qurd ikibuynuzlu quyruğunu təhdidedici bir Ģəkildə hərləyir. Paris qameninin 

əfsanəvi əjdahası da var; bu əjdahanın qarnı sümük kimi qabıqlarla örtülmüĢdür, ancaq o, 

kərtənkələ deyil; onun belində ziyil var, lakin o, quru qurbağası deyil; bu heyvan indi köhnə 

əhəng çuxurlarında, qurumuĢ çirkab quyularında yaĢayır; onun rəngi qaradır, o tüklüdür, 

yapıĢqan kimidir; gah yavaĢ-yavaĢ, gah da tez-tez sürünür; ondan heç bir səs-səmir çıxmır; o 

ancaq baxır; özü də elə dəhĢətlidir ki, onu hələ heç kəs görməmiĢdir; qamen bu əjdahaya ―lal-

kar‖ deyir. Bu ―lal-kar‖ları daĢ altından axtarıb tapmaq təhlükəli hesab edilən əyləncədir. Ona 

baĢqa bir Ģey də ləzzət verir: bu da qənbər daĢını birdən qaldırıb altına baxmaq, orada 

məryəmqurdu olub-olmadığını bilməkdir. Parisin hər rayonundan maraqlı Ģeylər tapmaq olur, 

hər rayon bu Ģeylərlə Ģöhrət qazanmıĢdır. Ursulaçı qadınlar monastırının odun anbarında 

qulağagirən, Panteon yaxınlığında qırxayaq, Mars çölünün xəndəklərində qurbağa balaları var. 

―Sözə‖ gəlincə, bu uĢaq Taleyrandan az söz bilmir. Həyasızlıqda Taleyrandan geri qalmır, amma 

ondan abırlıdır. O heç gözlənilmədiyi halda, birdən Ģənlik coĢqunluğuna tutulur: istəsə, yeri 

gəldi-gəlmədi, dükançını dəlicəsinə bir qəhqəhə ilə heyrətə salır. O, çox asanlıqla yüksək 

məzhəki vəziyyətdən Ģit zarafata adlayır. 

Dəfn mərasimi keçir. Adamların içində həkim də vardır. Qamen çığıra-çığıra deyir: ―Bir ora bax, 

nə vaxtdan bəri həkimlər öz iĢlərini özləri aparırlar?‖ 

BaĢqa bir qamen özünü izdihamın içinə verir. Gözlüklü, breloklu, yaĢlı bir adam acıqlı-acıqlı 

dönüb deyir: ―Haramzadə, sən necə cürət edib mənim arvadımın belindən yapıĢırsan?‖ – ―Cənab, 

siz nə deyirsiniz?! Ciblərimi axtara bilərsiniz‖. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Qamen cazibədarlıqdan məhrum deyil. 

 

Homuncio bir necə su ilə axĢamlar teatra gedir – bu pulu o həmiĢə əldə etmək üçün bir yol tapır. 

Teatrın sehrli qapısından içəri girəndə dəyiĢir. O, əvvəl qamen idi, indi ―tüti‖1 olur. Teatrlar – 

trümləri baĢ-ayaq edilmiĢ gəmiyə bənzəyir. Tütilər bu trümlərə doluĢur. Gecəkəpənəyi ilə bu 

kəpənəyin sürfəsi arasında nisbət necədirsə, tüti ilə qamen arasındakı nisbət də elədir. Kəpənək 

də məxluqdur, ancaq uçan məxluqdur.  

Darısqal, üfunətli, qaranlıq, çirkli, murdar, pis və iyrənc trümün paradizə çevrilməsi üçün tütinin 

orada olması, üzünün fərəhlə gülməsi, həyəcanının, heyrət və sevincinin aĢıb-daĢması, quĢ 

qanadı Ģappıltısını xatırladan alqıĢı kifayətdir. 

Canlı bir məxluqa bütün dəyərsiz Ģeyləri verin, möhtac olduğu zəruri Ģeyləri onun əlindən alın, 

onda siz qameni əldə etmiĢ olarsınız. 

Qamen ədəbi duyğudan məhrum deyil. Lakin klassik üslub onun zövqünə uyğun gəlmir – biz 

buna çox təəssüf edirik. Qamen öz təbiəti etibarilə daha az akademikdir. Məsələn, madmazel 

Mars bu gənc və coĢqun teatr həvəskarları arasında Ģöhrət qazanmıĢdı, lakin onun qazandığı 

Ģöhrətdə bir qədər istehza da vardı. Qamen ona ―pıçıldayan madmazel‖ deyirdi. 

Qamen bar–bar bağırır, adamları ələ salır, lağa qoyur, dalaĢır: o, südəmər uĢaq kimi əsgiyə 

bürünmüĢdür, filosof kimi köhnə, qaba paltar geyinmiĢdir. Bu cındır paltarlı uĢaq çirkab 

sularından tilovla nəsə tutur, çirkab borularında nəsə axtarır; lap çirkab içində ürəkaçan bir Ģey 

tapır; bütün yolayrıcılarında ilhamla söyüĢ yağdırır; adamlara istehza edir, acılayır, fit çalır, 

nəğmə oxuyur; o həm mehribanlıq, həm də təhqir edə bilir; qoçaqcasına oxuduğu bir 

―Matantürlüret‖lə ―həmdü səna‖ duasının dəbdəbəsini mötədilləĢdirməyi bacarır; ölü duasından 

tutmuĢ dəcəllik ifadə olunan kupletlərə kimi bütün havaları bir qayda ilə oxumağı bacarır. Söz 

üçün aciz qalmır, bilmədiyi Ģeyi də bilir; kələkbazlıqda hətta spartan dözümlülüyü, ağılda 

---

yüngülməcazlıq, hərzəguluqda lirizm göstərir. Onunla lap Olimpdə də kol dibində oturmaq olar; 

o, peyində eĢələnə bilər, amma oradan ulduzlar içində ayağa qalxar, Paris qameni  balaca 

Rabledir. 

Onun Ģalvarında saat cibi yoxdursa, bu Ģalvardan xoĢu gəlməz. 

O, çox az hallarda təəccüblənir, daha az hallarda qorxur. Öz nəğmələrində mövhumatı ələ salır, 

qondarma və bayağı Ģeyləri, mübaliğəni ifĢa edir, əsrarəngiz Ģeyləri lağa qoyur, teyflərə dilini 

göstərir, pafosda gözəllik görmür, epik təmtəraqlı sözlərə gülür. Lakin bundan elə nəticə 

çıxarılmasın ki, o Ģairanə hissdən tamamilə məhrumdur. Qətiyyən yox! O, təntənəli xəyallara 

məzhəki fantasmaqoriya kimi baxmağa meyil edir. Adamastor onun qarĢısında canlansaydı, 

qamen, yəqin ki, deyərdi: ―Bir uyuğa bax!‖ 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Qamen xeyir də verə bilər. 

 

Paris avara ilə baĢlayır, qamenlə qurtarır: bu iki məxluqu baĢqa heç bir Ģəhər meydana gətirə 

bilməz; bir tərəfdə seyr etməklə kifayətlənən passiv idrak, bir tərəfdə tükənməz təĢəbbüs; 

Prudom və Fuyu. Ancaq Parisin tarixində belə bir Ģey tapmaq olar. Avara – mütləqiyyət 

təcəssümüdür, qamen – anarxiya. 

Paris civarının bu solğun üzlü uĢağı əzab içində, ictimai Ģəraitin, insan məiĢətinin ən dolğun 

yerində yaĢayır, inkiĢaf edir, ―çiçək açır‖, ―çiçəklənir‖; o, baĢ verən hadisələrin dərrakəli 

Ģahididir. O, özünü qayğısız göstərir, lakin qayğısız deyil. O baxanda gülmək istəyir, lakin 

ağlamaq da istəyir. Ey ―Mövhumat‖, ―Sui-istifadə‖, ―Alçaqlıq‖, ―Zülm‖, ―Zorakılıq‖, ―Ġstibdad‖, 

―Haqsızlıq‖, ―Fanatizm‖, ―Hökmranlıq‖ deyilən Ģeylər, siz kim olsanız da, qamendən özünüzü 

gözləyin, o, ağzını açıb ĢaĢqın-ĢaĢqın baxsa da, hər halda, siz özünüzü gözləyin! 

Bu uĢaq böyüyəcək. 

O hansı xəmirdən yoğrulmuĢdur? Ġlk təsadüf edilən bir parça palçıqdan. Bir ovuc torpaq 

götürürlər, üfürürlər – Adəm əmələ gəlir. Ancaq gərək ona Allahın əli toxunsun. Qamen bundan 

heç vaxt məhrum edilmir. Tale bu kiçik məxluqun qayğısına qalmağı öz üzərinə götürür. ―Tale‖ 

sözü ilə biz qismən təsadüfü də nəzərə alırıq. Cəmiyyətin kobud palçığından düzəldilən bu 

cırtdan cahildir, nadandır, kobuddur; mühit onu çaĢdırmıĢdır; o, cəmiyyət tör-töküntüsünün 

övladıdır – bu vəziyyət ilə o ioniyalımı olacaq, ya beotiyalımı? Bir gözləyin, vaxt olacaq, currit 

rota1 həm miskin taleli, həm də yüksək qismətli insanlar yaradan Parisin ruhu, bu iblis, Roma 

dulusçusunun əksinə olaraq, parçı küpəyə çevirəcək. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Qamen mülkünün sərhədi. 

 

Qamen Ģəhəri xoĢlayır; lakin qamen filosof olduğundan təkliyi də xoĢlayır: Fusk kimi urbis 

amator-ü2 Horatsi3 kimi ruris amator-ü4. 

DüĢünə-düĢünə gəzmək, yəni gəzmək xatirinə gəzmək – filosof üçün ən yaxĢı vaxt keçirməkdir. 

Xüsusilə bu yerdə: bir çox böyük Ģəhərləri, qismən də Parisi əhatə edən bu kəndə bənzər yerdə, 

bu qarıĢıq, bu pis, lakin müəyyən bir xüsusiyyətə, iki cür xarakterə malik olan bu yerdə... ġəhərin 

ətrafını müĢahidə etmək – amfibiyanı müĢahidə etmək kimi bir Ģeydir. Ağacların sonu – 

taxtapuĢların baĢlanğıcı, otların sonu – döĢəmə yolun baĢlanğıcı, çöllərin sonu – dükanların 

baĢlanğıcı, sakit məiĢətin sonu – ehtirasların baĢlanğıcı, ilahi pıçıltıların sonu – insan danıĢığının 

baĢlanğıcı – Ģəhər ucqarlarında xüsusi maraq oyadan budur! 

Xəyalpərəst adamları – elə də cazibədar olmayan yol ilə gedənlərin ―qəmgin‖ sözü ilə 

damğaladığı bu ucqar yerlərdə gəzməyə məcbur edən də budur; üzdən onların gəzintisi 

məqsədsiz kimi görünür. 

---

Bu sətirləri yazan adam özü də bir vaxtlar Parisin ətrafında gəzməyi xoĢlardı; bu gəzintilər indi 

onun üçün unudulmaz xatirələr mənbəyi olmuĢdur. Bu qayçılanmıĢ qazon, bu daĢlı cığırlar, bu 

tabaĢirli mergelin, ya gipsli torpaq, bu heriyə qalmıĢ, ya becərilməmiĢ çöllərin sərt yeknəsəqliyi, 

heç gözlənilmədən bir az uzaqda gözə çarpan bostan, tezyetiĢən tərəvəz ləkləri, yabanılığa 

qarıĢmıĢ qayğıkeĢ təsərrüfatçı əməyi, bu geniĢ və izsiz çöllər, alay təbillərinin döyüĢ 

gurultularını yada salan səslər, gecələr quldur yuvasına çevrilən bu boĢ yerlər, havada qanadları 

hərlənən külək dəyirmanı, daĢ karxanasının daĢ qaldıran çarxları, qəbiristanlıq tinlərindəki 

meyxanalar, gün düĢən, kəpənəklərlə dolu olan böyük, boĢ sahələri dördbucaq Ģəklində əhatə 

edən yüksək, tutqun divarların əsrarəngiz gözəlliyi onu cəzb edirdi. 

Güllə ilə dəlik-dəlik edilmiĢ mənfur Qrenel divarı, Qlasyer, Günet, Marnanın dik sahilində olan 

Mon-Parnas, Fos-o-Lu, Obye, ġatilyonda olan Mon-Suri, Tomb-Ġsuar, Pyer-Plat kimi əcaib 

yerlər çox az adama məlumdur. ġatilyondakı bu daĢ karxanasının daĢı çoxdan tükənmiĢdir, indi 

orada ancaq göbələk bitir, ora taxtası çürümüĢ bir pilləkən enir. Roma Kampaniyası 

ümumiləĢdirilmiĢ bir məfhumdur; Paris civarı da belə ümumiləĢdirilmiĢ bir məfhumdur. Göz 

önündə canlanan mənzərələrdə  çöldən, evdən, ağacdan baĢqa bir Ģey görməmək, ora səthi 

baxmaq deməkdir. Bütün gözə görünən Ģeylər  Allahın təfəkkürüdür. O yerdə ki düzənlik Ģəhərlə 

birləĢir,  orada həmiĢə kədərli bir malxulya olur. Burada eyni zamanda həm təbiətin, həm də 

insanın səsi eĢidilir. Burada hər Ģeyin öz xüsusiyyəti var. 

Kim ki bizim Ģəhər civarı ilə birləĢən və Parisin astanası hesab oluna bilən boĢ yerlərdə bizim 

kimi gəzibsə, yəqin, o, dəfələrlə, heç ağlagəlməyən yerlərdə, köhnə bir çəpərin arxasında, ya da 

tutqun bir divar tinində, hay-küylə pul-pul oynayan bir dəstə pis qoxulu, çirkli, tozlu, saçları 

daranmamıĢ, cındır paltarlı, lakin peyğəmbərçiçəyindən çələng taxmıĢ uĢağa rast gəlmiĢdir. 

Bunlar öz evlərini tərk etmiĢ yoxsul uĢaqlarıdır. ġəhərin kənarında onlar rahat nəfəs alırlar. 

ġəhərin civarı – onların oylağıdır. Onlar həmiĢə burada olur, burada boĢ-bekar veyillənirlər. 

Burada onlar bütün öz nalayiq mahnılarını açıq ürəklə oxuyurlar. Onlar həmiĢə burada olurlar. 

Daha doğrusu, onların əsl həyatı burada, adamların gözündən uzaqda, may, ya iyun günlərinin 

aydınlığı içində keçir. Evlərini tərk edən bu uĢaqlar sərbəst yaĢayırlar, özlərini xoĢbəxt hiss 

edirlər, kiminsə qarĢısında cavab verməyi özlərinə borc bilmirlər. Bir yerə yığıĢaraq, xırda, 

dəyirmi daĢları diyirlədirlər: bu daĢları baĢ barmaqları ilə vurub çuxura salırlar; qumara qoyulan 

bir çətə qara pul üstündə höcətləĢirlər. Onlar sizi görən kimi, bir peĢə sahibi olduqlarını, bir 

parça çörək qazanmaq lazım gəldiyini xatırlayırlar: sizə mayböcəyi doldurulmuĢ köhnə yun 

corab, ya da bir dəstə yasəmən almağı təklif edirlər. Bu qəribə təsadüf sizin Paris civarında olan 

gəzintinizə həm xoĢ, həm də acı bir gözəllik verir. 

Bəzən uĢaqların içində qızlar da olur; bu qızlar, bəlkə də, onların bacılarıdır? Bunlar yaĢa dolmuĢ 

qızlardır; bunlar arıq, həyəcanlı, Ģən ürəkdir; onların əli gündən qaralmıĢdır; üzlərini çil 

basmıĢdır, ayaqları yalındır; lakin saçlarına çovdar sünbülü və lalə taxmıĢlar. Bu qızlardan bəzisi 

çovdar zəmisinin içinə girib albalı yeyir. AxĢamlar onların gülüĢünü eĢitmək olar. Gah isti 

günorta günəĢi altında görünən, gah da alaqaranlıqda güclə nəzərə çarpan bu uĢaqlar  burada 

gəziĢən bir xəyalpərəstin fikrini xeyli vaxt məĢğul edir, bu mənzərə onun xülyasına qarıĢır. 

Paris – mərkəzdir, civarları onun dairəsidir; uĢaqların təsəvvüründə bütün Yer kürəsi bundan 

ibarətdir. Heç bir Ģey onları bu xətdən qırağa çıxmağa məcbur edə bilməz. Balıq susuz yaĢaya 

bilmədiyi kimi, onlar da Paris havasından kənarda yaĢaya bilməzlər. Qarovulxanadan iki lö 

qıraqda olan yerlər onlar üçün boĢluqdur. Kainat onlar üçün – Ġvri, Jantilyi, Arkeyl, Belvil, 

Obervilye, Menilmontan, ġuazi-le-Rua, Bilyankur, Medon, Ġssi, Vanvr, Sevr, Püto, Nelyi, 

Çenevilye, Kolmomb, Romenvil, ġatu, Anyer, Bujival, Nanter, Engen, Nuazi-le-Sek, Nojan, 

Hurne, Dransi, Hones ilə qurtarır. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Bir az da tarixdən. 

 

---

Bu kitabda təsvir edilən hadisələrin baĢ verdiyi dövrdə – bu, təxminən, bizim dövrümüzdür – hər 

küçənin tinində indiki kimi keĢikçi durmazdı (bu, yaxĢı bir iĢ olsa da, bu haqda indi söz açmağın 

yeri deyil), Paris onda bu kiçik sərsərilərlə dolu idi. Statistikanın verdiyi məlumatdan görünür ki, 

polis iĢçiləri hər il tutatutda hasarlanmamıĢ boĢ yerlərdən, tikilən binalardan, körpülərin tağı 

altından orta hesabla iki yüz altmıĢa qədər yurdsuz uĢaq tutarlarmıĢ. Ad çıxaran bu yuvalardan 

birində ―Arkol körpüsü qaranquĢları‖ əmələ gəlmiĢdi. Ümumiyyətlə desək, bu, bütün ictimai 

xəstəliklərin ən dəhĢətlisidir. Böyüklərin etdiyi bütün cinayətlər öz baĢlanğıcını uĢaqların sərsəri 

həyatından alır. 

Lakin Parisi istisna etmək lazımdır. Yuxarıda göstərilən statistika məlumatına baxmayaraq, 

Parisin müəyyən dərəcədə buna haqqı vardır. Bütün böyük Ģəhərlərdə kiçik sərsəriləri məhv 

olmuĢ insan hesab etmək mümkündür. Harada olursa olsun, uĢaq ki baĢlı-baĢına buraxıldı, sanki, 

tale özü onu bizim cəmiyyətin qəbahətləri içində batıb qalmağa məhkum edir, cəmiyyət onun 

namusunu, vicdanını əlindən alır; lakin Paris qameni belə deyil: o, zahirən azğın, pozğun 

görünsə də, daxilən təmiz qalır – biz bunu təkidlə deyirik. Bu gözəl hadisə, xüsusilə, bizim xalq 

inqilablarının təmizliyində çox parlaq surətdə ifadə olunmuĢdur; okean sularında ərimiĢ duz olan 

kimi Parisin də havasında adamları pozğunluqdan qoruyan ideyalar vardır. Paris havasını 

tənəffüs etməklə öz ruhunu qoruyursan. 

Lakin, hər necə olsa, bu uĢaqlara rast gəldikdə adamın ürəyi iztirab içində sıxılır, sanki, onları öz 

ailələrinə bağlayan sapların qırılmıĢ uclarını görürsən. Mədəniyyətin hələ təkamülə erməmiĢ 

indiki vəziyyətində bu cür dağılan ailələrin olması heç də təəccüblü deyil. Bu ailələr çalıĢırlar ki, 

artıq ağızdan yavaĢca canlarını qurtarsınlar, buna görə də öz uĢaqlarının taleyinə laqeyd baxır, 

onları küçəyə atırlar. Yurdsuz uĢaqlar da buradan meydana çıxır. Ġnsana kədər verən bu hadisə 

elə adi bir Ģey olmuĢdur ki, ―Paris küçələrinə atılmaq‖ kimi xüsusi bir ifadə də əmələ gəlmiĢdir. 

Yeri gəlmiĢkən, bunu da deyək ki, uĢaqlara qarĢı olan bu etinasızlıq köhnə mütləqiyyəti heç də 

narahat etmirdi. Cəmiyyətin aĢağı təbəqələrində bir qədər avara və sərsəri adamların olması 

yuxarı dairələrin iĢinə yarayırdı, bu, varlılar hakimiyyətinin xeyrinə idi. ―Qara camaat‖ın 

uĢaqları arasında təhsilin yayılması ―zərərli‖ bir ehkam Ģəklini almıĢdı. ―Bizə yarımçıq adamlar 

lazım deyil‖ hökmü günün tələbi olmuĢdur. UĢaq nadanlığı isə məntiqi olaraq uĢaq 

yurdsuzluğundan meydana gəlir. 

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, mütləqiyyətin hərdənbir uĢaqlara ehtiyacı olurdu, onda küçələri 

uĢaqlardan təmizləməyə baĢlayırdılar. 

Uzağa getmək lazım deyil: XIV Lüdovikin vaxtında kralın arzusu ilə – bu, çox ağıllı bir arzu idi 

– donanma yaratmaq qərarına gəlirlər. Bu öz-özlüyündə yaxĢı fikir idi, lakin, görək bu fikir necə 

yerinə yetirilirdi. Yelkənli gəmilər küləyin əlində bir oyuncaqdır; bu gəmilərlə yanaĢı, kürək, ya 

buxar vasitəsilə hər tərəfə sərbəst hərəkət edən yedək gəmiləri olmasa, donanma yaratmaq 

mümkün deyil. O zamanlar donanmada indiki buxar gəmilərinin yerini kürəkli gəmilər tuturdu. 

Buna görə də kürəkli gəmilər əldə etmək lazım idi. Lakin kürək çəkənlər olmasa, kürəkli gəmilər 

hərəkət edə bilməzdi. Buna görə də kürək çəkənlər əldə etmək lazım idi. Kolber əyalət 

intendantları və parlamentləri vasitəsilə bacardığı qədər kürək cəzasına məhkum edilən 

adamların sayını artırırdı. Məhkəmə məmurları bu məsələdə ona çox böyük xidmət göstərirdi. 

Təntənəli kilsə mərasimi yanından keçən bir adam Ģlyapasını çıxartmadımı – bu, hugenot hərəkət 

hesab edilirdi: onu tutub kürəkli gəmilərə göndərirdilər. Küçədə bir uĢağa rast gəldilərmi - əgər 

onun on beĢ yaĢı tamam olubsa, özü də yurdsuzdursa – onu da tutub kürəkli gəmilərə 

göndərirdilər. Budur, əzəmətli səltənət, əzəmətli dövr! 

XV Lüdovikin vaxtında Paris küçələrində uĢaqların itdiyi də olurdu. Polis iĢçiləri onları 

naməlum, əsrarəngiz bir məqsəd üçün oğurlayırdı. Adamlar dəhĢət içində pıçıldaĢır, kral 

vannalarının al rəngli olması barəsində qorxunc mülahizələr yürüdürdülər. Barbye də bunu 

sadəlövhcəsinə nəql edir. Belə hallar da olurdu: polis iĢçiləri uĢaq çatıĢmadığı üçün ata-anası 

olan uĢaqları da tuturdular. UĢaqları tutulan atalar dəhĢət içində polis iĢçilərinin üstünə 

cumurdular. ĠĢ belə olanda məsələyə parlament qarıĢır, ölüm cəzası kəsirdi: boğazından asılsın! – 

Kim? Polis iĢçilərimi? - Xeyr, atalar! 

 

---

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Qamenlər hind kastası düzəldə bilərdilər. 

 

Paris qamenləri kasta kimi bir Ģeydir. Bunu da demək lazımdır ki, oraya hər adam daxil ola 

bilməzdi. 

―Qamen‖ sözü ilk dəfə 1834-cü ildə mətbuata düĢdü və ―qara camaat‖ dilindən ədəbi dilə keçdi. 

Bu söz birinci dəfə ―Klod Ke‖ adlı kiçik bir hekayədə iĢlədilmiĢdir. Böyük bir qalmaqal düĢdü. 

Ancaq söz mətbuatdan çıxmadı. 

Qamenlərin bir-birinə olan hörməti müxtəlif səbəblərə əsaslanırdı; biz bir qameni yaxından 

tanıyırdıq; o öz yoldaĢları arasında böyük  hörmətə malik idi; yoldaĢları ona böyük iftixarla 

baxırdı, çünki o, Roterdam kilsəsinin zəng qülləsindən yıxılan bir adamı görmüĢdü. Əlillər evi 

qübbəsindən götürülən heykəllər müvəqqəti olaraq dal həyətə qoyulmuĢdu; bir qamen də 

gizlincə bu həyətə girib oradan bir az qurğuĢun ―çırpıĢdırdığı‖ üçün, bir baĢqası da bir dilicanın 

çevrildiyini gördüyü üçün hörmət qazanmıĢdı. Bir ayrısı da ona görə hörmət qazanmıĢdı ki, o az 

qala bir burjuanın gözünü çıxaran əsgəri ―manĢırlamıĢdı‖. 

Bax, buna görə də bir Paris qameninin söylədiyi bu sözlər anlaĢılmıĢ olur: ―Ġlahi! Gör mən nə 

bədbəxtəm! Heç belə bir Ģey olar: hələ mən ömrümdə bircə dəfə də adamın altıncı mərtəbədən 

yıxıldığını görməmiĢəm!‖ (həm də bu qamen ―mən‖ sözünü min, ―mərtəbə‖ sözünü mərtəbə 

Ģəklində tələffüz etmiĢdi). Qamenin həyatına bələd olmayan adamlar bu dərin mənalı sözə 

gülürlər. 

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bir kəndli aĢağıda söylənilən bu sözləri heç də pis deməmiĢdir: 

―Mənə bax, atam, sənin arvadın xəstələnmiĢ və xəstəlikdən ölmüĢdür, bəs niyə sən həkim 

çağırmamısan?‖ O da belə cavab vermiĢdir: ―Ġltifat buyurun, cənab, biz kasıb adamlarıq, biz öz 

gücümüzlə ölürük‖. Bu sözdə bütün kəndli ətaləti ifadə olunduğu halda, Paris civarında yaĢayan 

bir uĢağın da azad fikirli olması və anarxizmi aĢağıdakı bu sözlərlə ifadə olunmuĢdur: ölümə 

məhkum edilən və edam yerinə aparılan bir cani arabada keĢiĢin öyüd-nəsihətini dinləyirmiĢ; 

qamen bunu görüb nifrətlə deyir: ―Bir bax, o, keĢiĢlə danıĢır! Gör nə qorxaqdır!‖ 

Qamenin dini məsələlərdə göstərdiyi cəsarət ona hörmət qazandırır. Azadfikirli olmaq çox 

mühümdür. 

Edam yerində olmaq onun borcudur. Qamenlər gilyotinə baxırlar, gülə-gülə bir-birinə söz atırlar, 

gilyotinə cürbəcür, həm də məzəli ad verirlər: ―Əlvida, sup‖, ―Deyingən qarı‖, ―Mavi (səmavi) 

anacıq‖, ―Son loğma‖ və sairə, və sairə. Onlar bir Ģeyi gözdən qaçırmamaq üçün divarların 

üstünə çıxırlar, eyvanlara qalxırlar, ağaclara dırmaĢırlar, barmaqlıqlardan sallanırlar, bacalardan 

yapıĢıb baxırlar. Qamen həm fitri taxtapuĢdüzəldən, həm də fitri dənizçidir. Onun nə 

taxtapuĢdan, nə də dor ağacından qorxusu var. Heç bir Ģənlik onun üçün Qrö meydanındakı 

edamlara tay ola bilməz. Sanson və abbat Montes onun üçün, doğrudan da, ən məĢhur 

adamlardır. Qamenlər ölümə məhkum edilən bir adama ürək vermək üçün onu hay-küylə 

qarĢılayırlar. Bəzən onunla fəxr edirlər. Lasner qamen olanda və Dotenin mərdcəsinə öldüyünü 

görəndə, öz taleyini qabaqcadan hiss edirmiĢ kimi, bu sözləri söyləmiĢdi: ―Mənim ona paxıllığım 

tutur!‖  

Qamenlərdən heç biri Volterin adını eĢitməmiĢdi, amma Papavuanı çox gözəl tanıyırdılar. Bu 

qəhrəmanlar yığını içində ―siyasətçilərlə‖ qatillər arasında fərq qoymurlar. Son dəqiqədə kimin 

nə simada olması haqqında söylənilən rəvayətlər eyni dərəcədə mühafizə edilir. Məlumdur ki, 

edam vaxtı Toleronun baĢında ocaqçı Ģapkası, Avrilin baĢında xəz furajka, Luvelin baĢında girdə 

Ģlyapa varmıĢ, dazbaĢlı qoca Delaport baĢıaçıq imiĢ, Kasten çox qəĢəngmiĢ, üzü də qırmızı imiĢ, 

Boriesin qısa, balaca, romantik saqqalı varmıĢ, Jan Marten aĢırmasını açmamıĢ, ana-oğul Lekufe 

bir-birilə deyiĢirmiĢlər. Qamenlərdən biri çığıraraq onlara deyibmiĢ: ―Səbətinizdəkini 

bölüĢdürdüyünüz bəsdir!‖ Bir baĢqası Debakeranın necə aparıldığını görmək istəyirmiĢ, lakin 

boyu balaca olduğundan izdiham içində heç bir Ģey görmürmüĢ, buna görə də, sahil küçəsindəki 

fənər dirəyini gözaltı eləyib, ora dırmaĢmağa baĢlayır. Qarovulda duran jandarma onu görüb, 

qaĢqabağını tökür. Qamen ondan xahiĢ edir: ―Cənab jandarma, icazə verin bura dırmaĢım!‖ 

---

Sonra da hökumət xidmətçisinə ürək-dirək vermək üçün əlavə edir: ―Yıxılmaram‖. Jandarma da 

ona belə cavab verir: ―Yıxılarsan, ya yıxılmazsan – mənə nə?!‖ 

Qamenlər bədbəxt hadisələrə çox böyük əhəmiyyət verirlər. Məsələn, ən böyük hörmət o 

qamenə edilir ki, o, təsadüfən bir yerini ―lap sümüyə kimi‖ kəsmiĢ olsun. 

Qamenlərin arasında yumruğun da hörməti az deyil. Qamenin ən xoĢladığı söz budur: ―Mən 

yaman güclüyəm. Bir bax!‖ Solaxaylıq  yamanca qibtə edilən xüsusiyyət, gözlərini çəpləĢdirmək 

çox qiymətli bir keyfiyyət hesab olunur. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Bu fəsildə son kralın nəzakətli bir zarafatından bəhs olunur. 

 

Yay girəndə qamen qurbağaya çevrilir. AxĢamlar o, hava qaralandan sonra bütün abır-həya 

qanunlarını, polis qaydalarını pozaraq, kömür barjından, ya paltaryuyulan saldan özünü 

Austerlits, ya Ġen körpüsü qarĢısında baĢıaĢağı Senaya atır. Lakin polis iĢçiləri də yatmır; buna 

görə də çimmək üçün özünü çaya atan qamen çox pis vəziyyətə düĢür, bu, qamenlər arasında 

qardaĢlıq xəbərdarlığının meydana gəlməsinə səbəb oldu. 1830-cu ilə yaxın bir vaxtda Ģanlı bir 

ad çıxaran bu xəbərdarlıq – qamendən qamenə verilən strateji bir xəbərdarlıqdı. Bu xəbərdarlıq, 

Homerin qitələri kimi, həm də Elevzin Ģənlikləri melopei kimi, az baĢadüĢülən vurğularla təyin 

edilir, bunda antik dövrün ―Evoe!‖si səslənir. Qamenlərin bir-birinə etdiyi xəbərdarlıq bu idi: 

―Hey, tüti, he-ey, yatma, fironlar yaxındadır, tərpən, Ģələ-küləni yığıĢdır, cəld ol, özünü çirkab 

kanallarına ver!‖ 

Bu mığmığalar arasında hərdən (onlar özlərinə ―mığmığa‖ deyirlər) oxuyan, yazan da olur, lakin 

Ģəkil çəkməyi, pis də olsa, bacarırlar. Onlar əsrarəngiz yollarla bir-birini öyrədərək istedad sahibi 

olurlar; belələri cəmiyyət üçün faydalı ola bilər. Qamen 1815-ci ilə kimi hindtoyuğunu 

yamsılayır, onun kimi ―qur-qur‖ edirdi. 1830-cu ildən 1848-ci ilə kimi bütün divarlarda armud 

Ģəkli çəkirdi. Bir gün Lui-Filipp axĢamçağı piyada saraya qayıdırmıĢ; yay imiĢ, görür ki, balaca 

bir uĢaq pəncəsi üstə qalxaraq, tər tökə-tökə, Nelidə barmaqlıq dirəklərinin birinə kömürlə böyük 

bir armud Ģəkli çəkmək istəyir. Kral Lui-Filipp IV Henrixdən irsən keçən və ona xas olan bir 

mehribanlıqla uĢağa kömək edərək özü armud Ģəkli çəkir, sonra da ona bir luidor pul verərək 

deyir: ―Burada da armud Ģəkli var‖.  

Qamenlər səs-küyü xoĢlayırlar, qalmaqal olanda sevinirlər. Onların ―keĢiĢdən‖ zəhləsi gedir. Bir 

gün görürlər ki, bu haramzadələrdən biri ―Universitet‖ küçəsində 69 nömrəli evin darvazasına 

burun Ģəkli çəkir. Yol ilə gedənlərdən biri deyir: ―Sən niyə belə Ģey eləyirsən?‖ UĢaq da ona belə 

cavab verir: ―Burada keĢiĢ yaĢayır‖. Bu evdə, doğrudan da, papa nümayəndəsi yaĢayırmıĢ. 

Qamendə Volter ruhu nə qədər qüvvətli olsa da, o, fürsət düĢəndə, kilsə xorunda iĢtirak 

etməkdən boyun qaçırmır: bu zaman o öz vəzifəsini vicdanla yerinə yetirir. Ġki Ģey var ki, qamen 

çox istəyir bunu etsin, ancaq edə bilmir, bu ona Tantal əzabı verir. Bunlardan biri hökuməti 

yıxmaqdır, ikincisi də öz Ģalvarını yamanmağa verməkdir. 

Qamen Parisin bütün polisləri lap yaxĢı tanıyır, onlardan hansına rast gəlsə, adını lap düzgün 

deyir. Kim olduqlarını bir-bir sadalaya bilir. Qamen bütün polislərin xasiyyətini öyrənir, hər 

polis nəfəri haqqında onun müəyyən fikri var. Qamen polis nəfərinin qəlbini canlı kitab kimi 

oxuyur və o saat sizə məlumat verir: ―Bax, bu, böhtançıdır; bu, acıqlıdır; bu, adamdöyəndir, bu – 

lap gülməlidir (bütün bu böhtançı, acıqlı, adamdöyən, gülməli sözlərinin onun dilində baĢqa bir 

mənası var), bax, bu özünü elə göstərir ki, guya, yeni körpünün sahibidir, camaatı sürahinin o 

biri tərəfində, karnizdə gəzməyə qoymur, bax, bunun da çox pis xasiyyəti var; adamların 

qulağını dartır‖ və sairə və sairə. 

 

 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

---

Qalliyanın qədim ruhu. 

 

Bazar oğlu Poklenin bu uĢaqla nəsə bir qohumluğu vardı; BomarĢenin də elə. Qamenlik – qall 

xarakterinin müxtəlif Ģəkillərindən biridir. Bu, ağıla qarıĢaraq, bəzən ona tündlük verir – alkoqol 

Ģəraba tündlük verən kimi – bəzən də ona nöqsan gətirir. Fərz edilsə ki, Homer boĢboğazlıq edir, 

onda Volter haqqında belə demək olar: ―O, qamenlik edir‖. Kamill Demulen Paris civarında 

yaĢayan bir adamdı. BaĢ verən möcüzələrə qarĢı çox nəzakətsizlik göstərən ġampione Paris 

küçəsində böyümüĢdü. O hələ uĢaqkən Sen-Jan-de-Bove və Sent-Etyen-dü-Mon kilsələrinin 

kandarını ―sulayırmıĢ‖. O, müqəddəs Cenevye rakasına kobudcasına ―toxunmağı‖ adət etdiyi 

halda, heç düĢünmədən müqəddəs Yanuarın camına komanda vermiĢdi. 

Paris qameni, eyni zamanda, həm adama hörmət edər, həm adamı ələ salar, həm də həyasızdır. 

Onun diĢləri pisdir, çünki yeməyi yaxĢı deyil, mədəsi də yaxĢı iĢləmir; amma gözləri çox 

yaxĢıdır, çünki o, ağıllıdır. Lap Ġohovanın yanında o heç çəkinmədən bir ayağı üstə atıla-atıla 

cənnət pilləkəni ilə yuxarı da qalxar. Qamen bıçaq boksunun ustasıdır. Onun inkiĢaf yolları 

məlum deyil. Budur, o, belini əyərək qanovda oynayır, lakin birdən belini düzəldərək, üsyanda 

iĢtirak edir. Top atəĢi onun cəsarətini qıra bilmir: bir anda bu, dəcəl bir qəhrəman olur. Balaca bir 

fivalı kimi o, baĢı üstündə aslan dərisini silkələyir. Təbilçi Bara Paris qameni idi. Müqəddəs 

kitabda təsvir edilən at ―Qu-qu‖, - deyə səslənən kimi, o da ―Ġrəli!‖ - deyə çağırır və bir anda bu 

balaca uĢaq böyüyərək, bir azman olur. 

Qamen ancaq qəbahətlər övladı deyil, o həm də yüksək ideallar övladıdır. Molyer ilə Bara 

arasındakı məsafəni ölçün. 

Sözümüzü xülasə edək: qamen əylənən bir məxluqdur, çünki bədbəxtdir. 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Ecce Paris, esse homo1. 

 

Sözümüzü bir də xülasə edək: vaxtıyla Roma graeculus2-u nə idisə, indi də Paris qameni odur. 

Qamen – alnında köhnə dünyanın qırıĢları olan uĢaq – xalqdır. 

Qamen – millətin zinəti, eyni zamanda, xəstəliyidir. Bu xəstəliyi müalicə etmək lazımdır. Nə ilə? 

Oxumaqla. 

Oxumaq milləti sağlamlaĢdırır. 

Oxumaq milləti maarifləndirir. 

Ġctimai əlaqələr sahəsində bütün nəcibliyin yeganə mənbəyi elmdir, ədəbiyyatdır, incəsənətdir, 

təhsildir. Ġnsanları tərbiyə edin, tərbiyə edin! Ġnsanlara bilik iĢığı verin ki, onlar sizi isidə bilsin! 

Gec-tez böyük bir məsələ – ümumtəhsil məsələsi – inkaredilməz bir həqiqət kimi özünə haqq 

qazanacaq, onda hökumət baĢında duran adamlar fransız tərəqqipərvər fikrinin təzyiqi altında iki 

Ģeydən birini seçməyə məcbur olacaqdır: kimə əsaslanmaq lazımdır - Parisin həqiqi oğlunamı, ya 

Parisin qameninəmi; maarif Ģüası ilə yandıran parlaq alovamı, ya nadanlıq qaranlığında titrəyən 

bataqlıq iĢığınamı? 

Qamen – Parisin, Paris – dünyanın mücəssəməsidir. 

Çünki Paris hər Ģeyi əhatə edir. Paris – bəĢəriyyətin beynidir. Bu qəribə Ģəhər keçib-getmiĢ və 

hal-hazırda davam edən bütün adətləri, xasiyyətləri kiçik bir Ģəkildə özündə əks etdirir. Parisə 

baxanda, elə bil ki, ümumbəĢər tarixinin iç üzünü, onun aralıqlarında isə göyü və ulduzları 

görürsən. Parisin öz kapitolisi var – bu, Ģəhər bələdiyyə idarəsidir; Parisin öz Parfenonu var – bu, 

Roterdam kilsəsidir; Parisin öz Aventin təpəsi var – bu, Sent-Antuan civarıdır; Parisin öz 

Azinarisi var – bu, onun Sorbonnasıdır; öz Panteonu var – burada da ona Panteon deyilir; öz 

müqəddəs yolu var – bu, Ġtaliyalılar bulvarıdır; öz Küləklər qülləsi var – bu, onun əfkar– 

ümumiyyəsidir; Paris də adamı Hemoniyadan aĢağı atmır – onu camaat qarĢısında ələ salır. 

Onun majo3-suna – lotu-bambılı, transteverlisinə – civar əhalisi, hamma4-sına qarmaqçı, 

ladzaronuna – cibgir, kokneyinə – ədabaz deyilir. Harada nə varsa – Parisdə də var. Dümarsenin 

balıqsatan alverçi qadını Evripidin göyərtisatan qadınına söz ata bilər; diskatan Veyan kəndirbaz 

---

Foriozonda canlanır; əsgər Ferapontiqon qrenader Vadsbongerlə qol-qola gəzə bilər; antikçi 

Damasip, yəqin ki, özünü Parisin köhnə Ģey satan alverçiləri ilə bir yerdə çox yaxĢı hiss edər; 

Sokrat, əlbəttə, Vensen qalasına, Didro isə Aqoro tərəfindən həbsxanaya salınardı; kirpi 

qızartmasını Kurtilus icad etmiĢdisə, yağda qızardılmıĢ rostfibi də Qrimo de la Renyer icad 

etmiĢdir; Ulduzlar tağının yuvarlaq günbəzində biz Plavtın yenidən əhya olunmuĢ trapesiyasını 

görürük; Apuleya rast gələn və Afina portikində qılınc udur; qardaĢoğlu Ramo ilə havayıyeyən 

Kurkulyon bir-birinin lap yaxĢı tayı olardı; d’Eqrfeyl Erqasili Kambaseres ilə tanıĢ etməyi 

yadından çıxartmazdı; Ģıq geyinən dörd romalını – Aleksimarxı, Fedromu, Diabolu və Arqirippi 

bizim dövrümüzdə poçt karetasında Kurtildən Labata qayıtdığın görmək olar; Avl Keli 

Konqrionun qarĢısında – ġarl Nodye PoliĢinelin qarĢısında dayanandan artıq dayanmamıĢdır; 

doğrudur, Martona rəhmsiz demək olmazdı, lakin Pardaliska da elə deyildi ki, ona yaxın durmaq 

mümkün olmasın; məzəli bir adam olan Pantolab indi də ingilis kafesində kefcil Nomentanı ələ 

salıb gülür; Kermohen Yelisey çölündə tenor oldu, kələkbaz Frazi isə, BobeĢ kimi geyinərək, 

onun qabağında gəzə-gəzə verilən pulu yığır; zəhlətökənin birisi sürtükünüzün düyməsindən 

yapıĢıb sizi Tüilridə dayandırır və iki min il sonra sizi Fesprionun sözlərini təkrar etməyə məcbur 

edir: ―Quis properantem me prehendit pallio‖1. Plavtın ―Epidik‖ komediyasından. Suren Ģərabı – 

saxtalaĢdırılmıĢ alban Ģərabıdır; Dezojyenin ağzınacan doldurulmuĢ qədəhi heç də Balatronun 

dolu camından geri qalmır; yağıĢlı gecələrdə Eskvilindən necə iĢıq gəlirdisə, Per-LaĢezdən də elə 

iĢıq gəlir, yoxsulun beĢ il müddətinə satın aldığı qəbir qulların kirayə etdiyi tabut qiymətindədir.  

Siz axtarın, görün elə bir Ģey tapa bilərsinizmi ki, Parisdə olmasın. Trofininin camında olan Ģey 

Mesmerin qabında tapılar; Erqrafil Kaliostroda əhya olunur; Brahman Vazafanta qraf Sen-

Jermendə təcəssüm edilir; Sen-Medar qəbiristanlığının möcüzləri  DəməĢqdəki Ümumiyyə 

məscidinin möcüzlərindən heç də geri qalmır. 

Parisin öz Ezopu var – bu, Mayedir, öz Kanidiyası var – bu, cavan qız Lenormandır. Vaxtı ilə 

Delfa kimi, Parisin də rahatlığını iĢıldayan ruhların zühuru pozur; Dodona sacayağını hərlədən 

kimi, o da masaları hərləməklə məĢğul olur. Roma kurtizan qadınını taxta çıxarırdı, o da qrizet 

qadınını taxta çıxarır; hər halda, əgər XV Lüdovik Klavdidən pis idisə, xanım Dübarri 

Messalinadan yaxĢıdır. Paris yunan fikir aydınlığını yəhudi ürəksınıqlığı, qaskon boĢboğazlığı ilə 

birləĢdirərək görünməmiĢ insan tipi yaradır, lakin belə insan əvvəllərdə olmuĢdur, bununla biz 

üz-üzə də gəlmiĢik. Paris Diogeni, Ġovu, Hoqqabazı bir-birinə qarıĢdırıb navala etməklə, kabusu 

―Konstitusionalist‖in köhnə nömrələri ilə bəzəməklə ġodruk Düklonu vücuda gətirir. 

Plutarx ―Zalım hökmdarı heç bir Ģey yumĢaltmaz‖ deyirdisə də, Sullanın və Donisianın vaxtında 

Roma dinc idi, narazılıq etmədən öz Ģərabına su qatırdı. Var Vibiskin doktrinör mədhiyyəsinə 

inanırlarsa, onda Tibr Leta rolunu oynayırdı; Var deyir: ―Ntra grasshos Tiberin habemus. Bubure 

Tiberim, id est seditionem oblivis‖. ―Paris hər gün milyon litr su içir, lakin bu ona yeri gələndə 

zəng vurub haray qaldırmağa mane olmur‖. 

Bununla belə, Paris yaxĢı oğlandır. O, Ģahanə bir əda ilə hər Ģeyi qəbul edir, sevgi məsələsində 

çox da tələbkar deyil; onun Venerası – Honttentot qızlarındandır; o gülmək xatirinə hər Ģeyi əfv 

etməyə hazırdır; cismani eybəcərlik onu Ģənləndirir, mənəvi eybəcərlik əyləndirir, qəbahət kefini 

açır; sən dələduz da olsan, məzəli oldunmu, bu, onun xoĢuna gəlir. Hətta həyasızlığın son pilləsi 

olan riyakarlıq da onu acıqlandırmır; o, çox oxumuĢdur, belə ki, dona Bizilio gələndə burnunu 

tutmaya bilər; Tartüfün duası onu Priapın ―hıçqırığı‖ Horatsini narahat edəndən daha artıq 

düĢündürmür. Kainatın sifətində olan xətlər Parisin alnında təkrar olunur.  

Əlbəttə, Mabil bağında verilən bal Yanikul təpəsində oynanılan polimniya rəqsləri deyil, lakin 

aradüzəldən qadın Stafila bakirə qız Planesiyanı güdən kimi, qalantereya malları satan xırdavatçı 

qadın da eynən bu cür orada yüngül əxlaqlı qadın güdür. Məlum Ģeydir ki, DöyüĢ qarovulxanası 

Kolizey deyil, lakin orada da, vaxtı ilə Sezarın qarĢısında olduğu kimi, vəhĢilik göstərirlər. 

Suriyada yeməkxanada iĢləyən xidmətçi qadınların Seqo xaladan daha qəĢəng olduğunu güman 

etmək lazımdır. Virgili həmiĢə Roma aĢxanalarına getdiyi kimi, Davil d’Anje, Balzak və ġarle 

Paris meyxanalarına gedərmiĢ. Paris Ģahanəlik edir. Parisdə dahilər iĢıq saçır, təlxəklər meydan 

sulayır. Parisdə Adonay guruldaya-guruldaya, ildırımlar saça-saça, on iki çarxlı arabasını sürətlə 

sürüb gedir; Silen də öz eĢĢəyinə minib Parisə gəlir. Silen dedikdə – Rampono nəzərdə tutulsun. 

---

Paris – kosmosun sinonimidir. Paris – Afinadır, Romadır, Sibarisdir, Qüdsdür, Pantendir. 

Mədəniyyətin, vəhĢiliyin bütün növləri burada qısaca təmsil edilmiĢdir. Parisin əlindən gilyotin 

alınsaydı, o bundan son dərəcə narazı qalardı. 

Qrev meydanı az miqdarda zərərli deyil. Belə əbədi bir bayram belə ədviyyat olmadan bayram 

ola bilərdimi? Bizim qanunlar çox aqilanə surətdə bunu nəzərə almıĢdı, qan da gilyotin 

bıçağından bu bitib-tükənməyən karnavalın üstünə damcı-damcı tökülür. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Ələ sala-sala hakimlik etmək. 

 

Parisin hüdudunu göstərmək olma, belə bir hüdud yoxdur. Bütün Ģəhərlərdən ancaq o, hökmündə 

olanları istehza edə-edə öz itaəti altında saxlaya bilmiĢdir. Ġskəndər həyəcanla demiĢdir: ―Ey 

afinalılar, xoĢunuza gələr!‖  

Paris yalnız qanun deyil, bundan da böyük Ģeylər yaradır. O, dəb yaradır; o, dəbdən da böyük 

Ģeylər yaradır; o, mühafizəkarlıq yaradır. Ağlına gəldimi, birdən axmaq olur: bəzən belə Ģeylər 

də edir; onda bütün dünya onunla bərabər axmaqlaĢır; sonra da yuxudan ayılır, gözlərini silə-silə 

bu sözləri deyir: ―Mən axmaq deyiləmmi?!‖ Qulaqbatırıcı bir səslə düz bəĢəriyyətin üzünə gülür. 

Belə bir qəribə Ģəhər olarmı? Burada ağlasığmayan bir Ģəkildə böyüklük təlxəkliklə, parodiya əsl 

əzəmətlə yola gedir, eyni ağız bir gün Sur-Ġsrafili, sabah uĢaq tütəyini çalır. Parisin Ģahanə Ģən 

xasiyyəti var. Onun əyləncələrində ildırımlar, dəcəlliklərində böyük qüdrət var. Burada bəzən 

üz-göz qırıĢdırma fırtına qoparır. Bu fırtınanın partlayıĢlarından, vuruĢmalarından qopan 

uğultular dünyaya yayılır. Onun Ģah əsərləri, əcaib Ģeyləri, dastanları, eyni zamanda, bütün 

hədyanları dünyanın malı olur. Onun gülüĢü, vulkan ağzından qopmuĢ kimi, yer üzünü bir lava 

tək bürüyür. Onun buffonadlarından qığılcımlar saçılır. O eyni dərəcədə həm öz hədyanlarını, 

həm də ideyalarını xalqlara qəbul etdirir. BəĢər mədəniyyətinin ən yüksək abidələri onun 

istehzalarına müticəsinə dözür, əylənməsi üçün öz əbədiliyini onun ixtiyarına verir. O 

həĢəmətlidir, onun misli-bərabəri görünməyən, dünyaya azadlıq gətirən 14 iyulu var; o bütün 

xalqları top-top oyunu zalında and içməyə çağırır; onun 4 avqust gecəsi vur-tut üç saat ərzində 

feodalizmin minillik hakimiyyətini yıxır. O, fitri sağlam düĢüncəni insan iradəsinin bir-birinə 

razılaĢdırılmıĢ hərəkətinə çevirə bilir. O,  bütün yüksək, əzəmətli Ģeylər Ģəklində meydana 

gəlməklə böyüyüb artır. Onun parıltısı VaĢinqtonun, KostyuĢkonun, Bolivarın, Botssarisin, 

Riyeqonun, Bemin, Maninin, Lopetsin, Con Braunun, Haribaldinin üzərinə düĢür. BəĢər ümidi 

harada parıldasa, o oradadır. O, 1779-cu ildə Bostondadır, 1860-cı ildə Leon adasındadır, 1848-

ci ildə PeĢtdədir, 1860-cı ildə Palermondadır. O, Xarpers-Ferridə, bərə üzərində toplaĢan 

amerikan abolisionistlərinin də, hava qaralanda Arçidə, dəniz qırağında, Hotsinin aĢxanası 

qabağında yığıĢan Ankana vətənpərvərlərinin də qulaqlarına amiranə bir səslə Azadlıq parolunu 

pıçıldayır.  

O, Kanarisi, Kviroqu, Pizakanı doğurur; yer üzərində olan bütün böyük iĢlər öz baĢlanğıcını 

ondan alır. Ondan ilham alan Bayron Missolonqda, Maze Barselonda ölür; Mirabonun ayağı 

altında o, xitabət kürsüsü, Robespyerin ayağı altında vulkan ağzıdır; onun kitabları, teatrları, 

incəsənəti, elmi, ədəbiyyatı, fəlsəfəsi dərs kitabı vəzifəsini yerinə yetirir. Bütün insanlar bu 

kitabları oxuyur, bu kitablardan öyrənir, onun hər an üçün Paskalı, Renyosu, Korneli, Dekartı, 

Jan-Jakı, Volteri, əsrlər üçün Molyeri var; o öz dilində bütün xalqları danıĢmağa məcbur edir, bu 

dil kəlam hökmünü alır; o, bütün beyinlərə tərəqqi ideyasını qoyur, onun mübarizədə yaratdığı 

azadlıq nəzəriyyələri nəsillər üçün sədaqətli bir silah kimi xidmət edir; 1789-cu ildən baĢlayaraq, 

onun mütəfəkkirlərinin, Ģairlərinin ruhu bütün xalqların bütün qəhrəmanlarının qəlbində yaĢayır. 

Lakin bu Ģeylər heç də ona sitallıq etməyə mane olmur, Paris adlanan bu nəhəng dahi, öz hikməti 

ilə dünyanın Ģəklini dəyiĢməklə bərabər, Bujinyonun burnunun Ģəklini kömürlə Tezey məbədi 

divarında çəkə bilir, ehramların da üstündə ―Kredevil oğrudur‖ sözünü yaza bilir. 

Paris həmiĢə diĢlərini ağardır: o ya nərildəyir, ya gülür. 

---

Bəli, Paris belədir. Onun taxtapuĢları üzərində görünən xəfif çən – dünyaya yayılan ideyalardır. 

Əgər bilmək istəsəniz, o, daĢ və palçıq yığınıdır, lakin, hər Ģeydən əvvəl, hər Ģeydən yüksək, 

ruhca zəngin olan bir varlıqdır. O nəinki böyükdür, onun ucu-bucağı yoxdur. SoruĢsanız ki, 

niyə? Ona görə ki, cəsarət edə bilir. 

Cəsarət etmək! Tərəqqi cəsarətlə əldə edilir! 

Bütün Ģanlı zəfərlər, az, ya çox dərəcədə igidliklə qazanılır. Ġnqilabın olması üçün Monteskönün 

onu qabaqcadan hiss etməsi, Didronun təbliğ etməsi, BomarĢenin elan etməsi, Kondorsenin 

hesaba alması, Aruenin hazırlaması, Russonun əvvəlcədən görməsi kifayət deyildi,  Dantonun 

cəsarət etməsi lazım idi. 

Cürətli olun! Bu çağırıĢ da ―fiat lux‖1 kimi bir Ģeydir. Ġrəli hərəkət etmək üçün bəĢəriyyətin 

qarĢısında həmiĢə zirvələr baĢında Ģanlı qəhrəmanlıq nümunələri olmalıdır. Qəhrəmanlıq tarixə 

parlaq iĢıqlar saçır, bu, insanların ən parlaq məĢəllərindən biridir. ġəfəq də sökəndə cəsarət etmiĢ 

olur. TəĢəbbüs etmək, israr etmək, tabe olmamaq, öz-özünə sadiq qalmaq, tale ilə tək-təkinə 

çarpıĢmaq, təhlükəni qorxmadan tərksilah etmək, ədalətsiz hakimiyyəti qamçılamaq, məst olmuĢ 

qalibiyyəti bədnam etmək, möhkəm durmaq, dönməmək – bax, insanlara lazım olan ibrət dərsi 

budur, budur onları ruhlandıran iĢıq! Prometey məĢəlindən Kambronun tənbəki çubuğuna yenə 

də həmin qorxunc ildırım Ģığıyır. 

 

 

ON ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Xalqın varlığında yaĢayan gələcək. 

 

O ki qaldı Parisin ―qara‖ camaatına,  onlar yaĢa da dolanda qamen olaraq qalır. UĢağın təsvirini 

vermək – Ģəhərin təsvirini vermək deməkdir; buna görə də biz bu qartalı öyrənmək üçün adi bir 

sərçədən istifadə etdik. 

Paris camaatı haqqında ən yaxĢı təsəvvürü  Paris civarında əldə etmək olar, biz bunun üstündə 

israr edirik: onun ən xalis cinsi, əsl siması buradadır; bütün bu ―qara‖ camaat burada çalıĢır, 

burada əziyyət çəkir; əziyyətdə, zəhmətdə isə insanın həqiqi iki siması yaranır. Burada, heç kəsin 

tanımadığı hədsiz-hesabsız insan yığını içərisində, ġərab limanında iĢləyən hamballardan tutmuĢ, 

Monfokol zibilxanası dələduzlarına qədər, cürbəcür ən qəribə tiplər  qaynaĢır. Tsetseron buna – 

―Fex urbis‖2 deyir; Berk nifrətlə  ―mob‖3 sözünü əlavə edir; ―tör-töküntülər yığını‖, ―kütlə‖, 

―cahil‖ sözü ürək ağrısı duymadan, çox asanlıqla söylənilən sözlərdir. Qoy belə olsun! Bunu 

deməkdən nə çıxar? Nə olsun ki, onlar ayaqyalın gəzir? Onlar savadsızdır, nə olar? Yoxsa elə 

buna görə siz onları baĢlı-baĢına buraxırsınız? Onların bədbəxtliyini lənətə çevirirsiniz? Yoxsa 

maarif gərək xalq kütlələri içərisinə nüfuz etməsin? Biz yenə də maarifə ünvanlanan dəvətimizi 

təkrar edirik. Biz yenə də yorulmadan deyirik: ―Maarif! Maarif!‖ Kim bilir, bəlkə də, bu qaranlıq 

dağılıb gedəcək. Məgər inqilablar dəyiĢiklik gətirmirmi? Siz, ey filosoflar, məni dinləyin: 

oxudun, öyrədin, izah edin, maarifləndirin, fikrinizi açıq deyin, ucadan danıĢın, Ģən bir ruhla gün 

iĢığında açıq hərəkət edən meydanlarla qardaĢ olun, gözəl xəbərlər söyləyin, əlifba kitabını 

səxavətlə bağıĢlayın, insan hüququnu elan edin, ―Marselyoz‖ oxuyun, xalqda ehtiras oyadın, 

palıd ağaclarından yaĢıl budaqlar qoparın. Ġdeyaları qasırğaya çevirin. Kütləni yüksəltmək olar. 

Biz ki bəzən insan fikrinin, insan hissinin guruldayaraq, dalğalanaraq, hayqıraraq əmələ gətirdiyi 

sarsılmaz tufanlardan istifadə edə bilərik. Bu yalın ayaqları, bu çılpaq qolları, bu cındır paltarı, 

bu nadanlığı, həqarəti, bu cahilliyi böyük ideyaların fəthinə yönəltmək olar. Xalqa dərindən 

baxın, onda siz həqiqəti görərsiniz. Ayağınızın altındakı çirkli qumu dəmirçi ocağına atın, qoyun 

bu qum ərisin, qaynasın, onda o, gözəl kristala çevrilər. Qaliley və Nyuton bu kristal vasitəsilə 

ulduzları kəĢf edərdi. 

 

 

ON ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Balaca QavroĢ. 

 

---

Bu romanın ikinci hissəsində nəql edilən hadisədən təxminən səkkiz-doqquz il sonra Tampl 

bulvarında və ġato-d’O yaxınlığında, on bir-on iki yaĢlı bir uĢağa tez-tez rast gəlmək olardı. Bu 

uĢaq bizim yuxarıda təsvir etdiyimiz qamenə oxĢaya bilərdi, ancaq bunun qəlbi boĢ və tutqundu; 

əslinə qalanda, onun yaĢında olan uĢaqlar kimi, o da gülmək istərdi. Bu uĢağın ayağında kiĢi 

Ģalvarı vardı, ancaq bu Ģalvar atasının Ģalvarı deyildi; əynində arvad koftası vardı, ancaq bu 

anasının koftası deyildi. Özgə adamlar bu cır-cındırı ona yazıqları gəldikləri üçün vermiĢdilər. 

Amma onun atası da vardı, anası da. Atası onu tanımaq istəmirdi, anası da sevmirdi. O, ata-anası 

ola-ola yetim qalan uĢaqlardandı; belə uĢaqlara adamın, xüsusilə, yazığı gəlir. 

Bu uĢaq özünü hər yerdən artıq küçədə yaxĢı hiss edirdi. DaĢ küçələr onun üçün anasının qəlbi 

qədər sərt deyildi. 

Ata-anası onu təpiklə həyata atmıĢdı. 

O da bir söz demədən razı olmuĢdu. 

Bu, hay-küyçü, diribaĢ, zirək, qızğın bir uĢaqdı; onun solğun üzündə canlı, lakin xəstə bir ifadə 

vardı; o, Ģəhərdə veyillənirdi, nəğmə oxuyurdu, aĢıq-aĢıq oynayırdı, qanovlarda eĢələnirdi, Ģey 

oğurlayırdı, lakin oğurluğu gülə-gülə, piĢik kimi, sərçə kimi edirdi. Ona dəcəl deyəndə gülürdü, 

sərsəri deyəndə inciyirdi. Onun nə sığınacaq yeri, nə yeməyi, nə isti bir bucağı, nə də sevdiyi 

adam vardı, bununla belə, onun kefi kökdü, çünki sərbəstdi. 

Bu zavallı uĢaqlar böyüyəndə, dəyirman daĢı altına düĢən kimi, mütləq ictimai qayda-qanunun 

təzyiqi altına düĢürlər və orada əzilirlər. Amma nə qədər ki uĢaqdırlar, balacadırlar – bundan 

canlarını qurtarırlar. Onlar hər der-deĢikdə gizlənə bilirlər. 

Lakin bu uĢaq küçəyə atılsa da, iki-üç aydan bir öz-özünə deyirdi: ―Gedim bir anamı görüm!‖ O, 

bulvarı tərk edər, sirkin, Sen-Marten darvazasının yanından ötər, sahil küçəsinə enər, 

körpülərdən keçər, özünü Ģəhər civarına yetirər, Salpetriyer xəstəxanasının qabağından gedər, 

düz oxuculara tanıĢ olan 50-52 nömrəli evə, Qorbonun daxmasına gələrdi. 

Bu 50-52 nömrəli daxma həmiĢə boĢ olardı, həmiĢə də üstünə bir parça kağız vurulardı, kağızda 

da yazılardı: ―Otaqlar kirayə verilir‖. Ġndi orada bir neçə adam yaĢayırdı, bu, çox az təsadüf 

olunan hallardandı. Bu adamların bir-birilə heç bir əlaqəsi yox idi; Parisdə belədir. Bu adamlar 

yoxsul sinfindəndir; onlar sıxıntı içərisində güzəran keçirən xırda burjualıqdan get-gedə 

yoxsullaĢır, cəmiyyətin ən aĢağı dərəcəsinə çatırlar, nəhayət, gəlib nəcisatan və cır-cındır yığan 

olurlar. Bunların da yanına ancaq maddi mədəniyyətin tör-töküntüləri axıb gəlir. 

Jan Valjan zamanındakı ―əsas kirayəniĢin qadın‖ ölüb getmiĢdi, onun yerini eynən o cür qadın 

tutmuĢdu. Filosoflardan biri, ancaq hansının olduğu yadımda deyil, demiĢdir: ―Qarılar heç vaxt 

azlıq eləmir‖. 

Bu təzə qarının adı Bürqon xala idi; onun həyatında heç bir mühüm Ģey olmamıĢdı, yalnız üç 

tutuquĢu sülaləsi bir-birinin ardınca onun qəlbində hökmranlıq etmiĢdi. 

Daxmadakı kirayəniĢinlər içərisində ən ağır vəziyyətdə bir ailə yaĢayırdı: bu ailə ata ilə anadan, 

iki yetiĢmiĢ qızdan ibarət idi. Onlar ümumi daxmada, bizim əvvəllər təsvir etdiyimiz üç 

çardaqdan birində yaĢayırdı. 

Bu ailə, ilk baxıĢda, ayrı bir cəhətlə deyil, ancaq son dərəcə yoxsul olmaları ilə fərqlənirdi. 

Ailənin baĢçısı otağı kirayə edərkən özünü Jondret adlandırmıĢdı. Jondret burada məskən 

salandan bir qədər sonra həmin arvadı çağırıb dedi: ―Ana, əgər təsadüfən burada italiyalı, ya 

bəlkə də, ispaniyalı yaĢadığını soruĢsalar, onda bilin ki, bu, mənəm‖. Bu arvad da, ondan əvvəlki 

arvad kimi, həm dalandar vəzifəsini görür, həm də pilləkəni süpürürdü; Jondretin bura gəlməsi, 

―əsas kirayəniĢin qadın‖ın yaddan çıxmayan bir ifadəsinə görə, ―heç bir Ģeyin gəlməsi‖ni 

xatırladırdı. 

Bu ailə – həmin cındır paltarlı Ģən uĢağın ailəsi idi. O bura gəlirdi; o burada yoxsulluq və qəm-

qüssədən baĢqa ayrı bir Ģey görmürdü; heç kəs onu gülər üzlə qarĢılamırdı, bu daha kədərli idi; 

burada o ancaq soyuq ocağa, soyuq ürəklərə rast gəlirdi. Ġçəri girəndə ondan soruĢurdular: 

―Haradan gəlirsən?‖ O, belə cavab verirdi: ―Küçədən‖. Gedəndə soruĢurdular: ―Hara gedirsən?‖ 

O, belə cavab verirdi: ―Küçəyə‖. Anası onu danlayaraq deyirdi: ―Sən niyə bura gəlirsən?‖ 

---

NəvaziĢdən məhrum olan bu uĢaq – zirzəmidə bitən xırdaca, solğun bir ota bənzəyirdi. Bundan 

o, əziyyət çəkmirdi, heç kəsi də buna görə təqsirləndirmirdi. Ata-ana necə olmalıdır – o bunu heç 

lazımınca bilmirdi. 

Lakin anası onun bacılarını sevirdi. 

Bir Ģey bizim yadımızdan çıxmıĢdır: Tampl bulvarında bu uĢağa ―kiçik QavroĢ‖ deyirdilər. Ona 

niyə ―QavroĢ‖ deyirdilər? Onun atasına niyə ―Jondret‖ deyirdilərsə, yəqin, elə buna görə də ona 

―QavroĢ‖ deyirdilər. 

Atalıq və övladlıq əlaqələrini instinktiv surətdə qırmağa meyil etmək, görünür, bəzi yoxsul 

ailələrə xas olan bir Ģeydir. 

Qorbonun daxmasında, Jondretlərin yaĢadığı otaq koridorun lap sonunda idi. Bunun yanındakı 

kiçik otağı ―cənab Marius‖ deyilən kasıb bir adam tutmuĢdu. 

Ġndi bu cənab Mariusun kim olduğundan bəhs edək. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Doxsan yaĢ və otuz iki diĢ. 

 

Çox-çox bundan əvvəl BuĢera, Normandiya və Sentonj küçələrində yaĢayan adamlar içərisində 

indi də cənab Jilnorman adlı bir qocanı xatırlayan, onu hörmətlə yad edən Ģəxslər vardır. Cənab 

Jilnorman elə onda da - o adamlar hələ cavan ikən - qoca idi. KeçmiĢ deyilən dumanlı kölgələr 

aləmini malxulya içində müĢahidəyə dalanlar üçün bu surət Tamplın yanında olan küçələrin 

dolanbaclarından hələ də tamamilə itib getməmiĢdir; hal-hazırda Tivolinin yeni məhləsinin 

küçələrinə bütün Avropa paytaxt Ģəhərlərinin adı verildiyi kimi, XIV Lüdovikin vaxtında da 

Tamplın qonĢuluğunda olan küçələrə Fransa əyalətlərinin adı verilmiĢdir. Bu isə irəliyə doğru 

hərəkət edildiyini göstərən tərəqqipərvər hadisə idi. 

Cənab Jilnorman 1831-ci ildə hələ tamamilə gümrah bir adamdı; o, ancaq çox yaĢadığı üçün 

baĢqaları arasında maraq oyadan Ģəxslərdəndi; əgər bu Ģəxslər vaxtı ilə ümumi kütlədən heç 

fərqlənmirdisə, indi qeyri-adi görünürdülər, çünki heç kəsə oxĢamırdılar. Bu, çox qəribə bir 

qoca, tam mənası ilə baĢqa bir dövrün adamı idi, təpədən dırnağa kimi XVIII əsrin bir az lovğa, 

əsl burjuası idi; markizlər öz titulları ilə fəxr etdikləri kimi, o da qədim və hörmətli burjua adı ilə 

fəxr edirdi. Onun yaĢı doxsanı ötmüĢdü, amma özünü Ģax tuturdu, bərkdən danıĢır, yaxĢı görür, 

doyunca yemək-içməyi xoĢlardı, yuxuda pəhləvan kimi xoruldayırdı, otuz iki diĢinin otuz ikisi 

də dururdu. Amma bir Ģey oxuyanda gözlük taxırdı. AĢiqməcazdı, hər yetəni sevərdi; ancaq ki on 

ildən çoxdu, deyirdi, arvadlara qətiyyən yaxın durmuram. Sözündən belə çıxırdı ki, o daha 

arvadların xoĢuna gələ bilməz. Ancaq bu sözdən sonra həmiĢə ―Ona görə ki, çox qocayam‖ 

sözünü deyil, ―Ona görə ki, çox kasıbam‖ sözünü əlavə edirdi. Deyirdi ―sınıq çıxmayaydım... 

onda görərdiniz nələr edirdim!..‖ Onun, doğrudan da, ildə on beĢ min livrdən artıq gəliri 

olmurdu. O bir Ģeyin arzusunda idi: miras sahibi olsun, yüz min frank gəliri olsun, məĢuqə 

saxlasın. Bundan aydın görünür ki, onu heç də Volter kimi bütün ömrü boyu ölən, əldən düĢmüĢ 

səksən yaĢlı qocalardan hesab etmək olmaz. Onun çox yaĢaması sınıq qabın çox qalması kimi 

deyildi. Bu gümrah qoca çox sağlam idi. O, dərin adam deyildi, tez özündən çıxırdı; yaman da 

acıqlı idi. BoĢ bir Ģeyin üstündə tufan qoparırdı, çox vaxt da tamamilə haqsız olurdu. Ona söz 

qaytaran olsaydı, əlağacını iĢə salır, adama ―böyük dövrdə‖kindən daha sərt divan tuturdu. Onun 

əllidən çox yaĢı olan, ərə getməmiĢ bir qızı vardı; acığı tutanda bu qızı bərk yumruqlardı və çox 

istərdi ki, onu lap qamçılasın. Ona elə gəlirdi ki, qızın indi də səkkiz yaĢı var. O öz 

xidmətçilərini ―ay haramzadələr!‖ deyə-deyə möhkəmcə Ģillələyirdi. Onun ən çox xoĢladığı 

söyüĢlərdən biri də ―Ay giclər, gicbəsərlər!‖ idi. Eyni zamanda, onda çox az təsadüf edilən bir 

xasiyyət vardı: o, tamamilə özünü ələ ala bilirdi. Gic bir dəllək vardı, o hər gün gedib ona üzünü 

qırxdırardı; bu dəlləyin ondan zəhləsi gedirdi: öz qəĢəng, iĢvəli arvadını ona qısqanırdı. Cənab 

Jilnorman dünyada olan hər Ģey haqqında mühakimə yürütmək bacarığını çox yüksək tutur, arif 

---

olması ilə lovğalanırdı. Onun tizfəhmliyindən biri budur: ―Mənmi baĢa düĢmürəm? Bir birə məni 

diĢlədimi, o saat bilirəm o hansı arvaddan üstümə sıçramıĢdır‖. Onun danıĢığı həmiĢə ―həssas 

adam‖, ―təbiət‖ sözlərilə dolu olurdu; ―təbiət‖ sözünü bizim indi bildiyimiz kimi geniĢ mənada 

iĢlətmirdi; bu sözü özü baĢa düĢdüyü Ģəkildə iĢlətməyi, buxarının qabağında öz zarafatlarına 

əlavə etməyi xoĢlayırdı. O, belə deyirdi: ―Təbiət bütün mədəni ölkələrə hər Ģeydən bir az vermək 

istəyir, onlardan heç bir Ģeyi, hətta vəhĢiliyin əyləncəli nümunələrini belə, əsirgəmir. Asiyada və 

Afrikada olan bütün Ģeylər, kiçik həcmdə Avropada vardır. PiĢik ev pələngidir, kərtənkələ cib 

timsahıdır. Opera rəqqasələri də adamyeyən vəhĢilərdir, ancaq rəngləri çəhrayıdır. Onlar adamı 

birdən yemirlər, yavaĢ-yavaĢ gəmirirlər. Lakin elə də olur ki – ah, sehrbazlar! – adamı birdən 

isitrdiyyə çevirib diri-diri udurlar. Karaiblayın yediyindən ancaq sümük, onların yediyindən 

ancaq qırıntı qalır. Bizim xasiyyətimiz belədir. Biz xörəyi bir anda ötürmürük, ləzzətlə yeyirik. 

Biz əlimizə keçən Ģikarı bir zərbə ilə öldürmürük, onu yavaĢ-yavaĢ parçalayırıq. 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Ev yiyəsinə oxĢar. 

 

Cənab Jilnorman Ehtiraslar küçəsində, Mare məhəlləsində,  

6 nömrəli evdə yaĢayırdı.  

Ev onun özününkü idi. Bu ev çoxdan sökülmüĢ, onun yerində baĢqa bir ev tikilmiĢdir. Paris 

küçələrinin ev nömrəsi həmiĢə dəyiĢdiyi üçün, indi, yəqin, bu evin də nömrəsi dəyiĢmiĢdir. 

Cənab Jilnorman ikinci mərtəbədə, həm küçəyə, həm də bağa baxan geniĢ, qədim bir mənzildə 

yaĢayırdı; onun mənzilinə, lap tavana qədər, iri xalılar vurulmuĢdu; xalılar Qobelen və Boves 

manufaktur mallarından idi, üstündə də çoban həyatını təsvir edən Ģəkillər vardı; plafon və panno 

süjetləri kiçik həcmdə kresloların üzündə təkrar olunurdu. Çarpayıların qabağında koromandel 

laklı, doqquz bükümlü böyük Ģirmalar vardı. Uzun və qəĢəng pərdələr geniĢ və əzəmətli 

qırçınlarla pəncərələrdən sallanırdı. Pəncərələrin qabağında olan bağa ĢüĢələnmiĢ tin qapıdan, on 

iki-on beĢ pilləli pilləkənlə enmək olurdu; qoca Jilnorman bu pilləkənlə çox cəld çıxıb-düĢürdü. 

Yataq otağı yanındakı kitabxanadan baĢqa onun fəxr etdiyi çox gözəl bir buduarı da vardı: bu 

gözəl otağa herald zanbaqları və cürbəcür gül-çiçək Ģəkilləri olan əla hasar Ģpalerlər vurulmuĢdu. 

Bu Ģpalerləri XIV Lüdovikin dövründə, cənab de Vivonun sərəncamı ilə kürək cəzasına məhkum 

edilən dustaqlar hazırlamıĢdı; cənab de Vivon bunları öz məĢuqələri üçün düzəltdirmiĢdi. Bu 

Ģpalerlər cənab Jilnormana atasının xalasından miras qalmıĢdı.  

O, yüz il yaĢamıĢ dəlisov bir qarı imiĢ.  

Cənab Jilnorman iki dəfə evlənmiĢdi. O öz ədaları ilə qismən saray adamını, qismən də 

məhkəmə iĢçisini xatırladırdı: əslində, o heç saray adamı olmamıĢdı, amma məhkəmə iĢçisi ola 

bilərdi. Kefi gələndə mehriban və gülĢad olurdu. Elə kiĢilər var ki, arvadları onları həmiĢə 

aldadır, məĢuqələri aldatmır, çünki onlar çox pis ər, amma çox mehriban oynaĢ olurlar – cənab 

Jilnorman da gəncliyində belə kiĢilərdəndi.  

Onun rəssamlıq sənətindən baĢı çıxırdı. Yataq otağında Ġordansın fırçasından çıxan naməlum bir 

Ģəxsin çox gözəl Ģəkli asılmıĢdı; bu Ģəkil geniĢ bir üslubla, sanki, etinasızca çəkilmiĢdi, əslində, 

ən xırdaca təfərrüatına qədər iĢlənmiĢdi. Jilnormanın kostyumu nə XV Lüdovik, nə də XVI 

Lüdovik dövrünün kostyumu idi; o, Direktoriyanın Ģıq geyinən adamları kimi geyinirdi: o vaxta 

qədər özünü cavan hesab edir, dəbdən çıxmırdı. O, zərif mahuddan tikilmiĢ enli yaxalı, sivri, 

uzun ətəkli, iri, polad düyməli frak, qısa Ģalvar, toqqalı çəkmə geyirdi. Əllərini həmiĢə jiletinin 

cibinə qoyar, özü də böyük-böyük deyərdi: ―Fransa inqilabı ən alçaq və avara adamların iĢidir‖. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Ağıl dəryası. 

 

Cənab Jilnormanın on altı yaĢı olanda Volter tərəfindən tərənnüm edilən, lakin o zaman 

təravətini itirmiĢ Kamarqo və Salo adlı iki məĢhur gözəl bir axĢam operada larnetlə ona baxmıĢ, 

---

o belə bir Ģərəfə layiq görülmüĢdü. Bu qayda ilə o, iki atəĢ arasına düĢsə də, igidcəsinə geri 

çəkilmiĢ, Naarnı adlı heç kəsin tanımadığı balaca bir rəqqasəyə sarı getmiĢdi; Naarnının da onun 

kimi on altı yaĢı varmıĢ, Jilnorman ona vurulubmuĢ. Jilnormanın yadında çox Ģeylər qalmıĢdı. O,  

həyəcanla deyirdi: ―Ah, o Kimar-Kimardini-Kimandinettanı mən sonuncu dəfə LonĢanda 

görəndə nə qəĢəngdi! Onun ―solmaz hisslər‖ deyilən xırda hörükləri, firuzə qaĢlı sırğası, təzə 

doğulmuĢ çağa rəngində paltarı, ―həyəcan‖ adlı muftası vardı. Cavan vaxtında geydiyi 

nenlondren kamzolunu həvəslə və böyük bir maraqla təsvir edirdi.  ―Mən ġərqi Levantalı türk 

kimi bəzənərdim‖, - deyərdi. Ġyirmi yaĢı olanda təsadüfən xanım de Buflenin gözünə dəyir, 

xanım de Bufle ona ―füsunkar divanə‖ adını verir. Cənab Jilnorman onun vaxtında hökumət 

baĢında duran siyasi xadimlərin və siyasi adamların adını eĢidəndə acıqlanır, bu adları alçaq və 

burjua adları hesab edirdi. ―Əxbar, jurnal‖ adlandırdığı qəzetləri oxuyanda özünü gülməkdən 

güclə saxlayırdı. Deyirdi: ―Belə də adam olar: Korbyer, Hüman, Kazimir, Perye! Baxın da, 

bunlar da gəlib nazir olub! Təsəvvür edirəm, mənim adım qəzetdə necə görünərdi? ―Cənab 

Jilnorman, nazir!‖ Necə gülməli olardı! Amma belə giclərin arasında bu da ola bilər!‖  

Qadınların yanında onlardan qətiyyən çəkinmədən, hər Ģeyi – layiq olanı da, olmayanı da heç 

düĢünmədən öz adı ilə söyləyrdi. Kobud, gülməli, biabırçı Ģeyləri soyuqqanlılıqla və sakitcə, 

hətta xüsusi bir əda ilə deyərdi. DanıĢığında olan bu ədəbsizlik onun vaxtında qəbul edilən 

Ģeylərdəndi. Demək lazımdır ki, poeziyada olan parafraz dövrü, eyni zamanda, nəsrdə hər Ģeyi 

açıq söyləmək dövrü idi. Jilnormanın xaç atası demiĢdi ki, bu xoĢbəxt bir adam olacaq, buna 

görə də ona ağıl dəryası kimi iki dərin mənalı ad qoymuĢdu. 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Yüz il yaĢamaq iddiası. 

 

Jilnorman doğulduğu Mulen Ģəhəri kollecində bir neçə dəfə mükafat almıĢdı, hətta bir dəfə 

mükafatı ona Nivernez hersoqu özü öz əli ilə vermiĢdi; bu hersoqa o, Never hersoqu deyərdi. Nə 

Konvent, nə XVI Lüdovikin ölümü, nə Napoleon, nə Burbonların geri qayıtması – heç bir Ģey bu 

hadisəni onun hafizəsindən silə bilməmiĢdi. Onun təsəvvüründə ―Never hersoqu‖ əsrin ən böyük 

bir siması kimi qalırdı. Deyirdi: ―O necə cazibədar bir əyan idi! Mavi orden lentası ona necə 

yaraĢırdı!‖ II Yekaterina Bestujevdən qızıl eleksir hazırlamaq sirrini üç min manata aldığı üçün 

cənab Jilnorman PolĢanın bölüĢdürülməsi məsələsində onun təqsirindən keçmiĢdi. Jilnorman 

cuĢa gələrək deyirdi: ―Qızıl eleksir! Yarım unsiya sarı Bestujev tinkturası və general Lamotun 

kapeli XVIII əsrdə bir luidor idi, özü də bu, sevgi bədbəxtliyinə tutulanları sağaltmaq üçün ən 

gözəl vasitə, Veneranın göndərdiyi bütün dərdlərin dərmanı idi! XV Lüdovik eleksirdən iki yüz 

ĢüĢə papaya göndərmiĢdi‖.  

Qoca Jilnormana deyilsəydi ki, qızıl eleksir xlorlu dəmirdən baĢqa bir Ģey deyil, o, yamanca 

hirslənər, özündən çıxardı. O, Burbonlara sitayiĢ edər, 1789-cu ilə böyük bir nifrət bəslərdi. O, 

terror vaxtında  özünü necə xilas etdiyindən, baĢını saxlamaq üçün nə qədər ağıl və soyuqqanlılıq 

göstərdiyindən uzun-uzadı danıĢmağa hazırdı. Cavanlardan biri onun yanında respublikanı 

tərifləsəydi, o, elə qəzəblənərdi ki, az qalardı Ģüurunu itirsin. Bəzən doxsan yaĢında olduğuna 

iĢarə edərək deyərdi: ―Doxsan üçüncü ili mən iki dəfə görməyəcəyəm, bu ümidlə mən özümə 

təsəlli verirəm‖. Amma bəzən evdəkilərə ―Mən yüz il yaĢayacağımı nəzərdə tutmuĢam‖, - 

deyirdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Bask və Nikoletta. 

 

Cənab Jilnormanın öz nəzəriyyələri vardı. Onun nəzəriyyələrindən biri budur: ―Əgər kiĢi zənən 

xeylağına çox təəĢĢüq göstərirsə, özünün də arvadı varsa, bu arvada qarĢı da laqeydsə, bu arvad 

da çirkinsə, qaĢqabaqlı isə, öz hüququnu yaxĢıca dərk edirsə, toyuq ağac üstündə oturan kimi, 

qanun məcəlləsinin üstündə oturursa, hələ bir qısqancdırsa, onda bu kiĢinin əl-qolunu açması və 

---

rahatlıq kəsb etməsi üçün bircə yol qalır: pul kisəsini arvadının ixtiyarına versin. Belə bir könüllü 

istefa ilə azadlığı qaytarmaq mümkündür. Onda arvad özünə məĢğuliyyət tapar. O, az vaxtda 

pulla rəftar etməyi, barmaqlarını qara pulla çirkləndirməyi, icarəçiləri öyrətməyi, fermerləri təlim 

etməyi, vəkilləri narahat etməyi, notariuslara baĢçılıq etməyi, katibləri danlamağı, müxtəlif 

dəftərxana siçanları ilə iĢ görməyi, dava çəkməyi, kontrakt tərtib etməyi, könlü istəyən Ģəkildə 

müqavilələr bağlamağı, özünü evdə tam ağa hesab etməyi, satmağı, almağı, iĢlərə sərəncam 

verməyi, buyurmağı, vəd etməyi, aldatmağı, uzlaĢmağı, ayrılmağı, güzəĢtə getməyi, geri 

çəkilməyi, hücum etməyi, iĢi yoluna qoymağı, iĢi pozmağı, qənaət edib qəpik-quruĢ yığmağı, 

yüzləri havaya sovurmağı öyrənir; o,  bir-birinin ardınca axmaqlıq edir, bununla da əylənir, bu 

isə onun baĢlıca və əsas xoĢbəxtliyini təĢkil edir. Əri ona etinasızlıq göstərir, o da ərinin var-

yoxunu dağıtmaqla təsəlli tapır‖. Cənab Jilnorman bu nəzəriyyəni öz üzərində təcrübədən 

keçirmiĢ və dediyi kimi də olmuĢdur. Ġkinci arvadı onun iĢini çox canfəĢanlıqla aparır. Nəhayət, 

bir gün o, dul qalanda görür ki, yaĢamaq üçün ildə güc-bəla ilə on beĢ min livr gəliri var, bu da 

ancaq o zaman ola bilir ki, o, təxminən bütün dövlətini ömrü boyu rentaya qoymuĢ olsun; 

öləndən sonra da bunun dörddə üçü verilməyəcəkdi. O düĢünmədən bu Ģərti qəbul etmiĢdi, 

öləndən sonra miras qalıb-qalmayacağına əhəmiyyət verməmiĢdi. O, ata-baba mülkünün baĢına 

cürbəcür əhvalatlar gəldiyini görmüĢdü. Məsələn, ata-baba mülkü dönüb milli əmlak ola bilərdi, 

o, fransız dövlət borcunun qəribə halda dəyiĢdiyinin, bu borcun birdən üçdə biri qədər 

azaldığının Ģahidi olmuĢdu, buna görə də dövlət borcu yazılan dəftərə çox da inanmırdı. Deyirdi: 

―Bunlar hamısı bir zibildir!‖ Biz demiĢdik ki, cənab Jilnormanın Ehtiraslar küçəsində yaĢadığı ev 

onun öz evi idi. O həmiĢə iki qulluqçu saxlayırdı: bir ―adam‖, bir də bir ―qız‖. Cənab Jilnorman 

təzə bir qulluqçu tutanda ona mütləq yeni ad qoyardı. KiĢilərə, hansı əyalətdəndirsə, o əyalətin 

adını verərdi: Nim, Kontua, Puateven, Pikar. Onun sonuncu nökəri təngnəfəslik xəstəliyinə 

tutulmuĢ əlli beĢ yaĢlı kök bir adamdı, qıçları ağrılı idi, heç iyirmi addım da yüyürə bilməzdi, 

lakin o, Bayronda anadan olduğundan, cənab Jilnorman ona Bask adı vermiĢdi. O ki qaldı 

qulluqçu qadınlara, cənab Jilnorman onların hamısına Nikoletta deyərdi (hətta Manyona da belə 

ad vermiĢdi, bunun haqqında sonra söhbət gedəcəkdir). Bir dəfə məĢhur bir aĢpaz qadın onun 

yanında qulluqçu durmağa gəlir; o öz iĢinin ustası olan Ģanlı aĢpaz qadınlar cinsindən idi. Cənab 

Jilnorman ondan soruĢur: ―Siz ayda nə qədər maaĢ almaq istəyirsiniz? – ―Otuz frank‖. – ―Sizin 

adınız nədir?‖ – ―Olimpiya‖. – ―YaxĢı da, sən ayda əlli frank alacaqsan, adınsa Nikoletta 

olacaq‖. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Bu fəsildə Manyon iki körpə uĢağı ilə nəzərə çarpacaq. 

 

Cənab Jilnormanın kədəri qəzəblə ifadə olunardı; qəm-qüssə onu özündən çıxarardı. O yaman 

mövhumatçı idi; hərəkətlərində isə hər cür sərbəstliyə yol verərdi. Biz necə də demiĢdik ki, o, 

hər Ģeydən çox öz zahiri görünüĢü ilə bir Ģeyi göstərməyə çalıĢardı; çalıĢardı göstərsin ki, o yenə 

də qadınlara pərəstiĢ edir və belə bir adam kimi Ģöhrət qazanmıĢdır – bundan dərin bir daxili 

məmnunluq duyurdu. O bunu özü üçün ―ən böyük Ģöhrət‖ hesab edirdi. Lakin ―ən böyük Ģöhrət‖ 

bəzən ona heç gözlənilməyən ―hədiyyələr‖ gətirirdi. Bir gün ona, istirdiyyə səbətini xatırladan 

uzunsov bir səbətdə təzəcə dünyaya gəlmiĢ totuq bir oğlan uĢağı gətirirlər; uĢaq qayda-qanunla 

bələnmiĢdi və səsi yetdikcə bağırırdı, cənab Jilnormanın altı ay əvvəl qovduğu qulluqçu arvad bu 

uĢağı göndərmiĢdi, özü də demiĢdi ki, bu, onun oğludur. Onda cənab Jilnormanın düz səksən 

dörd yaĢı vardı – nə az, nə çox. Bu hadisə camaatı bərk qəzəbləndirmiĢdi: ―O utanmaz çəngi 

kimi aldatmaq istəyir? Kim onun sözünə inanar? Belə də həyasızlıq olar? Belə də murdar böhtan 

olar?!‖ Lakin cənab Jilnorman özü heç acıqlanmadı. O, belə bir böhtandan məmnun qalıb, 

mehriban bir qoca kimi gülümsəyərək, uĢağa baxdı və kənara söyləyirmiĢ kimi dedi: ―Nə var? 

Burada nə var axı? Burada qəribə nə var ki? Siz dəli olmusunuz, lap nadan adam kimi ağzınıza 

gələni danıĢırsınız! Kral Doqquzuncu Karlın ögey oğlu Anqulem hersoqu səksən beĢ yaĢında on 

beĢ yaĢlı  yüngülməcaz bir qızla evlənmiĢdi; Bordo arxiyepiskopu, kardinal Surdinin qardaĢı, 

---

d’Alüi markizi cənab Virjinalın prezident arvadı Jakenin qulluqçusundan oğlu olanda səksən üç 

yaĢı vardı, bu uĢaq həqiqi bir məhəbbətin övladı idi; sonralar o, Malta ordeni kavaleri və hərbi 

dövlət müĢaviri olmuĢdu. Əsrimizin ən görkəmli adamlarından biri olan abbat Tabaro səksən 

yeddi yaĢlı bir qocanın oğludur. Belə hadisələr nə qədər istəsəniz var. Nəhayət, Tövratı yada 

salaq! Bununla belə, deyirəm ki, bu balaca cənab mənim oğlum deyil. Hər halda, onun qeydinə 

qalmaq lazımdır. Onun burada təqsiri yoxdur‖. Bu hərəkətin səmimiliyinə inanmamaq olmazdı. 

Bir ildən sonra həmin qadın ona ikinci bir hədiyyə göndərdi. Yenə də oğlan uĢağı idi. Cənab 

Jilnorman bu dəfə təslim oldu. UĢaqları anasına qaytararaq, onların saxlanması üçün hər ay yüz 

altmıĢ frank verəcəyini vəd etdi, bu Ģərt ilə ki, o daha öz iddiasını təkrar etməsin. Sonra bunu da 

əlavə etdi: ―Əminəm ki, o, uĢaqlara yaxĢı baxacaq. Mən də hərdənbir gəlib onlara dəyəcəyəm‖. 

O belə də eləyirdi. Cənab Jilnormanın vaxtı ilə bir keĢiĢ qardaĢı vardı, o, otuz üç il Püatyedə 

akademiya rektoru olmuĢdu, yetmiĢ üç yaĢında ölmüĢdü. Cənab Jilnorman deyirdi ki, o öləndə 

hələ cavandı. Tezliklə yaddan çıxıb gedən bu adam zərərsiz, lakin xəsis bir adamdı; keĢiĢ 

olduğundan rast gəldiyi dilənçiyə sədəqə verməyi özünə borc bilirdi, lakin dilənçilərə artıq iĢdən 

çıxan moneron və sürtünmüĢ su – verirdi. Bu qayda ilə yolda cənnətə gedərkən hiylə iĢlədib, 

cəhənnəmə düĢmüĢdü. Lakin onun böyük qardaĢı cənab Jilnorman sədəqə verəndə öz xeyrini 

güdmürdü, həvəslə, həm də səxavətlə sədəqə verirdi. O xeyirxah, istiqanlı, dərdəqalan bir 

adamdı; dövlətli olsaydı, vaxtını dəbdəbə ilə keçirərdi. Cənab Jilnorman istəyirdi ki, ona yad 

olan hər Ģey, lap dələduzluq özü də, geniĢ ölçüdə olsun. Bir dəfə ona düĢən mirası alarkən, 

vəkillərdən biri çox kobud surətdə, həm də açıqca onu soyur. Cənab Jilnorman təkəbbürlə deyir: 

―Əh, belə də murdar iĢ olar! Belə xırda bir oğurluq üçün mən onun yerinə xəcalət çəkirəm. 

Hamı, hətta kələkbazlar da cırlaĢmıĢdır. Mənim kimi adamları bu qayda ilə də aldatmaq olarmı?! 

Məni qalın bir meĢədə adam soyan kimi, soyublar, ancaq çox pis Ģəkildə. Sylvae sint consule 

dignae!‖1 

Biz dedik ki, cənab Jilnorman iki dəfə evlənmiĢdir. Birinci arvaddan onun bir qızı olmuĢdu ki, 

indi də evdə qarıyıb qalır. Ġkinci arvaddan da bir qızı olmuĢdu; o qız təxminən otuz yaĢında 

ölmüĢdü; o sevərəkmi, təsadüfi olaraqmı, ya baĢqa bir səbəbə görəmi adi bir zabitə ərə getmiĢdi; 

bu zabit respublika və imperiya ordusunda xidmət etmiĢ, Austerlits vuruĢmasında xaç niĢanı, 

Vaterloo hadisəsində polkovnik rütbəsi almıĢdı. Qoca burjua deyirdi: ―Bu, mənim ailəm üçün bir 

ləkədir‖. O, ara vermədən burunotu çəkər, əlinin dalı ilə, xüsusi bir incəliklə krujevalı jabosunu 

əzərdi. Allaha o, çox az inanırdı. 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Belə bir qayda: ancaq axĢamlar adam qəbul et. 

 

Cənab Ağıl Dəryası Jilnorman belə bir adamdı. Onun saçı hələ tökülməmiĢdi, çallaĢmıĢdı, lakin 

tamam ağarmamıĢdı; həmiĢə də saçını ―it qulağı‖ deyilən qayda ilə darardı. Ümumiyyətlə, onun 

nə qədər zəif cəhətləri olsa da, o, çox hörmətli bir Ģəxsiyyət idi. 

Onun hər bir hərəkətində XVIII əsrin yüngülməcazlığı və əzəməti əks olunurdu. 

Cənab Jilnorman Restavrasiya dövrünün ilk illərində Sen-Jermen civarında, Servandoni 

küçəsində, Sel-Sülpis kilsəsinə yaxın bir yerdə yaĢayırdı; onda o hələ cavandı: 1814-cü ildə onun 

ancaq yetmiĢ dörd yaĢı tamam olmuĢdu. O, çox sonra, ancaq səksən yaĢına çatanda dincəlmək 

üçün Mare küçəsinə köçmüĢdü. 

Lakin o, kübar aləmini tərk etsə də, əvvəlki adətlərindən əl çəkmədi. Onun adətlərindən baĢlıcası 

bu idi: gündüzlər qapısını kilidlər, axĢam olmamıĢ heç kəsi heç vəchlə qəbul etməzdi və bu 

adətini qətiyyən pozmazdı. Saat beĢdə nahar edər, ancaq bundan sonra onun qapıları açılardı. 

Onun vaxtında dəb belə idi, o da qətiyyən bundan əl çəkmək istəmirdi. Deyirdi: ―Gündüz pisdir, 

pəncərə qapılarını örtməkdən baĢqa ayrı heç bir Ģeyə layiq deyil. Kübar adamların ağlı  göydə 

çıxan ulduzlarla bir yerdə iĢıq saçmağa baĢlayır‖. O da qapıları bərk-bərk bağlar, heç kəsi, lap 

kral özü də gəlsə, içəri buraxmazdı. Onun əsrinin qədim incəliyi bu adətdə ifadə olunurdu. 

 

 

---

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Bir-birinə oxĢamayan iki adam. 

 

Biz cənab Jilnormanın iki qızı olduğunu söyləmiĢdik. Onların arasında on il fərq vardı. 

Cavanlığında onlar bir-birinə çox az oxĢayırdı; nə xasiyyətləri, nə üzləri qətiyyən onların bacı 

olduqlarını xatırlatmırdı. Çox gözəl qəlbə malik olan kiçik qızı bütün ülvi Ģeylər cəzb edirdi. 

Onun güldən–çiçəkdən, poeziyadan, musiqidən xoĢu gəlirdi, fikirləri xəyal aləmində uçurdu. Bu 

Ģən, bu məsum qız hələ lap uĢaq vaxtlarından adaxlanmıĢ qız kimi bir qəhrəmanın xəyalı ilə 

yaĢayırdı, bu qəhrəmanın surəti tutqun bir Ģəkildə onun gözləri önündən ayrılmırdı. Böyük qızın 

da öz arzuları vardı; mavi ənginlərdə onun gözlərinə belə bir adam görünürdü: orduya ərzaq alan, 

xoĢxasiyyətli, kök, çox varlı bir alverçi, adamı özünə məftun edən axmaq bir ər, bir milyonçu, ya 

da, heç olmasa, bir prefekt; prefekturada qəbullar, dəhlizdə duran boynundan zəncir asmıĢ 

qapıçı, təntənəli ballar, bələdiyyə idarəsində söylənilən nitqlər, o da ―cənab prefektin zövcəsi‖ – 

bütün bu Ģeylər bir qasırğa kimi onun təsəvvüründə canlanırdı. Bu iki bacı uĢaq vaxtlarından, 

hərə öz arzusuna görə qızlıq xəyallarına dalırdı. Onların ikisinin də qanadı vardı, ancaq birininki 

mələk, o birininki qaz qanadı idi. 

Lakin bu dünyada heç bir arzu tamamilə yerinə yetmir. Yer üzündə indi cənnət mümkün deyil. 

Kiçik qız xəyalında arzuladığı qəhrəmana ərə getdi, ancaq çox çəkmədi ki, öldü. Böyük qız heç 

ərə getmədi. 

Böyük qız bizim romana düĢəndə artıq qarımıĢ, dəymədüĢər, çox az təsadüf edilən sivri burunlu, 

kütbeyin bir qızdı. Səciyyəvi bir təfsilat: ailədən kənarda heç kəs onun adını bilmirdi. Hamı onu 

ancaq ―Madmazel Jilnorman böyük qız‖ adlandırardı. 

―Madmazel Jilnorman böyük qız‖ təĢəxxüs göstərməkdə hər bir ingilis missisini geridə 

buraxardı. O, son dərəcə utancaqdı. DəhĢətli bir xatirə həmiĢə onu narahat edirdi: bir dəfə bir kiĢi 

onun corabbağını görmüĢdü. 

YaĢa dolduqca onun bu utancaqlığı da artırdı. Madmazel Jilnormana həmiĢə elə gəlirdi ki, onun 

Ģemizeti lazımınca sıx deyil, kənardan baxanda bədəni görünür, həm də boynunu tamamilə 

örtmür. O, hədsiz-hesabsız sancaqla, ilmə-düymə ilə tualetinin elə yerlərini sancaqlayır və 

bərkidirdi ki, heç kəsin ağlına da gəlməzdi ora baxsın. DəymədüĢər qızlar həmiĢə belə olur: 

onların qalası nə qədər az təhlükə qarĢısındadırsa, onlar bir o qədər çox sayıqlıq göstərirlər. 

Lakin qarımıĢ qız bakirəliyinin bu sirrini kim izah edə bilərdi: xalası nəvəsi – ulan polkunun 

kiçik zabiti Teodül onu öpəndə, o buna lap ürəkdən icazə verərdi. 

Madmazel Jilnorman ulana xüsusi bir hüsnrəğbət göstərsə də, verdiyimiz ―dəymədüĢər‖ ləqəbi 

ona son dərəcə yaraĢırdı. Madmazel Jilnorman müəmmalı məxluqu idi. DəymədüĢərlik 

yarıismətli, yarıqəbahətli bir haldır. 

DəymədüĢərlik onda riyakarlıqla birləĢmiĢdi: bunlar bir-birinə çox uyğun gələn Ģeydir. 

Madmazel Jilnorman müqəddəs Məryəm cəmiyyətinin üzvü idi. Bayram günlərində bəzən ağ 

örtük örtərdi; astadan xüsusi dualar mızıldardı. ―Ġsanın müqəddəs qəlbinə‖ təzim edərək 

―müqəddəs qan‖a ixlaskarlıq göstərərdi, yezuit rokokosu üslubunda qurulan mehrab qarĢısında 

saatlarla durardı, adi dindarlar üçün bağlı olan ibadətxanada müĢahidəyə dalaraq, zərlə örtülmüĢ 

uzun ağac sütunlar arasında uçan xırdaca mərmər buludlara doğru ruhən yüksələrdi. 

Madmazel Jilnormanın madmazel Vobua adlı bir ibadətxana rəfiqəsi vardı; o da madmazel 

Jilnorman kimi qarımıĢ qızdı; özü də yamanca axmaqdı. Madmazel Jilnorman onun yanında 

böyük ağıl sahibi idi. Madmazel Vobua ―agnus dei‖ və ―ave Maria‖1 dualarından, bir də 

mürəbbə biĢirməyin müxtəlif qaydalarından baĢqa heç bir Ģey bilmirdi. O, əcaib bir Ģeydi: kakum 

öz ağlığı ilə nəzərə çarpdığı kimi, o da öz axmaqlığı ilə nəzərə çarpırdı, ancaq onun 

axmaqlığında bircə dənə də xal yox idi. 

Demək lazımdır ki, madmazel Jilnorman qocalmaqla uduzmaqdan artıq udmuĢdu. Bütün passiv 

təbiətli adamların taleyi belədir. O heç vaxt kinli olmamıĢdı, bunu isə Ģərti olaraq yaxĢılıq hesab 

etmək olar; illər insan təbiətini rəndələyir, madmazel Jilnorman da get-gedə yumĢalmıĢdı. 

Naməlum bir kədər onu üzürdü, bunun səbəbini o özü də bilmirdi. Onun bütün varlığı artıq 

---

qurtarmıĢ olan bir həyatın əlamətlərini göstərirdi, əslində isə onun həyatı hələ heç 

baĢlanmamıĢdı. 

Madmazel Jilnorman atasının təsərrüfatını idarə edirdi. Yuxarıda gördüyümüz kimi, onun bacısı 

vaxtı ilə cənabi əqdəs Byenevenin yanında necə bir yer tuturdusa, o da cənab Jilnormanın 

yanında elə bir yer tuturdu. Qocadan və qarımıĢ qızdan ibarət olan belə ailələr heç də nadir Ģey 

deyil. HəmiĢə bir-birində dayaq nöqtəsi tapmaq istəyən bu iki zəif məxluqa adamın yazığı gəlir. 

Cənab Jilnormanın evində onun özündən və qarımıĢ qızından baĢqa, balaca bir uĢaq da vardı; o, 

cənab Jilnormanın yanında tir-tir əsər, dinib-danıĢmazdı. Cənab Jilnorman onunla ancaq sərt 

danıĢar, bəzən də əlağacını onun üstünə qaldıraraq deyərdi: ―Zəhmət olmasa, cənab, bir bura gəl! 

Yaxın gəl, avaranın bir avara, sital. Di cavab ver, yaramaz! Belə dur ki, səni görüm, haramzadə!‖ 

Daha nələr deyərdi. Cənab Jilnorman onu çox istərdi. 

Bu uĢaq onun nəvəsi idi. Biz yenə də bu uĢağa rast gələcəyik. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Qədim salon. 

 

Cənab Jilnorman Servandoni küçəsində yaĢayanda, tez-tez bir neçə seçmə və aristokrat 

salonlarına gedərdi. Onu, burjuaziya ailəsindən olsa da, hər yerdə qəbul edərdilər. Bir də ki, o 

həm öz həqiqi ağlı ilə, həm də ona istinad edilən ağılla, yəni ikiqat ağıllı olduğundan onunla bir 

məclisə düĢməyə çalıĢardılar, ona böyük hörmət göstərərdilər. Lakin o ancaq təsir göstərə bildiyi 

məclislərə gedirdi. Elə adamlar var ki, onlar nəyin hesabına olursa olsun, baĢqalarına təsir 

göstərməyə çalıĢırlar hər necə olsa, özlərinə qarĢı maraq oyatmaq istəyirlər... Onlar orakül rolunu 

oynaya bilmirsə, onda əyləndirici adam roluna girirlər. Cənab Jilnorman bunların heç birindən 

deyildi. O, royalist salonlarda heç də öz ləyaqətini endirmədən nüfuz göstərə bilirdi. O hər yerdə 

bir orakül kimi ad çıxartmıĢdı. Ġndi nəinki cənab Bonaldla, hətta cənab Benji-Püi-Valle ilə də 

mübahisə edərkən qalib gəldiyi olurdu. 

O, təqribən 1817-ci ildə, həftədə iki dəfə, axĢamlar, qonĢuluqda, Feru küçəsində yaĢayan de T. 

adlı abırlı və hörmətli bir baronessanın evinə gedərdi; baronessa de T.-nin əri, XVI Lüdovikin 

padĢahlığı dövründə Berlində Fransa səfiri vəzifəsində olmuĢdu. Baron de T. sağlığında heyvan 

maqnetizmi ilə, ekstatik vəziyyətlə və qeybdən xəbər vermək məsələsilə çox maraqlanarmıĢ; o, 

müflis olaraq mühacirətdə ölmüĢdü; bütün var-dövlətinin əvəzinə, qırmızı tumacla cildlənmiĢ, 

zər kənarlı on cild əlyazma qoyub getmiĢdi; bu əlyazma Mesmer və onun canı haqqında olan 

maraqlı xatirələrdən ibarətdi. Xanım de T. lovğalığından bu xatirələri çap etdirmirdi, kiçik bir 

gəlirlə dolanırdı: bu gəlir də bir möcüzə hesab oluna bilərdi. Xanım de T. özünü saraydan 

kənarda tuturdu; o deyərdi ki, saray həddindən artıq ―yığma bir cəmiyyətdir‖; inzivaya çəkilərək, 

yoxsulluq içində, nəcibanə və təkəbbürlə yaĢayırdı. Bir neçə, lap həftədə iki dəfə onun buxarısı 

baĢına yığıĢılırdı, bu isə lap xalis royalist salon təĢkil edirdi. Burada onlar çay içirdi, küləyin 

haradan əsməsi ilə və bu küləyin onlarda elegiya, ya mədhiyyə əhval-ruhiyyəsi əmələ gətirməsi 

ilə əlaqədar olaraq, gah dərindən ah çəkir, gah da hal-hazırkı qayda-qanundan, xartiyadan, 

bonapartistlərdən, burjuaziya tərəfindən verilən mavi orden lentinin murdarlanmasından, XVIII 

Lüdovik ―yakobinçiliyindən‖ çığıra-çığıra, acıqlı-acıqlı danıĢırdılar. Burada kralın qardaĢının 

verdiyi ümidlərdən asta-asta söhbət edirdilər, bu kralın qardaĢı sonralar X Karl oldu. 

Burada Napoleonu ―Sarsaq‖ adlandıran küçə nəğmələrini ürəkdən alqıĢlayırdılar. Hersoginyalar, 

ən incə və cazibədar kübar qadınları ―federatlar‖ haqqında söylənilən bu qitələri son dərəcə 

bəyənirdilər: 

 

Ey, sən, köynəyini Ģalvarına sal! 

Yoxsa deyərlər ki, axmaqsan, axmaq. 

Qorxudan lütlərin dili olub lal. 

---

Ağ bayraq ucaldır onlar indi, bax. 

 

Burada kalamburla, adi söz oyunları ilə əylənirdilər, bu onlara çox sərrast söylənən kinayəli söz 

kimi görünürdü. Özlərindən rübailər, hətta beyt də qoĢurdular. Nazir Desolun, Degaz və Deserin 

də daxil olduğu mötədil hökumət haqqında bu sətirləri düzəltmiĢdilər: 

 

Tezliklə möhkəm olsun deyə bu laxlayan təxt. 

Dekaz, Desol, Deser, siz süpürülün, nəhayət. 

 

Ya da perlər palatası – bu ―iyrənc Yakobinlər palatası‖ üzvlərinin siyahısını elə düzəldirdilər, 

adların yerini elə dəyiĢdirirdilər ki, məsələn, belə bir cümlə əmələ gəlirdi: ―Dama, Sabran, 

Güvion, Sen-Sir‖2; ümumiyyətlə, gülməli çıxırdı. 

Bu xırdaca cəmiyyətlə inqilabı ələ salmaq istəyirdilər, hər necə olsa, onun qəzəbli sözlərini onun 

əleyhinə çevirməyə çalıĢırdılar. Əgər təbiri caiz isə, öz ―mahnılarını‖ oxuyurdular: 

 

ĠĢimiz düzəlir, tale olur yar! 

Asılsın fənərdən bonapartçılar! 

Nəğmələr gilyotini xatırladır. Nəğmələr bu gün birinin, sabah da bir baĢqasının boynunu 

laqeydcəsinə vurur. Bu onlar üçün ancaq yeni bir əyləncədir. 

O zaman, 1816-cı ildə, Füaldesin mühakiməsində Bastidə və Joziona hüsn-rəğbət göstərirdilər, 

çünki Füaldes ―bonapartist‖ idi. Onlar liberallara ―qardaĢ və dost‖ deyirdilər, bu isə ən həqarətli 

Ģey hesab olunurdu. 

Bəzi kilsələrin zəng qülləsində olduğu kimi, baronessa de T.-nin salonunda da iki flüger vardı. 

Bunlardan biri cənab Jilnorman, o birisi qraf de Lamot-Valua idi. Salondakılar bu adam 

barəsində hörmətlə bir-birinin qulağına deyirdilər: ―Bilirsinizmi? Bu, həmin Lamotdur ki, 

boyunbağı məsələsində onun da əli vardı‖. Siyasi partiyalar bu kimi qəribə amnistiyalara yol 

verirlər. 

Bunu da əlavə edək ki, burjuaziya mühitində adam çox asanlıqla baĢqaları ilə uzlaĢırsa, gözdən 

düĢür. Burada tanıĢ adam seçməkdə ehtiyatlı olmaq tələb edirdi. ÜĢüyən bir adamın yanında olan 

Ģəxsin hərarəti azaldığı kimi, təhqirəlayiq Ģəxslə yaxın olan adamın da hörməti azalır. KeçmiĢdə 

ali kübar cəmiyyət özünü bütün qanunların fövqündə tutduğu kimi, bu qanunun da fövqündə 

tuturdu. Pampadurun qardaĢı Marinyi Ģahzadə de Subizin tanıĢı idi, yanına sərbəst gəlib- gedə 

bilərdi.  Amma o... Xeyr, məhz elə buna görə... Vobernye tanınmıĢ bir adamdı, onu adamlar 

sırasına çıxardan Dübarri marĢal RiĢelyenin əziz qonağı idi. Ali kübar cəmiyyəti də Olimpdir. 

Merkuri və Ģahzadə de Gemene orada özlərini elə hiss edirlər, elə bil, öz evlərindədirlər. Ora 

oğrunu da qəbul edirlər, ancaq o gərək qüdrətli olsun. 

1815-ci ildə qoca qraf de Lamotun yetmiĢ beĢ yaĢı tamam olmuĢdu. Onu baĢqalarından 

fərqləndirən bu idi ki, o dinib-danıĢmazdı, danıĢanda da nəsihətverici ifadə ilə danıĢardı; onun 

yanaq sümüyü iri, çənəsi enli idi; çox incə nəzakətli ədası, həmiĢə çarpazlaĢdırılmıĢ uzun qıçı, 

biĢmiĢ gil rəngli sallaq Ģalvarı vardı, sürtükünü lap boyun yaylığına kimi düymələrdi. Soyuq 

ifadəli üzünün rəngi Ģalvarının rəngində idi. 

Salonda cənab de Lamotla ―hesablaĢırdılar‖. Ona görə ―hesablaĢırdılar‖ ki, o həm ―tanınmıĢ bir 

adam‖ idi, həm də – bu, qəribə də olsa, bir həqiqətdir – Valua adını daĢıyırdı. 

O ki qaldı cənab Jilnormana, ona, doğrudan da, hörmət edirdilər. Onun sözü qanun idi. O, 

yüngülməcaz olsa da, özünü xüsusi bir əda ilə tutmağı bacarırdı; özünü zəhmli, nəcib, layiqli bir 

adam kimi göstərə bilirdi; onun bu ədasında bir qədər burjuaziya təĢəxxüsü də vardı; lakin bunlar 

heç də onun gülĢadlığına zərər yetirmirdi. YaĢının çoxluğunu da buna əlavə etmək lazımdır. Bir 

əsr ömür sürmək özü də az Ģey deyil. Ġllər, nəhayət, insanın baĢı ətrafında halə əmələ gətirir. 

Bir də ki, qoca Jilnorman öz zarafatları ilə məĢhur idi, bu isə qədim dvoryan tizfəhmliyinin 

qığılcımlarını xatırladırdı. Onun zarafatlarından biri budur: Prussiya kralı XVIII Lüdoviki 

yenidən taxta çıxardıqdan sonra, qraf Rüpen onun yanına gəlir, XIV Lüdovikin nəslindən olan bu 

kral onu ancaq Brandenburq markqrafına layiq bir Ģəkildə qəbul edir, həm də ona qarĢı ən incə 

---

bir etinasızlıq göstərir. Bu, Jilnormanın çox xoĢuna gəlir. Deyirdi ki, fransız krallarından baĢqa 

bütün krallar əyalət krallarıdır. Bir dəfə onun yanında birisi soruĢur: ―Məhkəmə ―Fransız 

kuryeri‖ qəzetinin redaktoruna nə iĢ kəsib?‖ – Cavab verirlər: ―Çubuqla bərk döyülsün‖. Cənab 

Jilnorman yandan deyir: ―Bərk sözü burada artıqdır‖. Belə sözlərlə adamlar Ģöhrət qazanırlar. 

Bir dəfə də o, Burbonların yenidən iĢ baĢına gəlməsinin ildönümündə, Te deum1 vaxtında, 

Taleyranın keçdiyini görüb demiĢdi: ―Bu da əlahəzrət ġər!‖ 

Cənab Jilnorman adətən öz uzundraz qızı ilə, bir də yeddi yaĢlı qəĢəng, sarıĢın, qırmızıyanaq, 

təravətli, Ģən və məsum baxıĢlı bir uĢaqla salona gedərdi; onda madmazel Jilnormanın yaĢı 

qırxdan azca ötmüĢdü, amma üzdən ona əlli vermək olardı. Salona gələn kimi uĢaq həmiĢə 

ətrafında pıçıltı ilə söylənilən bu sözləri eĢidərdi: ―Nə qəĢəng uĢaqdır! Adamın rəhmi gəlir! 

Yazıq bala!‖ Bu həmin uĢaqdı ki, indicə onun haqqında bir neçə kəlmə söz demiĢdik. Bu uĢağa 

ona görə ―yazıq‖ deyirdilər ki, atası ―Luara qulduru‖ idi. 

―Luara qulduru‖ isə cənab Jilnormanın kürəkəni idi; biz yuxarıda onun adını çəkmiĢdik; 

Jilnorman ―o, mənim ailəmi ləkələmiĢdir‖ - deyirdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

O zamanın qanlı kabuslarından biri. 

 

O illər kiçik Vernon Ģəhərinə gedən, oradakı gözəl daĢ körpüdə gəzən – heç Ģübhəsiz, bu körpü, 

tezliklə bir-birinə dolaĢmıĢ dəmir və məftil yığınından ibarət eybəcər bir Ģeylə əvəz ediləcəkdir – 

bu daĢ körpüdə gəzən hər bir adam sürahinin arasından baxsaydı, əlli yaĢlı, meĢin furajkalı, taxta 

ayaqqabılı, kobud, boz mahuddan Ģalvar və kurtka geymiĢ, vaxtından əvvəl qocalmıĢ, 

donqarlaĢmıĢ bir adamın belini əyərək iĢlədiyini görərdi; onun kurtkasına köhnə, sarı bir Ģey 

tikilmiĢdi: əvvəllər bu, qırmızı orden lentası imiĢ; bu adamın az qalmıĢdı saçı-saqqalı tamam 

ağarsın; üzü gündən, havadan yanıb-qaralmıĢdı; onun sifətində, – alnından ta yanağına kimi – 

enli bir çapıq yeri vardı; o bütün günü əlində bel və bağ bıçağı körpünün yaxınlığında olan 

hasarlanmıĢ sahələrdən birində olardı; Senanın sol sahilini bir-birinin yanına düzülmüĢ eyvan 

kimi haĢiyələndirən, insanı məftun edən, gül-çiçəklə dolu olan bu sahələr bir az böyük olsaydı, 

bağa, bir az kiçik olsaydı, gül dəstəsinə bənzərdi. Bunların bir ucu gedib çaya, bir ucu da evlərə 

dirənərdi. Təqribən 1817-ci ildə bu sahələrdən ən kiçiyi, bu evlərdən ən kasıbı yuxarıda 

dediyimiz kurtkalı, taxta ayaqqabılı adamın idi. O burada tək yaĢayırdı; yalqız, yoxsul, sakit bir 

həyat keçirirdi; onun bir qulluqçusu vardı. O, cavandımı, qocadımı, qəĢəngdimi, çirkindimi, 

kəndlidimi, meĢĢandımı – bunu demək çətindi. Bu adam öz dördbucaq yerinə ―bağ‖ deyirdi; bu 

bağ öz gözəl gülləri ilə Ģəhərdə ad çıxarmıĢdı; bu gülləri o özü əkirdi. Gül əkmək onun yeganə 

məĢğuliyyəti idi. 

O, zəhmət çəkməklə, öz iĢində səbat göstərməklə, çiçəklərə yaxĢı qulluq etməklə, onları çoxlu 

sulamaqla, Tanrıdan sonra bir neçə növ zanbaq və soğançiçəyi yaratmıĢdı, görünür, təbiət bunları 

yaratmağı yaddan çıxarmıĢdı. O öz iĢində yeni-yeni yollar tapırdı: əvvəllər ardıc kolu basmıĢ 

kiçik torpaq sahələrində nadir, çox qiymətli Amerika və Çin kolları yetiĢdirir, bununla da Sulanc 

Bodeni keçirdi. Yay günlərində səhər açılan kimi bağa çıxar, xoĢ, qəmgin və mülayim bir sima 

ilə güllərin arasında gəzər, çiçək kollarını təmizlər, ora-burasını kəsər, alağını edərdi, suvarardı. 

O bəzən fikrə dalaraq saatlarla dayanıb-durar, gah ağacda oxuyan quĢların nəğməsinə, qonĢu 

evdən gələn körpə bir uĢağın danıĢığına qulaq asar, gah da balaca bir ot baĢında gün iĢığında 

qiymətli bir daĢ kimi bərq vuran xırdaca Ģeh damlasına baxardı. O lap adi yeməklərlə 

kifayətlənər, suyu Ģərabdan üstün tutardı. Hər bir uĢaq ona buyruq verə bilərdi, qulluqçu qadın 

onu danlamaqdan çəkinməzdi. O, ağlasığmayacaq dərəcədə utancaqdı; evdən çox az-az çıxar, 

qapısına gələn dilənçilərdən, bir də öz günahlarını etiraf etdiyi və yaxĢı bir insan olan qoca abbat 

Mabefdən baĢqa heç kəslə görüĢməzdi. Lakin yerli əhalidən birisi, ya heç tanımadığı gəlmə bir 

adam maraq edib bu zabaqları, qızılgülləri görmək istəsəydi, gəlib onun zəngini vursaydı, o, 

mehribanca qapısını açardı. Həmin ―Luara qulduru‖ deyilən adam elə bu idi. 

---

Hərbi səfərlər haqqında yazılan xatirələri, hərbi xadimlərin tərcümeyi-halını, böyük ordunun 

―Monitor‖ və bülletenlərini oxumaq istəyən hər bir adam bu yazılarda Jorj Ponmersi, adına tez-

tez rast gələ bilərdi. Həmin bu Jorj Ponmersi cavanlığında Sentonj polkunda sıravi bir əsgər idi. 

Sonra inqilab oldu. Sentonj polku Reyn ordusunun tərkibinə girdi: çünki mütləqiyyət dövründə 

olan alaylar mütləqiyyət yıxılandan sonra da onlara verilən ―əyalət‖ adını mühafizə edirdilər, 

ancaq 1794-cü ildə onlar briqada Ģəklini aldılar. Ponmersi HuĢarın aryerqardını təĢkil edən iki 

yüz adamlıq bir dəstədə – ġpeyer, NeyĢtadt, Türkheym, Alsey və Mayns ətrafında vuruĢmuĢdur. 

O, on iki igiddən biri idi: onlar Hess Ģahzadəsi korpusunun qabağında, köhnə Andernax qalası 

səddinin arxasında möhkəm dayanmıĢdılar, ancaq düĢmən topları istehkam sipərini alt-üst 

etdikdən sonra onlar geri çəkilərək əsas qüvvəyə qoĢulmuĢdular. Kleberin qoĢununda, MarĢen 

ətrafında və Mon-Poliseldə vuruĢmuĢ, top saçması ilə əlindən yaralanmıĢdı. Sonra Ġtaliya 

sərhəddinə getmiĢdi. Burada o, otuz nəfər qrenadyorla, Jüberin komandası altında, Tend dərəsini 

müdafiə etmiĢdir. Bu igidlik üçün Jüberə general-adyutant, Ponmersiyə ―kiçik zabit‖ rütbəsi 

verilmiĢdi. O, Lodi ətrafında gedən vuruĢmada hər tərəfdən üstünə top saçması yağdığı halda, 

Bertyenin yanında durmuĢdu. Bertye isə Bonapartın bu sözlərinə layiq görülmüĢdü: ―Bizim bu 

dəcəl özünü hər yerə yetirir: o həm topçu, həm süvari, həm piyada hissəsində vuruĢur‖. Ponmersi 

Nov ətrafında gedən vuruĢmada keçmiĢ komandiri general Jüberin qılıncını qaldıraraq ―irəli‖, – 

deyə çığırdığını və həlak olduğunu görmüĢdü. O, bir döyüĢ tapĢırığını yerinə yetirmək üçün öz 

rotası ilə Genuyadan gələn yüngül yelkənli gəmidə sahildəki kiçik limanlardan birinə gedərkən 

(bunun hansı liman olduğu yadımdan çıxıb), yolda yeddi-səkkiz ingilis gəmisi arasına düĢərək, 

çox pis bir vəziyyətlə qarĢılaĢır. Gəmi kapitanı genuyalı imiĢ; o istəyir ki, topları dənizə atsın, 

əsgərləri göyərtənin ora-burasında gizlətsin, qaranlıqda ticarət gəmisi adı ilə ingilis gəmilərinin 

arasından siviĢib getsin. Lakin Ponmersi flaqĢtoqda milli bayrağı qaldırmağı əmr edir, ingilis 

gəmilərinin topları qabağından cəsarətlə keçib gedir. Bu hadisədən sonra o elə cəsarətlənir ki, 

oradan iyirmi mil kənarda qoĢun aparan böyük bir ingilis nəqliyyat gəmisinə hücum edir, gəmini 

tutur. Gəmi Siciliyaya gedirmiĢ, içinə o qədər adam və at doldurublarmıĢ ki, gəmi lap göyərtə 

bəndlərinə qədər suya çökübmüĢ. Ponmersi 1805-ci ildə Malerin diviziyasında qulluq edirmiĢ: 

bu diviziya Ershersoq Ferdinanddan Qüntsbürqü geri almıĢdı. O, Veltingen vuruĢmasında güllə 

üstünə yağıĢ kimi yağa-yağa ölümcül halda yaralanmıĢ 9-cu draqun alayı komandiri polkovnik 

Mobeti qolları üstündə döyüĢ meydanından çıxarmıĢdı. Austerlits vuruĢmasında hərbi hissələr 

düĢmən atəĢi altından keçib gedərkən, bu məĢhur əməliyyatda Ponmersi öz igidliyi ilə 

fərqlənmiĢdi. Rus süvari qvardiyası 4-cü piyada polku batalyonunu dağıtdıqdan sonra bunun 

əvəzini çıxmaq üçün yenidən qalibiyyət qazananlar içərisində Ponmersi də varmıĢ. Ġmperator 

onu xaç niĢanı ilə təltif etmiĢdi. Ponmersi Mantuda Vurmserin, Ġskəndəriyyədə Melasın, Ulma 

ətrafında Makkın əsir alındığını gözü ilə görmüĢdü. Onun qulluq etdiyi hissə Hamburqu iĢğal 

edən Ģanlı Morte ordusunun 8-ci korpusuna daxildi. Sonra o, əvvəlki Flandiya polkundan təĢkil 

olunmuĢ 55-ci piyada polkuna keçir. Eylau vuruĢmasında bu kitab müəllifinin əmisi, igid kapitan 

Lui Hüqo səksən üç nəfərdən ibarət olan rotası ilə qəbiristanlıqda iki saat düĢmən ordusu 

hücumunun qabağını almıĢdı, Ponmersi də bu vuruĢmada olmuĢdu; qəbiristanlıqda səksən üç 

nəfərdən ancaq üç adam diri qalmıĢdı ki, onlardan biri Ponmersi idi. O, Fridland ətrafında gedən 

vuruĢmada iĢtirak etmiĢdi. Sonra Moskvanı, Berezinanı, Lütseni, Bauseni, Drezdeni, Vaxaunu, 

Leyptsiqi, Köln-hauzen dərəsini, bundan sonra da Monmiraylı, ġato-Tyeri, Kraonu, Marna 

sahillərini, Ena sahillərini, dəhĢətli Laon cəbhələrini görmüĢdü. Kapitan rütbəsində ikən Arnele-

Dükdə on kazakı qılıncdan keçirmiĢ, lakin öz generalını deyil, öz kapralını xilas etmiĢdi. Bu 

vuruĢmada onun yaralanmamıĢ yeri qalmamıĢdı, təkcə elə sol qolundan iyirmi yeddi sümük 

qırıntısı çıxartmıĢdılar. Paris təslim olandan bir həftə qabaq o öz yoldaĢı ilə yerini dəyiĢmiĢ, 

süvari hissəsinə keçmiĢdi. Köhnə üsul-idarədə belə adama ―ikiqat bacarıqlı adam‖ deyirdilər, 

yəni o, bir əsgər kimi həm qılıncı, həm tüfəngi, bir zabit kimi həm eskadronu, həm batalyonu 

eyni dərəcədə yaxĢı idarə edə bilirdi. Hərbi təlim nəticəsində təkmilləĢdirilən bu keyfiyyət 

sayəsində ―draqun‖ deyilən xüsusi qoĢun növü meydana gəlmiĢdi ki, bunlar, eyni zamanda, həm 

süvari, həm də piyada hissələri idi. Ponmersi Napoleonun ardınca Elba adasına gedir. Vaterloo 

vuruĢmasında Dübuanın briqadasına daxil olan krasirlər eskadronuna komandanlıq edir. 

---

Lünenburq batalyonunun bayrağını ələ keçirən o olmuĢdu. Bayrağı gətirib imperatorun ayaqları 

altına atmıĢdı. O, bütün qan içində imiĢ; bayrağı düĢmənin əlindən dartıb alarkən qılıncla onun 

sifətinə vurmuĢdular. Ġmperator onun bu hərəkətindən razı qalaraq demiĢdi: ―Səni polkovnik, 

baron, fəxri legion ordeni kavaleri olmağın münasibətilə təbrik edirəm!‖ Ponmersi də ona cavab 

olaraq demiĢdi: ―Əlahəzrət, dul qalacaq arvadım tərəfindən sizə təĢəkkür edirəm!‖ Bir saat sonra 

o, Öhen yolunda qobuya düĢüb qalmıĢdı. Ġndi siz deyin görək, bu Jorj Ponmersi deyilən kimdir? 

Elə həmin o Luara quldurudur. 

Oxucu artıq onun haqqında bəzi Ģey bilir. Vaterloo vuruĢmasından sonra Ponmersini Öhen 

yolundakı qobudan çıxarmıĢdılar, o da orduya qoĢulmuĢdu, sonra da lazaret furqonunda Luara 

lagerinə gəlmiĢdi. 

Restavrasiya illərində maaĢının yarısına keçirilərək, onu yaĢamaq üçün, daha doğrusu, nəzarət 

altında saxlamaq üçün Verona göndərmiĢdilər. XVIII Lüdovik Yüz gün içərisində baĢ verən 

bütün iĢlərə qeyri-həqiqi bir iĢ kimi baxdığından, Ponmersin nə polkovnikliyini, nə  fəxri legion 

ordeni kavalerliyini, nə də baronluğunu təsdiq etmiĢdi. Lakin Ponmersi yeri gələndə həmiĢə 

―polkovnik baron Ponmersi‖, - deyə imza edirdi.  

Evdən çıxanda o həmiĢə fəxri legion ordeni lentasını köhnə, göy sürtükünə iliĢdirərdi, onun 

bundan baĢqa sürtükü yox idi. Kral prokuroru ona xəbərdarlıq etmiĢdi ki, ―bu fərqlənmə niĢanın 

qeyri-qanunu olaraq taxdığı üçün‖ onun iĢini məhkəməyə verəcəkdir. Ponmersi məmur vasitəsilə 

edilən bu xəbərdarlığı eĢitdikdən sonra acı-acı gülümsəyərək demiĢdi: ―Bilmirəm, mənmi fransız 

dilini daha baĢa düĢmürəm, ya siz fransız dilini yaddan çıxarmısınız, ancaq mən heç bir Ģey baĢa 

düĢmədim‖. Bu söhbətdən sonra o, bir həftə hər gün orden lentini taxaraq, Ģəhərə çıxdı. Onu 

daha heç kəs cürət edib narahat eləmədi. Hərbiyyə naziri və hərbi vilayət rəisi iki-üç dəfə ona 

―Cənab mayor Ponmersi‖ adı ilə məktub göndərmiĢdi. Lakin o bu məktubları açmadan geri 

qaytarmıĢdı. Elə bu zaman Napoleon da müqəddəs Yelena adasında eynən belə etmiĢdi, o da ser 

Hudson Lounun ―General Bonaparta‖ adı ilə göndərdiyi məktubları geri qaytarmıĢdı. Ponmersi 

də öz imperatoru kimi bu məktublara haftüflə – qoy bizi belə bir ifadə üçün bağıĢlasınlar - cavab 

vermiĢdi. 

Romada da belə olmuĢdu: əsir alınmıĢ Kartaca əsgərləri içərisində bir az Hannibal ruhlu olanlar 

da vardı, onlar da Flamini alqıĢlamaqdan imtina etmiĢdilər. 

Bir gün Ponmersi Vernon küçəsində kral prokuroruna rast gələrək, ona yanaĢmıĢ və belə bir sual 

vermiĢdi: ―Cənab kral prokuroru, deyin görüm, üzümdəki çapıq yerini daĢımağa mənə icazə 

verilirmi?‖ 

O ancaq eskadron komandiri maaĢının yarısını alırdı, bu azca gəlirdən baĢqa onun heç bir gəliri 

yox idi. Vernonda o, balaca ev kirayə etmiĢdi, orada daha bundan balaca ev tapmaq olmazdı. O, 

tək yaĢayırdı. Biz onun keçirdiyi həyatla tanıĢ olmuĢduq. Ġmperiya dövründə imkan tapıb, iki 

müharibə arasında Jilnormanın qızı ilə evlənmiĢdi. Qoca burjua qəlbinin dərinliklərində son 

dərəcə narazı olsa da, canını diĢinə tutaraq, qızının o adama ərə getməyinə razılıq vermiĢdi və 

demiĢdi: ―Ən məĢhur ailələr də bəzən belə Ģeylərə razılıq verməyə məcbur olur‖. Yeri 

gəlmiĢkən, bunu da demək lazımdır ki, xanım Ponmersi hər cəhətdən gözəl, çox nadir mənəvi 

keyfiyyətlərə malik olan və tamamilə ərinə layiq bir qadındı; o, 1815-ci ildə ölmüĢ, bir oğlan 

uĢağı qoyub getmiĢdi. Bu uĢaq polkovnikin yalqızlıq içində keçirdiyi həyatını bəzəyə bilərdi. 

Lakin onun babası uĢağı təkidlə tələb edərək demiĢdi: ―UĢağı mənə verməsələr,  mən onu 

mirasdan məhrum edəcəyəm‖. UĢağın atası oğlunun mənafeyini nəzərə alaraq, buna razı 

olmuĢdu, bununla da öz uĢağını yanında saxlamaq imkanını əldən vermiĢ, mehrini güllərə 

salmıĢdı. 

O həm də hər cür siyasətdən üz döndərmiĢdi; nə qiyam edir, nə də sui-qəsdlərə giriĢirdi. Onun 

fikirləri ya indi özünü həsr etdiyi sadə Ģeylərin, ya da əvvəllər etdiyi böyük iĢlərin ətrafında 

toplanmıĢdı. O həm bir qərənfilin çiçək açmasını gözləyir, həm də Austerlits xatirələri ilə 

yaĢayırdı - onun vaxtı bu iki Ģey arasında bölünmüĢdü. 

Cənab Jilnorman öz kürəkəni ilə heç bir əlaqə saxlamırdı. Polkovnik onun nəzərində bir 

―quldur‖du, o isə polkovnikin nəzərində ―səfehin biri‖ idi. Cənab Jilnorman heç vaxt 

polkovnikin adını çəkmirdi, ancaq hərdən istehza ilə onun ―baronluğuna‖ iĢarə edirdi. Onlar öz 

---

aralarında belə bir Ģərt kəsmiĢdilər: Ponmersi öz oğlunu görmək, ya onunla danıĢmaq üçün heç 

bir təĢəbbüs göstərməyəcək; əgər o bu Ģərti pozsa, uĢaq geri qaytarılacaq, həm də mirasdan 

məhrum ediləcəkdir. Jilnorman Ponmersiyə taun xəstəliyinə tutulmuĢ bir adam kimi baxırdı. 

Onlardan hər biri uĢağı istədiyi kimi tərbiyə etmək fikrində idi. Bəlkə də, polkovnik belə bir Ģərti 

qəbul etməkdə yanılmıĢdı; lakin bu Ģərtə çox ciddiyyətlə riayət edirdi, elə düĢünürdü ki, düzgün 

iĢ tutmuĢ, bu məsələdə ancaq özünü fəda etmiĢdir. 

Cənab Jilnormandan çox miras qalmayacaqdı. Lakin onun böyük qızından qalan irs çox 

olacaqdı. Bu qarımıĢ qız böyük bir sərvətə malikdi, bu sərvət ona ana tərəfindən qalmıĢdı. Bacısı 

oğlu bu sərvətin həqiqi varisi idi. 

UĢağın adı Marius idi; o, atası olduğunu bilirdi, onun bildiyi də ancaq bu idi. Heç kəs ona atası 

haqqında bircə kəlmə də söz demirdi. Lakin babası ilə getdiyi yerlərdə onun eĢitdiyi pıçıltılar, 

eyhamlar, adamların bir-birinə baxıb göz vurması onu düĢündürməyə bilməzdi; o, bəzi Ģeyləri 

baĢa düĢməyə baĢladı. O, uzun zaman onu əhatə edən mühitin təsiri altında olduğundan, bu 

mühitin havasını tənəffüs etdiyindən, sanki, bu havaya dolan fikir və ideyaları dərk etdi və 

yavaĢ-yavaĢ atası haqqında ancaq utana-utana, iztirab çəkə-çəkə düĢünməyə adət etdi. 

Marius bu qayda ilə böyüyürdü. Polkovnik iki-üç ayda bir dəfə evindən çıxır, qaçmıĢ dustaq 

kimi gizlincə Parisə gəlir, müəyyən vaxtda Sen-Sülpis kilsəsinə gedirdi. Madmazel Jilnorman bu 

zaman Mariusu kilsəyə ibadətə aparırdı. Polkovnik orada madmazel Jilnorman birdən dönüb 

baxar deyə, qorxudan əsə-əsə sütunun arxasında gizlənərək, qımıldanmağa və ah çəkməyə cürət 

etməyərək, öz oğluna baxırdı. Bütün bədəni çapıq-çapıq olan bir əsgər qarımıĢ bir qızdan 

qorxurdu. 

Vernon keĢiĢi abbat Mabeflə də onun dostluğu buradan baĢlanmıĢdı. 

Hörmətli keĢiĢ abbat Mabef Sen-Sülpis kilsəsi ağsaqqalının qardaĢı idi; bu kilsə ağsaqqalı bir 

neçə dəfə kilsədə bir adama diqqət yetirmiĢdi: o adam sütunun arxasında gizlənib, bir uĢağa 

böyük bir məhəbbətlə baxırdı. Kilsə ağsaqqalı onun üzündəki çapıq yerini, gözlərindəki iri yaĢ 

damlalarını da görmüĢdü. Üzdən o, igid bir adama oxĢayırdı; lakin belə bir adamın arvad kimi 

ağlaması ona çox böyük təsir bağıĢlamıĢdı. Onun üzü kilsə ağsaqqalının yadında qalmıĢdı. Bir 

dəfə o, qardaĢı ilə görüĢmək üçün Vernona gəlibmiĢ, körpü üstündə polkovnik Ponmersiyə rast 

gəlir, onu tanıyır: bu, həmin Sen-Sülpis kilsəsində gördüyü adamdı. Kilsə ağsaqqalı bu əhvalatı 

qardaĢına danıĢır, onlar bir Ģeyi bəhanə edərək, polkovnikin yanına gedirlər. Sonra bir də 

gedirlər. Polkovnik əvvəl onlarla çox az və çox könülsüz danıĢır, sonra ürəyini açıb tökür. Bu 

qayda ilə abbat Mabef və kilsə ağsaqqalı onun bütün həyatına bələd olur, həm də oğlunun 

gələcəyi üçün öz xoĢbəxtliyini fəda etdiyini bilirlər. Bu Ģeylər abbat Mabefin qəlbində 

polkovnikə qarĢı hörmət və Ģəfqət hissi oyadır, polkovnikin də ondan çox xoĢu gəlir... Bunu da 

demək lazımdır ki, heç kəs qoca keĢiĢ və qoca əsgər kimi belə asanlıqla bir-birinə yaxın ola 

bilməz, bir-birini belə yaxĢı baĢa düĢməz, bu Ģərtlə ki, xoĢ bir təsadüf nəticəsi olaraq, onlar hər 

ikisi həm səmimi, həm də yaxĢı adam olsunlar. Əslində, bu adamlar heç bir Ģeylə bir-birindən 

fərqlənmirdi. Onlardan biri özünü dünya vətəninə, o birisi axirət vətəninə xidmət etməyə həsr 

etmiĢdi. Fərq yalnız bunda idi. 

Marius ildə iki dəfə – yanvarın birində, bir də Müqəddəs Georgi günü yaxınlaĢanda atasına 

məktubnamədən götürülmüĢ kimi rəsmi təbrik məktubu göndərərdi, məktubları Mariusun xalası 

deyər, o da yazardı. Cənab Jilnorman ancaq buna icazə verərdi. Atası da Mariusa çox 

mehribanca yazılmıĢ cavab göndərərdi; Mariusun babası bunları oxumadan cibinə qoyardı. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Requiescant1. 

 

Marius Ponmersi ancaq xanım de T.-nin salonu vasitəsilə həyatı dərk edirdi. Bu salon onun 

dünyaya baxa bildiyi yeganə pəncərə idi. Bu pəncərə tutqundu; onun nəfəsliyindən istidən çox 

soyuq, iĢıqdan çox qaranlıq gələrdi. Marius Ģən, gülər üzlə bu xırdaca aləmə girmiĢ, orada bir az 

qaldıqdan sonra qəmginləĢmiĢ və ciddiləĢmiĢdi, bu ciddilik onun yaĢına heç uyğun gəlmirdi. 

---

Marius həmiĢə orada təĢəxxüslü, qəribə Ģəxslər görür, onlara heyrətlə baxırdı. Gördüyü Ģeylər 

onun ancaq heyrətini artıra bilərdi. Xanım de T.-nin salonuna Matan, Noe, Levis, Kambi 

familiyalı qoca kübar və çox hörmətli xanımlar gəlirdi; burada Levisi Levi, Kambini isə Kambiz 

deyə tələffüz edirdilər. Bu qoca xanımlar, bu Tövrat adları Mariusun hafizəsində ―Əhdi-ətiq‖ 

kitabındakı rəvayətlərlə qarıĢırdı, Marius bu rəvayətləri əzbər bilirdi. Onlar sönməkdə olan 

buxarının qabağına yığıĢaraq, yaĢıl abajurlu lampanın alaqaranlığında səssizcə oturar, ancaq 

bəzən həm təntənəli, həm də qəzəbli bir söz söylərdilər; kiçik Marius ürkək bir nəzərlə yandan 

onların ciddi üzünə, bəzilərinin ağ, bəzilərinin də ağarmağa baĢlayan saçına, keçən əsr dəbi ilə 

tikilmiĢ uzun donlarına baxardı. Ona elə gəlirdi ki, bunlar arvad deyil, patriarx və sehrbazdır, 

canlı məxluq deyil, xəyaldır. 

Bu xəyallar həmiĢə bu qədim salonda hazır olan xeyli ruhani, bir neçə də dvoryan qoĢulardı; 

bunlar da: xanım de Berrin Ģəxsi katibi  markiz de Sassene, ―ġarl-Antuan‖ ləqəbi ilə yeknəsəq 

ahəngli qəsidələr çap etdirən vikont de Valori, Fransada ―nəzakət qaydalarını‖ hamıdan yaxĢı 

bilən  Markiz Kariolis d’Espinuz, subay və xoĢüzlü  qraf d’Amandr; ―kral kabineti‖ adlandırılan 

Lüvr kitabxanasının dayağı  kavaler de Por de Gi, bir də hələ kifayət qədər cavan olan, lakin 

saçları ağarmağa baĢlayan knyaz de Bofremon idi. Knyaz de Bofremonun arvadı da burada idi; 

o, qəĢəng, məzəli bir qadındı, onun zər qaytanlı al məxmərdən olan tualeti, döĢünü və çiynini çox 

açıq göstərən dekoltesi ətrafa çökən qaranlığı bir qədər dağıdırdı. Cənab de Por de Gi dazbaĢlı, 

vaxtından əvvəl qocalmıĢ bir adamdı, amma yaĢı çox deyildi. O deyirdi ki, 1793-cü ildə and 

içməkdən imtina etdiyi üçün katorqaya göndəriblər: ―Onda on altı yaĢım vardı, mənimlə bərabər 

de Mirpua adlı bir yepiskopun əl-ayağına qandal vurdular. Onun səksən yaĢı vardı, o da an 

içməkdən imtina etdiyi üçün kürək cəzasına məhkum edilmiĢdi; bizim aramızda fərq ancaq 

bundan ibarətdi ki, o, itaətsizlik edən keĢiĢ, amma mən  itaətsizlik edən əsgərdim. Bu əhvalat 

Tulonda olmuĢdu. Bizim vəzifəmiz gündüz gilyotinlə baĢı kəsilən adamların baĢını və bədənini 

axĢam qətlgahdan daĢımaq idi. Biz qanı axan baĢsız bədənləri dalımıza alıb aparırdıq; bundan da 

bizə verilən qırmızı dustaq xalatının boynu arxa tərəfdən laxtalanmıĢ qandan islanar, qabıq 

bağlardı; bu qan səhərə kimi quruyardı, lakin axĢam yenə də xalatımızın o yeri qandan 

islanardı‖.  

Xanım de T.-nin salonunda bu cür faciəli söhbətlər çox olardı. Burada Marata lənətlər yağdıra-

yağdıra axırda Trestalyonu tərifləmək dərəcəsinə gəlib çatardılar. ―Misilsizlər‖ növündən olan 

deputatlar, cənab Tibor dü ġalar, cənab LemarĢan de Qomikur və sağların məĢhur zarafatçısı 

cənab Korne-Denkur burada vist oynayardı. Qıçlarının nazik olmasına baxmayaraq, gödək Ģalvar 

geyən Balye de Feret Taleyranın yanına gedərkən bəzən bura da baĢ çəkərdi. O, qraf d’Artuanın 

içki yoldaĢı idi; Ərəstun Kampaspanın qabağında səcdə etdiyi halda, o, Mariya Himarı 

iməkləməyə məcbur edərdi, bununla da filosofun intiqamını alaraq, əsrlər üçün nümunəvi bir 

balyi olmuĢdu. 

Bura gələn ruhanilər isə abbat Halma, abbat Leturner, abbat Freysin, abbat Keravenan, cənabi-

əqdəs Makki və cənabi-əqdəs abbat Pilimier idi. Bu, həmin abbat Halma idi ki, ―Fudr‖ qəzetində 

əməkdaĢlıq edən cənab Laroz ona demiĢdi: ―Ba, indi kimin yaĢı əllidən azdır? Ancaq ağzından 

süd iyi gələn birinci kurs tələbəsinin yaĢı əllidən azdır!‖ Abbat Leturner kral xətibi idi. Abbat 

Freysin o zaman hələ nə qraf, nə yepiskop, nə nazir, nə per idi. Köhnə bir keĢiĢ cübbəsi geyərdi, 

cübbəsinin də həmiĢə düyməsi çatıĢmazdı. Abbat Keravenan Sen Jerman-de-Pre kilsəsinin keĢiĢi 

idi. Cənabi-əqdəs Makki onda papa nümayəndəsi və Nazibi arxiyepiskopu idi, sonra kardinal 

olmuĢdu; onun malxulya ifadəli uzun burnu vardı. O biri cənabi-əqdəs abbat Palmieri papa keĢiĢi 

idi, o müqəddəs təxtin yeddi nəfər həqiqi protonotarlarından biri, məĢhur Liberiya bazilikasının 

keĢiĢi, müqəddəs kimsələrin ―postulatore di santi‖ müvəkkili idi, bu isə onun kanonizasiya iĢləri 

ilə əlaqədar olduğunu göstərirdi, həm də bu, təxminən, Dövlət ġurasının cənnət Ģöbəsi üzrə 

məruzəçisi rütbəsinə mütabiq idi... Bu ruhanilərdən baĢqa, salona cənab de la Lüzern və cənab de 

Klermon-Toner adlı iki kardinal da gəlirdi. Kardinal de la Lüzern yazıçı idi; bir neçə il sonra ona 

öz məqalələrini ġatobrianın məqalələri ilə yanaĢı olaraq ―Konservator‖da çap etdirmək Ģərəfi 

nəsib oldu. Cənab de Klermon-Toner tuluz arxiyepiskopu idi; yayda o yaylağa getmək əvəzinə 

tez-tez Parisə, qardaĢı oğlu markiz de Tonerin yanına gələrdi; markiz de Toner dəniz və hərbi 

---

nazir vəzifəsində idi. Kardinal de Klermon-Toner balacaboylu, Ģən bir qoca idi, cübbəsinin ətəyi 

çevriləndə onun qırmızı corabları görünərdi. O, ―Ensiklopediya‖ya nifrət etməyi özünə ixtisas 

seçmiĢdi, həm də bilyard oyunu ilə yamanca maraqlanırdı. O zaman parislilər axĢamçağı 

Klermon-Tonerin evi olan ġahzadə küçəsindən keçəndə Ģar taqqıltısını və kardinalın səsini 

eĢidib, qeyri-ixtiyari olaraq dayanırdılar: kardinal öz konklavistinə in partibus1. Karist yepiskopu 

cənabi-əqdəs Katretə çığıra-çığıra deyərdi: ―Abbat, nəzərə al ki, mən karambola edirəm‖. 

Kardinal de Klermon-Toneri xanım de T.-nin yanına aparan onun ən yaxın dostu cənab de 

Roklor idi; cənab de Roklor əvvəllər Senlis yepiskopu olmuĢdu, özü də qırx Əbədillərdən biri 

idi. Cənab de Roklorda diqqəti cəlb edən Ģey  onun uzun boyu və akademiyaya səy ilə getməsi 

idi. O zaman fransız akademiyasının iclasları gedən zal kitabxana ilə yanaĢı idi; maraqlanan 

adamlar hər cümə axĢamı bu zalın ĢüĢə qapısından təzə pudralanmıĢ, bənövĢəyi corab geymiĢ 

keçmiĢ Senlis yepiskopunu görə bilərdilər: o, adətən, arxası qapıya sarı ayaq üstə durardı, bu da 

ona görə idi ki, onun keĢiĢlərə xas olan yaxalığı yaxĢı görünsün. Hərçənd, bu ruhani atalar kilsə 

xadimləri olduqları qədər də saray adamları idi, bununla belə, onlar xanım de T.-nin salonunda 

dərin bir ciddiyyət əhval-ruhiyyəsi yaradırdılar. Fransanın beĢ nəfər peri isə - markiz de Vibre, 

markiz de Talarü, markiz d’Erbuvil, vikont Dambre və hersoq de Valentinua bu salonun 

aristokratizmini daha artıq nəzərə çarpdırırdı. Hersoq de Valentinua varlı bir Monako Ģahzadəsi, 

yəni varlı bir xarici Ģahzadə idi, bununla belə, o, Fransa və onun perlər cəmiyyəti haqqında çox 

yüksək bir rəydə idi – o hər Ģeyi perlər cəmiyyətinə gətirib çıxarırdı. Bu aĢağıdakı sözləri o 

demiĢdir: ―Roma kardinalları da Fransa perləridir; ingilis lordları da  Fransa perləridir‖. Lakin o 

dövrdə inqilab hər yerə nüfuz etdiyindən, bu feodal salona da, yuxarıda dediyimiz kimi, 

istiqamət verən burjua idi. Cənab Jilnorman bu salona hökmranlıq edirdi. 

Bura Parisin mürtəce dairələrinin cövhəri və əsas məğzi toplaĢmıĢdı. Burada hətta ən royalist 

Ģəxslərə qarĢı karantin tədbirləri görülürdü. ġöhrətdən həmiĢə bir az anarxiya qoxusu gəlir. 

ġatobrian bura düĢsəydi, o da burada ―DüĢen ata‖ kimi görünərdi. Bununla belə, vaxtı ilə 

respublikanı bəyənən adamlardan bəzilərinə güzəĢt edilirdi, onlar bu möhkəm etiqadlı məclisə 

buraxılırdı. Qraf Benyo bura islah olunmaq Ģərtilə qəbul edilmiĢdi. 

Ġndiki ―nəcib‖ salonlar təsvir etdiyimiz bu salonlara heç də bənzəmir. Ġndiki Sen-Jermen civarına 

sərbəst fikirlər sirayət etmiĢdir. Ġndiki royalistlər – qoy onlar bu sözdən inciməsinlər – 

demaqoqdurlar. 

Xanım de T.-nin ən seçmə kübar cəmiyyəti adamları toplaĢan salonunda ən zərif nəzakət pərdəsi 

altında ən incə və təkəbbürlü bir hərəkət tərzi hökm sürürdü. Burada müəyyən edilmiĢ adət və 

əxlaq qaydaları hədsiz dərəcədə və cürbəcür incə ədalara yol verirdi, bu incə ədalar öz-

özlüyündə meydana gəlir, çoxdan dəfn edilən, lakin hələ ölməyən köhnə üsul-idarəni olduğu 

kimi əhya edirdi. Burada qəbul edilən ədalardan bəziləri, xüsusilə, ifadə tərzi adamı 

təəccübləndirirdi. Bu kimi Ģeyləri görməyən adamlar belə ifadələri çox asanlıqla əyalətçilik 

hesab edərdi, çünki, əslində, bu, ancaq danıĢıq tərzinin köhnəlmiĢ Ģəkilləri idi. Məsələn, burada 

―xanım general zövcəsi‖ ifadəsi çox iĢlədilirdi. Az da olsa,  ―xanım polkovnik zövcəsi‖ ifadəsini 

də eĢitmək mümkündü. Cazibədar bir qadın olan xanım Leon, yəqin, ki, hersoq de Longevillə 

hersoq de ġevrezin xatirəsini əziz tutduğundan belə bir ifadə tərzini öz knyazlıq tituluna üstünlük 

hesab etmiĢdi. Markiza de Kreki də arzu etmiĢdi ki, ona ―xanım polkovnik zövcəsi‖ desinlər. 

Tüilridə, kralla olan məhrəmanə söhbətlərdə ona ancaq ―kral‖ demək, ―əlahəzrət‖ sözünü 

söyləməmək uydurması da bu kiçik aristokrat salonundan çıxmıĢdı, çünki ―əlahəzrət‖ sözünü 

―qəsbkar murdarlamıĢdı‖. 

Burada hər Ģey haqqında – həm baĢ verən hadisələr, həm də insanlar haqqında mühakimə 

yürüdürdülər. Əsri ələ salırdılar, bu onları əsri anlamaq zəhmətindən azad edirdi. Hay-küy 

qaldıran yeni xəbərlərlə bir-birini isidirdilər, gördükləri və eĢitdikləri Ģeyləri bir-birinə 

söyləməyə tələsirdilər. Burada Mafusail Epimenidi maarifləndirirdi. Kar kora məlumat verirdi. 

Burada Koblensdən bəri olan vaxtı inkar eləyir, bu vaxtın olmadığını elan edirdilər. Burada belə 

hesab edirdilər: XVIII Lüdovik Allahın mərhəmətilə öz padĢahlığının iyirmi beĢ illiyini gördüyü 

kimi, mühacirlər də qanunun mərhəmətilə özlərinin iyirmi beĢinci baharını gördülər. 

---

Burada hər Ģey tam bir ahəngdarlıq içində idi; burada həyat hər Ģeydə güclə hiss olunurdu; sözlər 

güclə eĢidiləcək bir ah ilə söylənilirdi; salonun zövqünə uyğun gələn qəzetlər papirosu 

xatırladırdı. Burada cavan adamlara rast gəlmək olurdu, lakin onlar yarımcan adamlara 

oxĢayırdı. Gələn adamları dəhlizdə qoca lakeylər qarĢılayırdı. Vaxtları çoxdan keçmiĢ olan bu 

ağalara onların özü kimi vaxtı keçmiĢ, qocalmıĢ xidmətçilər qulluq edirdi. Hər Ģeydə belə bir 

təsir duyulurdu: sanki, hər Ģeyin ömrü tükənmiĢdi, ancaq inad edərək, qəbrə getmək istəmirdi. 

Qorumaq, qorunmaq, qoruyan – onların bütün leksikonu təxminən bundan ibarətdi. ―ÇalıĢın ki, 

buradan yabançı bir ruhun qoxusu gəlməsin‖ – bütün məsələlər, əslində, bunun üstünə gətirib 

çıxarırdı. Bu bir dəstə hörmətli adamın dünyagörüĢündə, doğrudan da, onlara xas olan ayrıca bir 

ətir qoxusu vardı. Onların fikrindən kafur iyi gəlirdi. Bu aləm mumiyalar aləmi idi. Bu ağalar 

mumiyalandırılmıĢdı, onların lakeylərindən uyuq düzəldilmiĢdi. 

Mühacirlikdə müflis olan, bir nəfər qulluqçu saxlayan hörmətli qoca markiza hələ də ―Mənim 

qulluqçularım‖ deyirdi. 

Xanım de T.-nin salonunda nə ilə məĢğul olurdular? Burada ifratçılıq edirdilər. 

Ġfratçı olmaq! Bəlkə də, bu sözlə ifadə edilən hadisə hələ bu gün də meydandan çıxmamıĢdır, 

lakin sözün özü bütün mənasını itirmiĢdir. Bu sözü izah etməyə çalıĢaq. 

Ġfratçı olmaq – hər Ģeydə ifrata varmaq deməkdir. Bu o deməkdir ki: taxt naminə kralın 

hökmdarlıq əsasına, mehrab naminə keĢiĢ papağına hücum edəsən; bu o deməkdir ki, öz arabanı 

çevirəsən, öz qayıĢ-quĢqununda Ģıllaq atasan; bu o deməkdir ki, bidətçini lazımınca yandırmadığı 

üçün tonqalı pisləyəsən; bu o deməkdir ki, bütü onda bütlüyün az olması üstündə məzəmmət 

edəsən; bu o deməkdir ki, papanı papizmin azlığı, kralı royalizmin azlığı, gecəni isə iĢığın 

çoxluğuna görə  təqsirləndirəsən; bu o deməkdir ki, alebastrın, qarın, qu quĢunun, ağ zanbağın ağ 

olduğunu inkar edəsən; bu o deməkdir ki, bir Ģeyin elə qızğın müdafiəçisi olasan ki, bundan 

dönüb onun düĢməni olasan; bir Ģeyin elə inadla ―lehinə‖ olasan ki, bu, onun ―əleyhinə‖ 

çevrilsin. 

Restavrasiyanın ilk dövrünü baĢlıca olaraq ―ifratçılığ‖ının barıĢmaz ruhu xarakterizə edir. 

Tarixdə elə bir dövr tapılmaz ki, o, 1814-cü ildə baĢlaya və 1820-ci ilə yaxın bir vaxtda, sağların 

iradəsini yerinə yetirən cənab de Vilelin nazirliyə baĢlaması ilə qurtaran qısa bir dövrə bənzəmiĢ 

ola. Bu altı il təkrar olunmayan həm Ģən, həm kədərli, həm parlaq, həm də tutqun illərdir; sanki, 

onlar səhər Ģəfəqinin Ģüaları ilə iĢıqlanmıĢ, eyni zamanda hələ də üfüqləri bürüyən və yavaĢ-

yavaĢ keçmiĢin qoynuna çəkilən böyük sarsıntılar zülməti ilə örtülmüĢdür. Bu iĢıq və zülmət 

içərisində həm yeni, həm köhnə, həm gülməli, həm kədərli, həm gənc, həm də gözlərini ovan 

qoca bir aləm – xırdaca və xüsusi bir aləm yaĢayırdı; qürbətdən qayıtmaq kimi heç bir Ģey 

yuxudan ayılmağı xatırlatmır. Bir dəstə adam vardı ki, onlar Fransaya acıqlı-acıqlı baxırdı, lakin 

Fransa onlara istehza ilə cavab verirdi. Küçələr bayquĢa oxĢayan qoca markizlərlə, mühacirətdən 

qayıdan aristokratlarla, o dünyadan gələn ―keçmiĢ adamları‖ ilə ağzına kimi dolu idi; onlar hər 

Ģeyə heyrətlə baxırdılar; Ģanlı əyan dvoryanları yenə də Fransaya qayıtdıqları üçün həm sevinir, 

həm kədərlənirdilər: onlar yenə də öz vətənlərinə qayıtdıqları üçün böyük bir fərəh, lakin köhnə 

mütləqiyyət üsulunu görmədikləri üçün dərin məyusluq duyurdular. Səlibçilər nəslindən olan 

zadəganlar imperiya zadəganlarını, yəni hərbi zadəganları pisləyirdilər; tarixi bir millət tarixi 

mənasını daha anlamırdı; Böyük Karl silahdaĢlarının nəsilləri Napoleonun silahdaĢlarına nifrət 

edirdi. Yuxarıda dediyimiz kimi, qılınclar üz-üzə gəlir, adamlar bir-birini təhqir edirdilər. 

Fonteunanın qılıncını, paslı bir dəmir kimi, ələ salırdılar. Marenqonun qılıncı nifrət oyadırdı, ona 

―əsgər qılıncı‖ deyirdilər. Uzaq keçmiĢlər yaxın keçmiĢdən üz döndərirdi. Həm böyüklük, həm 

də gülünclük hissi yox olmuĢdu. Hətta Bonapartı ―Skapen‖ adlandıran adam da vardı. Bu təsvir 

etdiyimiz daha yoxdur. Təkrar edirik, indi ondan heç bir Ģey qalmamıĢdır. Biz o aləmdən bir 

adam götürdükdə, bu aləmi öz təsəvvürümüzdə canlandırmaq istədikdə o aləm bizə Nuh əyyamı 

kimi yabançı görünür. O aləm, doğrudan da, tufanlarda qərq oldu. O aləm iki inqilabda itib getdi. 

Azadlıq ideyalarının yaratdığı sel gör nə qədər qüvvətli imiĢ. O dağıtmaq, dəfn etmək istədiyi 

Ģeyləri gör necə sürətlə öz dalğaları altına alır, gör necə sürətlə dərin-dərin uçurumlar açır. 

Cənab Martenvilin Volterdən ağıllı hesab edildiyi o uzaq, o sadəlövh dövrdə salonların siması 

belə idi. 

---

O salonların öz ədəbiyyatı, öz siyasi məramnaməsi vardı. Burada Fyeveyə inanırdılar. Burada 

cənab Ajye qanunçuluq edirdi. Burada, publisist və Malake sahil küçəsi bukinisti cənab 

Kolnenin əsərlərinin təĢrihilə məĢğul olurdular. Napoleon burada ancaq ―Korsika əjdahası‖ idi. 

Sonralar dövrün ruhuna güzəĢtə gedərək, kral qoĢunları general-poruçiki markiz de Buonaparte 

tarixə daxil edildi. 

Salonlar öz əqidələrinin saflığını uzun zaman saxlaya bilmədilər. 1818-ci ildə ora diktrinyorlar 

daxil olmağa baĢlayırlar, bu, qorxulu bir əlamətdi. Doktrinyorlar royalist idi, onlar özlərini elə 

tuturdular ki, sanki, özlərinə haqq qazandırmaq istəyirdilər. O Ģeylə ki ―ifratçılıq‖ fəxr edirdi – 

bu onlarda ĢaĢqınlıq törədirdi. Onlar öz ağılları ilə fərqlənirdilər; onlar susmağı bacarırdılar; 

onlar lazımi dərəcədə kraxmallanmıĢ siyasi ehkamları ilə lovğalanırdılar; bununla da 

müvəffəqiyyət qazana bilmirdilər. Onlar qalstuklarının ağlığından, baĢdan-baĢa düymələnmiĢ 

sürtüklərinin ciddiliyindən bir qədər sui-istifadə edirdilər, bunun onlara az-çox xeyri olurdu. 

Doktrinyorlar partiyasının səhvi, ya bədbəxtliyi bundan ibarətdir ki, onlar ―gənc qocalar‖ nəslini 

yaratdılar. Onlar özlərini aqil kimi göstərdilər. Onlar ifrat mütləqiyyətçiliyə məhdud hakimiyyət 

prinsipini aĢılamaq arzusunda idilər. Onlar dağıdıcı liberalizmlə qoruyucu liberalizmi qarĢı-

qarĢıya qoyurdular, bəzən də bunu fövqəladə bir tələskənliklə edirdilər. Onlardan belə sözlər 

eĢitmək olardı: ―Royalizmə aman verin! Çünki onun xidmətləri az olmamıĢdır. Royalizm 

ənənələri, pərəstiĢi, dini, adamların bir-birinə hörmət etməsini əhya etmiĢdir. Vəfa, igidlik, 

rıtsarlıq, məhəbbət, sədaqət ona xas olan Ģeylərdir. O istəməsə də, millətin yeni əzəmətinə 

mütləqiyyətin əsrlər boyu davam edən əzəmətini əlavə etmiĢdir. Onun təqsiri bundadır ki, o, 

inqilabı, Ġmperiyanı, bizim Ģan-Ģöhrətimizi, azadlığı, yeni ideyaları, yeni nəsli, bizim əsrimizi 

baĢa düĢmür. Əgər o, bizim qarĢımızda təqsirkarsa, məgər biz onun qarĢısında heç təqsirkar 

deyildik? Ġnqilabdan tələb olunur ki, bütün baĢ verən hadisələri baĢa düĢsün, inqilabın varisləri 

bizik. Royalizmə hücum etmək - liberalizmə qarĢı günah iĢlətmək deməkdir. Bu, dəhĢətli bir 

səhvdir, daha dəhĢətli bir korluqdur! Ġnqilabi Fransa tarixi Fransaya, baĢqa cürə desək, öz 

anasına, daha baĢqa cürə desək, öz-özünə hörmət etmək istəmir. 8 iyuldan sonra Ġmperiya 

dvoryanlığı ilə necə rəftar edildisə, 5 sentyabrdan sonra köhnə mütləqiyyət dvoryanlığı ilə də elə 

rəftar edildi. Onlar qartal haqqında haqsızlıq etdilər, biz isə zanbaq haqqında haqsızlıq etdik. 

Yoxsa həmiĢə təqibat üçün bir Ģey lazımdır? XIV Lüdovikin tağından zəri silməkdən, ya IV 

Henrixin gerbindən qalxanı qoparmaqdan nə xeyir? Biz Ġen körpüsündən ―N‖ hərfini silən cənab 

Voblana gülürük. YaxĢı, o, axı nə etmiĢdir? O da biz etdiyimizi etmiĢdir. Buvin də Marenqo 

kimi bizimdir. Zanbaq da ―N‖ hərfi kimi bizimdir. Bu, bizim ata-babadan qalma mirasımızdır. 

Bunu axı niyə azaldaq? Vətənin nə keçmiĢindən, nə də hal-hazırından üz döndərmək lazım deyil. 

Niyə bütün tariximizi qəbul etməyək? Niyə bütün Fransanı sevməyək? 

Doktrinyorlar royalistləri belə tənqid edir, belə də müdafiə edirdilər, onlar öz tənqidi ilə ifrat 

royalistlərin narazılığına, öz müdafiələrilə də onların qəzəbinə səbəb olurdular. 

Restavrasiyanın birinci dövrü, ―ifratçılar‖ın ikinci dövrü Konqreqasiyanın çıxıĢı ilə əlamətdardır. 

Heyrət və coĢqunluğun yerini məharət və hiyləgərlik tutdu. Bununla biz öz səthi qeydlərimizi 

bitiririk. 

Müəllif bu əsəri yazarkən müasir tarixin maraqlı bir dövrünə rast gəldi. O indi daha heç kəsə 

məlum olmayan bir dövrə diqqət yetirməyə, onun bəzi xüsusiyyətlərini ötəri qeyd etməyə 

bilmədi. Lakin bu məsələ üstündə o çox dayanmadı, bu dövrü kədər hissi və gülmək arzusu 

duymadan təsvir etdi. Onu bu keçmiĢlə onun üçün əziz və sevimli olan xatirələr bağlayır, çünki 

bu xatirələr onun anası ilə əlaqədardır. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, bu xırdaca kübar 

cəmiyyətinin özünə xas olan bir əzəməti vardı. Bu cəmiyyət adamın üzündə təbəssüm oyada 

bilər, lakin nə ona nifrət etmək, nə də ona həqarətlə baxmaq olar. Bu, keçmiĢ günlərin 

Fransasıdır. 

Marius Ponmersi də, bütün uĢaqlar kimi, bəzi Ģeylər oxuyub öyrənmiĢdi. O öz xalasının 

himayəsi altından çıxdıqdan sonra, babası onu əsl klassik məhdudluğa malik olan çox mötəbər 

bir mürəbbinin himayəsi altına verdi. Bir çiçək kimi yenicə açılmağa baĢlayan bu uĢaq bir 

riyakarın əlindən çıxaraq bir pedantın əlinə düĢdü. Marius bir neçə il kollecdə oxudu, sonra 

hüquq fakültəsinə girdi. O həm royalist və fanatik, həm də qayda-qanuna çox ciddi riayət edən 

---

bir adamdı. Babasından onun xoĢu gəlmirdi: babasının yüngülməcazlığı, abırsız hərəkətləri onun 

ürəyinə toxunurdu, atası haqqında kədərlə susurdu. 

Ümumiyyətlə, o, odlu, lakin təmkinli, nəcib, alicənab, məğrur, dindar, coĢqun, son dərəcə doğru, 

hədsiz dərəcədə ismətli bir gəncdi. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Quldurun ölməsi. 

 

Mariusun orta təhsilini qurtarması və cənab Jilnormanın kübar cəmiyyətlərindən uzaqlaĢıb 

istirahətə çəkilməsi eyni vaxta təsadüf edir. Qoca Sen-Jermen civarı və xanım de T.-nin salonu 

ilə vidalaĢaraq, Mare məhəlləsində Ehtiraslar küçəsində olan evinə köçmüĢdü. Bu evdə o, 

dalandardan baĢqa, vaxtı ilə Manyonu əvəz edən aĢpaz qadın Nikolettanı, bir də ki, 

təngnəfəslikdən əziyyət çəkən və yuxarıda bəhs etdiyimiz Baskı xidmətçi kimi saxlayırdı. 

1827-ci ildə Mariusun on yeddi yaĢı tamam oldu. Bir gün axĢam o, evə qayıdanda gördü ki, 

babası əlində bir məktub tutmuĢdur. 

Cənab Jilnorman ona dedi: 

– Marius, sən gərək sabah Vernona gedəsən. 

Marius soruĢdu: 

– Niyə? 

– Atanı görməyə. 

Marius diksindi. Onun bir gün öz atası ilə görüĢəcəyi heç ağlına da gəlmirdi. Onun üçün bundan 

daha gözlənilməz, daha təəccüblü, etiraf etmək lazımdır ki, daha pis bir Ģey ola bilməzdi. 

Atasından o, elə soyumuĢdu ki, ona heç yaxınlaĢmaq istəmirdi. QarĢıda duran görüĢ onu 

kədərləndirməkdən baĢqa, ağır bir məcburiyyət kimi görünürdü. 

Mariusun öz atasına qarĢı olan ədavətinə siyasi səbəbdən baĢqa, ayrı bir səbəb də vardı. Cənab 

Jilnorman kefinin duru vaxtlarında Mariusun atasına ―qoçaq adam‖ deyərdi. Marius əmindi ki, 

həmin bu ―qoçaq adam‖ onu sevmir. Onun fikrincə, buna heç Ģübhə etmək lazım deyildi: atası 

onu sevsəydi, atmazdı, özgəsinin himayəsinə verməzdi. O, sevilmədiyini hiss edirdi, buna görə 

də atasını sevmirdi. O, öz-özünü inandıraraq deyirdi: belə də lazımdır. 

Cənab Jilnormanın təklifi Mariusu elə təəccübləndirdi ki, babasına  sual da vermədi. Cənab 

Jilnorman sözünə davam edərək dedi: 

– O, deyəsən, xəstədir. Səni istəyir. 

Bir az susduqdan sonra əlavə etdi: 

– Sabah səhər get. Mənim yadımdadır: kareta Fonten meydanı karvansarasından Vernona kareta 

səhər saat altıda gedir, axĢam da ora çatır. O karetaya min, get. O yazır ki, tez gəlsin. 

Sonra qoca məktubu əlində əzərək, cibinə qoydu. Marius elə o axĢam yola düĢüb səhər atasının 

yanında ola bilərdi. O zaman Bulua küçəsindən Ruana gecə dilicanı gedirdi və bu dilican 

Vernonda dayanırdı. Lakin nə cənab Jilnorman, nə də Marius bu barədə məlumat almağı heç 

fikirlərinə də gətirmədilər. 

Marius ertəsi gün hava qaralanda Vernona gəldi. ġəhərdə çıraqlar yanırdı. Marius ilk rast gəldiyi 

adamdan cənab Ponmersinin harada yaĢadığını soruĢdu: o öz ürəyində Restavrasiya nöqteyi-

nəzərilə Ģərikdi, atasının baron və polkovnik olduğunu qəbul etmirdi. 

 

Evi ona göstərdilər. Marius zəngi vurdu. Bir qadın qapını açdı: onun əlində balaca bir lampa 

vardı. 

Marius: 

– Cənab Ponmersi evdədirmi? – deyə soruĢdu. 

Qadın cavab vermədi. 

Marius öz sualını təkrar etdi: 

– Cənab Ponmersi burada yaĢayır? 

Qadın cənab Ponmersinin burada yaĢadığını baĢının hərəkəti ilə təsdiq etdi. 

---

– Mən onunla danıĢa bilərəmmi? 

Qadın baĢı ilə ―yox‖ iĢarəsi etdi. 

Marius israr etdi: 

– Mən axı onun oğluyam! O, məni gözləyir. 

Qadın dedi: 

– O daha sizi gözləmir. 

Marius onun ağladığını ancaq indi gördü. 

Qadın alçaq tavanlı zala gedən qapını ona göstərdi. Marius içəri girdi. 

Buxarı üstündə yanan Ģam zalı iĢıqlandırırdı; zalda üç kiĢi vardı. Onlardan birisi ayaq üstə Ģax 

durmuĢdu, o birisi dizləri üstə çökmüĢdü, birisi də yalxıca köynəkdə yerə sərilib qalmıĢdı. Yerə 

sərilib qalan polkovnik idi. 

O iki nəfərdən biri həkim, biri də dua oxuyan keĢiĢ idi. 

Üç gün əvvəl polkovniki qara qızdırma tutur. Xəstəliyin baĢlanğıcında onun ürəyinə pis Ģeylər 

gəlir, cənab Jilnormana məktub yazır, Mariusun göndərilməsini xahiĢ edir. Onun xəstəliyi ciddi 

bir Ģəkil alır. Mariusun gəldiyi gün sayıqlamağa baĢlayır. Xidmətçi arvad onu saxlamağa çalıĢsa 

da, o çığıraraq ―Mənim oğlum hələ də gəlmir, gedim onun qabağına çıxım!‖ – deyib, yatağından 

qalxır, otaqdan çıxır, dəhlizdə daĢ döĢəmənin üstünə yıxılır, elə o saat ölür. 

Həkimlə keĢiĢin dalınca adam göndərirlər. Həkim çox gec gəlir. KeĢiĢ çox gec gəlir. Oğlu da çox 

gec gəlir. 

ġamın tutqun iĢığında yerdə sərilib qalan polkovnikin solğun yanağında bir iri damla göz yaĢı 

görmək olardı. Bu, onun ölü gözlərindən çıxan yaĢdı. Onun gözləri sönmüĢdü, lakin yaĢ 

qurumamıĢdı. Bu yaĢ göstərirdi ki, oğlu gecikmiĢdir. 

Marius ilk və son dəfə gördüyü bu adama, onun nəcib üzünə, açıq, lakin heç bir Ģey görməyən 

gözünə, ağ saçına, qüvvətli bədəninə, bədəninin ora-burasında görünməyə baĢlayan tutqun 

zolaqlara, qılınc yarası çapıqlarına, ulduzvari qırmızı ləkələrə, güllə yerlərinə, üzündəki 

qəhrəmanlıq əlaməti olan iri çapığa baxırdı: onun üzündə Allahın bəxĢ etdiyi yaxĢılıq ifadəsi 

vardı. Marius fikirləĢdi ki, bu adam onun atasıdır, bu adam ölmüĢdür, lakin ona qarĢı laqeyd 

qaldı. 

Mariusun duyduğu kədər, baĢqa bir ölü görərsə, duyacağı kədərdən heç də fərqlənmirdi. 

Otağa qəlbi sıxan ağır bir dərd çökmüĢdü. Qulluqçu arvad bir bucaqda durub acı-acı ağlayır, göz 

yaĢları tökürdü; keĢiĢ dua edirdi, arabir onun hönkürtü ilə ağlaması duanı kəsirdi; həkim 

gözlərini silirdi; hətta meyit özü də ağlayırdı. 

Həkim də, keĢiĢ də, qulluqçu arvad da nə qədər böyük bir müsibət duysalar da, arabir Mariusa 

baxır, lakin heç bir söz söyləmirdilər. Marius burada yabançı bir adamdı.  

Marius atasının ölümündən çox az mütəəssir olmuĢdu; o bundan bir qədər xəcalət çəkir, bilmirdi 

ki, özünü necə idarə etsin. ġlyapasını əlində tutmuĢdu. Birdən onu əlindən yerə saldı: qoy elə 

bilsinlər ki, dərd ona çox təsir etmiĢ, Ģlyapasını da əlində tutmağa gücü qalmamıĢdır. 

Birdən o, vicdan əzabına bənzər bir Ģey duydu, həm də bu hərəkəti üstündə öz-özünə nifrət etdi. 

Lakin o, müqəssirdirmi? Axı o, atasını sevmirdi! 

Polkovnikdən pul qalmamıĢdı. Ev Ģeyləri satıldı, bu pul onun dəfninə güclə çatdı. Qulluqçu 

arvad tapdığı bir parça kağızı Mariusa verdi. Kağızı polkovnik öz əli ilə yazmıĢdı: 

―Mənim oğluma. Vaterloo ətrafında, vuruĢma meydanında imperator iltifat buyurub, mənə 

baronluq verdi. Restavrasiya mənə verilən bu adı qəbul etmir, lakin bunu mən öz qanımla 

qazanmıĢam; buna görə də bu adı mənim oğlum qəbul edəcək və o daĢıyacaq. Məlum Ģeydir ki, 

o buna layiq olacaqdır‖. 

Məktubun o biri üzündə polkovnik əlavə etmiĢdi: 

―Vaterloo ətrafında olan həmin vuruĢmada bir serjant məni ölümdən xilas etdi. Onun adı 

Tenardyedir. Mənə məlum olan budur ki, son vaxtlarda o, Parisin ətrafında, ġeldə, ya 

Manfermeyldə balaca bir kənd aĢxanası iĢlədirmiĢ. Mənim oğlum Tenardyeyə rast gəlsə, qoy ona 

əlindən gələn yaxĢılığı etsin‖. 

Marius heç də atasının xatirəsini əziz tutduğu üçün deyil, ancaq ölümə qarĢı duyduğu bir hörmət 

üçün kağızı alıb cibinə qoydu, ölümün həmiĢə insan qəlbi üzərində belə amiranə təsiri olur. 

---

Polkovnikin əmlakından heç bir Ģey qalmamıĢdı. Cənab Jilnorman sərəncam verdi ki, onun 

qılıncını və mundirini köhnə Ģey alanlara satsınlar. QonĢular onun bağını talan etdilər, nadir 

tapılan çiçəklərini çıxarıb apardılar. Qalan bitkilər də yabanılaĢdı, soldu, quruyub məhv oldu. 

Marius Vernonda ancaq iki gün qaldı. Dəfndən sonra Parisə qayıtdı, oturub dərslərini 

hazırlamağa baĢladı, atası qətiyyən onun yadına düĢmürdü, sanki, bu dünyada o heç 

yaĢamamıĢdı. Ġki gün sonra polkovniki dəfn etdilər, üç gün sonra da unutdular. 

Marius Ģlyapasına qara bağladı. Məsələ də bununla qurtardı. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Ġnqilabçı olmaq üçün günorta ibadətinə getmək bəzən faydalıdır. 

 

Marius uĢaqlıqda öyrəndiyi dindarlıq adətlərini mühafizə edirdi. Bir dəfə o, bazar günü Sen-

Sülpis kilsəsinə ibadətə gedibmiĢ, gəlib yan tərəfdəki ana Məryəm mehrabının yanında dayanır, 

xalası uĢaqlıqda onu həmiĢə bu yerə gətirirmiĢ. Mariusun o gün fikri həmiĢəkindən daha artıq 

dağınıqdı, daha artıq xəyal içində idi, o, qeyri-ixtiyari olaraq Utrext məxməri çəkilmiĢ 

oturacaqda diz çökdü; oturacağın arxasında ―Cənab Mabef, kilsə ağsaqqalı‖ sözləri yazılmıĢdı. 

Ġbadət yenicə baĢlanmıĢdı ki, bir qoca ―Cənab, bu, mənim yerimdir‖, - deyərək Mariusa 

yaxınlaĢdı. 

Marius cəld ayağa qalxdı, qoca öz yerini tutdu. 

Ġbadət qurtarandan sonra Marius fikrə dalaraq, oturacaqdan bir neçə addım kənarda dayandı. 

Qoca yenidən ona yaxınlaĢdı. 

– Cənab, üzr istəyirəm, mən sizi bir dəfə narahat etdim, budur, yenə də narahat edirəm, – dedi, – 

yəqin, siz məni pis adam hesab etdiniz, ancaq mən gərək öz hərəkətlərimin səbəbini  izah edəm. 

Marius dedi: 

– Cənab, bu tamam artıq Ģeydir. 

Qoca: 

– Yox, yox, – deyərək etiraz etdi, – mən istəmirəm ki, siz mənim barəmdə pis fikirdə olasınız. 

Bilirsinizmi, bu yeri mən çox əziz tuturam. Burada etdiyim ibadət mənə daha yaxĢı gəlir. Siz 

soruĢa bilərsiniz ki, niyə? Ġltifat buyurun, bunu sizə danıĢım. Həmin bu yerdə mən on il 

müddətində nəcib, lakin bədbəxt bir atanı müĢahidə etmiĢəm: o, ailə vəziyyətinə görə öz oğlunu 

baĢqa yolla görmək imkanından məhrum olduğundan, iki-üç ayda bir dəfə gələrdi. O bilirdi ki, 

oğlunu nə vaxt günorta ibadətinə gətirirlər, həmin saatda da özü bura gələrdi. UĢağın heç ağlına 

da gəlmirdi ki, atası buradadır. Bəlkə də, o axmaq uĢaq heç atasının olduğunu da bilmirmiĢ. 

Onun atası gözə görünməmək üçün sütunun arxasında gizlənərdi. O öz oğluna baxa-baxa 

ağlayardı. O yazıq öz balasını çox istəyirdi! Mən bunu aydın görürdüm. Bura mənim üçün 

müqəddəs yer oldu, günorta ibadətinə bura gəlmək mənim üçün adət Ģəklini aldı. Mənim - kilsə 

ağsaqqalı olduğum üçün - ruhanilər oturacağında oturmağa ixtiyarım var, amma mən öz 

oturacağımı onların oturacağından üstün tuturam. Mən hətta o bədbəxt adamı bir az tanıyırdım 

da. Onun qayınatası, varlı-dövlətli xalası, sözün qısası, yaxĢı yadımda deyil, belə bir qohumu 

varmıĢ, o deyirmiĢ ki, atası oğlu ilə görüĢsə, onda uĢağı mirasdan məhrum edəcək. UĢağın atası - 

oğlunun sonralar varlı və xoĢbəxt olması üçün - öz atalıq hüququnu qurban vermiĢdi. Siyasi 

əqidə üstündə onları bir-birindən ayırmıĢlar. Əlbəttə, mən siyasi əqidələrə hörmət edirəm, amma 

elə adamlar var ki, onlar heç bir Ģeyin hədd-hüdudunu bilmirlər. Axı adamı, yalnız Vaterloo 

vuruĢmasında iĢtirak etmiĢdir deyə, yırtıcı adlandırmaq olmaz! Bunun üstündə oğulla atanı bir-

birindən ayırmazlar. Bonapartın vaxtında o, qulluq edərək, polkovnik dərəcəsinə qədər 

qalxmıĢdı. Ġndi, deyəsən, o ölüb. O, Vernonda yaĢayırdı. Mənim qardaĢım oranın keĢiĢidir. Adı 

da, deyəsən, Ponmari... ya da, deyəsən, Monpresi... idi, özünün də, elə bil lap gözümün 

qabağındadır, üzündə böyük bir qılınc çapığının yeri vardı. 

Mariusun rəngi ağardı: 

– Ponmersi? 

– Bəli, bəli. Ponmersi. Yoxsa, siz onu tanıyırsınız? 

---

Marius: 

– Cənab, – dedi, – o, mənim atamdı. 

Qoca kilsə ağsaqqalı əlini-əlinə çırpıb həyəcanla dedi: 

– Deməli, siz həmin o uĢaqsınız?! Əlbəttə, o indi gərək yekə kiĢi olaydı. Mənim zavallı balam, 

siz cəsarətlə deyə ―məni odlu bir qəlb ilə sevən atam vardı!‖ deyə bilərsiniz. 

Marius qocanın qoluna girib, onu evinə qədər ötürdü. Ertəsi gün o, cənab Jilnormana dedi: 

– Mən öz dostlarımla ova getmək istəyirəm. Üç gün evə gəlməyə bilərəmmi? 

Babası: 

– Ġstəyir lap dörd gün gəlmə, – dedi, – get, könlün açılsın. 

Sonra qızına göz vuraraq pıçıldadı: 

– Yəqin, sevgi kələyi var! 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Kilsə ağsaqqalı ilə görüĢ hara gətirib çıxara bilər. 

 

Mariusun hara getdiyi bir az aĢağıda məlum olacaqdır. 

O, üç gün evə gəlmədi. Parisə qayıdan kimi hüquq fakültəsi kitabxanasına gedib, ―Moniter‖ 

komplektini tələb etdi. 

O, bütün ―Moniter‖i, Respublika və Ġmperiya haqqında yazılan bütün tarixi əsərləri, ‖Müqəddəs 

Yelena memorialı‖nı, xatirələri, gündəlikləri, bülletenləri, müraciətnamələri böyük bir ehtirasla 

oxudu. Böyük ordunun bülletenlərində atasının adına ilk dəfə rast gəldikdən sonra bir həftə, 

sanki, isitməyə tutuldu. Jorj Ponmersi o generalların ki baĢçılığı altında xidmət etmiĢdi, Marius 

onların, o cümlədən, qraf  Q.-nin yanına getdi. Bir də kilsə ağsaqqalı Mabeflə görüĢdü: Mabef 

ona polkovnikin keçirdiyi həyatı, onun təqaüdlə yaĢadığını danıĢdı; onun güllərindən, 

çiçəklərindən, Vernonda təkbaĢına yaĢadığından bəhs etdi. Bu qayda ilə Marius həm aslan, həm 

də quzu olan, çox az-az təsadüf edilən bu yüksək və məsum qəlbli adama lazımınca bələd oldu: 

bu adam onun atası idi. 

Bu məsələ Mariusun bütün vaxtını əlindən almıĢ, onun bütün fikrini məĢğul etmiĢdi, buna görə 

də Jilnormanı çox az-az görürdü. Müəyyən edilən vaxtda gəlib yeməyini yeyir, sonra yenə də 

yox olurdu. Xalası deyinir, babası Jilnorman gülərək deyirdi: ―Ba, ba, qızların vay halına!‖ 

Bəzən bu sözləri də əlavə edirdi: ―Bir baxırsan da, mən elə bilirdim ki, bu yüngül sevgidir, 

amma, deyəsən, xalis məhəbbətdir‖. 

Bu, doğrudan da, xalis məhəbbətdi: Marius atasına pərəstiĢ etməyə baĢlamıĢdı. 

Eyni zamanda, onun dünyagörüĢündə də böyük dəyiĢiklik olmuĢdu. Bu dəyiĢiklik ardıcıl surətdə 

bir-birini əvəz edən bir çox səhifələrdən ibarətdir. Bizim bəhs etdiyimiz məsələ zəmanəmizin bir 

çox məĢhur adamlarının tarixi olduğundan, bu səhifələri bir-bir göstərməyi, onları tədricən 

gözdən keçirməyi faydalı hesab edirik. 

Mariusun nəzər saldığı keçmiĢ onu sarsıtmıĢ, heyrətə salmıĢdı. 

Bu keçmiĢ, hər Ģeydən əvvəl, onun gözlərini qamaĢdırmıĢdı. 

Bu vaxta qədər Respublika, Ġmperiya ondan ötrü ancaq iyrənc sözlərdi. Respublika - 

alaqaranlıqdan qalxan gilyotin, Ġmperiya – gecə görünən qılıncdı. Marius keçmiĢə nəzər salarkən 

orada ancaq hərc-mərclik və zülmət görəcəyini zənn etmiĢdi, lakin orada böyük bir hörmət, həm 

də qorxu və sevinc içində Mirabo, Vernyo, Sen-Jüst, Robespyer, Kamill Demulen, Danton kimi 

iĢıq saçan ulduzları, Napoleon kimi üfüqlərdən qalxan günəĢi gördü; Marius ona nə olduğunu 

baĢa düĢmürdü; bu iĢıqdan gözləri qamaĢaraq heç bir Ģey görmür, geri çəkilirdi. Lakin ilk 

təəccüb hissləri keçdikdən sonra, o, belə bir iĢığa yavaĢ-yavaĢ adət edərək, təsvir edilən 

hadisələri ĢaĢqınlıq duymadan qəbul etməyə, bu hadisələrdə iĢtirak edən adamlara titrəmədən 

baxmağa baĢladı; Ġnqilab, Ġmperiya onun gözləri önündə aydınca canlandı. Bu iki növ hadisə - 

onda iĢtirak edən adamlarla birlikdə - onun üçün çox böyük əhəmiyyətə malik olan iki məsələ ilə 

nəticələndi: Respublika – xalqa qaytarılan vətəndaĢ hüququ suverenliyi, Ġmperiya – Avropada 

əsaslanan fransız təfəkkürünün suverenliyi ilə. O, inqilabın simasında xalqın əzəmətli surətini, 

---

Ġmperiyanın simasında Fransanın əzəmətli surətini gördü. O öz ürəyində etiraf etdi ki, bunlar 

hamısı gözəl Ģeylərdir. 

Biz bu ilk və son dərəcə ümumiləĢdirilmiĢ düĢüncədə Mariusun qamaĢmıĢ gözlərindən nəyin 

qaçdığını göstərmək istəmirik, bunu lazımi bir Ģey hesab etmirik. Biz ancaq onun fikir inkiĢafını 

göstərmək istəyirik. Hər Ģeyi birdən qavramaq olmur. Həm yuxarıda, həm də aĢağıda deyilənlərə 

aid olan bu qeyd-Ģərti söyləyərək, yenə də hekayəmizə davam edirik. 

Marius onda baĢa düĢdü ki, bu vaxta qədər o, vətənini də - atası kimi - az tanıyırmıĢ. O könüllü 

halda gözündən qara pərdə asaraq nə vətənini, nə də atasını görürmüĢ. Ġndi onun bəsirət gözü 

açılmıĢdı: həm vətən, həm də atası ilə fəxr edir, həm də onlara pərəstiĢ edirdi. 

Həm təəssüf, həm də peĢmançılıq hissi ona əzab verirdi; o, acı-acı və ümidsiz halda düĢünərək, 

öz-özünə deyirdi: ―Ġndi mənim qəlbimi dolduran hissləri ancaq qəbirə söyləmək olar‖. Ah, onun 

atası sağ olsaydı, o öz atasından məhrum olmasaydı, Allah-taala öz inayətini göstərərək onun 

atasını ölməyə qoymasaydı, indi o yüyürüb atasını qucaqlar, bağrına basardı, çığıraraq deyərdi: 

―Ata, mən buradayam! Bu, mənəm! Bizim hər ikimizin qəlbində bir ürək döyünür! Mən sənin 

oğlunam!‖ Onun ağ baĢını odlu-odlu qucaqlardı, ağ saçları üstə göz yaĢları tökərdi, üzündəki 

çapıq yerinə iftixarla baxardı, əllərini sıxardı, paltarına səcdə elər, ayaqlarını öpərdi! Ah, niyə 

onun atası haqq və ədaləti, oğlunun məhəbbətini görmədən belə tez, belə vaxtından əvvəl öldü! 

AğlayıĢ hönkürtüləri ara vermədən Mariusun qəlbini parçalayır, o hər dəqiqə ―Heyhat‖, – deyə 

təkrar edirdi. Eyni zamanda, o, get-gedə, əməlli-baĢlı ciddiləĢir, qətiləĢirdi, öz əqidələrində və 

dünyagörüĢündə daha möhkəm olurdu. Həqiqətlə iĢıqlanan zəkası hər dəqiqə zənginləĢirdi. Onda 

daxili bir yüksəliĢ əmələ gəlirdi. O, iki kəĢf nəticəsində özünü yetiĢmiĢ və möhkəmlənmiĢ hiss 

edirdi: o həm atasını, həm də vətənini tapmıĢdı. 

Ġndi bütün qapılar onun qarĢısında açılırdı, sanki, bu qapıların açarı onun əlində idi. O əvvəllər 

nəyə nifrət edirdisə, indi bunun izahını tapırdı, nəyə həqarətlə baxırdısa, bunun səbəbini baĢa 

düĢürdü. Ġndi ona böyük hadisələrin, böyük insanların qəza və qədər icabından olan həm ilahi, 

həm də bəĢəri əhəmiyyəti aydın oldu: ona, bu böyük hadisələrə lənət etməyi öyrətmiĢdilər, bu 

böyük insanlara nifrət etmək təlimini vermiĢdilər, o öz əvvəlki dünyagörüĢündən üz döndərən 

kimi – onu köhnəlmiĢ bir Ģey hesab edirdi bu dünyagörüĢünü xatırlarkən gah acıqlanır, gah da 

gülürdü. 

O, atasına haqq qazandırdıqdan sonra Napoleona haqq qazandırmağa baĢladı, bu da təbii bir 

Ģeydi. 

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Napoleona haqq qazandırmaq asan baĢa gəlmədi. 

Lap uĢaq vaxtından onun beyninə Napoleon haqqında olan fikirləri doldurmuĢdular; 1814-cü il 

partiyası bu fikirlərin tərəfdarı idi. Restavrasiya bütün təəssübü, mənafeyi, hissləri ilə 

Napoleonun surətini təhrif etməyə çalıĢırdı. Napoleon bu partiyanı Robespyerdən daha artıq 

dəhĢətə gətirirdi. Bu partiya millətin yorğunluğundan, anaların nifrətindən çox ustalıqla istifadə 

edə bilmiĢdi. Bonapartı bir növ əfsanəvi əjdahaya çevirmiĢdi. Biz əvvəllər demiĢdik ki, xalqda 

bir çox uĢaq xasiyyətləri vardır; 1814-cü il partiyası xalqın təsəvvürünə daha artıq təsir etmək 

üçün Bonapartı – Tiberidən tutmuĢ mənasız bir uyuğa kimi – cürbəcür qorxunc sifətdə 

göstərirdilər, bunlardan bəzisi xalqı qorxuya salır, lakin Bonapartın əzəmətini endirə bilmirdi, 

bəzisi isə xalqda gülüĢ oyadırdı. Bəli, Bonapart haqqında danıĢarkən hər kəs ya hönkür-hönkür 

ağlaya, ya qəhqəhə ilə gülə bilərdi, ancaq bunun əsasında nifrət olmalı idi. ―Bu adam‖ haqqında 

(Napoleona ―bu adam‖ deyərdilər) Mariusun ağlına ayrı heç bir Ģey gəlməzdi. Marius öz təbiəti 

etibarı ilə inadkar olduğundan bu fikirlər onun zehnində möhkəm kök salmıĢdı. Onun qəlbində 

Napoleona nifrət edən balaca bir ―inad adam‖ yaĢayırdı. 

Lakin tarixi kitabları oxuması, xüsusilə tarixi hadisələrə aid olan sənədlər və materiallarla tanıĢ 

olması Napoleonu ondan gizlədən pərdəni yavaĢ-yavaĢ parçaladı. O qarĢısında nəhəng bir insan 

olduğunu hiss etdi, hiss etdi ki, Bonapart haqqında da bütün baĢqa Ģeylərdə etdiyi səhvdən az 

səhv etməmiĢdir. Onun bəsirət gözü açılırdı. Əvvəl o, könülsüz halda, sonra ovsunlanmıĢ bir 

adam kimi böyük bir vəcdlə coĢqunluğun əvvəl qaranlıq, sonra isə zəif iĢıqlı, nəhayət, parlaq iĢıq 

saçılmıĢ pillələrilə ağır-ağır, addım-addım yuxarı qalxmağa baĢladı. 

---

Bir gün otaqda tək idi. ġam yanırdı. Açıq pəncərə qabağında masaya dirsəklənib kitab oxuyurdu. 

QarĢısında açılan ənginlər onu daldırır, bu xəyal onun fikirlərinə qarıĢırdı. Ah, gecə, sən nə 

gözəlsən! Haradan gəldiyi bilinməyən tutqun səslər eĢidilir, Yer kürəsindən on iki dəfə böyük 

olan Yupiter bir köz kimi parıldayır; göy üzü qaranlıqdır, ulduzlar sayrıĢır, dünya adama ucsuz-

bucaqsız görünür... 

Marius böyük ordunun bülletenini – döyüĢ meydanında yazılan bu qəhrəmanlıq qitələrini 

oxuyurdu; bu yazılarda o arabir atasının, lakin ardı-arası kəsilmədən imperatorun adına rast 

gəlirdi; bütün böyük Ġmperiya onun gözləri önündə canlanırdı. O, ruhunun aĢıb-daĢdığını, mədd 

kimi qabararaq, yüksəldiyini görürdü. Hərdən ona elə gəlirdi ki, guya, atasının xəyalı, xəfif bir 

külək kimi oradan ötüb keçir, onun qulağına nəsə pıçıldayır. O, get-gedə qüvvətlənən qəribə bir 

hal keçirirdi: onun qulağına təbil, boru, top səsi, batalyonların ahəngdar addım səsi, dördnala 

çapan süvari dəstələrinin uğultusu gəlirdi. Hərdən o, baĢını qaldırır, göylərin dərinliyində 

parıldayan nəhəng bürc yığınına baxır, sonra yenə də baĢını kitabın üstünə endirirdi, burada 

nizamsız bir halda hərəkət edən baĢqa nəhəng surətlər onun qarĢısında canlanırdı. Onun qəlbi 

sıxılır, bütün bədəni titrəyirdi, nəfəsi tutulurdu: o, dərin vəcd içində idi, birdən o heç bilmədi ki 

nə oldu, kim ona əmr etdi: cəld yerindən qalxdı, əllərini pəncərədən bayıra uzatdı, gözlərini 

qaranlığa, sükuta, dumanlı ənginliyə, ucsuz-bucaqsız fəzaya zilləyərək, həyəcanla dedi: ―YaĢasın 

imperator!‖ 

Bu andan etibarən o,  köhnə düĢüncələrindən tamamilə üz döndərdi. Korsika əjdahası, qəsbkar, 

zalım, pələng, qəmədiyəci, əxlaqsız, öz doğma bacılarının oynaĢı olan, Taldan dərs alan, Yaffada 

adam zəhərləyən Buonaparte onun fikrindən silindi, bu Ģeylərin yerini hər Ģeyi öz içində qərq 

edən, qamaĢdıran, parlaq, əsrarəngiz bir iĢıq tutdu, bu iĢığın da içərisində, əliriĢməz yüksəklikdə, 

Sezarın mərmər heykəli solğun bir xəyal kimi parıldayırdı. Ġmperator Mariusun atası üçün ancaq 

sevimli bir sərkərdə idi, onunla fəxr edirlər, ona böyük bir sədaqətlə xidmət edirlər. O, Marius 

üçün əzəmətli bir sima idi. O, fransız formasiyası dövlətinin qəza-qədər tərəfindən seçilmiĢ 

memarı idi; o, dünyaya ağalıq etməyi Roma formasiyası dövlətindən irsən götürmüĢdü, o, 

ecazkar dağıntıların ustası idi, o, Böyük Karlın, XI Lüdovikin, IV Henrixin, RiĢelyenin, XIV 

Lüdovikin, Ġctimai nicat komitəsinin iĢini davam etdirirdi. Əlbəttə, onun da nöqsanları vardı, o 

da yanılırdı, hətta cinayət də edirdi, baĢqa sözlə, o da insan idi; lakin o öz səhvlərində Ģahanə, öz 

nöqsanlarında həĢəmətli, öz cinayətlərində  qüdrətli idi. O bütün xalqları böyük millət haqqında 

danıĢmağa məcbur edən nadir bir insandı; o, Fransanın mücəssəməsi idi; o, Avropanı öz qılıncı 

ilə məğlub edərkən bütün dünyanı öz iĢığı ilə məğlub etdi. Napoleon Marius üçün iĢıq saçan bir 

xəyaldı, onun nəsibi – gələcəyi qorumaqla həmiĢə sərhəd keĢiyində durmaqdı. Marius onun 

Ģəxsiyyətində bir müstəbid, lakin eyni dərəcədə bir diktator görürdü; elə bir müstəbid ki, onu 

Respublika yaratmıĢdı, o da Ġnqilabı tamamlamıĢdı. Ġsa həm Allah, həm də insan olan kimi, 

Napoleon da Marius üçün həm xalq, həm də insan idi. 

Marius, yeni əqidə qəbul edən bir adam kimi, bu əqidə ilə vəcdə gələrək, ehtirasla ona 

bağlanmaq istəyir, bu məsələdə ifrata varırdı. Onun təbiəti belə idi. O bir hissə bağlandımı daha 

özünü saxlaya bilmirdi. O həm Napoleonun qılıncı ilə hədsiz dərəcədə həvəslənir, həm də onun 

ideyalarına böyük bir təəĢĢüq göstərirdi. O, bir Ģeyi görmürdü: o, Napoleonun dühasına valeh 

olmaqla onun göstərdiyi kobud qüvvəyə də valeh olurdu; baĢqa sözlə, iki səcdəgah yaradırdı; 

bunlardan biri ilahi, o birisi heyvani əsasa malikdi. Marius bir çox baĢqa səhvlərə də yol verirdi. 

O, hər Ģeyi qeyd-Ģərtsiz qəbul edirdi. Həqiqət axtararkən, bu qayda ilə yanlıĢ yola da gəlib 

çıxmaq olardı. O, hər Ģeyə həddindən artıq etibar etdiyindən hər məsələ ilə razılaĢırdı. O, 

həmiĢəlik yeni yola çıxdığından,  köhnə üsul-idarənin cinayətini pisləyəndə də, Napoleonun 

Ģöhrətinə qiymət verəndə də  heç bir təshih qəbul etmirdi. 

Hər necə olsa, çox böyük əhəmiyyətə malik olan bir addım atılmıĢdı. Marius əvvəllər 

mütləqiyyətin süqut etdiyi yerdə indi Fransanın yüksəldiyini görürdü. Onun nöqteyi-nəzəri 

dəyiĢmiĢdi. Onun qürub hesab etdiyi Ģey indi tülu olmuĢdu. O əks tərəfə dönmüĢdü. 

 

Mariusda belə bir mənəvi dəyiĢikliyin əmələ gəldiyi nə babasının, nə də xalasının ağlına gəlirdi. 

---

Marius öz üzərində apardığı bu gizli iĢin nəticəsində, nəhayət, köhnə burbon və ifrat sağlar 

örtüyünü, aristokrat, yakobin, royalist geyimini öz üzərindən tamamilə atmağa müvəffəq 

olduqdan, xalis bir inqilabçıya, həqiqi bir demokrata, az qala respublikaçıya çevrildikdən sonra 

Orfer sahil küçəsində olan həkkakın yanına gedib yüz vizit vərəqi sifariĢ etdi; bu vərəqələrin 

üstündə ―Baron Marius Ponmersi‖ sözləri yazılmıĢdı. 

Bunun hamısı onda baĢ verən dəyiĢikliyin tam məntiqi nəticəsi idi, bu isə onun öz atasına olan 

məftuniyyətini müəyyənləĢdirmiĢdi. Lakin Mariusun nə tanıĢı vardı, nə də bu vərəqələri 

mehmanxana qapıçısının yanında qoya bilərdi, buna görə də onları öz cibinə qoydu. 

Bu dəyiĢikliyin təbii bir nəticəsi də bu oldu: Marius öz atasına yaxınlaĢdıqca, atasının xatirəsi, 

polkovnikin iyirmi beĢ il müddətində apardığı mübarizə onun üçün əziz olduqca o öz babasından 

daha da uzaqlaĢırdı. Yuxarıda dediyimiz kimi, cənab Jilnormanın xasiyyəti çoxdandı ki, 

Mariusun xoĢuna gəlmirdi. Adətən ciddi cavanlarla yüngülməcaz qocalar arasında olan ixtilaf 

onların da arasında hiss olunurdu. Jernotun yüngülməcazlığı həmiĢə malxulyaçı Verteri təhqir 

edir və acıqlandırırdı. Lakin nə qədər ki Mariusla cənab Jilnorman eyni siyasi əqidədə idilər bu, 

Marius üçün ondan cənab Jilnormana doğru uzanan körpü vəzifəsini görürdü. Bu körpü uçan 

kimi onların arasında  uçurum əmələ gəldi. Bundan baĢqa bir fikir də Mariusu son dərəcə 

hiddətləndirirdi: cənab Jilnorman axmaqcasına bir mülahizə nəticəsində onu polkovnikdən 

rəhmsizcəsinə ayırmıĢdı, bu qayda ilə atanı oğuldan, oğulu atadan məhrum etmiĢdi. 

Marius atasına böyük bir məhəbbət duymaqla babasına nifrət etməyə baĢladı. 

Lakin bunu o heç də büruzə vermirdi – biz bunu yuxarıda demiĢdik. O ancaq get-gedə evdən, 

babasından soyuyurdu. Süfrə qırağında oturub, kirimiĢcə yeməyini yeyər, çox az-az evdə qalardı. 

Xalası bunun üstündə onu danlayanda, o, sakitcə qulaq asar, sonra da mühazirələri, imtahanları, 

seminarları bəhanə gətirərək, baĢı qarıĢıq olduğunu söylərdi. Babası öz əvvəlki fikrini düzgün 

hesab edərək, təkrar-təkrar deyərdi: ―Vurulub! Belə Ģeylərdə məni aldatmaq olmaz!‖ Marius 

arabir Ģəhərdən harasa gedirdi. 

Xalası bundan Ģübhələnərək deyirdi: 

– O axı hara edir? 

Mariusun bu gediĢləri uzun sürməzdi, bir dəfə də o, rəhmətlik atasının tapĢırığını yerinə yetirmək 

üçün Monfermeylə getdi: o, keçmiĢ Vaterloo serjantını, indi isə aĢxanaçı Tenardyeni tapmaq 

istəyirdi. Lakin aĢxananı bağlı gördü. Məlum oldu ki, Tenardye sınıq çıxmıĢ aĢxananı buraxıb 

getmiĢdir, ancaq onun baĢına nə gəldiyini heç kəs bilmirdi. Marius bu iĢlə məĢğul olduğundan 

dörd gün evə gəlmədi. 

Xalası deyirdi: 

– Məlum Ģeydir ki, dəcəllik eləyir. 

Lakin Mariusun döĢündə, köynəyinin altında, qara qaytandan asılmıĢ bir Ģey gördülər... 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Yəqin ki, bir qadındır. 

 

Biz bir ulandan bəhs etmiĢdik. 

Bu ulan cənab Jilnormanın əmisi nəvəsi idi; onun həyatı qohum-əqrəbasından, ailədən kənarda, 

uzaq bir qarnizonda keçirdi. Kiçik zabit Teodül Jilnorman bütün hərbi tələblərə uyğun gələn bir 

adamdı. Onun beli qız beli kimi nazikdi; qılıncı o, qoçaqcasına bir əda ilə gəzdirir, bığlarının 

ucunu igidcəsinə yuxarı bururdu. Parisə o, çox az-az gəlirdi; elə az gəlirdi ki, Marius heç onu 

görməmiĢdi. Bu iki qohum ancaq bir-birinin adını bilirdi. Biz, deyəsən, yuxarıda demiĢdik ki, 

Jilnormanın qızı Teodülün xatirini çox istəyirdi. O, Teodülü ancaq ona görə çox istəyirdi ki, onu 

çox az-az görürdü. Adam görmədiyi baĢqa bir adam haqqında cürbəcür gözəl Ģeylər təsəvvür edə 

bilər. 

Madmazel Jilnorman nə qədər sakit bir adam olsa da, bir gün o öz otağına çox həyəcanlı halda 

qayıtdı. Marius yenə də az bir müddətə harasa getmək istəmiĢ, babasından icazə verməsini xahiĢ 

etmiĢdi, sonra elə bu axĢam yola düĢmək istədiyini bildirmiĢdi. Babası ona ―Get‖ demiĢ, sonra 

---

da qaĢlarını mənalı-mənalı qaldıraraq donquldanmıĢdı: ―Gecələr gəzməyə dadanıb‖. Bu məsələ 

madmazel Jilnormanda son dərəcə maraq oyandırmıĢdı; bu hiss ilə də öz otağına qalxanda 

pilləkəndə nifrətlə dedi: ―Bu lap ağ oldu‖. Sonra da təəccüblə əlavə etdi: ―Axı, hara gedir?‖ O 

güman edirdi ki, burada pis bir sevgi məsələsi var, bir sirr var, bu, qadınsız, görüĢsüz deyil; o öz 

gözlüklü burnunu bura soxmaq istəyirdi. Sevgi sirri təzəcə meydana çıxan dedi-qodudan heç də 

az ləzzətli tikə deyil; müqəddəs qəlbə malik olan adamlar bu tikəni dadmaqdan heç də geri 

durmazlar. Riyakar mömin adamların sirr dağarcığında həmiĢə ehtiyat üçün eĢq məsələsinə aid 

bir qədər maraq olar. 

Madmazel Jilnorman bu romantik hadisə ilə tanıĢ olmaq üçün Ģiddətli ağrı duyur, bunun 

iztirabını çəkirdi. 

O, vərdiĢ etmədiyi bu həyəcandan, bu həyəcanlandırıcı maraqdan fikrini yayındırmaq üçün öz 

istedadına müraciət etməli oldu: o iplik sapla parçada iplik festonlar düzəldir, Ġmperiya və 

Restavrasiya dövründə ən çox yayılan naxıĢlardan birini tikir, kareta çanaqlarına oxĢar çoxlu 

dairələr vururdu. Bu cansıxan bir iĢdi, bu iĢi görən adam da qaĢqabaqlı bir adamdı. O, bir neçə 

saatdı öz kreslosunda oturub bu iĢlə məĢğul idi ki, birdən qapı açıldı. Madmazel Jilnorman 

burnunu qaldırdı. Mülazim Teodül onun qabağında durub, hərbi nizamnamə qaydalarına riayət 

edərək onu salamladı. Madmazel Jilnorman sevincindən qıĢqırdı. Qarı dəymədüĢər, mömin bir 

qadın, bir xala olsa da, öz otağında ulan gördükdə bundan ləzzət də duya bilir. 

Madmazel həyəcanla dedi: 

– Teodül, sən buradasan? 

– Xalacan, yolüstü gəldim. 

– Öp də məni. 

– BaĢ üstə! 

Teodül onu bir neçə dəfə öpdü. 

Madmazel Jilnorman öz sektoruna yaxınlaĢıb, onu açdı. 

– Heç olmasa bircə həftə bizdə qalacaqsanmı? 

– Xalacan, elə bu axĢam gedirəm. 

– Ola bilməz! 

– Düz deyirəm. 

– Teodül, əzizim, xahiĢ edirəm, getmə, qal! 

– Ürəyim buna ―hə‖ deyir, nizamnamə ―yox‖, məsələ belədir. Bizi baĢqa qarnizona dəyiĢirlər. 

Biz Melunda idik, indi Qayona göndərirlər. Köhnə qarnizondan yenisinə Parisdən keçib-getmək 

lazımdır. Öz-özümə dedim ki, qoy gedim xalamla görüĢüm. 

– Bunu da sənə çəkdiyin zəhmət üçün verirəm! 

Madmazel Jilnorman onun ovcuna on luidor qoydu. 

– Əziz xalam, verdiyin ləzzət üçün demək istəyirsiniz? 

Teodül onu bir də öpdü; mundirin baftası madmazel Jilnormanın boynunu balaca cızdı, o bundan 

xoĢ bir təsir duydu. 

– Sən polkla bir yerdə gedəcəksən, atda? 

– Yox, xalacan. Mən istəyirdim, hər necə olsa, sizi görüm. Bunun üçün xüsusi icazə almıĢam. 

Xidmətçi əsgər mənim atımı apardı, mən dilicansla gedəcəyəm. Yeri gəlmiĢkən, bununla 

əlaqədar, sizə bir sualım var. 

– Nə sualdır? 

– Yoxsa Marius Ponmersi də bir yerə gedir? 

Teodül madmazel Jilnorman üçün mühüm olan bir məsələyə toxunmuĢdu; o, marağından alıĢıb-

yanaraq soruĢdu: 

– Sən bunu haradan bilirsən? 

– Gələndə dilican idarəsinə getdim ki, karetada özümə yer saxlatdırım... 

– Sonra? 

– Heç demə, sərniĢinlərdən biri məndən əvvəl gəlib, dilicanın yuxarı tərəfində özünə yer 

tutubmuĢ. Mən gedənlərin siyahısında o adamın adını gördüm. 

– O kimdir? 

---

– Marius Ponmersi. 

Madmazel Jilnorman bərk acıqlandı: 

– Yaramaz! Sənin əmin nəvəsi heç sənə oxĢamır, o, sənin kimi sözəbaxan deyil. Gör nə iĢ tutur 

da! Gecə dilicanda qalmaq istəyir. 

– Mənim kimi. 

– Axı sən bunu öz iĢinə görə eləyirsən, amma o əxlaqsızlıq məqsədi ilə eləyir. 

Teodül dedi: 

– Avaranın biri! 

Birdən madmazel Jilnormanda qəribə dəyiĢiklik əmələ gəldi: onun ağlına təzə bir Ģey gəlmiĢdi. 

O, kiĢi olsaydı, yəqin ki, əlini alnına vurardı. 

O, Teodülə belə bir sual verdi: 

– Əmin nəvəsi səni tanımır, bunu sən bilirsənmi? 

– Xeyr, bilmirəm. Mən onu görmüĢəm, amma bircə dəfə də mənə diqqət yetirməyi özünə layiq 

görməyib. 

– Deməli, siz bir yerdə gedəcəksiniz? 

– Bəli, o, dilicanın yuxarısında, mən də içində. 

– Dilican hara gedir? 

– Andelə. 

– Deməli, Marius da ora gedir? 

– Əgər o da, mənim kimi, yolda düĢməsə, deməli, ora gedir. Mən Vernonda düĢəcəyəm. Mən 

gərək Qayon poçtunu özümlə aparam. Mariusun hara getdiyini qətiyyən bilmirəm. 

– Marius! Nə murdar addır! Gedib ad tapıblar da. Sənin adın bir ayrı, ad belə olar: Teodül! 

Zabit dedi: 

– Mən istərdim ki, mənə Alfred desinlər. 

– Teodül, qulaq as. 

– Qulaq asıram, xalacan. 

– Ancaq diqqətlə qulaq as. 

– Lap diqqətlə qulaq asıram. 

– Deməli, qulaq asırsan da. 

– Bəli. 

– Marius tez-tez evdən yox olur. 

– Bir baxırsan da! 

– O harasa gedir. 

– Belə də Ģey olar?! 

– Gecə evdə qalmır. 

– Pa-ho! 

– Biz bilmək istəyirik: bunun səbəbi nədir. 

Teodül böyük təcrübə sahibi olan bir adam sakitliyi ilə dedi: 

– Yəqin ki, bir qadın, – sonra heç bir Ģübhəyə yol verməyərək sakitcə gülümsəyib əlavə etdi, – 

bir qız. 

Madmazel Jilnorman həyəcanla: 

– Elədi ki var, – dedi. Ona elə gəldi ki, cənab Jilnormanın öz sözünü eĢidir: Teodül bu ―qız‖ 

sözünü Jilnorman kimi söyləmiĢdi, bu söz Teodülün xalasına çox inandırıcı göründü. 

Sonra o, sözünə davam edərək dedi: 

– Bu məsələdə lütfən bizə kömək elə: Mariusu bir balaca güd. O, səni tanımır, bu, sənin üçün 

çətin olmaz. Madam ki, bu iĢdə qız məsələsi də var, onda çalıĢ o qızı da gör. Sonra bunun 

hamısını bizə yazarsan. Bu, babanın da xoĢuna gələr. 

Hərçənd Teodülün belə Ģeylərlə məĢğul olmağa elə də həvəsi yox idi, ancaq on luidor onu yaman 

ĢirnikdirmiĢdi, o ümid edirdi ki, bunun dalı gələcəkdir. O ―Sizin qulluğunuzda hazıram, 

xalacan!‖ sözləri ilə tapĢırığı qəbul etdi, sonra ürəyində öz-özünə dedi: ―Əcəb iĢə düĢdüm!‖ 

Madmazel Jilnorman onu bir neçə dəfə öpdü. 

---

– Teodül, amma sən belə kələklər iĢlətməzdin. Sən nizam-intizama boyun əyirsən, sən öz 

vəzifənin qulusan, sən öz borcunu yerinə yetirən namuslu adamsan, sən bir yaramazla 

görüĢməkdən ötrü öz ailəni atmazdın. 

Ulan üz-gözünü qırıĢdırdı, sanki, KartuĢu ―namuslu‖ deyə tərifləmiĢdilər. 

Elə həmin gün axĢam Marius dilicana mindi: o bir adam tərəfindən güdüldüyünü qətiyyən 

bilmirdi. Amma Mariusu güdən adam, bizim Arqus dilicana minən kimi bərk yatdı, bütün gecəni 

ara vermədən xor-xor xoruldadı. 

Hava açılanda dilicanın konduktoru çığıra-çığıra dedi: ―Vernon! Vernon stansiyası! Kim 

Vernonda düĢəcək?‖ Mülazim Teodül səsə ayıldı. Yuxulu-yuxulu mızıldayaraq dedi: 

– Çox gözəl. Mən burada düĢəcəyəm. 

O, tamamilə yuxudan ayıldıqdan sonra fikri yavaĢ-yavaĢ aydınlaĢmağa baĢladı, xalası, on luidor, 

Mariusun tutduğu iĢlər barəsində məlumat vermək yadına düĢdü. Bu onu güldürdü. 

O hər gün geydiyi kurtkasını düymələyə-düymələyə fikirləĢdi: ―Bəlkə də, Marius çoxdan 

dilicansdan düĢüb gedib. O, Puassada da, Trieldə də qala bilərdi, elə bu qayda ilə əgər Rolbuada 

düĢməyibsə, Melanda, Mantendə də düĢə bilərdi. O, Pasa çatdıqdan sonra sola dönüb Evrə, ya da 

sağa dönüb LaroĢ-Giyena yol ala bilər. Xalacan, indi gəl onu tap görüm necə taparsan! Mən axı 

indi bu sevimli qarıya nə yazım?‖ 

Elə bu zaman dilicanın yuxarısından qara Ģalvarlı bir adamın düĢdüyünü pəncərədən gördü. 

Teodülün fikrindən belə bir Ģey keçdi: ―Bəlkə, bu elə Mariusdur?‖ 

Bu, doğrudan da, Marius idi. 

Dilicanın lap yanında cavan bir kəndli qızı poçtalyonların və atların arasından keçə-keçə 

sərniĢinlərə çiçək təklif edirdi. 

O çığıra-çığıra deyirdi: 

– Xanımınıza çiçək alın! 

Marius qıza yaxınlaĢdı, onun zənbilindən ən yaxĢı çiçəkləri seçib götürdü. 

Teodül dilicandan düĢə-düĢə fikirləĢdi: ―Məsələ maraqlı bir Ģəkil alır. Axı Marius bu çiçəkləri 

kimə vermək istəyir onu görüm yox olsun!.. Belə əla bir gül dəstəsi Ģəkil kimi bir gözələ yaraĢar. 

Mən gərək bu gözəli görəm...‖ 

Teodül indi daha baĢqasının tapĢırığı ilə deyil, özü maraqlandığı üçün, öz həvəsi ilə ov dalınca 

qaçan it kimi, Mariusun ardınca düĢdü. 

Marius Teodülə qətiyyən əhəmiyyət vermirdi. Dilicandan Ģıq geyimli, zərif xanımlar düĢürdü. 

Marius onlara heç baxmırdı, o qətiyyən ətrafında onları görmürdü. 

Teodül belə bir qərara gəldi: ―Yaman vurulub!‖ 

Marius kilsəyə tərəf yönəldi. 

Teodül öz-özünə deyirdi: ―Çox gözəl! Kilsə! Çox yaxĢı! Azca günorta ibadətinə qarıĢmıĢ bir 

görüĢ – bundan yaxĢı nə olar?! Allahın arxasında gizlənib bir-birinə göz vurmaq gözəl Ģeydir!‖ 

Marius kilsəyə yaxınlaĢdı, ancaq içəri girmədi, mehrab çıxıntısı tərəfə buruldu, elə o saat absidin 

divar dayaqlarından birinin arxasında gözdən itdi. 

Teodül: ―Deməli, qızla görüĢ kilsənin içində deyil, bayırındadır, – deyə düĢündü, – yaxĢı da, 

baxaq görək bu necə qızdır!‖ 

O, pəncəsi üstə, yavaĢ-yavaĢ Mariusun ardınca getdi. 

Tinə çatanda heyrətindən donub qaldı. Marius bir qəbrin yanında, yaĢıl ot içində dizləri üstə 

düĢərək, əllərilə üzünü örtmüĢdü. Gətirdiyi gül dəstəsini açmıĢ, gülləri qəbrin üstünə tökmüĢdü. 

Qəbrin baĢ tərəfində qara rəngli ağac xaç vardı, orada ağ hərflərlə ―POLKOVNĠK BARON 

PONMERSĠ‖ sözləri yazılmıĢdı. Mariusun hönkürtü ilə ağladığı eĢidilirdi. 

Teodülün görmək istədiyi qız qəbir oldu. 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Dəryaz daĢa toxundu. 

 

Marius ilk dəfə Parisdən gedəndə bura gəlmiĢdi. Cənab Jilnormanın ifadəsincə ―gecələr qız 

dalınca sürünəndə‖ o həmiĢə bura gəlirdi. 

---

Mülazim Teodül heç gözləmədiyi halda qəbirlə üz-üzə gələrək, özünü tamamilə itirdi. O, qəribə, 

həm də pis bir Ģey duydu, lakin bunun nədən ibarət olduğunu təyin edə bilmədi: bu hiss həm 

ölümə, həm də polkovnik rütbəsinə olan hörmətdən əmələ gəlmiĢdi. Teodül Mariusu 

qəbiristanlıqda qoyub geri döndü, bu məsələdə hərbi nizam-intizam az rol oynamamıĢdı. Ölüm 

onun təsəvvüründə sıx saçaqlı polkovnik epoletlərində canlanmıĢdı, ona təzim etməkdən özünü 

güclə saxladı. Xalasına nə yazacağını bilmədiyindən bu qərara gəldi ki, heç bir Ģey yazmasın. 

Vernonda baĢ verən hadisə bəzi anlaĢılmayan səbəblərə görə, təxminən, elə o saat Parisdə məlum 

olmasaydı, Teodülün kəĢf etdiyi sevgi macərasının, yəqin ki, heç bir nəticəsi olmazdı. 

Marius iki gündən sonra Parisə qayıtdı və səhər tezdən babasının evinə gəldi. O, iki gecə 

dilicanda yuxusuz qalmıĢdı, rahatlanmaq, çimmək istəyirdi: cəld öz otağına qalxdı, ləngimədən 

yol sürtükünü çıxardıb, boynuna sarıdığı qara lentanı açdı, çimməyə getdi. 

Bütün sağlam qocalar kimi, səhər tezdən oyanan cənab Jilnorman, Mariusun gəldiyini eĢidib, 

qoca bir adamın qıçları nə qədər imkan verirsə, elə bir sürətlə Mariusun otağına qalxdı: o 

istəyirdi ki, həm nəvəsini öpsün, həm də onun harada olduğunu bilsin. 

Lakin cavan bir oğlanın pilləkənlə aĢağı enməsi üçün səksən yaĢlı qocanın yuxarı qalxmasından 

az vaxt lazımdı. Jilnorman baba mansarda girəndə Marius artıq orada yox idi. 

Yataq açılmamıĢdı; onun sürtükü ilə qara lenti yatağın üstündə idi. 

Jilnorman:  

– Bu da yaxĢı, – dedi. 

Bir dəqiqədən sonra o, qonaq otağına qayıtdı; madmazel Jilnorman bayaqdan burada lovğa-lovğa 

oturub, öz ekipaj çarxlarını tikirdi. 

Jilnorman sevinə-sevinə içəri girdi. 

Bir əlində Mariusun sürtükünü, o biri əlində, boynuna taxdığı qara lenti tutaraq, həyəcanla dedi: 

– Qalibiyyət! Ġndi biz sirrin üstünü açarıq! Onun ən gizli sirlər aləminə girərək, bizim bu uĢağı 

bir yoxlarıq, onun bütün kələklərinə bələd olarıq! Biz romanın lap baĢlanğıcındayıq! ġəkil 

məndədir. 

Doğrudan da, lentdən qara Ģaqren meĢininə tutulmuĢ medalyona oxĢar balaca bir qovluq 

asılmıĢdı. 

Qoca, ac bir adamın lap gözü qabağından aparılan, lakin o yazığa verilməyən ləzzətli bir yemək 

kimi, bu medalyona oxĢar qovluğa həm bir qədər ehtirasla, həm iftixarla, həm də hiddətli bir 

nəzərlə baxdı, ancaq onu açmadı. 

– Lap aydın görünür ki, buradakı Ģəkildir; belə Ģeyləri mənmi baĢa düĢmərəm? Belə Ģeyləri çox 

ehtiyatla, lap ürəyin baĢında gəzdirirlər. Belə də səfeh adamlar olar?! Yəqin, bir əxlaqsız 

qadındır, adam görəndə əti ürpənir! Ġndiki cavanların çox pis zövqü vardır! 

QarımıĢ qız dedi: 

– Ata, gəl açıb baxaq. 

Yayı basmaqla medalyona oxĢar qovluq açıldı. Onun içində diqqətlə bükülmüĢ bir kağız vardı, 

ayrı bir Ģey yox idi. 

Cənab Jilnorman qəhqəhə ilə güldü: 

– O qızdan o oğlana... Mən hiss edirəm bu nədir. Sevgi məktubu! 

Madmazel Jilnorman: 

– Qoy oxuyaq görək nə yazılıb, – dedi. 

Gözlüyünü taxdı. Sonra kağızı açaraq, bu sözləri oxudu: 

―Mənim oğluma. Vaterloo ətrafında vuruĢma meydanında imperator iltifat buyurub mənə 

baronluq verdi. Restavrasiya mənə verilən bu adı qəbul etmir, bu adı mən öz qanımla 

qazanmıĢam; buna görə də bu adı mənim oğlum qəbul edəcək, o daĢıyacaq. Məlum Ģeydir ki, o 

buna layiq olacaq‖. 

Bu zaman ata ilə qızın nələr hiss etdiyini təsvir etmək mümkün deyil! Sanki, ölümün dondurucu 

nəfəsi onlara toxunmuĢdu. Onlar bircə kəlmə də söz demədilər. Cənab Jilnorman, öz-özünə 

danıĢırmıĢ kimi, güclə eĢidiləcək bir səslə pıçıldadı: 

– Bu xətt o qoçağındır. 

---

Madmazel Jilnorman kağızı yoxlamağa baĢladı, çevirib ora-burasına baxdı, sonra yenə də öz 

yerinə qoydu. 

Elə bu anda sürkütün cibindən mavi kağıza bükülmüĢ uzunsov, dördkünc bir Ģey düĢdü. 

Madmazel Jilnorman onu yerdən götürüb, mavi kağızı açdı. Bu Mariusun yüz dənə vizit vərəqəsi 

idi. Madmazel Jilnorman onlardan birini atasına verdi; atası vərəqənin üstündə ―Baron Marius 

Ponmersi‖ sözlərini oxudu. 

Qoca zəng elədi. Nikoletta gəldi. Cənab Jilnorman lenti, medalyona oxĢar balaca qovluğu və 

sürtükü götürüb otağın ortasına atdı: 

– Bu zir-zibili aparın, – deyə əmr etdi. 

Bütün bir saat dərin sükut içində keçdi. Qoca ilə qarımıĢ qız, üzlərini bir-birindən yana çevirərək 

oturmuĢdu, lakin onlar hər ikisi, yəqin, eyni Ģeyi düĢünürdü. 

Axırda Mariusun xalası dedi: 

– Əcəb iĢdir! 

Bir neçə dəqiqədən sonra Marius içəri girdi. O yenicə qayıtmıĢdı. Qonaq otağının qapısından 

içəri girər-girməz babasının əlində vizit vərəqəsini gördü; qoca da onu görən kimi istehzalı 

məhvedici bir burjua təkəbbürü ilə ucadan dedi: 

– Çox gözəl, çox pakizə! Heç demə, sən daha baronsanmıĢ! Səni təbrik edirəm! YaxĢı, bu nə 

deməkdir? 

Marius azca qızardı: 

– Bu o deməkdir ki, mən öz atamın oğluyam. 

Cənab Jilnorman gülüĢünü kəsib sərt dedi: 

– Sənin atan mənəm! 

Marius gözlərini yerə dikdi, üzündəki sərt ifadəni saxlayaraq, sözünə davam etdi: 

– Mənim atam təvazökar, lakin qəhrəmancasına igid bir adam olmuĢdur. Respublikaya və 

Fransaya mərdliklə xidmət etmiĢdir, insanların yaratdığı ən böyük tarixi hadisələrdə özünü 

böyük insan kimi göstərmiĢdir, iyirmi beĢ il çöldə, çöl ordugahında yaĢamıĢdır: gündüzlər top 

saçması altında, güllə altında, gecələr qarda, yağıĢda, palçıqda olmuĢdur, iyirmi yerdən 

yaralanmıĢdır, düĢmənin əlindən iki bayraq almıĢdır, axırda da unudulmuĢ, tərk edilmiĢ halda, 

müqəssir bir adam kimi ölmüĢdür, təqsiri də yalnız bu olmuĢdur ki, iki nankor Ģeyi həddindən 

artıq sevmiĢdir: vətəni, bir də məni! 

Cənab Jilnorman daha dözə bilmədi, bu lap ağ oldu! ―Respublika‖ sözünü eĢidəndə o yerindən 

qalxdı, daha doğrusu, bütün boyu uzunu dikəldi. Dəmirçi körüyünün vurduğu hava ocaqda yanan 

kömürə necə təsir göstərirsə, Mariusun da hər sözü bu qoca royalistin üzünə elə təsir göstərdi: 

onun üzü əvvəl qaraldı, sonra qızardı, sonra tünd-qırmızı oldu, tünd-qırmızı da dəyiĢib qara-

qırmızı oldu. 

Həyəcanla dedi: 

– Marius! Yaramaz uĢaq! Mən bilmirəm sənin atan kim olmuĢdur! Heç bilmək də istəmirəm! 

Mən onun haqqında heç bir Ģey bilmirəm, onun özünü də tanımıram! Amma mən çox yaxĢı 

bilirəm ki, elə adamlar hamısı çox alçaq adam olmuĢlar. Onlar hamısı səfil olmuĢlar, qatil 

olmuĢlar. Oğru və quldur olmuĢlar! Hamısı, deyirəm sənə! Hamısı, istisnasız olaraq! Hamısı! 

Marius, bunu yadında saxla! Bilirsənmi, mənim çəkməm necə baronsa, sən də elə baronsan! 

Robespyerə ancaq talançılar xidmət edirdilər! Bu-o-na-parta ancaq quldurlar! Ancaq xainlər, o 

adamlar ki, ancaq bir Ģey bilirdilər: xəyanət, xəyanət! Özü də kimə qarĢı, öz qanuni kralına qarĢı! 

Ancaq qorxaqlar - Vaterloo vuruĢmasında prussiyalıların, ingilislərin qabağından qaçan 

qorxaqlar! Əgər sizin hörmətli atanız onların sırasına düĢübsə, bu, mənə məlum deyil – əfv 

edərsiniz, bu, daha pis, buna ancaq təəssüf etmək olar! 

Ġndi Mariusun kömür, cənab Jilnormanın isə körük rolunu oynamaq növbəsi gəlmiĢdi. Mariusun 

bütün bədəni əsirdi; o bilmirdi nə etsin; onun baĢı, elə bil ki, od tutub yanırdı. KeĢiĢin gözü 

qabağında onun təbərrük çörəyini bayıra atanda, ya fakirin gözü qabağında yoldan keçən bir 

adam onun bütünə tüpürəndə keĢiĢ və fakir necə bir hal keçirirsə, Marius da elə bir hal keçirirdi. 

Onun yanında belə sözlərin söylənməsi mümkündümü, bu cəzasız qalmalı idimi? Ġndi nə etmək 

lazımdır? Onun yanında atasını təhqir etmiĢdilər, ayaq altına salıb tapdalamıĢdılar. Özü də bunu 

---

kim etmiĢdi? Babası! O necə etsin ki, atasının qisasını alsın, eyni zamanda, babasını rəncidə 

etməsin? O, babasını təhqir edə bilməzdi, lakin atasının da qisasını almaya bilməzdi. Bunlardan 

biri  müqəddəs qəbir, o birisi  ağ saçlı bir qoca idi. Bu fikirlər bir qasırğa kimi onun baĢında 

hərlənirdi. Bu fikirlərin təsiri altında o, bir neçə an özünü sərxoĢ kimi hiss etdi, bilmirdi nə 

qərara gəlsin. Sonra gözlərini yerdən qaldırıb diqqətlə babasına baxdı, sarsıdıcı bir səslə çığırdı: 

– Rədd olsun Burbonlar! Rədd olsun o kök qaban – on səkkizinci Lüdovik! 

XVIII Lüdovik dörd il idi ki ölmüĢdü, lakin Marius üçün bunun heç bir fərqi yox idi. 

Qocanın rəngi bayaq acığından qıpqırmızı olmuĢdu, indi onun rəngi saçından da ağ oldu. O, 

buxarının üstünə qoyulmuĢ Berriya hersoqunun büstünə sarı döndü, ikiqat olub böyük təntənə ilə 

ona təzim etdi, sonra daĢ heykəl kimi ağır-ağır, kirimiĢcə burulub zalın içindən keçərək, iki dəfə 

buxarıdan pəncərəyə, pəncərədən buxarıya sarı getdi: parket döĢəmə onun ayaqları altında Ģaq-

Ģaq Ģaqqıldayırdı. Madmazel Jilnorman qorxmuĢ qoyun kimi oturub onların münaqiĢəsinə qulaq 

asırdı, atası ona sarı əyildi, gülümsəyərək sakitcə dedi: 

– Bu hörmətli cənab – baron, mən – burjua, biz bir damın altında qala bilmərik. 

Birdən o dikəldi, onun rəngi ağarmıĢdı, alnındakı damarlar ĢiĢmiĢdi, acığından titrəyirdi, üzündə 

dəhĢətli bir ifadə vardı; əlini Mariusa tərəf uzadaraq çığırdı: 

– Ġtil buradan! 

Marius babasının evini tərk etdi. 

Ertəsi gün cənab Jilnorman qızına dedi: 

– Zəhmət çəkin, hər altı aydan bir o qaniçənə altmıĢ pistol göndərin və mənim yanımda bir daha 

onun adını çəkməyin! 

Cənab Jilnormanın qəlbində çoxlu qəzəb ehtiyatı qalmıĢdı; o bilmirdi bu qəzəbi hara sərf etsin; 

o, üç aydan artıq öz qızına ―siz‖ deyə müraciət etdi. 

Marius bərk acıqlanmıĢdı. Bir Ģey onun acığını daha da artırırdı – bu, qeyd olunmağa layiq bir 

məsələdir. Ailə içərisində baĢ verən faciələr çox vaxt cürbəcür xırda Ģeylərlə daha da 

mürəkkəbləĢir. Əslində, bundan günah artmır, ancaq inciklik artır. Nikoletta cənab Jilnormanın 

əmri üzrə Mariusun ―zir-zibilini‖ tələsə-tələsə onun otağına apararkən içində polkovnikin kağızı 

olan qara Ģaqren meĢinli medalyonu, görünür, mansarda qalxan qaranlıq pilləkəndə salmıĢdı. Nə 

o kağız, nə də medalyon tapıldı. Marius əmindi ki, ―cənab Jilnorman‖ – bu gündən etibarən o öz 

babasına belə deyirdi – ―vəsiyyətnamə‖ni oda atıb yandırmıĢdır. Atasının vəsiyyətnaməyə 

yazdığı sözlərin bəzisi onun yadında idi; əslinə qalanda, o heç bir Ģey itirməmiĢdi. Lakin kağız 

özü, atasının xətti Marius üçün müqəddəs bir Ģeydi, bunlar onun qəlbinin bir hissəsi idi. Bunları 

neyləmiĢdilər? 

Marius babasının evindən getdi, ancaq hara getdiyini heç kəsə demədi; o heç özü də bilmirdi ki, 

hara gedir. Onun otuz frank pulu, bir saatı, bir də içinə Ģey-Ģüy qoyduğu yol çantası vardı. O, 

saathesabı bir kabriolet tutub Latın məhəlləsinə getdi. 

Marius necə olacaqdı? 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Az qala tarixi olan bir dərnək. 

 

Hər Ģeyə qarĢı, sanki, laqeydliklə dolu olan o dövrdə inqilabın ilk nəsimi hiss edilirdi. Havada 

1789-cu və 1792-cu illərin nəfəsi duyulurdu, bu nəfəs o illərin dərinliklərindən qopub gəlirdi. 

Gəncliyin – qoy bizi bu ifadə üçün bağıĢlasınlar – rəngi solmağa baĢlayırdı. Adamlar, bəlkə, heç 

özləri də hiss etmədən, zamanın təsiri ilə dəyiĢirdi. Saatın rəqəm lövhəsi üzərində hərəkət edən 

əqrəb insanların da qəlbində hərəkət edir, hər kəs özünə görə irəli bir addım atırdı. Royalistlər 

liberal, liberallar  demokrat olurdu. 

Bu, sanki, minlərlə cəzr ilə qabağı alınan bir mədd idi; cəzrlər hər Ģeyi qarıĢdırır, bu ona xas olan 

bir Ģeydir; ideyaların da heç gözlənilmədiyi halda bir-birinə qarıĢması buradan meydana gəlir; 

---

eyni zamanda, həm Napoleona, həm də azadlığa pərəstiĢ edirdi. Biz bu məsələdə çox ciddi 

surətdə tarixi hadisələrə riayət edirik: o vaxtın vəziyyəti belə idi. Siyasi fikirlərin öz inkiĢaf 

mərhələləri vardır. Roylizmin həm qəribə, həm də müxtəlif növlərindən biri olan Volter 

royalizmi Bonapart liberalizmində özünə bundan heç də az qəribə olmayan, bir Ģey tapdı. 

BaĢqa qrupların fikir istiqaməti daha ciddi idi. Onlar məsələnin ilk səbəbini axtarır, haqq və 

ədalət uğrunda mübarizə edirdilər. Onlar absolyut təlimi ilə ehtirasla məĢğul olur, bunun hədsiz-

hesabsız təzahürünü qabaqcadan görürdülər; bu absolyut öz-özlüyündə dəyiĢməz olduğundan 

fikri parlaq yüksəkliklərə sövq edir, ucsuz-bucaqsız ənginlərdə uçurur. Heç bir Ģey xəyalın 

meydana gəlməsinə ehkam kimi əlveriĢli  Ģərait yaratmır və heç bir Ģey gələcəyin yaranmasına 

xəyal kimi gözəl imkan vermir. Bu günün xam xəyalı sabah həqiqət olur. 

Lakin qabaqcıl cərəyanların, elə bil ki, dibi vardı. Gizli iĢlərə meyil edilməyə baĢlanılırdı, bu, 

davam etməkdə olan Ģübhəli riyakar quruluĢ üçün təhlükə yaradırdı. Bu, çox mühüm inqilabi 

əlamətdi. Hökumətin yer altdan lağım atan gizli fikirləri xalqın gizli fikirləri ilə üz-üzə gəldi. 

YetiĢməkdə olan üsyan hazırlanmaqda olan dövlət çevriliĢinə cavab oldu. 

O zaman hələ Fransada  alman tukendbundu, ya italyan karbonarlar ittifaqı kimi iri gizli 

cəmiyyətlər yox idi, lakin orada-burada Ģaxələnərək, gizlin yeraltı iĢlər gedirdi. Eksdə Kuqurdlar 

meydana gəlməyə baĢlayırdı, Parisdə isə bu kimi birləĢmələr içərisində ―Əlifba dostları‖ 

cəmiyyəti də vardı. 

―Əlifba dostları‖ nə etmək istəyirmiĢ? Adın özündən belə məlum olur ki, bu cəmiyyətin məqsədi 

uĢaq oxutmaq imiĢ. Əslində, bu cəmiyyət yaĢlı adamların ayağa qalxmasına kömək etmək 

istəyirdi. 

Cəmiyyətin üzvləri bu ad altında özlərini alçaldılmıĢ, bədbəxt insanların, yəni xalqların1 dostu 

hesab edirdilər, ona görə də özlərinə ―Əlifba dostları‖ demiĢdilər. Onlar xalqı qaldırmaq 

istəyirdilər. Bu söz oyuncağı heç də gülməli deyil. Söz oyuncağı bəzən siyasətdə mühüm rol 

oynayır: məsələn, Castratus ad castra2 söz oyuncağını götürək, bunun nəticəsində Narses ordu 

komandanı oldu; məsələn, Barbaric et Barberina3, məsələn, y Fuegas4, məsələn, Tu es Petrus et 

super hans petram5 və sairə, və sairə. 

―Əlifba dostları‖ çox deyildi. Bu, baĢlanğıc vəziyyətində olan gizlin bir cəmiyyətdi; koteriyalar 

qəhrəmanlar yetiĢdirmək imkanında olsaydı, biz ona koteriya deyərdik. Cəmiyyətin üzvləri 

Parisdə iki yerdə yığıĢırdı: bir Bazarda, ―Korinf‖ adlı meydanda – bu barədə aĢağıda bəhs 

ediləcəklər, bir də Panteon yaxınlığında, Sen-MiĢel meydanında, ―Müzen‖ adlı kiçik bir kafedə – 

bu kafe indi yoxdur. Birinci yığıncaq yeri fəhlələrə, ikincisi tələbələrə yaxındı. 

―Əlifba dostları‖nın iclası ―Müzen‖ kafesinin dal otağında olardı. Bu zal kafedən xeyli uzaqda 

idi; onu kafe ilə çox uzun bir koridor birləĢdirirdi; zalın iki pəncərəsi, bir də gizli pilləkənlə 

xırdaca Qre küçəsinə çıxan yolu vardı. Burada papiros çəkirdilər, içirdilər, oyun oynayırdılar, 

gülürdülər. Burada cürbəcür Ģeylərdən ucadan, bəzi iĢlər haqqında pıçıltı ilə danıĢırdılar. Divara 

respublika Fransasının köhnə bir xəritəsi vurulmuĢdu, bu isə polis agentinin diqqətini cəlb etmək 

üçün kifayətdi. 

―Əlifba dostları‖nın çoxu tələbələrdi; onlar fəhlələrdən bəziləri ilə səmimi ittifaq düzəltmiĢdilər. 

Onların baĢçıları müəyyən dərəcədə tarixi adamlardır; onların adı budur: Anjolras, Kombefer, 

Jan Prüver, Feyi Kurfeyrak, Baoral Leql və ya l’Eql, Joli Qranter. 

Cəmiyyətin üzvlərini dostluq əlaqələri bir-birinə bağlayırdı, bu gənclər, sanki, bir ailə təĢkil 

edirdi. Leqldən baĢqa, onların hamısı cənublu idi. 

Bu, gözəl bir dərnək idi. O artıq arxada qalmıĢ, dərin uçurumlarda yox olub getmiĢdir. Təsvirinə 

yaxınlaĢdığımız faciəli hadisələrin baĢlanğıcında, oxucular bu gənclərin öz facianə iĢlərinin 

zülmətinə daldığını görməzdən əvvəl, onların üzərinə iĢıq salıb iĢıqlandırmaq heç də artıq 

olmazdı. 

Hamıdan əvvəl adını çəkdiyimiz Anjolras  dövlətli bir ailənin yeganə oğlu idi; niyə biz əvvəl 

onun adını çəkdik – sonralar bu aydın olacaq. 

Anjolras füsunkar, lakin zəhmli bir gəncdi. O, mələk kimi gözəldi, özü də Antinoya, ancaq ciddi 

Antinoya oxĢayırdı. Onun gözlərində düĢüncəli bir ifadə vardı: bu gözlərin parıltısından elə zənn 

etmək olardı ki, Anjolras əvvəlki yaĢayıĢlarından birində inqilabın apokalipsisini görmüĢdür. 

---

Ġnqilabın ənənələrini onu öz gözü ilə görən bir adam kimi mənimsəmiĢdi. Bu inqilabın yaratdığı 

bütün böyük iĢlərə – ən xırda təfərrüatına qədər - bələddi. Bir gənc üçün qəribə görünsə də, o öz 

təbiəti etibarilə həm baĢ keĢiĢ, həm də əsgər idi. Bu vəziyyətilə ona bu günün nöqteyi-nəzərindən 

baxılsaydı, o, demokratiyanın əsgəri idi, hal-hazırkı fövqünə qalxaraq ona nəzər salınsaydı, o, 

ideal kahini idi. Onun gözləri dərində idi; göz qapaqları azca qızarmıĢdı, alt dodağı dolğundu, 

alnı geniĢdi, alt dodağında tez-tez nifrətedici bir ifadə görünərdi. Ġnsan sifətində yüksək alın 

üfüqdə yüksək səma eyni Ģeydir. Ġndiki əsrin baĢlanğıcında, keçmiĢ əsrin sonlarında yaĢamıĢ və 

tez Ģöhrət qazanmıĢ bəzi gənclər kimi onun bütün üz-gözündən gənclik yağırdı; hərdən onun 

üzünü solğunluq bürüsə də, o, qız kimi təravətli idi. O, kiĢilik dərəcəsinə çatsa da, hələ lap uĢağa 

oxĢayırdı. Onun iyirmi iki yaĢı vardı, lakin üzdən ona on yeddi yaĢ vermək olardı. Əxlaqca son 

dərəcə ciddi olduğundan o, elə bil ki, dünyada arvad deyilən Ģeyin olduğunu heç güman etmirdi. 

O ancaq bir ehtirasa, bir fikrə qapılmıĢdı: onun ehtirası – ədalət, fikri – ədalətin yolunu kəsən 

maneəni rədd etməkdi. Aventin təpəsində o  Qrakx, Konventdə isə Sen-Jüst ola bilərdi. O, 

qızılgülün açıldığını görmürdü, yazın nə olduğunu bilmirdi, quĢların nəğməsini eĢitmirdi. 

Evadneyanın açıq sinəsi onu Aristoitondan çox həyəcanlandırmazdı. Gül-çiçək, Qarmodi kimi 

onun üçün də, ancaq, qılınc gizlətməkdən ötrü lazımdı. O hətta Ģənlik vaxtlarında da ciddi 

olurdu. O, Respublikanı təmsil etməyən Ģeylərin qarĢısında gözlərini ismətlə yerə dikirdi. O, 

qranit kimi möhkəm azadlıq aĢiqi idi. Onun danıĢığında sərt bir ilham duyulurdu, bu danıĢıq bir 

himn kimi səslənirdi. Onun fikirləri heç gözlənilmədən qanadlanıb yüksəlirdi, – bu ona xas olan 

bir Ģeydi. Onunla sevgi macərasına giriĢmək istəyənlərin mütləq əli boĢa çıxardı. Kambre 

meydanından, ya Sen-Jan-de-Vove küçəsindən çıxan yüngül əxlaqlı bir qız onu ata-anasının 

nəzarəti altından qaçan sərbəst bir məktəbli hesab etsəydi, onun pajlara xas olan sifətinə uzun, 

sarıĢın kirpiklərinə, mavi gözlərinə, küləkdə yellənən qıvrım saçına, qırmızı yanağına, busə 

görməmiĢ məsum dodaqlarına, gözəl diĢlərinə – bütün bu gənclik səhərinə məftun olsaydı, öz 

gözəllik sehrini onun üzərində sınaqdan keçirmək xəyalına düĢsəydi, Anjolrasın heyrət və hiddət 

dolu baxıĢları dərhal onun qarĢısında bir uçurum açar, ona qorxunc Yezegil mələyilə BomarĢenin 

nəzakətli Kerubinosunu bir-birinə qarıĢdırmamasını öyrədərdi. 

Ġnqilabın məntiqini təcəssüm etdirən Anjolrasla yanaĢı, inqilabın fəlsəfəsini təcəssüm etdirən 

baĢqa bir gənc vardı, onun adı Kombefer idi. Ġnqilabın məntiqi ilə fəlsəfəsi arasında fərq bundan 

ibarətdir ki, məntiq müharibəyə tərəfdar ola bilər, fəlsəfə isə öz nəticələri ilə ancaq sülhə gətirib 

çıxarır. Kombefer Anjolrası tamamlayır və təshih edirdi. Kombefer hər Ģeyə Anjolras kimi çox 

da yüksək mövqedən baxmırdı, ancaq daha sərbəst baxırdı. O, insanları eniĢ ümumi ideyalar 

ruhunda tərbiyə etmək istəyirdi. O deyirdi: ―Ġnqilab lazımdır, lakin mədəniyyət də onun qədər 

lazımdır‖; bunu deyərək onun gözləri önündə dik bir dağın ətrafında ucsuz-bucaqsız mavi bir 

ənginlik açılırdı. Buna görə də Kombeferin fikirləri həmiĢə tez baĢa düĢülür, bu fikirlərin əməli 

əhəmiyyəti olurdu, onun fikirləri bununla fərqlənirdi. Ġnqilabın baĢında Kombefer dursaydı, daha 

rahat nəfəs almaq olardı, Anjolras dursaydı, belə olmazdı. Anjolras inqilabın köməyi ilə ilahi 

hüquq, Kombefer isə təbii hüquq tətbiq etmək istəyirdi. Anjolras   Robespyerin, Kombefer  

Kondorsun tərəfdarı idi. Kombefer Anjolrasdan daha çox adi insanların adi həyatı ilə yaĢayırdı. 

Bu iki gəncə tarixə düĢmək nəsib olsaydı, onlardan biri ədalətli, o birisi aqil bir adam kimi yad 

edilərdi. Anjolras daha Ģücaətli, Kombefer  daha insani idi. Homo et Vir1 – əslində, onların 

xasiyyətində olan fərqin ən incə cəhəti bundan ibarətdi. Kombeferin yumĢaqlığı, Anjolrasın 

ciddiliyi və sərtliyi onların ruhi təmizliyindən irəli gəlirdi. Kombeferin ―vətəndaĢ‖ sözündən 

xoĢu gəlirdi, lakin ―insan‖ sözünü ondan üstün tuturdu; o, yəqin ki, ispaniyalılar kimi adama, 

məmnuniyyətlə ―Hombre‖ deyərdi. Kombefer çapdan çıxan hər Ģeyi oxuyurdu, teatra, ümumi 

mühazirələrə gedirdi. Araqonun ―ĠĢığın qütbləĢməsi hadisəsi‖ təhlilinə qulaq asırdı. Joffrua Sent-

Elerin biri üzü, o birisi beyni qidalandıran daxili və xarici yuxu arteriyasının vəzifəsi haqqında 

verdiyi məlumata valeh olurdu, həyatın hər cəhətindən xəbərdar idi, elmdən geri qalmırdı. Sen-

Simonla Füryeni müqayisə edirdi, Heroqlifləri Ģərh edirdi, tapdığı bir daĢı qırıb, geologiya 

haqqında fikir yürütməyi xoĢlayırdı, barama kəpənəyinin Ģəklini əzbərdən çəkə bilirdi, 

Akademiya lüğətində fransız dili haqqında buraxılan səhvi tapırdı, Pümsekürü və Delezi diqqətlə 

öyrənirdi, möcüzələrə, teyflərə varıncaya qədər heç bir Ģeyi təsdiq və inkar etmirdi, bundan 

---

çəkinirdi. ―Monitor‖un komplektlərini oxuyur və düĢünürdü. Deyirdi ki, gələcək məktəb 

müəllimlərinin əlindədir, buna görə də təlim-tərbiyə məsələlərilə çox maraqlanırdı. O tələb edirdi 

ki, cəmiyyət öz əxlaqi və zehni səviyyəsini qaldırmaq, elmi ümumin malı etmək, yüksək 

ideyaları yaymaq, gəncləri mənəvi cəhətdən inkiĢaf etdirmək üzərində yorulmadan çalıĢmalıdır. 

Ancaq o bir Ģeydən qorxurdu: qorxurdu ki, müasir tədris üsulunun yoxsulluğu, iki-üç klassik əsr 

deyilən əsri qəbul edən, bununla da kifayətlənən hakim nöqteyi-nəzərin miskinliyi, rəsmi 

mürəbbiləri qəddar ehkamçılığı, sxolastika və köhnəpərəstlik axırda bizim kolleclərin kütlüyü 

süni surətdə yayan bir yuvaya çevirə bilər. Kombefer alim bir purist, açıq fikirli, geniĢ 

məlumatlı, zəhmətsevən bir adamdı, eyni zamanda, dostlarının dediyinə görə, ―xam xəyallara‖ 

meyil edirdi. O hər cür fantaziyaya inanırdı: dəmir yoluna da, cərrahlıq əməliyyatının ağrısız ola 

bilməsinə də, kamera – obskura vasitəsilə əĢyanın Ģəklini almağa da, elektrik teleqrafına da, 

idarə olunan hava Ģarına da... Mövhumatın, istibdadın, xurafatın hər yerdə bəĢəriyyətə qarĢı 

çəkdiyi sədlər onu qətiyyən qorxutmurdu. O, ―elm nəticə etibarilə vəziyyəti dəyiĢəcəkdir‖  

fikrinin tərəfdarı idi. Anjolras rəhbər, Kombefer yolgöstərən idi. Anjolrasla Ģikayətə çıxmaq 

yaxĢı idi. Bu heç də o demək deyil ki, Kombefer mübarizə etməyə qabil deyildi. Əlbəttə, yox: o 

həmiĢə maneəni öz sinəsi ilə qarĢılamağa, onu qüvvətli bir zərbə ilə, ehtirasla rədd etməyə 

hazırdı. Lakin o, insanlara həqiqəti öyrətməyi, müsbət qanunları izah etməyi, bu qayda ilə 

bəĢəriyyəti yavaĢ-yavaĢ öz taleyinə layiq bir vəziyyətə gətirməyi daha çox xoĢlayırdı. Kütlələri 

maarifləndirmək məsələsində o, üsyan atəĢindən daha artıq bilik Ģüaları üzərində dayanar, bu 

yollardan ikincisini seçərdi. Əlbəttə, yanğın alovu da iĢıq verir, lakin günün çıxmasını nə üçün 

gözləməyəsən? AtəĢ püskürən vulkan da ətrafı iĢıqlandırır, lakin səhər Ģəfəqi daha parlaq iĢıq 

saçır. Çox ola bilsin ki, Kombefer üçün həĢəmətli bir Ģeyin qırmızılığından gözəl bir Ģeyin ağlığı 

daha əzizdi. Qabağını tüstü alan iĢıq, zorakılıqla əldə edilən tərəqqi bu incə və həssas qəlbli 

gənci tamamilə təmin edə bilməzdi. Xalqın sürətlə, birdən-birə həqiqətə can atması, 1793-cü ilin 

təkrar olunması onu qorxuya salırdı. Lakin durğunluq onun üçün daha artıq qəbulolunmaz bir 

Ģeydi: durğunluqda o çürümə və ölüm hiss edirdi. Əslində, o, qasırğalı sular köpüyünü sakit 

bataqlığın zəhərli buxarından, seli çirkab axınından, Niaqara Ģəlaləsini Monfokon gölündən 

üstün tuturdu. Ümumiyyətlə, o nə yerində saymağı, nə də tələsməyi xoĢlayırdı. Onun ruhən 

üsyankar və absolyuta rıtsarcasına vurulan dostları yüksək inqilabi qəhrəmanlıqlara pərəstiĢ 

eləyir, gəncləri buna dəvət edirdilər. Lakin Kombefer tərəqqinin, həqiqi tərəqqinin tərəfdarı idi: 

bu iĢdə o, bir qədər soyuqqanlı tərpənsə də, qüsursuz idi, bir qədər pedant olsa da, ləkəsizdi, bir 

qədər ağır hərəkət etsə də, möhkəmdi. Kombefer, gələcəyin bakir bir təmizliklə gəlməsi, 

xalqların irəliyə doğru olan böyük və nəcib hərəkətinin heç bir Ģeyi ləkələməməsi uğrunda diz 

çöküb dua etməyə hazırdı. O həmiĢə deyirdi: ―Xeyri Ģərdən qorumaq lazımdır‖. Doğrudan da, 

əgər inqilabın böyüklüyü gözünü idealın parlaq iĢığından ayırmadan, əllərin odda yana-yana, 

qana bulaĢa-bulaĢa vuruĢmalar, kəĢməkəĢlər içindən keçib bu ideala doğru irəliləməkdədirsə, 

tərəqqinin gözəlliyi ən saf təmizliyi mühafizə etməkdədir; bunlardan birincini Dante, ikincini 

VaĢinqton təcəssüm etdirir: qartal qanadlı bir mələklə qu quĢu qanadlı bir mələk bir-birindən 

necə fərqlənirsə, onlar da bir-birindən elə fərqlənir. 

Jan Prüver Kombeferdən də yumĢaq adamdı. O, ciddi, dərin ehtirasla ötəri bir fantaziyaya 

qapılmıĢdı, bu onda əsrləri tədqiq etmək kimi çox gözəl bir maraq oyatmıĢdı, bu fantaziya 

nəticəsində o öz adını dəyiĢib Jean qoymuĢdu. Jan Prüverin qəlbi həmiĢə sevgi ilə yaĢayırdı, boĢ 

vaxtlarında gül dibçəklərilə məĢğul olur, fleyta çalır, Ģeir yazırdı; o, xalqı sevirdi, onun qadınlara 

yazığı gəlirdi, uĢaqların acı taleyi onu dərdləndirirdi, o eyni dərəcədə həm gələcəyin parlaq 

olmasına, həm də Allaha inanırdı, ancaq bir Ģey üstündə inqilabı məzəmmət edirdi: inqilabın 

təqsiri üzündən Andre ġenye kimi gözəl bir insan məhv olmuĢdu. Onun arabir gözlənilmədən  

kəskinləĢən yumĢaq səsi vardı. O, alim olacaq qədər çox kitab oxumuĢdu, bəlkə, lap bir 

ĢərqĢünas sayıla bilərdi; lakin hər Ģeydən artıq xoĢtəbiətli, yaxĢı bir adamdı, buna görə də Ģeirdə 

əzəmətə üstünlük verirdi: bu, yaxĢılıqla əzəmətin bir-birinə nə qədər yaxın olduğunu bilənlər 

üçün tamamilə aydındır. O, italyan, latın, yunan və yəhudi dillərini bilirdi, lakin bu dillərdən 

ancaq dörd Ģairi – Danteni, Yuvenalı, Esxili və Ġsaini oxumaq üçün istifadə edirdi. Fransız 

yazıçılarından Korneli Rasindən, Aqripp d’Obiniyni Korneldən üstün tuturdu. O, yabanı yulaf və 

---

peyğəmbərçiçəyi bitən çöllərdə gəzməyi xoĢlayırdı; buludlar onu məiĢət iĢlərindən az 

maraqlandırmırdı. Onun, sanki, ikitərəfli ağlı vardı: bunun bir tərəfi insanlara, o biri tərəfi Allaha 

sarı çevrilmiĢdi, o öz vaxtını tədqiqlə müĢahidə arasında bölüĢdürmüĢdü. Bütün günü ictimai 

məsələlər üzərində çalıĢırdı; onun dərindən məĢğul olduğu məsələlər bunlardı: zəhməthaqqı, 

kapital, kredit, evlənmə, din, fikir azadlığı, sevgi azadlığı, təlim və tərbiyə, cəza sistemi, xüsusi 

mülkiyyət, ictimai formalar, istehsalat, bölgü... O bütün insan cəmiyyəti üzərinə kölgə salan 

aĢağı təbəqələrin vəziyyətini dərk etmək istəyirdi; gecələr saysız-hesabsız ulduzları müĢahidə 

edirdi. Anjolras kimi o da dövlətli ata-ananın yeganə oğlu idi. O həmiĢə astadan danıĢırdı, baĢını 

aĢağı dikərək yerə baxa-baxa gəzirdi, çəkinə-çəkinə gülürdü, pis geyinirdi, kobud görünürdü, hər 

Ģeydən ötrü qızarırdı, son dərəcə utancaqdı, eyni zamanda, cəsarətli, qoçaq bir adamdı. 

Feyi yelpikçi bir fəhlə idi; ata-anadan yetimdi. Gündə güc-bəla üç frank pul qazanırdı; onun 

böyük arzusu vardı: dünyanı azad etmək! Onun baĢqa bir fikri də vardı, bu da elmli olmaqdı; bu 

özü də onun dilində azad olmaq deməkdi. O, heç kəsin köməyi olmadan savad öyrənmiĢdi, bütün 

biliyini mütaliə ilə əldə etmiĢdi. O, böyük qəlbli bir adamdı, həmiĢə də öz ağuĢunu dünya 

qarĢısında açmağa hazırdı. Özü yetim olduğu halda, bütün bir xalqı övladlığa götürmüĢdü. O, 

anadan məhrumdu, lakin bütün fikrini, düĢüncəsini Vətənə vermiĢdi. O istəyirdi ki, yer üzündə 

Vətənsiz bir adam da olmasın. Xalq içərisindən çıxan bir adam kimi onda məsələni tez və 

dərindən anlamaq qabiliyyəti vardı; o öz ağlı ilə o yerə gəlib çatmıĢdı ki, indi biz ona ―xalqın 

özünü dərk etməsi ideyası‖ deyirik. Tarixi ona görə öyrənirdi ki, nifrət etmək üçün məsələləri 

dərindən bilsin. Bu gənc utopistlər dərnəyində əsasən Fransa ilə məĢğul olurdular, yalnız Feyi 

xarici ölkələrin mənafeyini təmsil edirdi. Onun ən çox xoĢladığı mövzu Yunanıstan, PolĢa, 

Macarıstan, Rumıniya və Ġtaliya idi. O yeri gəldi-gəlmədi elə birucdan bu ölkələr haqqında 

söhbət açır, özünü bu barədə danıĢmağa haqlı hesab edirdi. Türkiyənin Yunanıstanı və 

Fessaliyanı, Rusiyanın VarĢavanı, Avstriyanın Macarıstanı tutması - bütün bu zorakılıq iĢləri onu 

son dərəcə əsəbiləĢdirirdi. Xüsusilə 1772-ci ildə baĢ verən talan onu hiddətləndirdi, bu misli-

bərabəri görünməmiĢ bir talandı. Həqiqi nifrət natiqliyin ən gözəl  növüdür; Feyinin natiqliyi 

belə natiqlikdi. O, dönə-dönə 1772-ci ilə, bu biabırçı tarixə, xəyanətlə öz istiqlaliyyətindən 

məhrum edilən nəcib və igid bir xalqa, üç dövlətin bir yerdə etdiyi cinayətə, onların qurduğu 

dəhĢətli hiyləyə qayıdırdı, bu hiylə bütün dəhĢətli dağıntıların prototipi və nümunəsi oldu; o 

vaxtdan bəri bir sıra nəcib xalqlar bu hiyləyə tutuldu; bunun da nəticəsində öz istiqlaliyyətlərini 

itirdilər. Hal-hazırda dövlətlərin istiqlaliyyətinə qarĢı yönələn sui-qəsdlər öz mənĢəyini PolĢanın 

bölüĢdürülməsindən alır. PolĢanın bölüĢdürülməsi teoremdir, bütün indiki siyasi cinayətlər onun 

nəticəsidir. Bu son əsr içərisində elə bir zalım, elə bir xain yoxdur ki, o, PolĢanın 

bölüĢdürülməsini qəbul etməyə, təsdiq etməyə, öz imzası ilə təsbit etməyə, onun ne varietur1 

olduğunu əsaslandırmağa tələsməyə. Bu xəyanət yeni dövrün xəyanətlər siyahısında birinci yeri 

tutur. Vyana konqresi özü xəyanət etməzdən əvvəl bu xəyanətlə tanıĢ oldu. 1772-ci ildə toplaĢma 

borusu çalındı, 1815-ci ildə qəniməti bölüĢdürdülər. Feyinin dedikləri bunlardı. Bu yoxsul-fəhlə 

ədaləti müdafiə etməyi öz üzərinə götürmüĢdü, ədalət bunun üçün ona əzəmət verdi. Haqqın 

varlığında əbədiyyət var. Venetsiya almanların əlində qala bilmədiyi kimi, VarĢava da tatarların 

əlində qala bilməz. Bununla mübarizə etmək krallar üçün boĢ yerə zəhmət çəkmək, namuslarını 

itirməkdir. Suya batırılan bir ölkə gec-tez yenə də suyun üzünə çıxacaq, Yunanıstan yenə də 

Yunanıstan, Ġtaliya yenə də Ġtaliya olacaq. Zorakılığa qarĢı haqqın etirazı heç vaxt susmayacaq. 

Bütün bir xalqın oğurlanması – çoxdan oğurlandığı üçün - bağıĢlanmır. Belə böyük dələduzluğun 

ömrü uzun olmur. Millətin adını burun yaylığı üstünə tikilən niĢan kimi qoparıb atmaq olmaz. 

Kurfeyrakın atası vardı, hamı da ona cənab de Kurfeyrak deyərdi. Restavrasiya dövrü 

burjuaziyanın aristokratizm və mənĢə nəcibliyi haqqında bir çox yanlıĢ təsəvvürləri vardı, ―de‖ 

hissəciyi də bunlardan biri idi. Məlumdur ki, bu ―de‖ hissəciyinin heç bir mənası yoxdur. Lakin 

―Minerva‖ dövrü burjuaziyası bu mənasız ―de‖-yə elə yüksək qiymət verirdi ki, axırda ondan 

imtina etməyi özünə borc bildi. Cənab de ġovelenə cənab ġovelen, cənab de Komartenə cənab 

Komarten, cənab de Konstan de Rebekə Benjamen Konstan, cənab de Lafayetə cənab de Lafayet 

deməyə baĢladılar; Kurfeyrak da onlardan geri qalmaq istəmədi, özünü ancaq ―Kurfeyrak‖ 

adlandırdı. 

---

Biz Kurfeyrak haqqında olan söhbəti bununla qurtarıb, onun barəsində verəcəyimiz baĢqa 

məlumatı bu sözlə tamamlaya bilərik: Kurfeyrak – baxın Tolomyesə. 

Doğrudan da, Kurfeyrakın qəlbi gənclik ehtirası ilə dolu idi; onun bu ehtirasına gənclik 

coĢqunluğu da demək olardı. Sonralar bu coĢqunluq piĢik balası zərifliyi kimi itib gedir, bu 

füsunkar məxluqlar nəticə etibarilə əgər iki ayaqlı isə burjuaya, dördayaqlı isə piĢiyə çevrilir. 

Belə bir mənəvi xüsusiyyət tələbələr aləmində nəsildən-nəslə mühafizə edilir, köhnə gənclərdən 

yeni gələn gənclərə keçir, bu xüsusiyyəti çox az dəyiĢmiĢ halda quasi cursores1 də olduğu kimi, 

əldən-ələ verirlər. Buna görə də yuxarıda dediyimiz kimi, 1828-ci ildə Kurfeyrakın danıĢığını 

eĢidən bir adam elə güman edə bilər ki, o 1817-ci ildə Tolomyesin danıĢığını eĢidir. Ancaq 

Kurfeyrak düz, namuslu bir oğlandı. Onların xasiyyətində zahiri bir bənzəyiĢ nəzərə çarpsa da, 

əslində, Kurfeyrakla Tolomsey arasında böyük fərq vardı. Onların insanlıq mahiyyətini təĢkil 

edən Ģey tamamilə fərqli idi. Tolomseyin qəlbi prokuror, Kurfeyrakın qəlbi isə rıtsar qəlbi idi. 

Anjolras rəhbər, Kombefer yol göstərən idisə, Kurfeyrak cazibiyyət mərkəzi idi. O birilər daha 

çox iĢıq, o daha çox istilik verirdi. Onda, həqiqətən, mərkəzi bir sima üçün zəruri olan keyfiyyət 

vardı: o açıqürəkli, mehriban bir adamdı. 

Baorel 1822-ci ildə iyun ayında gənc Lalemanın dəfni ilə əlaqədar olaraq baĢ verən qanlı 

hadisədə iĢtirak etmiĢdi. 

Baorel yaxĢı oğlandı, ancaq əxlaq cəhətcə pozğundu, israfçı idi, bədxərcdi, boĢboğazdı, 

həyasızdı, eyni zamanda, səxavətli və cəsarətli idi, natiqdi, özü də elə xoĢtəbiətli bir adamdı ki, 

beləsi az tapılardı. O ən Ģit rəngli jilet geyərdi, əqidəcə ən sol bir mövqe tuturdu. O həddindən 

artıq Ģuluqçu idi, baĢqa sözlə, dava-dalaĢı yaman xoĢlayırdı, dünyada bunu, qiyamdan baĢqa, hər 

Ģeydən üstün tuturdu, inqilabı isə qiyamdan da üstün tuturdu; həmiĢə də iĢə baĢlamaq üçün əvvəl 

pəncərə ĢüĢələrini sındırmaq, sonra yolu dağıtmaq, ən axırda hökuməti yıxmaq istəyirdi, 

maraqlanardı ki, görsün bunun axırı nə olacaq. On bir ildi ki tələbə hesab olunurdu, lakin hüquq 

elminin heç yanından da keçməmiĢdi, oxumaq məsələsində özünü əziyyətə salmaq istəmirdi. O 

―advokat olmayacağam‖ sözünü özünə Ģüar, gecə masasını isə gerb seçmiĢdi,  hakim beretini bu 

masanın gözünə qoymuĢdu. HəmiĢə də hüquq fakültəsi binasının qabağından keçəndə – bu da 

çox az olardı – redinqotunu baĢdan-baĢa düymələr, bir sıra hifzüsəhhə tədbirləri görərdi. O 

zaman hələ palto geymək halına gəlib çatmamıĢdılar. Fakültə binasının portalı haqqında o belə 

deyirdi: ―Nə gözəl qocadır‖, fakültənin dekanı cənab Delvenkur barəsində bu sözləri söyləyirdi: 

―Nə əntiqə abidədir!‖ Qulaq asdığı mühazirələr onun üçün Ģən nəğmələr, professorlar isə 

karikatura mövzusunu təĢkil edirdi. O, əlini ağdan-qaraya vurmadan üç min franka qədər pul 

xərcləyirdi. Onun ata-anası kəndli idi; o, müxtəlif yollarla ata-anasının hörmətini qazana 

bilmiĢdi. 

Baorel ata-anası haqqında deyirdi: ―Onlar kəndlidir, Ģəhərli deyil, ona görə də ağıllıdırlar‖. 

O dəmdəməki bir adamdı; cürbəcür kafelərdə avara-avara dolaĢırdı: baĢqaları özünə bir vərdiĢ 

qazanırdı, amma onun heç bir vərdiĢi yox idi. O həmiĢə veyil-veyil gəzərdi. Gəzmək  bütün 

insanlara, veyillənmək  ancaq parislilərə xas olan bir Ģeydir. Əslində, Baorel zahiri görünüĢünə 

nisbətən daha artıq irəlini görən, dərin düĢüncəli, arif bir adamdı. 

O, ―Əlifba dostları‖ dərnəyi ilə bir sıra baĢqa dərnəklər arasında əlaqəçi vəzifəsini görürdü; bu 

baĢqa dərnəklər hələ o zaman tamamilə mütəĢəkkil Ģəklə düĢməmiĢdi. 

Bizim bu gənclər yığıncağında bir dazbaĢlı adam vardı. 

XVIII Lüdovik Fransadan qaçanda markiz d’Avare onu kirayə etdiyi bir kabrioletə mindirmiĢdi, 

kral da bunun üçün ona hersoq adını vermiĢdi. Həmin bu markiz d’Avare nəql edir ki, XVIII 

Lüdovik 1814-cü ildə mühacirətdən qayıdırmıĢ, gəlib Kalenin sahilinə çatar-çatmaz naməlum bir 

adam ona bir ərizə verir. Kral ondan soruĢur: ―Siz nə istəyirsiniz?‖ O da cavab verir: ―Əlahəzrət, 

mən poçt idarəsi nəzarətçisi olmaq istəyirəm‖. ―Sizin adınız nədir?‖ ―l’Eql‖. 

Kral qaĢqabağını tökür, lakin ərizədə olan imzaya baxanda görür ki, orada l’Eql1 deyil, Leql 

yazılmıĢdır. Bu heç də bonapartcasına olmayan imza kralın çox xoĢuna gəlir. O gülümsəyir. 

Ərizə verən sözünə davam edərək deyir: ―Zati-aliləri, mənim ulu babam mirzə imiĢ, ləqəbi də 

LeqelmiĢ, bizim familiyamız da bu ləqəblə gedir. Əslində, mənim adım Leqeldir, ixtisarla 

---

―Leql‖, təhrif olunmuĢ Ģəkildə isə ―l’Eql‖ deyirlər‖. Bu sözləri eĢidəndə kral daha gülümsəmir. 

Sonralar, qəsdənmi, ya səhv olaraqmı, o, hər halda, Modapoçt idarəsini Leqelə verir. 

Dərnəyin dazbaĢ üzvü həmin l’Eqlin, ya Leqlin oğlu idi; o, imza atanda molu Leql yazardı, 

yoldaĢları ona qısa olmaq üçün ―Bossüe‖ deyirdi. 

Bossüe Ģən, lakin bədbəxt bir oğlandı: ixtisası – uğursuzluqdu. Amma o heç bir Ģeyi ürəyinə 

salmırdı. Ġyirmi beĢ yaĢında baĢı dazlaĢmıĢdı. Atası əlləĢib-vuruĢub, nəhayət, özünə bir ev 

düzəltmiĢdi, bir parça da torpaq sahibi olmuĢdu; oğlu isə bir fırıldağa düĢərək, az vaxtda bu evi 

də, bu torpağı da əldən vermiĢdi. Onun heç bir vəsaiti qalmamıĢdı. O həm elmli, həm ağıllı bir 

adamdı, ancaq bəxti gətirmirdi. Nəyə əl atsa, əli boĢa çıxırdı. Nə düĢünsə, nə etsə, hamısı yanlıĢ 

olur, onun əleyhinə çevrilirdi. Odun doğrasaydı, mütləq barmağını kəsərdi. Özünə bir məĢuqə 

tapsaydı, az sonra görərdi ki, o məĢuqənin dostu vardır. ĠĢi bəd gətirirdi, ancaq ruhdan düĢmürdü, 

o özü haqqında belə deyirdi: ―Bütün damlardan mənim baĢıma kirəmit yağır‖. 

Müvəffəqiyyətsizlik onun üçün adi bir Ģey olmuĢdu, buna görə də taleyin zərbələrini zəruri bir 

Ģey kimi sakitcə qəbul edər, zarafatı baĢa düĢən adam kimi onun pis-pis, mənasız hərəkətlərinə 

gülərdi. Onun əlinə pul gəlmirdi, amma o, Ģənliyindən qalmırdı. Çox vaxt elə olurdu ki, axırıncı 

qəpiyi də onun əlindən çıxırdı, lakin necə bir vəziyyət olur olsun, gülmək qabiliyyətini itirmirdi. 

Onun baĢına bir müsibət gələndə, bu müsibəti köhnə bir dost kimi salamlar, ona mehribanlıq 

edərdi. O öz taleyinin pisliyinə elə öyrənmiĢdi ki, ona müraciət edəndə, əzizləyici bir ad verib 

deyərdi: ―XoĢ gəlmisən, qəmciyəz!‖ 

Taleyin dönüklüyü onda iĢin içindən tez çıxmaq qabiliyyətini inkiĢaf etdirmiĢdi. O, çətin 

vəziyyətdən çıxmağı çox yaxĢı bacarırdı. HəmiĢə pulsuz olsa da, həvəsi gələndə ―böyük xərclər‖ 

üçün yol tapardı. Bir gecə o dərəcəyə gəlib çıxır ki, yüngül əxlaqlı, Ģivəli bir qadını axĢam 

yeməyinə qonaq edərək yüz frank pul xərcləyir. Bu ona qonaqlığın qızğın çağında aĢağıdakı 

sözləri deməyə ilham vermiĢdi: ―Ey yüzlük qız, çəkmələrimi çıxart!‖ 

Bossüe advokatlıq ixtisasını qazanmağa tələsmirdi. O, hüquq elmlərini Baorel kimi öyrənirdi. 

Onun daimi yaĢayıĢ yeri yox idi, bəzən heç müvəqqəti də olmurdu. O, dostlarından gah birinin, 

gah da o birisinin yanında yaĢayırdı. Ən çox Jolinin yanında olurdu. Joli tibb elmlərini öyrənirdi, 

özü də Bossüedən iki yaĢ balaca idi. 

Joli özünü xəstə təsəvvür edən adamların ən mükəmməl tipi idi, ancaq bu cavanı idi. Tibb 

elmlərini öyrənməklə həkim olmaqdan artıq, özü dönüb xəstə olmuĢdu. Ġyirmi üç yaĢı olduğu 

halda, o, özündə cürbəcür xəstəliklər tapmıĢdı və bütün günü güzgüdə öz dilinə baxırdı. O 

deyirdi ki, adam da eynən maqnit əqrəbi kimi maqnitləĢə bilər; buna görə də gecələr çarpayısının 

baĢ tərəfini cənuba, ayaq tərəfini Ģimala sarı qoyurdu, deyirdi ki, belə yatanda yuxuda yerin 

maqnit qüvvəsinin təsiri ilə qan dövranı pozulmaz. Tufan olanda o həmiĢə nəbzini yoxlayırdı. 

Bununla belə, dostlar arasında ən gülĢad adam idi. Gənclik və xəstəlik dərəcəsinə varan 

vasvasılıq, süstlük və gülĢadlıq kimi bir araya sığmayan xüsusiyyətlər onun varlığında çox gözəl 

birləĢmiĢdi; bunun da nəticəsində qəribə, lakin çox sevimli bir məxluq əmələ gəlmiĢdi, səs 

uyğunluğu əsasında ahəngdar sözlər yaradan və bu yolda səxavət göstərən yoldaĢları ona ―Jolli‖ 

deyirdi. Jan Prüver zarafatca deyirdi: ―Bax, dörd ―l‖inlə uçma ha!‖1 

Jolinin belə bir adəti var idi: əl ağacının dəstəyini burnunun ucuna toxundururdu: bu, həmiĢə belə 

bir adamın arif adam olduğunu göstərir. 

Bütün bu gənclər bir-birinə oxĢamadıqları halda, onları ancaq tərəqqiyə olan ümumi bir inam 

birləĢdirirdi və nəticə etibarilə, onlar hamısı tam hörmətə layiq adamlardı. 

Onlar hamısı fransız inqilabının doğma oğlu idi. Onlardan ən yüngülməcazı belə, ―səksən 

doqquzuncu il‖ deyərkən ciddiləĢirdi. Onların atası, bəlkə də, keçmiĢdə felyanlardan, 

royalistlərdən, doktrinlərdən olmuĢlar, ya bəlkə, elə indi də onlara mənsubdurlar. Bunun heç bir 

əhəmiyyəti yox idi. Bu gənclər onlardan qabaq cəmiyyətdə hökmfərma olan dolaĢığın heç 

fərqinə varmırdılar; onların damarında ən yüksək ideyalarla nəcibləĢdirilmiĢ ən saf, ən təmiz qan 

axırdı, onlar Ģübhə və tərəddüd etmədən etibarlı hüquq, yenilməz vəzifə dinini tətbiq edirdilər. 

Onlar belə bir cəmiyyəti təĢkil etməklə öz ideyalarını gizli surətdə həyata keçirməyə 

hazırlaĢırdılar. 

---

Bu coĢqun qəlbli, qəti əqidə və idrak sahibi olan adamlar içərisində bir skeptik də vardı. Necə 

olmuĢdu ki, o gəlib bu mühitə düĢmüĢdür? Burada o, bir ĢiĢ kimi meydana gəlmiĢdi. Bu spektikə 

―Qranter‖ deyirdilər, amma o, qol çəkərkən familiyası yerinə müəmmalı bir R1 hərfini yazırdı. 

Qranter heç bir Ģeyə inanmırdı. Lakin o, Parisdə oxuyarkən çox böyük bilik qazanan 

tələbələrdəndi. Məsələn, o çox möhkəm bilirdi ki, kafe ―Lemblen‖ ən yaxĢı qəhvəsilə, kafe 

―Volter‖ ən yaxĢı bilyardı ilə, Men bulvarındakı ―Ermitaj‖ çox gözəl oladyaları və qəĢəng qızları 

ilə məĢhurdur. Saqe xalanın evində çox qiyamət çolpa qızardırlar, Küvet qarovulxanası yanında 

çox əntiqə balıq hazırlayırlar. DöyüĢ qarovulxanası yanında yaxĢı ağ Ģərab olur. Sözün qısası, o 

bütün yaxĢı yerləri tanıyırdı. Bundan baĢqa, bıçaq döyüĢü qaydalarını incədən-incəyə bilirdi, 

təcrübəli bir fextovalçı idi; oynamağı da bir az bacarırdı, yaxĢı da içəndi. O ağlasığmayan 

dərəcədə eybəcər adamdı. Ġrma Buasi o vaxtın çəkmə ustaları qadınlarından ən qəĢəng idi, o, 

Qranterin eybəcərliyindən qəzəblənərək bu kəlamı buyurmuĢdu: ―Qranter dözülməz bir 

adamdır!‖ Lakin öz-özünə vurulan Qranteri heç bir Ģey sarsıda bilməzdi. Heç bir qadın onun 

diqqətli və mehriban nəzərindən yayınmırdı; o, sanki, bütün görkəmi ilə deyirdi: ―Ġstəsəm 

hamınızı ələ ala bilərəm!‖ YoldaĢlarını inandırmağa çalıĢaraq deyirdi: ―Arvadlar məni bir-birinin 

əlindən qapırlar‖. 

Qranter  xalq hüququ, insan hüququ, ictimai müqavilə, Fransa inqilabı, respublika, demokratiya, 

insanlıq, mədəniyyət, tərəqqi, din kimi sözləri az qala lap cəfəngiyat hesab edirdi. Bunlara 

gülürdü. Skeptizm – əqlin mərəzidir: skeptizm Qranterin bütün fikirlərini çürütmüĢdü. Onun 

xoĢladığı aforizm bu idi: ―Həyatda həqiqi ancaq bir Ģey vardır, o da Ģərab dolu stəkandır‖. O, hər 

cür fədakarlığı, kim ona bir nümunə olsa da - qardaĢımı, atamı, Robespyermi, ya Luazerolmu, 

fərqi yoxdur - ələ salırdı. Deyirdi: ―Onlar öz ölümü ilə az Ģey qazanmadılar!‖ Çarmıx onun 

dilində ―yamanca bəxti gətirən dar ağacı‖ idi. O arvadbazdı, qumarbazdı, əxlaqsızdı; çox vaxt da 

sərxoĢ olardı; həmiĢə dodaqaltı bu mahnını mızıldardı: ―Sevirəm gözəlləri, bir də yaxĢı Ģərabı‖; 

bunu o, ―YaĢasın IV Henrix‖ havasında oxuyar, bununla da bizim gənc xəyalpərəstləri çox 

acıqlandırardı. 

Lakin bu skeptikin pərəstiĢ etdiyi qəribə bir Ģey vardı: bu nə ideya idi, nə ehkamdı, nə elmdi, nə 

incəsənətdi; bu, bir adamdı, o adamın da adı  Anjolrasdı. Qranter ona valeh idi, onu sevirdi, ona 

sitayiĢ edirdi. Hər Ģeyə Ģübhə edən bu anarxist, bu möhkəm əqidəli gənclərdən hansına yan 

almıĢdı?! Onlardan ən möhkəm əqidəçi olanına! Anjolras onu nəyi ilə özünə məftun etmiĢdi? 

DünyagörüĢü iləmi? Yox. Öz xasiyyəti ilə. Belə hallar çox tez-tez müĢahidə olunur. Heç bir Ģeyə 

inanmayan bir adamın qəti əqidəli bir adama yan alması, çiçəklərin bir-birini tamamlaması 

qanunu kimi təbii bir Ģeydir. Bizi həmiĢə özümüzdə çatıĢmayan cəhətlər cəlb edir. Gün iĢığını 

kor qədər heç kəs  sevmir. Ucaboylu alay təbilçisi cırtdan boylu arvadın tanrısıdır. Quru 

qurbağasının gözləri həmiĢə göyə baxır. Niyə? Görsün ki, quĢlar necə uçur. Qranterin qəlbində 

Ģübhələr qaynaĢırdı, Anjolrasın varlığında etiqad qanadlanıb uçurdu: buna baxmaq Qranterə 

fərəh verirdi. Anjolras onun üçün zəruri idi. Qranter bunu aydın təsəvvür etmirdi, bunun səbəbini 

axtarmırdı, lakin Anjolrasın ismətli, təmiz, saf, səmimi, fikrində möhkəm, son dərəcə ciddi, 

ürəyiaçıq bir adam olması onu məftun edirdi. Anjolrasın baĢqa təbiətli bir adam olması ilə o 

instinktiv surətdə fəxr edirdi. O, mənəvi cəhətdən süst, səbatsız, düĢkün, xəstə, Ģikəst bir adam 

olduğundan Anjolrasa pərəstiĢ edirdi, çünki Anjolras möhkəm mənəviyyatlı adamdı. Qranter 

möhkəm əxlaqa malik olmadığından Anjolrasın səbatında özünə bir dayaq axtarırdı. Anjolrasın 

yanında o da bir növ Ģəxsiyyət olurdu. Bunu da demək lazımdır ki, Qranter özü, sanki, bir yerə 

sığmayan iki ünsürün birləĢməsindən ibarətdi. O həm istehzaçı, həm də səmimi idi. O nə qədər 

laqeyd olsa da, sevməyi bacarırdı. Onun əqli etiqadsız yaĢaya bilirdi, lakin qəlbi sevgisiz yaĢaya 

bilmirdi. Bu, çox ziddiyyətli bir Ģeydir, çünki sevgi özü də etiqaddır. Bunun təbiəti belə idi. Elə 

adam var ki, sanki, baĢqasının tərs üzü olmaq üçün yaranmıĢdır. Pollükslar, Patroklar, Nizuslar, 

Evdamidaslar, Qefestionlar, Pexmeylər bu zümrəyə daxildi. Belə adamlar ancaq bir baĢqasına 

söykənərək yaĢaya bilər; onların adı  bir baĢqasının adının mabədidir, həmiĢə də qabağında ―və‖ 

bağlayıcısı ilə yazılır; onların öz həyatı özgə bir adamın taleyinin astarıdır. Qranter belə 

adamlardan biri idi. O, Anjolrasın əks tərəfini təĢkil edirdi. 

---

Demək olar ki, əlifbanın öz hərflərində belə bir yaxınlığın baĢlanğıcı vardır. Əlifbada O və P bir-

birindən ayrılmayan hərflərdir, siz öz mülahizənizə görə, O və P, ya Orest və Pilad deyə 

bilərsiniz. 

Anjolrasın həqiqi satelliti olan Qranter gecə-gündüz gənclər dərnəyində olurdu. Ancaq orada 

özünü yaxĢı hiss edir, cavanlardan bir addım da geri qalmırdı. Onun Ģərab dumanı içərisində bu 

gəncləri müĢahidə etməkdən böyük bir sevinci yox idi. Onun özünə isə üzüyola adam olduğu 

üçün dözürdülər. 

Etiqad sahibi olan, qətiyyən içki içməyən Anjolras bu skeptikə və əyyaĢa nifrət edirdi. O güzəĢtə 

gedərək Qranterə bir az diqqət yetirirdi. Qranter qədir-qiyməti bilinməyən Pilada vəziyyətində 

qalmıĢdı. Anjolras həmiĢə Qranteri kobud surətdə rədd edərdi, Qranter onun bu amansız 

hərəkətinə dözər, yenə də onun yanına qayıdaraq, Anjolras haqqında deyərdi: ―Belə də möhkəm 

adam olar?!‖ 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Bossüenin professor Blondonun cənazəsi 

üzərində söylədiyi söz. 

 

Bir gün günortadan bir az sonra, təxminən yuxarıda təsvir etdiyimiz hadisənin baĢ verdiyi 

zamanda Molu Leql yorğun halda ―Müzen‖ kafesi qapısının çərəngüləsinə söykənib durmuĢdu; o 

dincələn kariatidaya oxĢayırdı, onun yeganə bir yükü vardısa, o da öz fikirləri idi. Onun baxıĢları 

Sen-MiĢel meydanına sarı çevrilmiĢdi. Bir Ģeyə söykənərək durmaq – ayaq üstə olduğun halda 

yataqda uzandığını hiss etmək üsullarından biridir. Xəyalpərəstlər buna heç də etinasızlıq 

göstərmirlər. Molu Leql qətiyyən kədər duymadan, kiçik, lakin pis bir hadisə haqqında 

düĢünürdü: bu hadisə iki gün əvvəl hüquq fakültəsində onun baĢına gəlmiĢ, gələcək haqqında 

olan dolaĢıq planlarını daha da dolaĢdırmıĢdı. 

Bizim xəyallarımız kabrioletin öz yolu ilə getməsinə, biz xəyalpərəstlərə isə ona diqqət 

yetirməyə mane ola bilməz. Molu Leql yuxulu olsa da, dalğın halda ətrafına baxırdı; birdən o, 

meydanda ağır-ağır, sanki, tərəddüd içində irəliləyən ikiçarxlı bir ekipaj gördü. O niyə bura 

gəlirdi? O niyə belə yavaĢ-yavaĢ gəlir? Leql ekipajın içinə baxdı. Ekipajda sürücü ilə yan-yana 

cavan bir oğlan oturmuĢdu, oğlanın da yanında böyük bir yol torbası vardı. Torbaya bir vərəqə 

tikilmiĢdi, vərəqəyə iri, qara hərflərlə Marius Ponmersi adı yazılmıĢdı. 

Leql bu adı görcək vəziyyətini dəyiĢdi. Bədənini dikəltdi, ekipajda oturan cavan oğlana dönərək 

çığırdı: 

– Cənab Marius Ponmersi! 

Səsi eĢidib ekipajı saxladılar. 

Ekipajdakı cavan oğlan da, görünür, dərin fikrə dalmıĢdı, baĢını qaldırıb soruĢdu: 

– Nə var? 

– Cənab Marius Ponmersi sizsiniz? 

– Bəli, mənəm. 

Molu Leql: 

– Mən sizi axtarıram, – dedi. 

Marius buna təəccüb etdi: 

– Niyə? – Ekipajdakı, doğrudan da, Marius idi. O, babasının yanından gedirdi, amma o, 

qarĢısında duran adamı birinci dəfə idi görürdü: – Mən sizi tanımıram. 

Leql: 

– Mən də sizi tanımıram, – deyə cavab verdi. 

Marius düĢündü ki, deyəsən, zarafatçı adama rast gəlmiĢdir, günün günorta çağında onu ələ 

salmaq istəyir, lakin indi onun zarafat eləməyə təhəri yox idi. QaĢqabağını tökdü. Molu Leql isə 

sakitcə sözünə davam etdi: 

– Siz dünən yox, srağagün mühazirəyə gəlməmiĢdiniz?! 

– Ola bilər. 

---

– Ola bilər deyil, doğrudan da, gəlməmiĢdiniz. 

Marius soruĢdu: 

– Siz tələbəsiniz? 

– Bəli, cənab, mən də sizin kimi tələbəyəm. Dünən yox, srağagün mən təsadüfən universitetə 

getmiĢdim. Bilirsinizmi, hərdən adamın ağlına belə qəribə Ģeylər gəlir. Professor adları oxumağa 

təzəcə baĢlamıĢdı. Bu zaman onun sifəti, özünüz bilirsiniz, yaman pis olur. Adamın adını üç dəfə 

çağırır, cavab vermədinmi, siyahıdan pozur, altmıĢ frankınız da batıb gedir. 

Marius daha diqqətlə qulaq asmağa baĢladı. Leql sözünə davam edərək dedi: 

– Adları Blondo oxuyurdu. Sizə məlumdur ki, o, çox yaxĢı iy bilir. Gəlməyənləri məmnuniyyətlə 

axtarır. O, hiyləgərlik göstərərək P hərfindən baĢladı. Mən qulaq asmırdım, çünki bu hərfin mənə 

dəxli yoxdur. Adların oxunması pis getmirdi, tələbələrin hamısı orada idi, pozmağa adam 

tapmırdı. Blondo qəmgin idi. Mən öz-özümə dedim: ―Əzizim Blondo, görünür, bu dəfə sən heç 

kəsin evini yıxa bilməyəcəksən‖. Birdən o çağırdı: ―Marius Ponmersi‖. Cavab verən olmadı. 

Blondo sevinərək, bu dəfə bərkdən dedi: ―Marius Ponmersi‖! Yenə də cavab verilmədiyini görüb 

qələmə əl atdı. Cənab, inanın ki, mən qəlbsiz bir heyvan deyiləm. O saat öz-özümə dedim: 

―Görürsənmi, yaxĢı bir oğlanın adını pozmaq istəyirlər. Dayan! Kim ki, intizamlı deyil, əsl adam 

da odur. Bu, sizin üçün sinifdəki birinci Ģagird deyil. Əzbərçiliklə məĢğul olmur: oturub kitab 

oxumaqdan Ģalvarını yırtmır, bu, sizin üçün məlumatla çinədanı dolduran, lovğa-lovğa baĢını dik 

tutan, elmi, ədəbiyyatı, teologiyanı və bu kimi alimanə Ģeyləri üzdən bilən ağzından süd iyi gələn 

bir uĢaq deyil, beyinsiz bir ədabaz, kütün, fərsizin biri deyil. Bu, hörmətli bir tənbəl və avarının 

biridir,  Ģəhər kənarında gəzməyi xoĢlayır, yüngül əxlaqlı qızların dostu əzizidir, arvadbazdır, 

bəlkə də, elə bu saat o, mənim sevdiyim bir qızın yanında oturmuĢdur. Onu xilas etmək lazımdır. 

―Blondoya ölüm!‖ Bu zaman Blondo çirkli qələmini mürəkkəbə batırdı, yırtıcı bir nəzərlə 

auditoriyanı gözdən keçirib, üçüncü dəfə dedi: ―Marius Ponmersi!‖ Mən cavab verdim: 

―Buradayam!‖ Bax, buna görə də sizin adınızı pozmadılar... 

– Ġcazə verin, cənab. 

Molu Leql onun sözünü tamamladı: 

– Amma mənimkini pozdular. 

– Mən sizin dediyinizi baĢa düĢmürəm. 

Lekl izah etdi: 

– Bu, çox adi bir Ģeydir. Cavab vermək üçün mən kafedraya yaxınlaĢdım, sonra əkilmək üçün tez 

özümü qapıya sarı verdim. Professor gözünü məndən çəkmirdi. Görünür, o, Bualonun dediyi 

kimi, havadan iy alan adamlar cinsindəndir; birdən o ―L‖ hərfinə addadı. ―L‖ – mənim hərfimdir. 

Mən Moldanam, familiyam – Leqldir. 

Marius onun sözünü kəsdi: 

– L’Eql. Nə gözəl addır! 

– Bəli. Blondo bu gözəl ada çatanda çığırır: ―Leql!‖ 

Mən də cavab verdim ki, ―Burada!‖ Blonda pələng həlimliyi ilə mənə baxdı, gülümsəyərək dedi: 

―Əgər siz Ponmersinizsə – deməli, Leql deyilsiniz‖. Bu cümlədə sizə qarĢı elə nəzakətli bir Ģey 

olmasa da, onun məndən ötrü mənhus mənası vardı. Blondo bunu  deyib,  mənim adımı pozdu. 

Marius həyəcanla dedi: 

– Cənab, bu, məni çox məyus etdi. 

Leql onun sözünü kəsdi: 

– Hər Ģeydən əvvəl, icazə verin mən Blondonu bir neçə sözlə hörmətkaranə yad edim. Tutaq ki, 

o ölüb. Bundan o, çox çətin ki, indikindən daha artıq solğun, daha soyuq, daha hərəkətsiz və 

daha üfunətli olsun. Buna görə də mən deyirəm: Erudimini qui judicatis terram1. Burada Blondo 

yatır, Yekəburun Blondo, Nasica Blondo, nizam-intizam öküzü bos disciplinae, siyahıların 

zəncirli iti, adları yoxlama dahisi! O inaddı, kütdü, nöqtədandı, höcətdi, sözəyatmazdı, iyrəncdi. 

O, məni tələbəlik siyahısından pozan kimi, Allah-taala da onu dirilər siyahısından pozdu. 

Marius: 

– Bu, məni yaman dərdləndirdi... – deyərək, yenə də sözə baĢlamaq istədi. 

Molu Leql: 

---

– Cavan oğlan, qoy, bu, sizə ibrət dərsi olsun, – dedi, – bundan sonra intizamlı olun. 

– Mən buna lap ürəkdən təəssüf edirəm. 

- Gələcəkdə özünüzü elə aparın ki, sizin üstünüzdə yoldaĢlarınızı siyahıdan pozmasınlar. 

– Bu, mənim üçün böyük dərddir... 

Leql qəhqəhə ilə güldü: 

– Amma mənim üçün böyük sevincdir. Az qalmıĢdı ki mən advokat adını alım. Bu, məni xilas 

etdi. Mən advokatlıq Ģöhrətini istəmirəm. Mən nə dul arvadları müdafiə edəcəyəm, nə də 

yetimləri incidəcəyəm. Mənə nə mantiyaya bürünmək, nə də təcrübə keçmək lazım olacaq. 

Nəhayət, mən fakültədən çıxarılmağıma müvəffəq oldum. Cənab Ponmersi, bu məsələdə mən 

sizə minnətdaram. Buna görə də fikrim budur ki, öz təĢəkkürümü təntənəli surətdə izhar etmək 

üçün sizin yanınıza gəlim. Siz harada olursunuz? 

– Bu kabrioletdə. 

Leql elə o saat dedi: 

– Deməli, siz varlısınız. Çox Ģadam. Belə bir mənzilin illik kirayəsi gərək azı doqquz min frank 

olsun. 

Bu anda Kurfeyrak kafedən çıxdı: 

Marius qəmgin-qəmgin gülümsədi: 

– Ġki saatdır mən bu mənzildəyəm, çox arzu eləyirəm ki, buradan tez çıxıb gedim. Ancaq belə bir 

məsələ var: getməyə yerim yoxdur. 

Kurfeyrak dedi: 

– Cənab, gedək bizə. 

Leql: 

– Əslinə qalanda, bu iĢdə birincilik mənimdir, – dindi, – ancaq bədbəxtlik burasındadır ki, 

mənim evim yoxdur. 

Kurfeyrak onun sözünü kəsdi: 

– Bossüe, səsini kəs. 

Marius təəccüblə dedi: 

– Bossüe? Mən elə güman edirdim ki, sizin familiyanız Leqldir. 

Leql: 

– Bəli, Molu Leql, – deyə cavab verdi, – ikinci adım Bossüedir. 

Kurfeyrak kabrioletə minib sürücüyə əmr etdi: 

– Port-Sen-Jak mehmanxanasına! 

Elə o axĢam Marius Port-Sen-Jak mehmanxanası otaqlarından birinə köçdü; onun otağı 

Kurfeyrakın otağı ilə yan-yana idi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Marius daha çox heyrət edir. 

 

Bir neçə gündə Mariusla Kurfeyrak dostlaĢdılar. Gənclik – sürətlə yaxınlaĢmaq və yaraların tez 

sağalması dövrüdür. Kurfeyrakın yanında Marius özünü rahat hiss edirdi; əvvəllər belə hiss ona 

məlum deyildi. Kurfeyrak ondan heç bir Ģey soruĢmurdu. Bu heç onun ağlına da gəlmirdi. Bu 

yaĢda hər Ģey dərhal adamın üzündən bilinir. Daha söz söyləmək artıqdır. Bəzi gənclərin üzünə 

baxanda görürsən ki, onların üzü ürəyindəkilərin hamısını açıb deyir. Bu gənclərin bir-birini baĢa 

düĢməsi üçün bir-birinə baxması kifayətdir. 

Bununla belə, bir gün səhər çağı Kurfeyrak birdən, heç gözlənilmədiyi halda, Mariusdan 

soruĢdu: 

– Qoy sizdən bir söz soruĢum: sizin siyasi əqidəniz varmı? 

Marius bu sualdan bir az incidi də: 

– Əlbəttə, var. 

– Siz kimsiniz? 

– Demokrat – bonapartist. 

---

Kurfeyrak: 

– Çox solğun bir rəngdir, – dedi. 

Ertəsi gün Kurfeyrak Mariusu özü ilə bərabər ―Müzen‖ kafesinə apardı. Orada gülümsəyə-

gülümsəyə Mariusun qulağına pıçıldadı: ―Sizə kömək etmək lazımdır ki, inqilaba daxil olasınız‖. 

Bunu deyib onu ―Əlifba dostları‖ otağına apardı. Sonra Mariusu yoldaĢlarına təqdim etdi və 

astadan bunu da söylədi: ―ġagird‖. Marius onun bu adi sözlə nə demək istədiyini baĢa düĢmədi. 

Marius bura gəlməklə, sanki, kəskin fikirlərin arı yuvasına düĢmüĢdü. Lakin o özü də, ciddi və 

susağan olsa da, həmin bu sancan arılar cinsinə mənsubdu. 

Marius bu vaxta qədər tək yaĢamıĢdı, etdiyi vərdiĢlərə və təbiətinə görə monoloqlara, öz-özü ilə 

danıĢmağa meyil edirdi, buna görə də hər tərəfdən onun baĢına yığıĢan gənclər içərisində o, 

özünü birtəhər hiss edirdi. Bu gənclərin qaynar və coĢqun ehtirası onu həm cəzb edir, həm də 

əsəbiləĢdirirdi. Onun fikirləri susmaq bilməyən bu sərbəst fikirli adamların yaratdığı ideya 

burulğanı içində hərlənib-fırlanırdı. Bu ruhi ĢaĢqınlıq anlarında fikirləri bəzən elə dağılırdı ki, 

onları güclə bir yerə toplaya bilirdi. O öz ətrafında fəlsəfə, ədəbiyyat, tarix, din haqqında heç 

gözlənilməyən rəylər eĢidir, çox qəribə fikirlərlə tanıĢ olurdu. Bunları o, gələcək haqqında heç 

bir Ģey düĢünmədən eĢidirdi, ona görə də bu Ģeylərin hərc-mərclik olduğuna əmin deyildi. O, 

atasının əqidəsi xatirinə babasının əqidəsindən üz çevirmiĢdi, elə bilirdi ki, möhkəm bir 

dünyagörüĢü əldə etmiĢdi; indi isə böyük bir qorxu və həyəcan içində hiss edirdi ki, bu, deyəsən, 

belə deyil, lakin bunu öz-özünə etiraf etməyə cəsarəti çatmırdı. Onun nöqteyi-nəzəri yenə də 

yerini dəyiĢməyə baĢladı; fikir dairəsi müntəzəm surətdə təkrar olunan xarici təkanlar nəticəsində 

sarsıldı. Bu qəribə bir daxili qırılma idi. Bu ona az qalırdı ki, əzab versin. 

Bu gənclər üçün, elə bil, ―heç bir müqəddəs Ģey‖ yox idi. Marius hər məsələ barəsində çox 

qəribə sözlər eĢidir, bu, onun hələ cəsarətlənməyən əqlini çaĢdırırdı. 

Budur, bir teatr elanı gözə çarpır; elanda ―klassik‖ deyilən köhnə faciələrin adı göstərilmiĢdir. 

Baorel çığıraraq deyir: ―Rədd olsun burjuanın ürəyinə xoĢ gələn faciə!‖ Marius Kombeferin ona 

etiraz etdiyini eĢidir: 

– Baorel, sən yanılırsan. Burjuaziya faciəni xoĢlayır, qoy xoĢlasın, bu məsələdə burjuaziyanı 

rahat buraxaq. Pariklə oynanılan faciənin yaĢamağa haqqı var. Mən Esxil naminə bu haqqı onun 

əlindən almaq istəyənlərin fikri ilə razılaĢmıram. Təbiətin özündə kobud  Ģeylərə rast gəlmək 

olur, onun yaratdığı Ģeylərin içində hazır parodiyalar da var: baxırsan ki, nə dimdik kimi 

dimdikdir, nə qanad kimi qanaddır, nə üzgəc kimi üzgəcdir, nə pəncə kimi pəncədir, qəmgin bir 

çığırtısı var, amma adamda gülüĢ oyadır, bu nədir – ördək! Madam ki, hələ sərbəst quĢlarla 

bərabər ev quĢları da vardır, niyə onda antik faciəsi ilə bərabər, klassik faciə olmasın – mən 

bunun olmaması üçün  bir əsas görmürəm. 

Bir dəfə də təsadüfən Anjolras və Kurfeyrakla birlikdə Jan-Jak Russo küçəsilə gedəndə Marius 

belə bir söhbətin Ģahidi oldu. 

Kurfeyrak Mariusun qoluna girərək dedi: 

– Fikir verin, biz Sıvaq küçəsindəyik, indi buna Jan Jak Russo küçəsi deyirlər; ona görə deyirlər 

ki, altmıĢ il bundan əvvəl burada gülməli bir ər-arvad yaĢamıĢdır. Jan- Jakla Tereza! Vaxtdan-

vaxta burada kiçik məxluqlar anadan olurmuĢ: Tereza dünyaya çağa, Jan Jak isə atılmıĢ uĢaq 

gətirirmiĢ. 

Anjolras sərt onun sözünü kəsdi: 

– Jan Jakın xatirəsini ləkələməyin. Mən ona pərəstiĢ edirəm. O öz uĢaqlarından üz çevirsə də, 

bütün xalqı övladlığa götürmüĢdü. 

Bu gənclərdən heç biri ―imperator‖ sözünü iĢlətmirdi. Yalnız Jan Prüver bəzən ―Napoleon‖ 

deyirdi, o biriləri isə Napoleona ―Bonapart‖, Anjolras isə hətta Buonaparte deyirdi. 

Mariusda bu tutqun bir heyrət hissi oyadırdı. Bu hiss initium apientiae1 idi. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

―Müzen‖ kafesinin dal otağı. 

 

---

Bizim bu gənclər arasında gedən bir söhbət Mariusa, doğrudan da, sarsıdıcı təsir bağıĢladı; 

Marius da bu söhbət zamanı arabir söz söyləyirdi. 

Söhbət Müzen kafesinin dal otağında gedirdi. O axĢam ―Əlifba dostları‖nın çoxu ora yığıĢmıĢdı. 

Kenket bayramsayağı yanırdı. Oradan-buradan danıĢırdılar, ancaq söhbətə elə bir ehtiras 

göstərmirdilər. Bircə elə Anjolrasla Marius susurdu, qalanları ağızlarına gələni danıĢırdılar. 

YoldaĢlar arasında olan söhbət bəzən belə  dinc boĢboğazlıq Ģəklini alır. Bu, söhbətdən artıq bir 

oyun, söz qarmaqarıĢıqlığı idi. Bir-birinə söz atır, bu sözü havada tuturdular. Hər tərəfdən 

danıĢıq səsi gəlirdi. 

Otağa, qabyuyan Luizondan baĢqa, heç bir qadın buraxmırdılar, Luizon hərdənbir qab-qacaq 

yuyulan otaqdan çıxıb aĢxananın ―laboratoriya‖sına gedəndə buradan gəlib keçirdi. 

Qranter bərk dəm idi; otağın bir tərəfinə çəkilib oradan hər cür cəfəngiyat söyləyir, öz səsi ilə 

hamının səsini batırırdı. 

O bağıra-bağıra deyirdi: 

– Ey bəni-adəm, mən yanıram! Mən bir yuxu görmüĢəm. Gördüm ki, guya, Qeydelberq çəlləyini 

iflic vurub, guya, ona on iki zəli qoyublar, guya, o zəlilərdən biri mənəm. Mən içmək istəyirəm. 

Dünyanı unutmaq istəyirəm. Həyat ən iyrənc bir Ģeydir bunu yaratmaq kimin ağlına gəlib? O,  

bir an davam edir, qiyməti də bir quruĢ! YaĢamağa baĢladınmı mütləq bir iĢdə kəllə-mayallaq 

gedəcəksən. Həyat dekorasiyalı bir səhnədir, orada rekvizit çox azdır. XoĢbəxtlik – bir tərəfi 

rənglənmiĢ köhnə bir çərçivədir. Ekkleziast deyir: ―Dünya fanidir‖. Bu əziz, mehriban qoca, 

bəlkə, heç yer üzündə yaĢamamıĢdır, ancaq mən onun fikrilə tamam Ģərikəm. Sıfır – çılpaq 

gəzməmək üçün faniliklə bəzənir. Ey fanilik! Ey hər Ģeyi gurultulu sözlərlə bəzəmək meyili!.. 

Sən mətbəxi – laboratoriyaya, oynayanı – rəqs müəlliminə, akrobatı – gimnasta, yumruq 

döyüĢçüsünü – boksçuya, aptekçini – kimyagərə, dəlləyi – rəssama, suvaqçını – memara, jokeyi 

sportsmenə, məryəmqurdunu – düzayaqlılar cinsindən olan xərçəngvarı bir Ģeyə çevirirsən. 

Faniliyin həm üzü, həm astarı var. Üz tərəfdən o, kütdür – zınqırovlu bir zəncidir, astar 

tərəfindən axmaqdır – cındır geyimli filosofdur. Mən birincinin halına ağlayıram, ikinciyə 

gülürəm. O Ģeyə ki Ģərəf və yüksək rütbə deyilir, hətta ən həqiqi Ģərəf və Ģöhrət olsun – üzünə 

qızıl suyu çəkilmiĢ saxtakarlıqdır. Ġnsan Ģöhrətpərəstliyi padĢahlar üçün oyuncaqdır. Kaliqula atı 

konsul etdi, Ġkinci Karl qızartmaya rıtsar məziyyəti verdi. Belə bir vəziyyətdən sonra incitatus1 

və baronet Rostbifin məclisində rütbələr və ordenlərlə lovğalanmaq necə olar! O ki qaldı insanın 

daxili keyfiyyətinə bunun da bir qiyməti var. QonĢunun qonĢuya söylədiyi mədhiyyələrə qulaq 

asmaq kifayətdir. Ağ həmiĢə ağa qarĢı amansızdır. Ağ zanbaq danıĢa bilsəydi, göyərçin ondan 

zərər çəkərdi! Yalançı mömin haqqında hökm verən riyakar gürzədən, ən zəhərli ilandan da 

zəhərlidir. Hayıf ki, mən nadanam, yoxsa sizə bir yığın misal gətirərdim, ancaq mən heç bir Ģey 

bilmirəm. Bunu da deyim ki, ağıl cəhətdən mən heç vaxt kəsirdə qalmamıĢam. Qroun yanında 

oxuyanda vaxtımı boĢ yerə keçirməzdim, öz xeyrim üçün bir iĢ elərdim: Ģəkil çəkməzdim, lakin 

alma oğurlardım. Pis Ģəkil çəkmək, ya alma oğurlamaq – bir Ģeydir! Bunu mən öz barəmdə 

deyirəm. Sizin də qiymətiniz bundan artıq deyil. Sizin kamalınıza, məziyyətinizə, keyfiyyətinizə 

mən tüpürmək istərdim! Hər bir yaxĢı keyfiyyət nöqsana da çevrilə bilər: qənaətçi – xəsisin 

qohumudur, səxavətli – bədxərcin qardaĢıdır, igid – özünü öyənin yoldaĢıdır, mülayim sözlərdən 

həmiĢə yaltaqlıq qoxusu gəlir. Diogenin plaĢında nə qədər yırtıq varsa, fəzilətdə də bir o qədər 

qəbahət var. Siz kimi üstün tutursunuz, ölənimi, öldürənimi? Sezarımı, Brutumu? Adətən hamı 

öldürənin tərəfində olur. YaĢasın Brut, o, adam öldürmüĢdür! Bax, buna ―fəzilət‖ deyilir! YaxĢı 

da, qoy fəzilət olsun, buna eyni dərəcədə ―dəlilik‖ deyilir. Bu böyük adamların bir çox qəribəliyi 

də olmuĢdur. Sezarı öldürən Brut uĢaq heykəlinə vurulubmuĢ. Bu heykəli yunan heykəltəraĢı 

Stronkilion yaradıbmıĢ. ―Gözəlqıçlı Evknemoz‖ adlı atlı qadın heykəlini də o yaratmıĢdır. Neron 

hara getsə bu heykəli özü ilə aparırmıĢ. Stronkiliondan ancaq bu iki heykəl qalmıĢdır, bunlar da 

Brutla Neronun yaxınlığı üçün bir zəmin olmuĢdur. Heykəllərdən birinə Brut, o birinə Neron 

vurulubmuĢ. Tarix ancaq zəhlətökən bir gövĢəkdir. Bir əsr ağına-bozuna baxmadan o biri əsrin 

hər Ģeyini soyub əlindən alır. Marenqo ətrafında olan vuruĢma Pidna ətrafında gedən vuruĢmanın 

eynidir; Xlodvikin Tolbiakı, Napoleonun Austerlitsi iki damla qan kimi bir-birinə oxĢayır. Mən 

qalibiyyətə heç bir əhəmiyyət vermirəm. Qalib gəlmək – axmaqcasına bir məĢğuliyyətdir. Qalib 

---

gəlmək deyil, inandırmaq lazımdır – tərifəlayiq budur. YaxĢı da, hünəriniz var, bircə Ģeyi sübut 

edin! Əldə etdiyiniz müvəffəqiyyətlər, istilalar kifayətdir! Belə də bəsitlik, belə də rəzalət 

olarmı?! Əfsus, hara baxırsan,  boĢluq və alçaqlıq görürsən! Hər Ģey, hətta sərf-nəhv də 

müvəffəqiyyətə tabe olur. Horatsi: ―Si volet usus‖1 deyir. Bax, buna görə də mən insanlara nifrət 

edirəm. Ġndi ümumidən xüsusiyə keçmək yaxĢı olmazmı? Bəlkə də, siz gözləyirsiniz ki, mən 

xalqları tərif edəcəyəm? Hansı xalqdan baĢlayım,  icazə verin bunu sizdən soruĢum. 

Yunanlardanmı? Qədim zamanın parisliləri olan afinalılar Fokionu öldürdülər; burada adam 

qeyri-ixtiyari olaraq istəyir ki, bu ölümü Koliniyinin ölümü ilə müqayisə etsin; Afinada 

müstəbidlərə elə alçaqcasına yaltaqlıq edilirdi ki, Anatsefor Pizistrat haqqında Guya, belə 

demiĢdi: ―Onun sidiyinin iyinə bal arıları uçub gəlirmiĢ‖. Yunanıstanda, yarım əsr müddətində 

Filet adlı balacaboy, zəif, sısqa bir sərf-nəhvçi çox nüfuzlu bir Ģəxs olmuĢdur,o öz ayaqqabısına 

qurğuĢun vururmuĢ ki, külək onu aparmasın. Korinfin baĢ meydanında Silanionun düzəltdiyi, 

Plinin təsvir etdiyi bir heykəl qoyulmuĢdu. Bu, Epistatın heykəli idi. Epistat nə böyük iĢ 

görmüĢdü? O, ―badalaq‖ üsulunu icad etmiĢdi. Əsas etibarilə Yunanıstan və onun Ģöhrəti 

haqqında bunu demək olar. Sonra. Ġndi mən kimi tərifləyim? Ġngiltərəni ya Fransanı? Fransanı? 

Nə üçün? Parisə görəmi? Mən Afina haqqında öz fikrimi dedim. Ġngiltərənimi? Nə üçün? 

Londona görəmi? Mənim Kartacadan zəhləm gedir. Bunu da demək lazımdır ki, London yalnız 

zinət və ehtiĢam metropolu deyil, eyni zamanda, yoxsulluq paytaxtıdır. Bircə elə Carinq-Krosda 

ildə yüzə qədər adam acından ölür. Albion deyilən, bax, budur! Məsələni tamamlamaq üçün bir 

Ģeyi də əlavə etmək istəyirəm: bir dəfə mən qızılgüldən çələng taxıb, gözünə göy gözlük qoyub 

oynayan bir ingilis qadını gördüm. Gəlin Ġngiltərəyə yanıq verək! Lakin mənim Con Bulu tərif 

etməməyim  qardaĢı Conatanı tərif etmək arzusunda olduğumu göstərir? Qətiyyən! Bu quldur 

qardaĢa mənim heç də hüsn-rəğbətim yoxdur. Ġngiltərənin əlindən time is money1-yi alın – onda 

Ġngiltərədə nə qalar? Amerikanın əlindən cotton is king2-i alın, – onda Amerikada nə qalar? 

Almaniyanın xasiyyəti limfatik xasiyyətdədir. Ġtaliyanınkı tünddür. Bəlkə, biz Rusiya ilə fəxr 

edək? Volter Rusiyanı çox tərifləmiĢdir. Lakin o, Çini də çox tərifləmiĢdir. Mən Rusiyanın öz 

üstünlüyü, o cümlədən, möhkəm istibdad hökuməti olduğunu inkar etmirəm. Ancaq mənim 

müstəbidlərə yazığım gəlir. Onların bədəni kövrəkdir. Boynu vurulmuĢ Aleksey, xəncərlə 

öldürülmüĢ Aleksey, xəncərlə öldürülmüĢ Pioter, boğulmuĢ Pavel, təpik altında əzilmiĢ baĢqa bir 

Pavel, bir sıra boğazlanmıĢ Ġvanlar, bir neçə zəhərlənmiĢ Nikolaylar, Vasililər – bunlar hamısı 

aydınca göstərir ki, rus imperatorları sarayındakı vəziyyət səhhət üçün zərərlidir. Bütün mədəni 

xalqlar arasında olan bir hadisə mütəfəkkirləri təəccübləndirir. Mən müharibəni nəzərdə tuturam, 

çünki müharibə, eyni zamanda, mədəni müharibə insan trabugərlərinin Jakk dərəsindəki 

hücumlarından tutmuĢ komancı hindusilərinin talanlarına kimi hər cür zorakılıq, quldurluq 

üsuluna əl atır. Siz deyirsiniz ki, ah, belə söhbətləri buraxın getsin, Avropa, hər halda, Asiyadan 

yaxĢıdır! Mən Asiyanın gülünc olduğunu inkar etmirəm. Ancaq, ey Avropa xalqları, mən sizin 

dalaylamanı ələ salmanızda bir əsas görmürəm: siz ki padĢah ailələrinin bütün murdar 

vərdiĢlərini də, kraliça Ġzabellanın çirkli köynəyini də, dofinaların ayaqyolu kürsüsünü də öz 

modalarınıza, gündəlik zərif ədalarınıza qatmısınız! Yox, aldada bilməzsiniz, cənab insanlar! 

Brüsseldə ən çox pivə, Stokholmda araq, Madriddə kakao, Amsterdamda ardıc arağı, Londonda 

Ģərab, Ġstanbulda qəhvə, Parisdə yovĢan arağı içirlər. Bu da sizin istədiyiniz bütün faydalı 

məlumat! Amma, ümumiyyətlə desək, Paris onların hamısını vurub ötüb. Parisdə cır-cındır alan 

da naz-nemət içində yaĢayır. Diogenə, yəqin ki, Mober meydanında cır-cındır almaq  Pireydə 

filosof olmaqdan heç də az ləzzət verməzdi. Bunu da yadınızda saxlayın: cır-cındır alanların 

meyxanasına  ―zirzəmicik‖ deyirlər. Bunun da ən məĢhurları ―Qazan‖ və ―Sallaqxana‖dır. Ey 

aĢxanalar, meyxanalar, məzəxanalar, içkixanalar, restoranlar, yeməkxanalar, Ģərab dükanları, 

qəhvəxanalar, xəlifə karvansaraları, cır-cındır alanların ―zirzəmicik‖ləri! Bununla təsdiq edirəm 

ki, mən qarınquluyam, özü də RiĢarın aĢxanasında yemək yeyirəm, günorta yeməyinə qırx su 

verirəm, istəyirəm çılpaq Kleopatranı bükmək üçün mənim də xalçam olsun, özü də Ġran xalçası. 

Bəs axı Kleopatra hanı? Ah, Luizon, sənsən? Gəl, salamlaĢaq. 

---

Qranter lülqənbər olub, ―Müzen‖ kafesinin dal otağında bir bucaqda oturmuĢdu, o belə uzun-

uzadı ibarəpərdazlıq edir, yanından ötən qabyuyan qadına sataĢırdı. Bossüe əlini uzatdı ki, onu 

susdursun, lakin Qranter daha da özündən çıxdı. 

– Pəncəni çək, Molu qartal! Sənin Artakserskin mənfur hədiyyəsini rədd edən Hippokrat 

hərəkətin mənə qətiyyən təsir etmir. Mən səni zəhmətdən xilas edə bilərəm, sakitləĢdirə də 

bilərəm. Ancaq mən yaman qəmginəm. Sizə daha nə deyim? Ġnsan çirkindir. Kəpənək yaxĢı 

yaranıb, insan yox. Bu heyvanı yaratmaqla Allah-taala bədnam olub. Camaat yığını çox zəngin 

çirkinlik mənbəyidir, burada hər cür rəzalət tapmaq olar. Kimi götürsən, zibildir. Qadın gözəldir, 

lakin ―namussuz‖ sözü ilə həmahəngdir. Məlum Ģeydir ki, mən qəm azarına tutulmuĢam, bu azar 

malxulya ilə, vətən dərdi ilə, hələ üstəlik, qara sevda ilə daha da mürəkkəbləĢmiĢdir; mən 

hirslənirəm, özümdən çıxıram, əsnəyirəm, darıxıram, iztirab çəkirəm, inləyirəm. ƏĢi, cəhənnəm 

olsun Allahın özü də! 

Bossüe onun sözünü kəsdi: 

– Ay ER, səsini kəssənə, bəs olmadı! – Bu anda o, təsəvvür etdiyi bir adamla dolaĢıq bir 

məhkəmə məsələsini müzakirə edərək, məhkəmə dilində yazılmıĢ bir cümlənin içində batıb 

qalmıĢdı, cümlə isə belə qurtarırdı: 

―...O ki qaldı mənə, mən hələ hüquq elmində az təcrübəli olduğumdan və ittihamçı rolunda 

ancaq bir həvəskar kimi çıxıĢ etdiyimdən, hər halda, aĢağıda yazılanı təsdiq etməyə cəsarət 

edirəm, yəni: adi Normandiya hüququna görə, hər il Mixayıl günündə, istisnasız olaraq bütün 

torpaq sahiblərindən, senyorun xeyrinə, sair vergilərdən baĢqa, bir də xüsusi torpaqlardan, həm 

də irsən keçən, mübahisəli, qısamüddətli, ya uzunmüddətli icarəyə götürülən vergidən azad 

olunmuĢ, girov qoyulmuĢ və girov götürülmüĢ torpaqlardan vergi alınır, eyni zamanda, torpaq 

qəbalələrindən və...‖ 

Qranter uzada– uzada dedi: 

– ―Exo pərisinin həzin səsi...‖ 

Qranterin yan tərəfində olan masada qəbir sükutu hökm sürürdü. Ġki qədəh arasındakı bir vərəq 

kağız, mürəkkəbqabı və qələm göstərirdi ki, burada vodevil yazırlar. Bu ciddi məsələ astadan 

müzakirə olunur və düĢünə-düĢünə əyilən iki baĢ bir-birinə toxunurdu. 

– Hər Ģeydən əvvəl, adları təyin etmək lazımdır. Ad olandan sonra mündəricəni də tapıb 

uydurmaq çətin olmaz. 

– Doğru deyirsən. De gəlsin. Mən yazaram. 

– Cənab Dorimon. 

– Rentacdır? 

– Əlbəttə. 

– Onun qızı Selestina... 

– ...tina. Sonra? 

– Polkovnik Senval. 

– Senval çox iĢlənən addır. Valsen yaxĢıdır. 

Yeniyetmə vodevilçilərdən bir az kənarda iki nəfər də oturub, səs-küydən istifadə edərək, 

astadan duel Ģərtlərini müzakirə edirdilər. DünyagörmüĢ, otuz yaĢlı bir adam on səkkiz yaĢlı 

gəncə necə bir düĢmənlə üz-üzə gələcəyini təsvir edirdi. 

– Ehtiyatlı olun, iĢi bilmək olmaz! O qoçaq duelçidir. Öz iĢini yaxĢı bacarır. Çox ustalıqla hücum 

edir, öz düĢmənini hiylə iĢlətməyə qoymur. Qolu qüvvətlidir, zirəkdir, vəziyyəti tez baĢa 

düĢəndir, zərbəni ustalıqla dəf edir, özü isə zərbəni çox sərbəst endirir, onu görüm yox olsun! Bir 

də ki, solaxaydır. 

Joli ilə Baorel, Qranter oturan küncün əks tərəfində oturub domino oynayır, həm də sevgidən 

danıĢırdılar. 

Joli deyirdi: 

– Sən çox xoĢbəxtsən. Sənin sevgilin gülməkdən baĢqa bir Ģey bilmir. 

Baorel: 

---

– Çox nahaq, – dedi, – bu, çox pis hərəkətdir. Adamın sevgilisi həmiĢə gülməməlidir. Bu, bizi 

xəyanət eləməyə həvəsləndirir. Onu belə Ģən görüb peĢmançılıq hiss etmirsən, o qəmgin olursa, 

bir növ vicdan əzabı çəkirsən. 

– Ay nanəcib! Qadın güləndə adamın çox xoĢuna gəlir. Belə olanda siz heç dalaĢmazsınız. 

– Bu barədə bizim baĢqa Ģərtimiz var. Biz evlənəndə bir-birimiz üçün sərhəd qoymuĢuq, bu 

sərhəddi heç vaxt keçmirik. ġimal tərəf Voya, cənub tərəf isə Jeksə verildi. Bunun da nəticəsində 

əbədi sülh yarandı. 

– Sülh – xoĢbəxtliyin sakitcə həzm olunması deməkdir. 

– Jol-l-l-l-i, sizdə nə var, nə yox? Sənin mamzellə olan dalaĢmağın nə yerdə qalıb? Bilirsən mən 

kimi nəzərdə tuturam? 

– O elə acıq eləyib durub, amansızca, inadla. 

– Sənin kimi arıq bir oğlan bircə elə arıqlığı ilə gərək onu rəhmə gətirəydi. 

– Əfsus! 

– Sənin yerinə olsaydım, mən ondan uzaqlaĢardım. 

– Bunu demək asandır. 

– Eləmək də çətin deyil. Səhv eləmirəmsə, onun adı Muzikettadır. 

– Bəli. Ah əzizim Baorel, heç bilirsən o necə gözəl qızdır! Çoxlu da kitab oxuyub, çox biliklidir! 

Ayaqları balaca, əlləri balaca... həmiĢə də qəĢəng geyinir. Ağ, totuq bir qızdır; elə də gözləri var, 

deyərsən, sehrbaz gözüdür. Onun dərdindən lap dəli-divanəyəm! 

– Onda gərək onun xoĢuna gəlməyə çalıĢasan. Gərək yaxĢı geyinəsən. Gedib ġtaubdan yaxĢı bir 

yun Ģalvar alasan! Bunun təsiri olur. 

Qranter çığıraraq dedi: 

– Bu təsir çoxmu davam edir? 

BaĢqa bir tərəfdə poeziya haqqında qızğın mübahisə gedirdi. Bütpərəst mifologiyası ilə xristian 

mifologiyası arasında münaqiĢə qızıĢırdı. Məsələ Olimpə aid idi; bunu müdafiə edən, təbii ki, 

romantizmə hüsn-rəğbət bəsləyən Jan Prüver idi. Jan Prüver ancaq sakitlik vəziyyətində utancaq 

olurdu. Həyəcana gəldimi, dili açılır, onda ehtiras və coĢqunluq əmələ gəlirdi, o həm 

qarĢısındakına istehza edir, həm də lirik bir əhval-ruhiyyə kəsb edirdi. 

O, yoldaĢlarına müraciət edərək deyirdi: 

– Gəlin allahları təhqir etməyək! Bəlkə də, allahlar hələ sağdır. ġəxsən mən Yupiteri heç də 

ölmüĢ hesab etmirəm. Sizcə allahlar  ancaq xəyaldır?! Lakin indi də, bu xəyalların dağılıb 

getdiyi bir vaxtda da, təbiətdə yenə əvvəlki kimi, qədim bütpərəstliyin bütün böyük əsatirlərini 

görmək olar. Öz görünüĢü ilə qalaya oxĢayan bir dağ, lap elə Vinmal dağı olsun, məndən ötrü, 

qədim zamanlarda olduğu kimi, Kibelin papağıdır; siz heç bir Ģeylə mənə sübut edə bilməzsiniz 

ki, Pan gecələr gəlib, koğuĢlu söyüd ağaclarına, barmaqlarını bir-bir onların deĢiyinə qoya-qoya 

üfürmür; mən həmiĢə əmindim ki, PisvaĢ Ģəlaləsinin əmələ gəlməsində Ġonun əli vardır. 

Lap aĢağı baĢda siyasətdən danıĢırdılar. Kral fərmanını bərk tənqid edirdilər. Kombefer bu 

fərmanı süst bir halda müdafiə edirdi, Kurfeyrak ona Ģiddətlə hücum edirdi. Masanın üstündə bu 

məĢum fərmanın məĢhur Tuk nəĢrindən bir nüsxə qoyulmuĢdu. Kurfeyrak vərəqi götürüb havada 

silkələyir, vərəqin xıĢıltısı ilə öz dəlillərini möhkəmləndirirdi. 

– Birincisi budur ki, mən ümumiyyətlə, bütün kralların əleyhinəyəm. Bircə elə iqtisadi nöqteyi-

nəzərdən mən onları artıq hesab edirəm. Kral həmiĢə tüfeylidir. Havayı kral saxlamaq olmaz. Bir 

qulaq asın, görün, krallar neçəyə baĢa gəlir. Birinci Fransisk öləndən sonra Fransanın dövlət 

borcu otuz min livr rentası məbləğində idi; on dördüncü Lüdovik öləndən sonra bu borc, 

markanın qiyməti iyirmi səkkiz livr hesabından iki milyard altı yüz milyona çatır, bu isə 

Demarın dediyinə görə, min yeddi yüz altmıĢıncı ildə dörd milyard beĢ yüz milyona bərabər 

olardı, hal-hazırda on iki milyard edərdi. Ġkincisi, qoy Kombefer inciməsin, kral fərmanları 

tərəqqi üçün pis vasitədir. Deyirlər, konstitusiya yalanı ona görə lazımdır ki, yeniliyə olan 

dönüĢü yüngülləĢdirsin, bunu çox kəskin olmağa qoymasın, zərbəni zəiflətsin, millətə 

mütləqiyyətdən demokratiyaya gedən yolu hiss etmədən getməyə imkan versin. Bu dəlillər heç 

bir Ģeyə dəyməz! Yox, yox, yox! Hadisələri sakit bir Ģəkildə xalqa göstərmək olmaz. Ən yaxĢı 

prinsiplər sizin konstitusiya zirzəmilərinizdə saralıb-solur. Heç bir yarımçıq qərar, heç bir 

---

güzəĢtli uzlaĢma olmamalıdır! Xalqa mərhəmət buyurulub bəxĢ edilən heç bir sərbəstlik lazım 

deyil! Bütün belə sərbəstliklərdə həmiĢə on dördüncü maddə vardır. Bir əl ilə verilir, o biri əl ilə 

geri alınır. Mən sizin fərmanınızın qəti əleyhinəyəm! Fərman – maskadır, bu maskanın altında 

yalan gizlənmiĢdir. Fərmanı qəbul edən xalq öz hüququndan əl çəkir. Haqq nə qədər ki bütövdür 

– o haqq qalır. Yox! Heç bir fərman lazım deyil! 

QıĢ idi, buxarıda iki odun parçası çartıldaya-çartıldaya yanırdı. Bu od Kurfeyrakı yaman həvəsə 

gətirirdi, o, özünü saxlaya bilmədi. Tukun çap etdiyi məĢum fərmanı əlində əziĢdirib oda atdı. 

Kağız alıĢdı. Kurfeyrak XVIII Lüdovikin yaratdığı Ģeylərdən ən yaxĢısı olan bu vərəqəyə filosof 

sakitliyi ilə baxırdı, o ancaq bu sözlə kifayətləndi: 

– Ġstihalə baĢ verdi: fərman alova çevrildi. 

Bütün bu Ģeylərin üzərində, fransızların ―canlanma‖, ingilislərin  ―yumor‖ dediyi bir vəziyyət 

hökmfərma idi. Ġstehza, zarafat, kəskin, qəribə, bayağı sözlər, açıq və axmaq fikirlər, sual-

cavabların soyumuĢ fiĢəngləri otağın hər tərəfindən havaya qalxır, Ģən bir atıĢma təəssüratı 

yaradırdı, bu atıĢma oradakıların baĢı üstündə gedirdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Fikir dairəsinin geniĢlənməsi. 

 

Gənclərin fikir münaqiĢəsinin çox gözəl bir cəhəti vardır: qığılcımmı çırtdayacaq, ya ildırımmı 

çaxacaq – bunu qabaqcadan bilmək olmur. Bir dəqiqədən sonra nə olacaq? Bunu heç kəs bilmir. 

Təsirli bir söz böyük bir gülüĢlə qarĢılana bilər, gülməli bir söz adamı dərindən düĢünməyə 

məcbur edər. Meydana atılan ilk söz-söhbətə təkan verir. Belə söhbətlərdə bütün Ģıltaqlıqlar 

qanunidir. Adicə bir zarafat heç gözlənilmədən geniĢ bir fikir dairəsi açır. Sürətlə mövzudan-

mövzuya keçmək, bununla da adamın bütün düĢüncələrini qəfildən dəyiĢmək – belə söhbətlərin 

səciyyəvi cəhətidir. Bunları hərəkətə gətirən Ģey təsadüfdür. 

Birdən dərin bir fikir bir-biri ilə mübahisə edən Qranterin, Baorelin, Prüverin, Bossüenin, 

Kombeferin və Kurfeyrakın intizamsız halda söylənilən söz yığınını parçaladı: bunun belə bir 

söz hay-küyü içərisində necə əmələ gəldiyi məlum deyildi. 

Adamlar bir-birilə danıĢarkən söz arasında baĢqa bir cümlə necə meydana gəlir? Niyə o, heç bir 

zahiri səbəb olmadan, qulaq asanların diqqətini cəlb edir? Biz yuxarıda dedik ki, bu, heç kəsə 

məlum deyil. DanıĢıq hay-küyü içərisində Bossüe birdən, heç gözlənilmədiyi halda, Kombeferə 

etiraz edərək, belə bir tarix söylədi: 

– Ġyunun on səkkizində min səkkiz yüz on beĢinci ildə, Vaterloo. 

Marius qabağında bir stəkan su, masaya dirsəklənib oturmuĢdu. ―Vaterloo‖ sözünü eĢitcək, o, 

əlini çənəsindən çəkdi, oradakılara diqqətlə baxmağa baĢladı. 

Kurfeyrak həyəcanla deyirdi: 

– Bu on səkkiz rəqəmi nə qəribə rəqəmdir, bu həmiĢə məni heyrətə salırdı. On səkkiz – Bonapart 

üçün məĢum bir rəqəmdir. On səkkiz rəqəmi qabağında Lüdoviki, bu rəqəmdən sonra Brümeri 

yazın, nəticədə böyük insanın bütün taleyi meydana çıxacaqdır, ancaq bircə mühüm fərq ilə - bu 

dəfə son əvvəli qabaqlayır. 

Anjolras hələ indiyə qədər heç səsini də çıxarmamıĢdı; bu sözü eĢitcək sükutu pozaraq, 

Kurfeyraka dedi: 

– Sən demək istəyirsən ki, cəza cinayəti qabaqlayır? 

Bu ―cinayət‖ sözü ilə Mariusun səbri tükəndi: onsuz da Vaterloo  onun qəfildən yad edilməsi onu 

son dərəcə həyəcanlandırmıĢdı. 

O yerindən qalxdı, tələsmədən divardan asılan fransız xəritəsinə yaxınlaĢdı; xəritənin aĢağı 

tərəfində, ayrı bu dördbucaq dairədə bir ada Ģəkli vardı; barmağını bir adanın üstünə qoyub dedi: 

– Bu Korsikadır, Fransanı belə böyük edən bu balaca ada olmuĢdur. 

Birdən, sanki, dondurucu bir nəfəs duyuldu. Hamı susdu. Hiss edilirdi ki, bu saat nəsə olacaqdır. 

Baorel çox xoĢladığı natiqlik üsullarından birini iĢə salmaq, Bossüeyə ani bir əks-zərbə endirmək 

istəyirdi. Lakin Mariusun sözünü eĢidib, bundan vaz keçdi, qulaq asmağa hazırlaĢdı. 

---

Anjolrasın mavi gözləri boĢluğa zillənmiĢdi, o, sanki, heç kəsi görmürdü; Mariusa baxmadan 

dedi: 

– Böyük olmaq üçün Fransanın heç bir Korsikaya ehtiyacı yoxdur. Fransa ona görə böyükdür ki, 

o, Fransadır. Quia nominop leo1. 

Lakin Marius qətiyyən geri çəkilmək fikrində deyildi. O, Anjolrasa sarı döndü, daxili 

həyəcandan titrəyən bir səslə bərkdən dedi: 

– Allah eləməsin ki, mən Fransanın böyüklüyünü endirim! Fransa ilə Napoleonu birləĢdirmək 

heç də Fransanın böyüklüyünü endirmək deyil! Qulaq asın, gəlin açıq danıĢaq. Mən sizin 

aranızda yeniyəm, amma, etiraf edirəm ki, siz məni təəccübləndirirsiniz. Gəlin izah edək, 

aydınlaĢdıraq, görək, biz kimin tərəfindəyik, biz kimik? Siz kimsiniz, mən kiməm? Ġmperator 

haqqında öz fikrimizi səmimi-qəlb ilə açıb deyək. Siz ona, royalistlər kimi Buonapart deyirsiniz, 

vurğunu da ―u‖ hərfi üzərinə salırsınız. Demək lazımdır ki, mənim babam bu barədə sizi ötüb 

keçmiĢdir: O, ―Buonaparta‖ deyir. Mən sizi gənc hesab edirdim. Bəs, hanı sizin gənclik 

ehtirasınız? Bu ehtiras nədən ibarətdir? Əgər imperator sizi valeh etməyə layiq deyilsə, onda 

buna kim layiq ola bilər? Sizə daha nə lazımdır, siz nə axtarırsınız? Əgər bu böyük insan sizin 

xoĢunuza gəlmirsə – bəs onda sizə necə bir böyük insan gərəkdir? Ona hər Ģey verilmiĢdi, o, 

kamil bir insandı. Bütün insan qabiliyyəti onun beynində daha mükəmməl bir Ģəkildə əks 

olunmuĢdu. O, Yustiniana kimi qanun məcəlləsi tərtib edir, Sezar kimi onların tətbiq olunmasına 

sərəncam verirdi; onun danıĢığında, Paskalın danıĢığında olduğu kimi, ildırımlar çaxır, Tatsitin 

danıĢığında olduğu kimi, göylər guruldayırdı; o həm tarixi yaradır, həm də yazırdı; onun 

bülletenləri də ―Ġliada‖ nəğmələri kimidir; o, Nyutonun rəqəm dili ilə Məhəmmədin məcaz dilini 

birləĢdirmək sənətkarlığına malikdi; ġərqdə o öz yolunda ehram kimi böyük sözlər qoyub 

gəlmiĢ, Tilzitdə imperatorlara Ģahanəlik öyrətmiĢdir; Elmlər Akademiyasında Laplasa 

müvəffəqiyyətlə etiraz etmiĢdir; Dövlət ġurasında Merlenlə mübahisə edərək qalib gəlmiĢdir; o 

bəzilərinin cansız həndəsəsinə, bəzilərinin xırda rəsmiyyətçiliyinə həyat verməyi bacarırdı; 

yuristlərlə söhbətdə o, bir hüquqĢünas, münəccimlərlə söhbətdə bir astronom olurdu; Kromvel 

qənaət üçün iki yanan Ģamdan birini söndürərdi, o da pərdə üçün daha ucuz qotaz almaqdan ötrü 

özü tampla gedərdi; o, hər Ģeyi görürdü, hər Ģeyi bilirdi, lakin bu heç də ona öz körpə övladının 

beĢiyi üstündə saf bir qəlblə gülməsinə mane olmurdu. Nəhayət, qorxmuĢ Avropa eĢitdi: ordu 

səfərə çıxır, toplar gurultu ilə hərəkətə gəlir, çayların üzərində üzən körpülər salınır, ucu-bucağı 

görünməyən süvari dəstələri atlarını dördnala çapa-çapa qasırğa kimi irəliləyir, çığırtılar, boru 

səsləri ucalır, hər yerdə təxtlər lərzəyə gəlir, dövlətlərin sərhədi xəritədə dəyiĢir, qınından çıxan 

xariqüladə bir qılıncın vıyıltısı eĢidilir və nəhayət, imperator üfüqlərdə görünür, onun əllərindən 

od, gözlərindən alov saçılır, o, ildırımlar, göy gurultuları içərisində iki qanadını açmıĢdır: bunun 

biri böyük ordudur, biri köhnə qvardiya; o, doğrudan da, müharibənin baĢ mələyi idi! 

Hamı susurdu; Anjolras baĢını aĢağı dikmiĢdi. Susmaq həmiĢə iki Ģeyi göstərir: bu ya müəyyən 

dərəcədə razılıq əlamətidir, ya da o deməkdir ki, düĢmən divara sıxıĢdırılmıĢdır. Marius nəfəsini 

dərmədən daha böyük bir ehtirasla sözünə davam etdi: 

– Ədalətli olaq, dostlar! Belə bir imperatorun imperiyası! Bir xalq üçün – əgər o xalq Fransa 

xalqı isə, əgər o xalq öz dühasını belə bir insanın dühası ilə birləĢdirirsə – bu nə böyük 

xoĢbəxtlikdir! Bir adam ki, harada görünsə hökmfərma olmuĢ, hara getsə qalib gəlmiĢ, bütün 

dövlətlərin paytaxtını özü üçün istirahət yeri etmiĢ, öz qrenaderlərini kral qoymuĢ, bir qələm 

cızması ilə sülalələr ləğv etmiĢ, süngü ilə Avropanı yeni bir Ģəklə salmıĢ,  qoy hiss etsinlər ki, o 

təhdid edəndə əli Tanrı qılıncının dəstəyində olmuĢdur. Hannibalı, Sezarı, Böyük Karlı öz 

Ģəxsiyyətində təcəssüm etdirən bir insanın ardınca getmək, hər gün sizə vuruĢma meydanından 

gözəl xəbərlər bəxĢ edən, ―Əlillər evi‖ toplarının yaylım atəĢi ilə sizi oyadan, Morenqo, Arkol, 

Austerlits, Ġena, Vaqram kimi sönməz bir atəĢlə yanan gözəl sözləri əbədiyyət girdabına atan bir 

adamın xalqı olmaq nə böyük xoĢbəxtlikdir! Kim ki, hər an əsrlər səması zirvəsində yeni 

qalibiyyətlər bürcü yaradırsa, o, Fransa imperiyasını Roma imperiyasına bənzədir. Böyük xalq 

olmaq, böyük ordu yaratmaq, kainatın hər yerinə öz qartallarını göndərən bir dağ kimi öz 

legionlarını dünyanın hər tərəfinə uçurmaq, istila etmək, hökmranlıq etmək, baĢqalarını üzü üstə 

düĢürmək, Avropada Ģöhrət günəĢilə parıldayan müstəsna xalq olmaq, nəhəng borularla car çəkib 

---

tarixlərə səs salmaq, dünyaya iki dəfə – həm silahla, həm də parlaq iĢıqla – qalib gəlmək nə 

böyük xoĢbəxtlikdir. Bumu gözəl deyil?! Bundan da gözəl Ģey varmı?! 

Kombefer: 

– Bundan da gözəl – azad olmaqdır, – dedi. 

Ġndi Marius baĢını aĢağı dikdi. Bu sadə, təmkinli sözlər, polad bir paz kimi onun ürəyindən 

qopan epik söz axınına mıxlandı, Marius bu söz axınının tükəndiyini hiss etdi. O, baĢını 

qaldıranda Kombeferi görmədi. Görünür, o, Mariusun təntənəli nitqinə qarĢı söylədiyi sözlərlə 

kifayətlənib getmiĢdi, yalnız Anjolrasdan baĢqa, hamı onun ardınca otaqdan çıxmıĢdı. Otaq 

boĢalmıĢdı. Marius indi Anjolrasla tək-təkinə qalmıĢdı. Anjolras ciddi nəzərlə Mariusa baxır, 

gözlərini ondan çəkmirdi. Marius bir az fikrini toplayaraq, özünü məğlub hesab etmirdi; o hələ 

də böyük bir həyəcan içində idi: bu zaman, heç gözlənilmədiyi halda bir adamın səsi 

eĢidilməsəydi, yəqin ki, bu həyəcan Anjolrasın əleyhinə çevrilən ümumi mühakimələr Ģəklində 

meydana çıxardı. Kim isə pilləkəndən enə-enə oxuyurdu. O, Kombefer idi. O, bu Ģeiri oxuyurdu: 

Sezar versə idi mənə Ģan-Ģöhrət. 

Taxtü-tac, ox-kaman, bir də hökumət. 

Deyərdi, bununçün cinayət elə. 

Sevimli anana xəyanət elə. 

Sezarın üzünə deyərdim ki: ―Bil. 

Mənə bu zir-zibil, yox, lazım deyil. 

Anamı sevirəm, sevirəm, ey kor. 

Anamı sevirəm, sevirəm, ey kor‖. 

 

Kombefer bu nəğməni həm Ģəfqətlə, həm də ciddi bir ifadə ilə oxuyurdu, bu cür oxunmuĢ 

nəğməyə yüksək və xüsusi bir məna verirdi. 

Marius dalğın halda baĢını qaldırdı, qeyri-ixtiyari olaraq bu misranı təkrar etdi: 

 

Anamı sevirəm, sevirəm, ey kor. 

 

Elə bu anda o, çiynində Anjolrasın əlini hiss etdi. 

Anjolras ona dedi: 

– VətəndaĢ, ana – Respublikadır! 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Res angusta1. 

 

Bu axĢamkı hadisə Mariusun qəlbində dərin iz buraxdı, onu kədər və zülmətə qərq etdi. Toxum 

əkmək üçün dəmirlə yerin sinəsini yararkən yer nə hiss edirsə, o da, yəqin, bunu hiss edirdi; yer 

bu zaman ancaq aldığı yaranın ağrısını hiss edir, əmələ gələn həyatın həyəcanı, yetiĢən meyvənin 

sevinci sonralar duyulur. 

Mariusu ağır bir kədər bürüdü. Bu yaxında o, müəyyən bir etiqad sahibi olmuĢdu; indi bundan əl 

çəkməkmi lazımdı? O, öz-özünü inandırırdı ki, belə bir Ģey lazım deyil. Öz-özünə dönə-dönə 

deyirdi ki, Ģübhəyə qapılmayacaq, lakin yenə də qeyri-ixtiyari olaraq Ģübhəyə qapılırdı. Ġki din 

ayrıcında durmaq son dərəcə ağırdır; bunun birindən o hələ ayrılmamıĢ, o birisinə hələ yan 

almamıĢdı, belə qaranlıq ancaq yarasaya oxĢar adamların xoĢuna gələr. Marius sağlam gözlü 

adamlardandı, ona təbii gün iĢığı lazımdı. ġübhə alaqaranlığı ona əzab verirdi. O istəyirdi ki, öz 

əvvəlki mövqeyində qalsın, yerindən tərpənməsin, lakin bu arzunun əksinə olaraq, çox qüvvətli 

bir əl onu qabağa çəkir, irəli sövq etdirirdi, onu tədqiq etməyə, düĢünməyə, qabağa getməyə 

təhrik edirdi. O, öz-özünə belə bir sual verirdi: ―Bu, məni aparıb hara çıxaracaq?‖ Atasına 

yaxınlaĢmaq üçün o, uzun bir yol keçmiĢdi, indi qorxurdu ki, yenə də atasından uzaqlaĢa bilər. O 

nə qədər çox düĢünsə, bir o qədər iztirab çəkirdi. Hər tərəfdə onun gözünə dərin uçurumlar 

görünürdü. O nə babası ilə, nə dostları ilə eyni fikrə gələ bilmədi: babası üçün o həddindən artıq 

---

azadfikirli idi, dostları üçün isə  həddindən artıq geri qalmıĢdı; o, özünü ikiqat tək hiss edirdi: 

həm qocalar, həm də gənclər onu özündən rədd etmiĢdi. O daha Müzen kafesinə getmədi. 

Marius daxili bir həyəcan keçirdiyindən öz həyatının bəzi zəruri cəhətləri haqqında heç 

düĢünmürdü. Lakin vəziyyət özünü hiss etdirməyi unutmur. O, özünü dümsüklə hiss etdirir. 

Bir gün səhər mehmanxananın sahibi Mariusun otağına girib dedi: 

– Cənab Kurfeyrak sizə zamin olmuĢdur. 

– Bəli. 

– Mən otaq haqqını almaq istərdim. 

– Kurfeyrakdan xahiĢ edin, mənim yanıma gəlsin. Mən onunla danıĢmaq istəyirəm. 

Kurfeyrak gələndən və mehmanxana sahibi gedəndən sonra Marius Kurfeyraka bu vaxta qədər 

macal tapıb deyə bilmədiyini, yəni bu dünyada tək qaldığını, ata-anasının olmadığını danıĢdı. 

Kurfeyrak soruĢdu: 

– Siz indi necə yaĢayacaqsınız? 

Marius: 

– Bilmirəm, – deyə cavab verdi. 

– Siz nə etmək fikrindəsiniz? 

– Bilmirəm. 

– Sizin pulunuz varmı? 

– On beĢ frankım var. 

– Məndən borc almaq istəmirsiniz? 

– Qətiyyən. 

– Sizin paltarınız varmı? 

– Olan budur. 

– Qiymətli Ģeyiniz necə? 

– Saatım var. 

– GümüĢdür? 

– Xeyr, qızıldır. Budur. 

– Mənim paltar alveri eləyən bir tanıĢım var, o, sizin redinqotunuzu da alar, Ģalvarınızı da. 

– Çox gözəl. 

– Deməli, onda sizin bir Ģalvarınız, bir jiletiniz, Ģlyapanız, bir də sürtükünüz qalır. 

– Bir də uzunboğaz çəkməm. 

– Doğrudanmı? Deməli, siz ayaqyalın qalmayacaqsınız? Bu, lap yaxĢı! 

– Mənə artıq Ģey də lazım deyil. 

– Mənim bir saatsaz tanıĢım var, o, sizin saatınızı alar. 

– Lap yaxĢı. 

– Haradan yaxĢı oldu! Sonra siz nə edəcəksiniz? 

– Mən hər iĢ görməyə hazıram, ancaq düz iĢ olsun. 

– Siz ingilis dilini bilirsiniz? 

– Xeyr. 

– Alman dilini necə? 

– Onu da bilmirəm... 

– Çox təəssüf. 

– Niyə? 

– Ona görə ki, mənim kitab alveri edən dostum var, o, ensiklopediyaya bənzər bir Ģey nəĢr edir, 

siz almancadan, ya ingiliscədən məqalələr tərcümə edə bilərdiniz. Hərçənd, az verirlər, hər halda, 

bununla yaĢamaq olar. 

– Mən ingilis və alman dilini öyrənərəm. 

– O vaxta qədər bəs neynəyərsən? 

– O vaxta qədər satılan paltardan və saatdan aldığım pulla yaĢayaram. 

Paltar alverçisini çağırdılar. O, Mariusun paltarını iyirmi franka aldı. Saatsazın yanına getdilər. 

Saatı o, qırx beĢ franka aldı. 

Mehmanxanaya qayıdanda Marius Kurfeyraka dedi: 

---

– Bu, pis olmadı. Məndə olan on beĢ frankla bir yerdə səksən frank eləyir. 

Kurfeyrak bir Ģeyi onun yadına saldı: 

– Bəs mehmanxana pulu? 

Marius: 

– Hə, – dedi, – bu, mənim yadımdan çıxıb. 

Mehmanxana sahibi haqq-hesab elədi: onun borcu yetmiĢ franka çatırdı. Pulu o, dərhal verməli 

idi. 

Marius dedi: 

– Mənim on frank pulum qalır. 

Kurfeyrak həyəcanla: 

– Belə də Ģey olar?! – dedi, – siz gərək indi ingilis dilini öyrənənə kimi beĢ frankla yaĢayasınız, 

alman dilini də öyrənənə kimi beĢ frankla! Bundan ötrü də ya gərək dilləri çox tez öyrənəsiniz, 

ya da pulları çox yavaĢ-yavaĢ xərcləyəsiniz. 

Xalası çox axtardıqdan sonra, nəhayət, Mariusun harada yaĢadığını öyrənə bilmiĢdi; əslində, o, 

mərhəmətli bir qadındı, bu, xüsusilə, həyatın ağır dəqiqələrində hiss olunur. Bir gün Marius 

səhərçağı məĢğuliyyətdən qayıdanda otağında xalasının göndərdiyi bir məktub, bir də möhürlü 

bir mücrü gördü: mücrüdə ―altmıĢ pistol‖, yəni qızıl pulla altı yüz frank pul vardı. 

Marius pulu, hörmətlə yazılmıĢ bir məktubla bərabər xalasına göndərdi, məktubda yazılmıĢdı: 

―YaĢamağa pulum var, bundan sonra özüm-özümü dolandıra bilərəm. Bu zaman onun cəmisi üç 

frank pulu qalmıĢdı. 

Madmazel Jilnorman Mariusun pulu geri göndərdiyini qocaya demədi, qorxdu ki, bununla onu 

lap hirsləndirsin. Bir də ki, qoca özü Mariusun yanında ona tapĢırmıĢdı ki: ―Bir də bu qaniçənin 

adını mənim yanımda çəkmə‖. 

Marius borca düĢməmək üçün Port-Sen-Jak mehmanxanasından çıxıb getdi. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Marius səfalət içində. 

 

Həyat Marius üçün çox ağır oldu. Saatla paltarının pulunu xərclədi, lakin bu hələ harası idi?! 

Onun baĢına elə müsibətlər gəldi ki, bunu heç təsvir etmək mümkün deyil, çox məĢəqqətli günlər 

gördü. Ehtiyac dəhĢətli Ģeydir; bu, gündüzlər çörəksiz, gecələr yuxusuz, axĢamlar iĢıqsız, odsuz-

ocaqsız qalmaq deməkdir; bu, o deməkdir ki, həftələrlə heç bir Ģey qazana bilməyirsən, sabah 

üçün də heç bir ümid yeri yoxdur; axĢam evə qayıdanda qapını qıfıllı görürsən, çünki ev 

kirayəsini verməmisən; bu, dirsəyi dağılmıĢ sürtük, cavan qızları güldürən köhnə Ģlyapa, 

qapıçının, aĢxana sahibinin həyasızlığı, qonĢuların qımıĢması, heysiyyətin təhqir olunması, hər 

cür iĢə razı olmaq zərurəti, hər Ģeyə nifrət etmək, acı hisslər duymaq, alçalma, ruh düĢkünlüyü 

deməkdir. Marius bu Ģeylərə dözməyə, buna təəccüb etməməyə öyrəĢmiĢdi, çünki baĢqa əlacı 

yox idi. Ömrün bu çağında öz ləyaqətini dərk etmək daha zəruridir, çünki sevgi özü zəruridir; 

lakin hər yerdə ona gülürdülər, çünki o pis geyinmiĢdi, hamı ona həqarətlə baxırdı, çünki o, 

kasıbdı. Ömrün bu çağında, gənclik bizim qəlbimizi Ģahanə bir qürurla doldurduğu bir zamanda, 

o dəfələrlə xəcalət çəkə-çəkə, qızara-qızara baĢını endirib yırtıq çəkmələrinə baxmıĢdı, heç layiq 

olmadığı halda, yoxsulluq biabırçılığının əzabını duymuĢdu. Bu qəribə və amansız bir sınaqdır: 

zəiflər bu sınaqdan namusunu itirərək, güclülər əzəmət əldə edərək çıxır. Bu, dəmirçi ocağıdır, 

taleyə bir alçaq, ya əzəmətli bir qəhrəman lazım olanda adamı bu ocağa atır. 

Xırda mübarizədə bir çox böyük igidliklər baĢ verir. Bu mübarizədə məhrumiyyət və alçaq 

ehtirasların məĢum təzyiqini gözə görünmədən, addım-addım dəf edən inadlı və gizlin igidliyin 

bir çox nümunələri vardır. Bu mübarizədə nəcib, lakin gizlin qalibiyyətlər əldə edilir, bu 

qalibiyyəti heç kəs görmür, onu  təntənə ilə alqıĢlamır. Həyat, bədbəxtlik, təklik, hamı tərəfindən 

tərk edilmək, yoxsulluq – vuruĢ meydanı bax budur, bu meydan öz qəhrəmanlarını yaradır, 

---

onların adı-sanı çəkilmir, lakin bəzən onlar öz qəhrəmanlığı ilə ən böyük Ģöhrət qazanan 

adamlardan yüksəkdə durur. 

Qüvvətli və nadir təbiətli adamlar belə yaranır. Yoxsulluq çox vaxt ögey ana, bəzən də doğma 

ana olur. Maddi nemətin azlığı mənəvi və zehni qüdrət yaradır; ağır sınaqlar qürur doğurur, 

bədbəxtlik – nəcib adamlar üçün sağlam qidadır. 

Elə günlər olurdu ki, Marius özü öz pilləkənini süpürürdü, alverçi arvaddan bir suluq firəng 

pendiri alırdı; havanın qaralmasını gözləyirdi ki, gedib bulka dükanında balaca bir çörək alsın; 

çörəyi alıb, oğurlanmıĢ Ģey kimi gizlincə öz çardağına aparırdı. Qoltuğunda kitab tutmuĢ cavan 

bir oğlanı tez-tez görmək olurdu: o, camaatı kobudca yara-yara tində olan ət dükanına gedirdi, 

adamlar ona zarafatyana kobud-kobud sözlər deyirdi, aĢpaz arvadlar onu itələyirdi. Onun 

sifətində ĢaĢqın, utancaq bir ifadə olurdu. Dükana girəndə Ģlyapasını baĢından çıxarırdı; bu 

zaman onun alnında tər damcıları parıldayırdı; dükançı arvad ona təəccüblə baxırdı; o ikiqat olub 

əvvəl arvada, sonra onun qulluqçusuna  salam verirdi, qoyun əti kotleti istəyirdi, aldığı kotletə 

altı, ya yeddi su pul verib kağıza bükür, bunu da qoltuğundakı kitabların arasına qoyub gedirdi. 

Bu cavan oğlan Marius idi. Bu kotleti aparıb özü biĢirir, onunla da üç gün dolanırdı. 

Bir gün o aldığı əti, ikinci gün ətin yağını yeyirdi, üçüncü gün də ətin sümüyünü gəmirirdi. 

Xalası dediyimiz altmıĢ pistolu bir neçə dəfə ona göndərdi; Marius hər dəfə pulu geri qaytardı, 

bildirdi ki,  heç bir Ģeyə ehtiyacı yoxdur. 

Təsvir etdiyimiz dəyiĢiklik baĢ verəndə o hələ də atasının yasını saxlayırdı. O vaxtdan bəri 

geydiyi qara paltardan əl çəkə bilmirdi. Lakin paltar özü ondan əl çəkirdi. Bir gün sürtükü daha 

geymək mümkün olmadı, Ģalvarı isə bir təhər geyirdi. Nə etmək lazımdır? Mariusun Kurfeyraka 

dostcasına bəzi köməyi dəymiĢdi; Kurfeyrak da öz köhnə sürtükünü ona verdi. Bir mehmanxana 

qapıçısı da otuz su alıb bu sürtükü çevirdi. Sürtük lap təzə sürtük kimi oldu. Ancaq rəngi yaĢıldı. 

Marius buna görə hava qaralanda evdən bayıra çıxırdı. Qaranlıqda sürtuk qara görünürdü. 

Marius atasının yasından çıxmaq istəmirdi, indi qaranlıq onun qara geyimini əvəz edirdi. 

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, o, advokat diplomunu ala bildi. Belə hesab edilirdi ki, o, 

Kurfeyrakın otağında yaĢayır. Kurfeyrakın otağı yaxĢı otaqdı; otaqda hüquq elminə aid bir neçə 

köhnə kitab, buna əlavə olaraq və bunu zənginləĢdirən bir neçə cild və müxtəlif roman vardı ki, 

bu, vəkilə qanunla lazım olan kitabxananı əvəz edirdi. Göndərilən məktublar, Mariusun xahiĢilə 

Kurfeyrakın ünvanına yazılırdı. 

Marius advokat olandan sonra bunu rəsmi, lakin çox nəzakətli və ədəbli bir ifadə ilə yazıb 

babasına bildirdi. Cənab Jilnorman əli əsə-əsə məktubu aldı, oxudu, sonra dörd hissəyə bölüb 

zənbilə atdı. Ġki-üç gün sonra madmazel Jilnorman atasının otaqda təkbaĢına ucadan öz-özü ilə 

danıĢdığını eĢitdi. Bir Ģey cənab Jilnormanı bərk həyəcanlandıranda həmiĢə belə edirdi. 

Madmazel Jilnorman atasının bu sözlərini eĢitdi: ―Sən belə axmaq olmasaydın anlardın ki, birdən 

həm baron, həm də advokat olmaq olmaz!‖ 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Marius yoxsulluq içində. 

 

Dünyada hər Ģey dəyiĢir, yoxsulluq da. O, yavaĢ-yavaĢ yüngülləĢir, daha elə ağır olmur. Axırda 

müəyyən bir Ģəklə düĢür, daha dəyiĢmir. Adam da sürünür, baĢqa sözlə desək, birtəhər dolanır, 

hər halda ac qalmır. Mariusun da vəziyyəti düzəldi, özü də necə düzəldi, – bunu biĢ aĢağıda 

göstərəcəyik. 

Onun ən ağır günləri daha ötüb getmiĢdi. QarĢıdakı dar keçid bir qədər geniĢlənmiĢdi. Zəhmətlə, 

göstərdiyi mərdlik, səbat və təhəmmüllə indi ildə yeddi yüz frank qazana bilirdi. O, alman və 

ingilis dilini öyrəndi. Kurfeyrak onu öz dostu olan bir kitab alverçisi ilə tanıĢ etmiĢdi. Marius bu 

yolla çox xırda, lakin faydalı iĢ görməyə baĢladı. O, konspekt düzəldir, jurnallardan məqalə 

tərcümə edir, yeni çıxan kitablar haqqında kiçik məqalələr yazır, bioqrafik məlumat düzəldir və 

bu kimi baĢqa iĢlər görürdü, bunun da nəticəsində ildə güc-bəla ilə yeddi yüz frank əlinə gəlirdi. 

---

Bu pulla da yaĢayırdı. Babat yaĢayırdı. Lakin necə yaĢayırdı? Bu barədə biz bu saat bəhs 

edəcəyik. 

Marius Qorbonun daxmasında buxarısız xırdaca bir otaq tutmuĢdu, otağa lovğa-lovğa kabinet 

deyilirdi, otaqda müxəlləfat cəhətdən ən zəruri Ģeylər vardı. Bu Ģeylər Mariusun idi. Evin əsas 

kirayəniĢinlərindən olan bir qarı Mariusun otağını süpürür, səhərlər ona bir az qaynar su, təzə 

yumurta, bir suluq çörək gətirirdi. Marius da ayda ona üç frank verirdi. Çörəklə yumurtanı səhər 

yeyirdi. Onun səhər yeməyi iki sudan tutmuĢ dörd suya kimi baĢa gəlirdi, bu, yumurtanın 

ucuzlaĢmasından və bahalaĢmasından asılı idi. AxĢam saat altıda Sen-Jak küçəsinə gedib, 

Russonun aĢxanasında nahar edirdi; bu aĢxana estamp alverçisi Basenin dükanı ilə üzbəüz, 

Matüren küçəsinin tinində idi. O, sup içmirdi. HəmiĢə altı suluq ətli xörək, üç suluq göyərti, üç 

suluq da çərəz gətirdirdi. Çörəyin qiyməti üç su idi, özü də istədiyi qədər verirdilər. ġərabın 

yerinə su içirdi. Yeməyin pulunu aparıb, əzəmətlə öz balaca kontorunda oturan xanım Russoya 

verərdi – xanım Russo o zaman hələ kök və təravətli bir qadındı – bir su da xidmətçiyə 

bağıĢlardı, bunun da əvəzində xanım Russo ona baxıb gülümsərdi. Sonra da çıxıb gedərdi. 

Təbəssüm və nahar ona on altı suya baĢa gələrdi. 

Russonun aĢxanasında çox az Ģərab ĢüĢəsi, lakin çoxlu su qrafini boĢalardı: demək olardı ki, bura 

ürək qızdıran deyil, ürək sərinlədən bir yerdi. Ġndi bu aĢxana daha yoxdur. AĢxana sahibinin çox 

tutarlı ləqəbi vardı, ona ―su Russosu‖ deyirdilər. 

Bu qayda ilə Marius səhər yeməyinə dörd su, nahara da on altı su verməklə gündə yeməyə iyirmi 

su xərclərdi, bu isə ildə üç yüz altmıĢ beĢ frank edirdi. Otağa verilən otuz frankı, qarıya verilən 

otuz altı frankı və bəzi xırda xərcləri buna əlavə etdikdə aydın olurdu ki, yemək, otaq, xidmətçi 

pulu Mariusa dörd yüz əlli franka baĢa gəlir. Paltara yüz, tuman-köynəyə əlli, paltar yuyulmasına 

da əlli frank xərci çıxırdı; bunun da hamısı bir yerdə altı yüz əlli frankdan artıq olmuĢdu. Lazım 

gəlsə, o öz dostuna on-on beĢ frank borc da verə bilərdi. Kurfeyrak hətta bir dəfə ondan düz 

altmıĢ frank borc aldı. O ki qaldı yanacaq məsələsinə, otaqda buxarı olmadığından Marius bu 

xərci ―ləğv‖ etmiĢdi. 

Mariusun həmiĢə iki kostyumu olardı: biri təzə, biri köhnə; köhnəni ―hər gün‖ geyərdi; təzə 

bayır-bacaq kostyumu idi. Ġkisi də qara idi. Üçdən də artıq köynəyi olmazdı. Köynəklərdən biri 

əynində, biri komodda, biri də paltaryuyanda olardı. Onlar dağıldıqca təzəsini alardı. Lakin 

köynəklər həmiĢə yırtıq olardı, buna görə də sürtükünü lap çənəsinə kimi düymələrdi. 

Marius bir neçə il içərisində bu gözəl vəziyyətə gəlib çatmıĢdı; bu illər ağır illər idi; bu illəri baĢa 

vurmaq, bu vəziyyətdən qalib çıxmaq asan deyildi. Marius bircə gün də öz səyini zəiflətmirdi! 

Güzəranının ağırlığı ona nə müsibətlər çəkdirməmiĢdi, o, nələrə əl atmamıĢdı, ancaq bircə 

Ģeydən baĢqa: borc almamıĢdı. O, cəsarətlə deyə bilərdi;  ―Mən heç kəsə bircə su da olsa, borclu 

olmamıĢam‖. Onun üçün hər cürə borc əsarətin baĢlanması deməkdi. Onun təsəvvüründə borc 

verən adam ağadan da pis idi, çünki ağanın hakimiyyəti adamın ancaq cismani mənliyinə aid 

olur, borc verən adam isə insanın insani ləyaqətinə əl atır, o, insanı alçalda bilir. Marius yemək 

yeməməyi borc almaqdan üstün tutardı, buna görə də onun ac qaldığı günlər az olmamıĢdı. O 

bilirdi ki, bir Ģeyin baĢqa bir Ģeyə təsiri olur: adamın maddi cəhətdən təmin olunmaması, lazımi 

tədbir görülməsə, mənəvi düĢkünlüyə gətirib çıxara bilər, buna görə də öz namusunu çox 

ciddiyyətlə qoruyurdu. BaĢqa Ģəraitdə nəzakət hesab etdiyi bəzi ifadə və hərəkətlərə indi 

yaltaqlıq kimi baxırdı; elə yalnız bunu xatırlarkən qürurlu bir görkəm alırdı. Sonralar peĢman 

olub geri çəkilməmək üçün o, özünü sərt bir dairə içərisində saxlayırdı. Ciddilik bir qızartı kimi 

onun üzünə çökmüĢdü, utancaqlıqda isə lap ifrat dərəcəyə varmıĢdı. 

Lakin bütün çətinliklərdə daxili gizli bir qüvvə ona dayaq olur, bəzən də onu ruhlandırırdı. 

Həyatın elə dəqiqələri olur ki, ruh bədənə köməyə gəlir, bədənə gümrahlıq verir. Bu, yeganə 

quĢdur ki, öz qəfəsini mühafizə edir. 

Mariusun qəlbinə atasının adı ilə bərabər, baĢqa bir ad da çox möhkəm həkk olunmuĢdu, bu ad  

Tenardye idi. Marius öz təbiəti etibarilə məftuniyyət göstərməyə meyil edən ciddi bir adamdı; bu 

xasiyyətilə o, atasını Vaterlooda mərmilər, güllələr altından xilas edən, onu ölümdən qurtaran bu 

cəsarətli serjantı böyük Ģöhrət haləsində təsəvvür edirdi. Bu adamın xatirəsini o heç vaxt atasının 

xatirəsindən ayırmırdı, öz xəyalında onları böyük bir hörmətlə birləĢdirirdi. Bu, sanki, iki 

---

dərəcəli bir səcdəgahdı: böyük səcdəgah atası üçün, kiçik səcdəgah Tenardye üçün qurulmuĢdu. 

Marius Tenardyenin baĢına gələn müsibəti eĢidəndə ona qarĢı olan təĢəkkürü və xilaskarlığı daha 

da artmıĢdı. Monformeyldə Mariusa bədbəxt aĢxanaçının iflasa uğradığını söyləmiĢdilər. O 

vaxtdan bəri Marius Tenardyenin itib-batdığı yoxsulluğun qaranlıq girdabında izinə düĢməyə, 

onu axtarıb tapmağa çalıĢır, bu yolda olmazın səylər göstərirdi. Parisin bütün civarını gəzmiĢdi. 

Üç ildi ki, Tenardyenin sorağına düĢmüĢdü, yığdığı qəpik-quruĢunu da buna sərf etmiĢdi. Lakin 

heç kəsdən onun sorağını ala bilməmiĢdi. Belə güman edirdilər ki, o, baĢqa ölkələrə getmiĢdir. 

Tenardyenin borcu olan adamlar da onu Marius kimi gözəl bir niyyətlə olmasa da, hər halda, 

ondan az səy ilə axtarmırdılar. Amma onlar da Tenardyeni tapa bilmirdi. Marius az qalırdı ki, 

özünü acizlikdə təqsirləndirsin, hətta öz-özünə acığı da tuturdu. Polkovnikin onun üçün qoyub 

getdiyi yeganə borc bu idi, bu borcu ödəməyi o özü üçün böyük Ģərəf hesab edirdi. O, öz-özünə 

düĢünərək deyirdi: ―Bu mümkün olan Ģeymi? Atam döyüĢ meydanında yıxılıb ölərkən Tenardye 

onu tüstü içində, top saçması altında axtarıb tapa bildi, onu dalına alıb od içindən çıxartdı, axı 

bunu etməyə o heç də borclu deyildi... Axı necə ola bilər ki, mən ona bu qədər borclu olduğum 

halda, onu ölümlə pəncələĢdiyi zülmət içində axtarıb tapmayım, o, atamı ölümdən xilas etdiyi 

halda, mən də onu xilas etməyim? Yox, mən onu tapacağam!‖ Doğrudan da, Tenardyeni tapmaq 

üçün o heç düĢünmədən bir əlinin kəsilməsinə razı olardı, onu yoxsulluqdan xilas etmək üçün 

bütün həyatını verərdi. Tenardyeni görmək, ona kömək etmək, ―Siz məni tanımırsınız, amma 

mən sizi tanıyıram! Budur, mən gəlmiĢəm! Mən sizin qulluğunuzda hazıram!‖, - demək onun ən 

xoĢ, ən yüksək arzusu idi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Marius böyümüĢdür. 

 

O zaman Mariusun iyirmi yaĢı tamam olmuĢdu. O, üç il idi ki, babasından ayrılmıĢdı. Onların 

arasındakı əlaqə necə vardısa, elə də qalırdı: nə o, nə babası yaxınlaĢmaq üçün heç bir təĢəbbüs 

göstərmirdi, onlardan heç biri görüĢmək fikrinə düĢmürdü. Bir də axı niyə bu fikrə düĢsünlər? 

Yenə də söz-sözə gəlmək üçünmü? Onlardan hansı güzəĢtə getməyə razı olardı? Marius tunc 

kimi möhkəmdirsə, cənab Jilnorman da dəmir kimi möhkəmdi. 

Demək lazımdır ki, Marius babasının necə bir qəlbə malik olduğunu təyin etməkdə yanılmıĢdı. O 

elə zənn edirdi ki, cənab Jilnorman onu bir övlad kimi heç sevməmiĢdir, həmiĢə söyüb-söylənən, 

çığıran, əsib-coĢan, əl ağacını onun üstünə qaldıran, ona istehza edən bu sərt qoca olsa-olsa, 

möhkəm jerontlar kimi ona səthi, lakin tələbkarcasına bir münasibət bəsləmiĢdi. Marius səhv 

edirdi. Elə atalar olur ki, onlar öz övladını sevmir, lakin öz nəvəsini məftuniyyətlə sevməyən 

baba olmur. Biz yuxarıda demiĢdik ki, cənab Jilnorman qəlbinin dərinliyində Mariusu böyük bir 

məftunluqla sevirdi, ancaq onun bu məftunluğu dürtməsiz, hətta Ģilləsiz, Ģapalaqsız olmurdu. 

Lakin Marius gedəndən sonra o öz qəlbində zülmət dolu bir boĢluq hiss etdi. O ―Mənim yanımda 

Mariusdan söhbət açmayın‖ tapĢırmıĢdı. Lakin əmrinin belə ciddiyyətlə yerinə yetirilməsinə öz 

ürəyində təəssüf edirdi. Əvvəl o elə bilirdi, bu buonapartçı, bu yakobinçi, bu terrorçu, bu 

sentyarçı qayıdıb gələcəkdir. Lakin həftələr, aylar, illər keçdi, amma bu qaniçən gəlib çıxmadı, 

bu cənab Jilnormanı son dərəcə kədərləndirirdi. Qoca öz-özünü inandırmağa çalıĢaraq deyirdi: 

―Onu qovmaqdan baĢqa mənim ayrı əlacım yox idi!‖ Elə o saat da öz-özündən soruĢurdu: ―Bu 

əhvalat indi olsaydı, mən belə edərdimmi?‖ Onun qüruru düĢünmədən belə cavab verirdi: ―Bəli, 

belə edərdin!‖ Lakin onun ağsaçlı baĢı yırğalanaraq dərdli-dərdli deyirdi: ―Xeyr, belə etməzdin‖. 

Hərdən o lap ruhdan düĢərdi, Marius onun yanında yox idi. Mərbutiyyət qocalara bir günəĢ kimi 

lazımdır: bu da istilik mənbəyidir. Cənab Jilnorman yenilməz bir təbiətə malik olsa da, Marius 

gedəndən sonra onda bir dəyiĢiklik əmələ gəldi. ―Bu yaramaz uĢaqla‖ barıĢmaq üçün o, qətiyyən 

heç bir addım atmadı, lakin o, iztirab çəkirdi. O, Mariusdan soraq tutmurdu, lakin həmiĢə onu 

düĢünürdü. O, Maredə get-gedə daha qapalı bir həyat keçirirdi. O hələ də Ģən idi, tez acıqlanardı; 

lakin indi onun Ģənliyi sərt və əsəbi Ģəkildə olurdu, sanki, öz dərdinə və qəzəbinə üstün gəlmək 

---

istəyirdi; tez acıqlanması isə həmiĢə sakit və tutqun bir hüzn ilə qurtarırdı. O bəzən öz-özünə 

deyirdi: ―Qoy bircə o qayıdıb gəlsin, ona elə bir möhkəmcə Ģapalaq iliĢdirəcəyəm ki!‖ 

O ki qaldı Mariusun xalasına, o, düĢünməyə qabil deyildi, deməli,  həqiqi bir məhəbbətlə də sevə 

bilməzdi. Marius onun üçün tutqun bir kölgəyə çevrilmiĢdi, axırda elə oldu ki, Mariusla öz 

piĢiyindən və tutuquĢusundan daha az maraqlanmağa baĢladı. 

Qoca Jilnormanın duyduğu gizli əzab bir də ona görə artırdı ki, o bunu heç bir Ģeylə büruzə 

vermir, öz-özünə tamamilə qapanıb qalırdı. Onun dərdi, yeni ixtira olunan, öz tüstüsünü udan 

sobaya bənzəyirdi. Bəzən qoca ilə danıĢan bir adam, onun xoĢuna gəlsin deyə, Mariusdan söhbət 

açaraq soruĢurdu: ―Sizin əziz nəvəniz necə yaĢayır, nə edir?‖ Qoca burjua əgər qəmgindisə, ah 

çəkir, özünü Ģən göstərmək istəyirdisə, manjetinə çırtma vura-vura belə cavab verirdi: ―Baron 

Ponmersi iltifat buyurub haradasa veyillənir‖. 

Qoca tutduğu iĢdən çox peĢman idi, lakin Marius özündən razı idi. Bədbəxtlik ona həqarət 

acısını unutdurmuĢdu – xoĢtəbiətli insanlarda həmiĢə belə olur. Ġndi o, cənab Jilnormanı xoĢ bir 

hiss ilə xatırlayırdı, lakin onun atasına ―pis münasibət bəsləyən‖ belə bir adamdan heç bir Ģey 

qəbul etməməyi möhkəm  qət etmiĢdi. Mariusun əvvəlki hiddəti indi yumĢalmıĢ, belə bir Ģəkil 

almıĢdı. Bir də ki, o, əzab çəkdiyi və bu əzab davam etdiyi üçün xoĢbəxtdi. Axı o, atası üçün 

əzab çəkirdi. Ağır ehtiyac içində keçən həyat onu təmin edirdi, bu, onun xoĢuna gəlirdi. O, 

böyük bir sevinclə dönə-dönə öz-özünə deyirdi: ―Bu hələ mənim üçün çox yaxĢı güzərandır. Bu, 

mənim günahımı yuyur; bu olmasaydı, mən öz atama, özü də elə bir ataya göstərdiyim həqarətli 

laqeydlik üstündə sonralar daha artıq cəzalandırıla bilərdim!‖ Bütün əzabı atası çəksəydi, o heç 

bir əzab çəkməsəydi, bu, ədalətsizlik olardı. Bir də axı onun çəkdiyi zəhmət və məhrumiyyət 

polkovnikin keçirdiyi qəhrəmanca həyatla müqayisədə nə idi?! Marius bunları düĢünərək, belə 

bir nəticəyə gəlmiĢdi: atasına yaxın olmaq, ona oxĢamaq üçün yeganə bir yol vardır – atası 

düĢmənlə igidcəsinə mübarizə etdiyi kimi, o da yoxsulluqla mərdcəsinə mübarizə etsin, 

polkovnik ―o buna layiq olacaqdır‖ sözü ilə də, yəqin, bunu demək istəyirmiĢ. Marius bu sözü 

yenə də mühafizə edirdi, ancaq indi daha döĢündə deyil, qəlbində mühafizə edirdi, çünki 

polkovnikin yazdığı kağız itmiĢdi. 

Bir Ģeyi yada salaq: cənab Jilnorman Mariusu evdən qovanda o hələ uĢaqdı, indi yekə kiĢi 

olmuĢdu. O özü də bunu dərk edirdi. Təkrar edirik, yoxsulluğun ona faydası oldu. Gənclikdə 

keçirilən yoxsulluq o cəhətdən yaxĢıdır ki, onun sınağından adam yaxĢı çıxarsa, o, adamın 

iradəsini bütünlüklə iĢə, hərəkətə, ruhunu isə yüksək əməllərə doğru sövq edir. Kasıblıq dərhal 

maddi həyatın iç üzünü bütün çirkinliyilə açıb göstərir, ona qarĢı nifrət oyadır; bunun da 

nəticəsində mənəvi həyata yenilməz bir həvəs əmələ gəlir. Varlı bir gəncin yüzlərcə gözəl, gözəl 

olduğu qədər də kobud əyləncələri vardır: o, cıdıra çıxır, ova gedir, tula saxlayır, papiros çəkir, 

qumar oynayır, dadlı yeməklər yeyir və bu kimi bir çox baĢqa Ģeylərlə məĢğul olur; lakin bunlar 

insan qəlbinin alçaq tələblərini təmin edir, yüksək və nəcib tələblərinə ziyan yetirir. Kasıb bir 

gənc gündəlik çörəyini zəhmətlə qazanır,  o çalıĢır ki, ac qalmasın, ac olmayanda onun xəyala 

dalmaqdan baĢqa ayrı bir məĢğuliyyəti olmur. O ancaq Allahın bəxĢ etdiyi pulsuz tamaĢalara 

baxa bilir: göyləri, ənginləri, ulduzları, gülləri, uĢaqları, içərisində ağır əzab çəkdiyi bəĢəriyyəti, 

içərisində bir məĢəl olduğu xilqəti seyr edir. Seyr etməklə də, bəĢəriyyət vasitəsilə  insan qəlbini, 

məxluqat vasitəsilə Allahı dərk edir. Xəyala dalarkən böyük olduğunu hiss edir; lakin xəyal onu 

daha uzaqlara aparır, onda Ģəfqət hissi əmələ gəlir. Xudbinlik – əzab çəkən adama xas olan 

Ģeydir, lakin o xudbinliyini aĢaraq baĢqalarına hüsn-təvəccöh bəsləyir, bu isə düĢünən bir insana 

xas olan Ģeydir. Onda özünü unutmaq, baĢqalarının dərdinə qalmaq kimi gözəl  xüsusiyyət əmələ 

gəlir. O qəlb ki təbiətə qarĢı açıqdır – təbiət ona böyük bir səxavətlə hədsiz-hesabsız sevinc verir, 

o qəlb ki təbiətə qarĢı bağlıdır – təbiət onu bu sevincdən məhrum edir: milyonlarca mənəvi 

nemətə malik olan yoxsul bir gənc bunu düĢünərkən milyonlarca sərvətə malik olan Ģəxslərə 

yazığı gəlir. Onun əqli maarifləndikcə qəlbində nifrət azalır. Əslində, o heç bədbəxt olurmu? 

Yox! Yoxsulluq cavan adamı heç vaxt dilənçi etmir. Hər bir gənc nə qədər kasıb olsa da, öz 

sağlamlığı ilə, gücü ilə, iti yeriĢilə, gözünün parıltısı ilə, damarlarında qaynayan qanın qızğınlığı 

ilə, saçının qaralığı ilə, yanaqlarının qırmızılığı ilə, dodaqlarının al rəngi ilə, diĢlərinin ağlığı ilə, 

nəfəsinin saflığı ilə qoca adamda qibtə oyadar, qoy bu qoca lap padĢah olsun! Bu gənc özünə 

---

çörəkpulu qazanmaq üçün hər səhər iĢə giriĢir; nə qədər ki, onun əlləri bu rizqi qazana bilir, beli 

qürurla dikəlir, əqli ideyalarla zənginləĢir. Gündəlik iĢini qurtardıqdan sonra o yenə də bütün 

varlığı ilə təbiəti, həyatı seyrə dalır, dillə ifadə olunmayan məftuniyyət və sevinc aləmində 

yaĢayır. Onun həyat yolu müsibətlidir, maneələrlə, tikanlarla doludur, ayaqlarının altı daĢlı, 

bəzən də çirkablı olur, lakin baĢı həmiĢə iĢıqla Ģölələnir. O möhkəmdir, səbatlıdır, mülayimdir, 

sakitdir, dincdir, üsulludur, ciddidir, dərin düĢünəndir, tələbkar deyil, güzəĢtə gedəndir; Allah 

ona iki qiymətli Ģey bəxĢ etmiĢdir ki, bu, bir  çox varlılara müyəssər olan Ģey deyil: bunlardan 

biri zəhmət, biri də fikirdir; zəhmətlə o, sərbəstlik, fikirlə ləyaqət əldə etmiĢdir; bu iki nemət 

üçün o, Allaha həmdü-səna edir. 

Marius da belə oldu. Doğrusunu desək, o, təbiəti və cəmiyyəti seyr etməyə həddindən artıq meyil 

göstərirdi. O, müəyyən qədər pul qazanmağa müvəffəq olduqdan sonra sakitləĢdi və bu fikrə 

gəldi ki, kasıblıq özü də bir o qədər pis deyil; düĢünmək üçün daha çox vaxt əldə etməkdən ötrü 

iĢ vaxtının bir hissəsini kəsib ona sərf etdi. Elə olurdu ki, bütün günü sehrlənmiĢ adam kimi 

düĢüncə içərisində keçirir, daxilində əmələ gələn məftuniyyət və ümid nəĢəsinə dalırdı. Həyat 

məsələsini o özü üçün belə həll etmiĢdi: maddi nemət qazanmaq üçün mümkün qədər az, mənəvi 

fayda əldə etmək üçün mümkün qədər çox zəhmət çəkmək! O elə güman edirdi ki, daha heç bir 

Ģeyə ehtiyacı yoxdur; lakin o, həyatı və təbiəti seyr etməyi bu cür baĢa düĢməyin nəticə etibarilə 

bir növ tənbəlliyə gətirib çıxaracağını görmürdü; o görmürdü ki, lap adi maddi ehtiyacını təmin 

etməklə sakitləĢmiĢdir, dincəlmək fikrinə çox tez düĢmüĢdür. 

Fəal və nəcib təbiətli Marius üçün belə bir vəziyyətin ancaq keçici hal olduğu tamamilə aydındı; 

hər adam öz həyatında müəyyən çətinliklərə rast gəlir; Marius da belə bir çətinliyə rast gələn 

kimi bu durğunluğu özündən rədd edəcəkdir. 

Marius bu zaman advokat olsa da, qoca Jilnorman onun advokatlığı haqqında bəzi Ģeylər 

düĢünsə də, o nəinki ―davakarlıq‖ eləmirdi, heç advokatlıqla məĢğul olmurdu. Xəyalpərəstlik 

onda hüquq elminə qarĢı nifrət oyatmıĢdı. Vəkillərlə durub-oturmaqdan, məhkəmələrdə iĢtirak 

etməkdən, iĢi məhkəməyə düĢənlərlə məĢğul olmaqdan da zəhlətökən Ģey varmı?! Bir də axı bu, 

onun nəyinə lazımdır?! MəĢğuliyyətini dəyiĢməkdə o heç bir əsas görmürdü. Yuxarıda adını 

çəkdiyimiz kiçik kitab alveri iĢində iĢtirak etmək ona çox  zəhmət sərf etmədən müəyyən qazanc 

gətirirdi, əvvəllər dediyimiz kimi, bu qazanc ona tamamilə çatırdı. 

Onun iĢ götürdüyü kitab alverçilərindən biri – əgər yanılmıramsa, deyəsən, cənab Marjimel idi, – 

Mariusun gəlib onun yanında iĢləməsini təklif etdi, həm də ona yaxĢı bir mənzil, ildə də min beĢ 

yüz frank maaĢla daimi iĢ verəcəyini vəd etdi. YaxĢı mənzil! Min bez yüz frank maaĢ! Bu, 

əlbəttə, pis deyildi. Ancaq burada sərbəstlikdən məhrum olmaq məsələsi vardı. Bu dönüb bir 

muzdur, bir növ ədəbi nökər olmaq deməkdir! Mariusun fikrincə, bu təklifi qəbul etmək öz 

vəziyyətini həm yaxĢılaĢdırmaq, həm də pisləĢdirmək deməkdi; maddi-rifah cəhətdən onun 

vəziyyəti yaxĢılaĢırdı, lakin insan ləyaqəti nöqteyi-nəzərindən uduzurdu. Bu, bəzədilməmiĢ, 

təbii, lakin gözəl yoxsulluğu  eybəcər və gülünc tabeliyə dəyiĢmək deməkdi. Elə bil ki, kor idin, 

dönüb çəp olursan. Marius təklifi qəbul etmədi. 

O, tək yaĢayırdı. Öz təbiəti etibarilə tək yaĢamağa meyil edirdi; bir də ona görə tək yaĢayırdı ki, 

onu həddindən artıq hürkütmüĢdülər, buna görə də, Anjolrasın baĢçılıq etdiyi dərnəyə əməlli-

baĢlı daxil olmadı. Onlar ancaq tanıĢ kimi qaldılar; lazım olarsa, bir-birinə hər cür yardım 

göstərməyə hazırdılar, məsələ də bununla bitirdi. Mariusun iki dostu vardı: onlardan biri 

Kurfeyrak, biri də cənab Mabef idi; Kurfeyrak cavan, Mabef qoca idi. Marius daha çox qocaya 

meyil edirdi. Bunun iki səbəbi vardı: cənab Mabef həm onun daxilində olan dəyiĢikliyə səbəb 

olmuĢdu, həm də Marius onun vasitəsilə atasını tanımıĢ və sevmiĢdi. O deyirdi: ―Cənab Mabef 

mənim gözlərimdən kataraktanı götürdü‖. 

Heç Ģübhəsiz, bu kilsə ağsaqqalı Mariusun taleyində böyük rol oynamıĢdı. 

Əslində, cənab Mabef qəza-qədərin əlində müti və laqeyd bir alət idi. Otağa gətirilən bir Ģam 

otağı iĢıqlandırdığı kimi, cənab Mabef də heç bilmədən, təsadüfi olaraq əsl vəziyyəti Marius 

üçün iĢıqlandırmıĢ, məsələni açıb ona demiĢdi. Mabef Ģamı gətirən adam deyil, Ģamın özü idi. 

O ki qaldı Mariusun siyasi görüĢlərində əmələ gələn dəyiĢikliyə, cənab Mabef bunu nə 

anlamağa, nə təbrik etməyə, nə də buna rəhbərlik etməyə qabildi. 

---

Biz sonralar yenə də cənab Mabefə rast gələcəyik, buna görə onun barəsində bir neçə kəlmə söz 

söyləmək artıq olmazdı. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Cənab Mabef. 

 

Cənab Mabef Mariusa ―Əlbəttə, siyasi əqidələrə hörmət edirəm‖ – deyəndə o öz həqiqi hisslərini 

ifadə etmiĢdi. Bütün siyasi əqidələrə o, tamamilə laqeyd baxırdı; ancaq bir Ģey istəyirdi: bu 

əqidələr onun dincliyini pozmasın, bunun üçün bütün əqidələrə hörmət etməyə hazırdı. Bu 

cəhətdən o yunanlara oxĢayırdı: yunanlar Furiləri ―gözəl, yaxĢı, cazibədar Evmenidlər‖ 

adlandırırdı. Cənab Mabefin siyasi əqidəsini bitkilərə, bundan da çox kitablara olan sevgisi əvəz 

edirdi. Onun da, bütün müasirləri kimiı ―ist‖lə qurtaran damğası vardı. O zaman heç kəs bunsuz 

dolanmazdı. Lakin cənab Mabef nə royalist idi, nə bonapartist idi, nə xartist idi, nə orleanist idi, 

nə də anarxist idi,  o, bukinist idi. 

O bir Ģeyi baĢa düĢmürdü: bu qədər ki, dünyada hər cür yosun, ot-əncər, kol-kos var, bu qədər ki, 

kitab var, necə ola bilər ki, adamlar fərman, demokratiya, legitimizm, mütləqiyyət, respublika və 

bu kimi ―cəfəngiyat‖ üstündə bir-birinə nifrət etsinlər: bu yosunları, otlaqları, kolları sevə-sevə 

seyr etmək olar, bu kitabları yalnız in folio deyil, lap elə otuz ikidən bir hissəsini də varaqlamaq 

olar. Burası da var ki, o cəmiyyətə xeyir vermək istəyirdi. Kitab yığmaq ona kitab oxumağa, 

nəbatat elmilə məĢğul olmaq bağçılıq etməyə mane olmurdu. Cənab Mabeflə Ponmersi arasında 

dostluq əmələ gələndən sonra aydın oldu ki, onunla polkovnikin həvəs göstərdiyi məsələ bir-

birinə uyğundur. Polkovnikin çiçəklər üzərində etdiyi təcrübəni cənab Mabef meyvələr üzərində 

edirdi. O, armudun elə bir toxumluq növünü yetiĢdirmiĢdi ki, bu heç də Sen-Jermen növündən az 

sulu deyildi və yəqin ki, ancaq onun əməyi nəticəsində indi məĢhur olan oktyabr mirabel gavalısı 

meydana gəlmiĢdir. Bu gavalı öz ətri ilə heç də yay gavalısından geri qalmırdı. O, günorta 

ibadətinə möminliyindən daha artıq, yumĢaq xasiyyətli olduğu üçün gedirdi; bir də ona görə 

gedirdi ki, ancaq kilsədə bir yerə yığıĢan, lakin dinib-danıĢmayan camaat görürdü: o, insanları 

sevsə də, insan izdihamı hay-küyündən zəhləsi gedirdi. O, belə güman edirdi ki, adamın mütləq 

bir ictimai vəzifəsi olmalıdır, buna görə də özü üçün kilsə ağsaqqalı vəzifəsini seçmiĢdi. Bütün 

ömründə o, qadını lalədən, kiĢini elzevirdən artıq sevməmiĢdi. Cənab Mabefin altmıĢdan çox 

yaĢı olanda birisi ondan soruĢur: ―Siz heç evli olmamısınız?‖ O da belə cavab verir: ―Yadımda 

deyil‖. DüĢəndə o ah çəkərək, ―Ah, mən varlı olsaydım!‖ – deyirdisə - bu sözü deməyən kimdir 

– bunu heç də qoca Jilnorman kimi bir gözələ baxıb demirdi, qədim bir kitabı sevə-sevə gözdən 

keçirərək deyirdi. Cənab Mabef tək yaĢayırdı; təsərrüfat iĢlərinə baxan bir qarı onun yanında 

olurdu. Onun yüngül Ģəkildə xiraqra xəstəliyi vardı: yatanda yel azarından əyilmiĢ barmaqları 

üstünə saldığı döĢəkağının altından qabarıb qalxırdı. O, ―Kotere civarının bitkiləri‖ adlı bir kitab 

yazmıĢ və nəĢr etdirmiĢdi. Kitab rəngli cədvəllərlə bəzədilmiĢdi, cədvəllərin kliĢesini özündə 

saxlayırdı; çox geniĢ Ģöhrət qazanmıĢ olan bu əsəri o özü satırdı. Həftədə iki-üç dəfə onun 

Mezyer küçəsində olan mənzilinin zəngi vurulurdu: bu  kitab almağa gələn adamlardı. Bu qayda 

ilə ildə onun əlinə iki min franka yaxın pul gəlirdi, bütün gəliri də əsasən bundan ibarətdir. O, 

kasıb olsa da, hər Ģeydən gözünü yığaraq, qənaət edə-edə, yavaĢ-yavaĢ nadir və çox qiymətli 

kitablar kolleksiyası düzəldə bilmiĢdi. O, evindən həmiĢə qoltuğunda kitab çıxar, çox vaxt da iki 

kitabla qayıdardı. Onun mənzili aĢağı mərtəbədə dörd otaqdan ibarətdi, otaqların da qabağında 

kiçik bir bağ vardı; çərçivəyə alınmıĢ herbarilər və qədim sənətkarların qravürləri bu otaqların 

yeganə zinəti idi. Elə ancaq qılınc, ya tüfəng görməklə onun qanı damarlarında donurdu. 

Ömründə o, bircə dəfə də olsa, topa, hətta ―Əlillər evi‖ndə olan topa da yaxın gəlməmiĢdi. Onun 

baĢı ağappaqdı: mədəsi sağlamdı; diĢləri tamam tökülmüĢdü; o heç kəsə ziyan yetirməz, heç kəsi 

incitməzdi. Onun bütün bədəni əsəbi halda dartınırdı; o, Pikardi Ģivəsi ilə danıĢır, uĢaq kimi 

gülürdü; özü də çox qıpıqdı; o bütün görkəmilə  qoyunu xatırladırdı. Bunu da əlavə etmək 

lazımdır ki, onun bir keĢiĢ qardaĢı vardı. Sen-Jak qapıları yanında kitab dükanı olan qoca 

---

Ruayoldan baĢqa, o, heç kəslə nə dostluq, nə də ünsiyyət edərdi. Onun ən böyük arzusu indiqonu 

Fransada yetiĢdirməkdi. 

Cənab Mabefin xidmətçisi də ən sadədil adamlara nümunə ola bilərdi. Bu xoĢtəbiətli qarı ölənə 

kimi qız qaldı. Onun bütün qəlbi Sultan adlı piĢiyinə olan məhəbbətlə dolu idi, bütün sərf 

olunmamıĢ Ģəfqətini ona vermiĢdi; bu piĢiyin mehribanca mırıldaması onun üçün Sikstin 

xorunun ifasında Alleqrin ―Mizerer‖indən də xoĢ idi. Bütün ömründə o, bircə dəfə də olsun kiĢi 

arzulamamıĢdı. O, qətiyyən piĢiyindən ayrılmaq, ona xəyanət etmək istəməzdi; o özü də piĢiyi 

kimi bağlı idi. Onun fəxr etdiyi yeganə Ģey çutqularının ağlığı idi. Bazar günü, günorta 

yeməyindən sonra öz vaxtını ya sandıqda olan alt paltarını saymağa, ya da paltarlıq üçün aldığı 

və heç tikdirmədiyi parçaları çarpayının üstünə qoymağa həsr edirdi. O, kitab oxuya bilirdi. 

Cənab Mabef ona ―Plutarx xala‖ deyirdi. 

Marius cənab Mabefin hüsn-təvəccöhünü qazana bilmiĢdi, çünki o öz gəncliyi və yumĢaqlığı ilə 

cənab Mabefin qocalığını isidir, onun qıpıqlığına rəhm etməyi bacarırdı. Yaz günəĢi küləksiz 

gündə necə təsir bağıĢlayırsa, gəncliklə mülayimlik qocalara elə təsir bağıĢlayır. Marius hərbi 

Ģöhrətlərdən, barıt tüstüsündən, hədsiz-hesabsız hərbi səfərlərdən, yürüĢlərdən, atasının iĢtirak 

etdiyi, gah qılınc zərbələri endirdiyi, gah da özünün qılınc zərbəsi aldığı qəribə vuruĢmalardan 

doyduğunu hiss edəndə cənab Mabefin yanına gələrdi; cənab Mabef də ona qəhrəmanın çiçəyə 

olan məhəbbətindən danıĢardı. 

Cənab Mabefin keĢiĢ qardaĢı təqribən 1830-cu illərdə öldü, elə o saat da bütün üfüqlər onun 

üçün qaranlıqlaĢdı, sanki, gecə oldu. Notariusun sınıq çıxması ilə on min frankdan məhrum oldu, 

onun bütün var-yoxu – həm öz pulu, həm də qardaĢından düĢən pul bundan ibarətdi. Ġyul inqilabı 

isə kitab satıĢı böhranına səbəb oldu: bir əngəl meydana çıxan kimi, hər Ģeydən əvvəl, hər cür 

―bitki kitabları‖ satıĢdan qalır. Elə o gündən ―Kotere civarının bitkisi‖nə daha müĢtəri olmadı. 

Həftələr bir-birinin ardınca gəlib-keçir, bircə nəfər də alıcı gəlmirdi. Qapı zəngi çalınanda cənab 

Mabef diksinirdi. Plutarx xala qəmgin-qəmgin deyirdi: ―Cənab, gələn suçudur‖. Sözün qısası, 

cənab Mabef bir gün Mezyer küçəsindəki mənzilini tərk etdi, kilsə ağsaqqalı vəzifəsini öz 

üzərindən götürdü. Sen-Sülpislə vidalaĢıb ayrıldı, qravürlərindən bir hissəsini satdı, lakin 

kitablarına dəymədi, çünki kitablarını qravürlərdən daha üstün tuturdu. Monparnas bulvarında 

olan kiçik bir evə köçdü. Lakin o burada üçcə ay qaldı; buna da iki səbəb oldu: birinci səbəb bu 

idi ki, aĢağı mərtəbəyə bağla bir yerdə üç yüz frank kirayə vermək lazımdı, amma o, iki yüz 

frankdan artıq vermək imkanında deyildi; ikinci səbəb də bu idi ki, onun qonĢuluğunda ―Fat‖ 

adlı niĢan tiri vardı, oradan həmiĢə tapança səsi gəlirdi, o isə buna qətiyyən dözə bilmirdi. 

Cənab Mabef öz ―Kotere civarının bitkiləri‖ni, kliĢelərini, herbarilərini, kağız qovluqlarını, 

kitablarını götürüb Monparnas bulvarından Salpetrier xəstəxanası yaxınlığında, Austerlits 

kəndində, ildə əlli eküyə kirayə etdiyi üçotaqlı, daxmayabənzər bir evə köçdü; evin bağı, hasarı 

və quyusu da vardı. Köçməsindən istifadə edərək ev əĢyasının çoxunu satdı. Yeni mənzilə 

köçdüyü gün o, çox sevinirdi; o öz əli ilə öz qravürləri və herbariləri üçün divara mismar vurdu; 

bu iĢi qurtardıqdan sonra, qalan bütün vaxtını, ta hava qaralana kimi, bağda əlləĢdi. AxĢam 

Plutarx xalanın fikrə daldığını, qəmginləĢdiyini görüb, əlini onun çiyninə vuraraq, gülümsəyə-

gülümsəyə dedi: ―Eybi yoxdur, eybi yoxdur, bizim hələ indiqomuz var!‖ 

Ancaq iki adama – bir Sen-Jak qapıları yanında kitab dükanı olan adama, bir də Mariusa cənab 

Mabefin Austerlits daxmasına gəlməyə icazə verilirdi; sözün açığı, bu gurultulu Austerlits adı 

onun heç xoĢuna gəlmirdi. 

Bir Ģey var ki, biz bunu əvvəllər də qeyd etmiĢdik: o adamlar ki ağıllı, ya dəlicəsinə bir fikirlə, ya 

bunların hər ikisilə eyni vaxtda (bu da çox tez-tez olur) həddindən artıq məĢğul olursa, onlar 

məiĢət iĢlərini və qayğılarını çox gec duyurlar. Belə adamlar öz talelərinə laqeyd olurlar. Diqqəti 

bir məsələ üstündə toplamaq passivlik törədir, lakin bu qeyri-Ģüuri bir passivlik olmasaydı, 

fəlsəfəyə oxĢaya bilərdi. Ġnsan mənəvi və cismani cəhətdən enməyə, ruhdan düĢməyə, hətta heç 

özü də hiss etmədən pozulmağa baĢlayır. Doğrudur, adam axırda özünə gəlir, düĢdüyü vəziyyəti 

baĢa düĢür, ancaq bu həmiĢə gec olur. O vaxta qədər öz xoĢbəxtliyilə bədbəxtliyi arasında gedən 

oyuna o, sanki, etinasızlıq göstərir. O özü  qumara qoyulmuĢ puldur, lakin oyunu tam laqeydliklə 

izləyir. 

---

Bu qayda ilə cənab Mabef ətrafında olan qaranlığın qatılaĢmasına, ümidlərinin bir-birinin 

ardınca sönməsinə baxmayaraq, bir az sadəlövhcəsinə olsa da, öz ruhi sakitliyini saxlaya 

bilmiĢdi. Onun fikri vərdiĢlərində saat kəfgirinin inersiyası vardı. O özü üçün xam bir xəyal 

yaradaraq, qurulmuĢ maĢın kimi bunun ardınca gedirdi, əslində bu xəyal çoxdan dağılıb yox 

olmuĢdu. Saatın açarı itəndə saat o dəqiqə dayanmır. 

Cənab Mabefin baĢqalarına zərər verməyən əyləncələri vardı. Bu əyləncələr xərc tələb etmirdi, 

həm də heç gözlənilmədiyi hallarda olurdu; ən əhəmiyyətsiz bir Ģey belə əyləncəyə səbəb olurdu.  

Bir gün Plutarx xala otağın bir tərəfində oturub kitab oxuyurdu. Romanı bərkdən oxuyurdu və 

belə hesab edirdi ki, bu cür oxumaq daha anlaĢıqlı olar. Kitabı bərkdən oxumaqla, sanki, orada 

yazılanları öz-özünə baĢa salırsan. Bərkdən oxumağın da öz həvəskarları var; bu zaman onların 

sifətində qəribə bir ifadə olur: sanki, onlar oxuduqları Ģeyin həqiqi olduğuna özlərini dərindən 

inandırmaq istəyirlər. 

Plutarx xala da romanı hər iki əlində tutaraq bərkdən oxuyurdu. 

O, elə bir cümləyə gəlib çatdı ki, orada bir gözəldən və draqun zabitindən bəhs olunurdu: 

―...Gözəl acıqlanaraq dedi: ―Budu‖. Və draqun...‖ 

Plutarx xala bu yerdə gözlüyünü çıxarıb silməyə baĢladı. 

Cənab Mabef astadan dedi: 

– Budda və Drakon1. Tamamilə doğrudur; vaxtı ilə bir drakon varmıĢ; mağarada gizlənibmiĢ, 

ağzından alov püskürüb göyü yandırırmıĢ. Onun pələng kimi caynaqları da varmıĢ. Bu yırtıcının 

fitnə-fəsadından bir çox ulduz yanıb külə dönübmüĢ. Budda bunu görüb mağaraya girir, drakonu 

öldürür. Plutarx xala, siz çox gözəl kitab oxuyursunuz. Bu, söylənilən əfsanələrdən ən yaxĢısıdır. 

Cənab Mabef bunu deyib xoĢ bir xəyala daldı. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Yoxsulluq və səfalət yaxĢı qonĢulardır. 

 

YavaĢ-yavaĢ ehtiyac içərisində batan və bunu təəccüblə, lakin hələ kədərlənmədən hiss etməyə 

baĢlayan bu sadəlövh qoca Mariusun xoĢuna gəlirdi. Marius təsadüf düĢəndə Kurfeyrakla 

görüĢürdü, lakin cənab Mabefin görüĢünə özü getmək istəyirdi. Bununla belə, qocanın yanına 

ayda ancaq bir-iki dəfə gedirdi, çox getmirdi. 

Marius ən çox kənar bulvarlarda, Mars çölündə, ya da Lüksemburq bağının ən tənha 

xiyabanlarında təkbaĢına uzun-uzadı gəzməkdən həzz alardı. Bəzən o, günün yarısını bir 

bostançının təsərrüfatında keçirərdi: kahı əkilmiĢ ləklərə, peyində eĢələnən toyuqlara, su çarxını 

hərləyən ata baxardı. Yolla keçən adamlar ona maraqla baxırdı. Onun geyimi bəzilərini Ģübhəyə 

salar, sir-sifəti məĢum görünərdi. Əslində, o, ancaq boĢ-boĢ xəyallara dalmıĢ yoxsul bir gəncdi. 

Belə gəzintilərdən birində Marius Qorbonun daxmasına rast gəldi: daxmanın sakit bir yerdə 

olması, həm də ucuzluğu onun diqqətini cəlb etdi, o öz mənzilindən köçüb bura gəldi. Burada 

onu ancaq Marius adı ilə tanıyırdılar. 

Atasının köhnə yoldaĢlarından və köhnə generallardan bəziləri Mariusla tanıĢ olaraq, onu öz 

evlərinə dəvət edirdilər. Marius onların dəvətini rədd etmirdi. Onlar Mariusa öz atası haqqında 

danıĢmağa imkan verirdilər. Bu qayda ilə o vaxtdan-vaxta gah qraf Pajolun, gah general 

Belavenin və Fririonun yanına, gah ―Əlillər evi‖nə gedirdi. Burada musiqi ilə məĢğul olur, rəqs 

edirdilər. Marius bu müsamirələrə gedəndə təzə kostyumunu geyərdi. Lakin o ancaq bərk Ģaxtalı 

günlərdə o yerlərə gedirdi, çünki onun kareta tutmağa pulu yox idi, uzunboğaz çəkmələri də ayna 

kimi parıldamasaydı, getməzdi. 

O, heç bir kədər duymadan dəfələrlə demiĢdi: ―Nə etməli, insan belə yaranıb!‖ Salonlara üst-baĢı 

çirkli getməyə icazə vardı, lakin çirkli çəkmə ilə getmək olmazdı. Siz salonda ancaq tam təmizlik 

əsasında böyük bir mehribanlıqla qəbul oluna bilərsiniz, lakin nəyin tam təmizliyi əsasında? 

Vicdanınmı? Xeyr, uzunboğaz çəkmələrin! 

Könül ehtirasından baĢqa bütün ehtiraslar xülya içində dağılıb gedir. Mariusun da siyasi xəstəliyi 

bu xülyalar içində sağaldı. 1830-cu il inqilabı da buna kömək etdi: bu inqilab onu həm razı saldı, 

---

həm də sakitlik gətirdi. O necə vardısa elə də qaldı. Hiddətdən baĢqa bütün əvvəlki hisslərini 

mühafizə etdi. Əqidəsi dəyiĢmədi, ancaq mülayimləĢdi. Əslində, onun heç əqidəsi qalmamıĢdı, o 

ancaq hüsn-təvəccöhünü mühafizə etmiĢdi. O, hansı partiyanın tərəfdarı idi? Ġnsanlıq 

partiyasının! O, bütün bəĢəriyyət içərisində fransızları, bütün millətlər içərisində  xalqı, bütün 

xalq içərisində qadını üstün tuturdu. Onun ən çox qadınlara yazığı gəlirdi. Ġndi o, iĢdən fikri 

mühüm hesab edirdi: Ģairi qəhrəmandan, Ġovun kitabı kimi kitabı Marenqo hadisəsi kimi 

hadisədən yüksək tuturdu. AxĢam isə, bütün günü düĢüncələr içərisində keçirdikdən sonra, 

bulvarla evinə gedəndə ağac budaqları arasından ucsuz-bucaqsız fəzaya, sayrıĢan məchul 

ulduzlara, göyün dərinliyinə, zülmətə, kainatı bürüyən sirrə baxır, bu zaman bütün bəĢəriyyət 

ona əhəmiyyətsiz bir Ģey kimi görünürdü. 

O düĢünürdü, bəlkə də, haqlı olaraq düĢünürdü ki, insan həyatının əsl mənasını, əsl fəlsəfəsini 

kəĢf etmiĢdir, buna görə də bütün diqqətini ancaq göyü seyr etmək üzərində topladı – həqiqət 

quyusunun dərinliyindən görünə biləcək bir Ģey varsa, o da göydür. 

 

Lakin bu ona gələcək haqqında cürbəcür planlar, layihələr, mülahizələr qurmağa mane olmurdu. 

Marius xəyala dalanda bir adam onun qəlbinə baxa bilsəydi, bu qəlbin son dərəcə təmiz olması 

onu heyrətə salardı. Doğrudan da, bizim gözümüz bizə yaxın olan adamların daxili aləmini görə 

bilsəydi, insan haqqında, bu insanın fikirlərindən artıq, xəyalları əsasında daha düzgün mülahizə 

yürütmək olardı. Fikirdə iradə var, xəyalda yoxdur. Qeyri-ixtiyari olaraq meydana gələn 

xəyallar, – bu onla əzəmətli və ideal bir Ģeyə xidmət etsə də - həmiĢə bizim mənəvi simamızı əks 

etdirir, bunu mühafizə edir. Qəlbimizin bilavasitə ən gizlin dərinliyindən gələn səmimi hisslər 

içərisində bizim böyük taleyə doğru dayanmadan can atmamızdan daha səmimi bir Ģey yoxdur. 

Bu canatmada insanın əsl xasiyyəti bir-birilə əlaqələndirilmiĢ, ətraflı surətdə düĢünülmüĢ, bir-

birilə uyğunlaĢdırılmıĢ fikirlərdə olduğundan daha artıq görünür. Bizim xülyamız hər Ģeydən çox 

bizim özümüzə oxĢayır. Hər kəsin məchul və qeyri-mümkün Ģeylər haqqında olan xülyası, onun 

öz təbiətinə uyğun bir Ģəkildə meydana gəlir. 

Təxminən 1831-ci ilin ortalarında Mariusa xidmət edən qarı ona dedi ki, sizin qonĢunuz olan 

bədbəxt Jondretlər ailəsini yaĢadığı mənzildən qovurlar. Marius bəzən bütün günü evdə 

olmadığından qonĢusu olduğunu, bəlkə, heç bilmirdi də. 

SoruĢdu ki: 

– Onları niyə evdən qovurlar? 

– Ona görə ki, ev kirayəsini vermirlər, çoxdandı gecikdirirlər. 

– Onlar nə qədər verməlidir? 

Qarı: 

– Ġyirmi frank, – deyə cavab verdi. 

Masanın gözündə Mariusun ehtiyat üçün otuz frank pulu vardı. 

Qarıya: 

– Alın, bu iyirmi beĢ frankdır, – dedi, – o kasıb adamların borcunu ödəyin, beĢ frankını da 

onların özünə verin. Ancaq deməyin ki, bunu mən vermiĢəm. 

 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Müavin. 

 

Teodülün qulluq etdiyi polku, heç gözlənilmədiyi halda, Parisə, qarnizon xidmətinə göndərdilər. 

Bu vəziyyət Jilnorman xalanın beynində ikinci bir fikrin doğmasına səbəb oldu; əvvəl o, Teodülə 

tapĢırmıĢdı ki, Mariusu güdsün, indi isə Mariusu Teodüllə əvəz etmək fikrinə düĢdü. 

Bəlkə də, qoca Jilnorman evdə cavan bir oğlan görmək arzusunda oldu – Avrora Ģüalarından 

bəzən xarabalıq da həzz alır; xanım Jilnorman bunu nəzərə alaraq, hər ehtimala qarĢı, baĢqa bir 

Mariusu əldə etməyi faydalı gördü. O düĢünərək öz-özünə dedi: ―Qoy baĢqası olsun, bunun eybi 

yoxdur; bu kitabın təshih cədvəlində səhvin düzəliĢinə bənzəyir - ―Marius‖ – oxu ―Teodül‖. 

---

Adamın qardaĢı nəvəsi  öz nəvəsi kimidir; advokat olmayan yerdə ulanla keçinmək olar. 

Bir gün səhərçağı, cənab Jilnorman ―Gündəlik‖i, ya ona bənzər qəzetləri oxuyarkən, qızı içəri 

girib, çox Ģirin bir səslə (çünki söhbət onun çox istədiyi adam haqqında gedir) dedi: 

– Ata can, bu gün səhər Teodül öz hörmətini ifadə etmək üçün sizin yanınıza gəlmək istəyirdi. 

– Teodül kimdir? 

– Sizin qardaĢınızın nəvəsi. 

Qoca uzada-uzada dedi: 

– Hə-ə! 

Sonra yenə də qəzet oxumağa baĢladı, qardaĢı nəvəsi, yəni Teodül deyilən adam tamam 

fikrindən çıxdı və çox çəkmədi ki, yamanca acıqlandı: qəzet oxuyanda o çox vaxt belə 

acıqlanırdı. Onun əlində tutduğu və aydın Ģeydir ki, royalist məzmunlu ―vərəqə‖də ozamankı 

Paris üçün əhəmiyyətsiz və adi bir Ģey olan bir məsələ haqqında məlumat verilirdi; yazırdılar: 

―Sabah günorta vaxtı, Panteon meydanında hüquq və tibb fakültələri tələbələrinin yığıncağı 

olacaqdır‖. Söhbət o zaman hər kəsi maraqlandıran bir hadisə üstündə, yəni milli qvardiya 

artilleriyası barəsində və Luvr sarayında top qoymaq üstündə hərbiyə naziri ilə ―mülki milis‖ 

arasında baĢ verən münaqiĢə haqqında gedirdi. Tələbələr yığıĢıb bu məsələni ―müzakirə‖ etməli 

idilər. Cənab Jilnormanın hirslənməsi üçün bu özü də kifayətdi. 

Marius onun yadına düĢdü: o da tələbə idi, o da, yəqin, baĢqaları ilə birlikdə günorta vaxtı 

―müĢavirə keçirmək üçün‖ Panteon meydanına gedəcəkdi. 

Cənab Jilnorman bu əzabverici Ģeyləri düĢünərkən mülazim Teodül içəri girdi: o, qocanın 

xasiyyətini nəzərə alaraq, mülki paltar geymiĢdi və madmazel Jilnorman onu yavaĢca otağa 

salmıĢdı. Ulan belə fikirləĢirdi: ―Bu qoca kaftar, əlbəttə, bütün var-yoxunu ömürlük rentaya 

qoymamıĢdır, bunun xatiri üçün hərdən mülki paltar da geymək olar‖. 

Madmazel Jilnorman atasına sarı dönərək, bərkdən dedi: 

– Teodüldür, sizin qardaĢınız nəvəsi. 

Elə o saat da mülazimin qulağına pıçıldadı: 

– Bax, heç bir Ģeydə ona etiraz eləmə ha! 

Sonra çıxıb getdi. 

Mülazim belə bir hörmətli məclisə vərdiĢ etmədiyindən çəkinə-çəkinə, dili dolaĢa-dolaĢa ―XoĢ 

gördük, əmican!‖ – deyərək, adəti  üzrə və qeyri-ixtiyari olaraq təzim etdi: təzimi o hərbi qayda 

ilə baĢlayaraq mülki qayda ilə bitirdi. 

Qoca: 

– Hə, sizsiniz! Çox gözəl, oturun! – dedi və elə o saat ulan yadından çıxdı. 

Teodül oturdu, amma cənab Jilnorman ayağa qalxdı. 

Əllərini jiletinin cibinə qoyub, zəif, titrək barmaqları ilə ciblərində olan saatları sıxa-sıxa otaqda 

gəziĢməyə baĢladı; o düĢünə-düĢünə deyirdi: 

– Burnufırtıqlılar dəstəsi! Özü də gör hara yığıĢırlar?! Belə də Ģey olar?! Ayrı yerə də yox, 

Panteon meydanına! Bədbəxt çağalar! Hələ dünən döĢdən ayrılıblar, dodaqlarındakı süd hələ 

qurumayıb, amma gör nə edirlər, sabah günorta vaxtı müĢavirəyə yığıĢırlar. Bunun axırı nə 

olacaq, nə olacaq? Bu, lap aydındır: məhv olmaq! Bu lütlər bizi gör hara gətirib çıxartdı! Mülki 

artilleriya! Mülki artilleriya haqqında müĢavirə etmək! Küçəyə çıxıb bar-bar bağırmaq: milli 

qvardiya topdan atəĢ açmalıdır, ya yox?! Onlar orada kimlərin içində olacaqlar? Yakobinçilərin 

tutduğu iĢin səmərəsinə baxın, ləzzət alın! Nə desəniz verərəm, lap milyondan mərc gələrəm ki, 

orada qaçaq dustaqlardan, bir də günahları bağıĢlanmıĢ katorqaçılardan baĢqa heç kəs 

olmayacaq! Respublikaçı və dustaq – bunların hərəsi  çəkmənin bir tayıdır! Karno soruĢurdu: 

―Xain, əmrin nədir, mən hara gedim?‖ FuĢe də belə cavab vermiĢdi: ―Axmaq, hara istəyirsən, 

get!‖ Onlar hamısı orada olacaq, sizin o respublikaçılar!.. 

Teodül onun sözünü təsdiq etdi: 

– Lap doğurdur. 

Cənab Jilnorman baĢını azca döndərdi, Teodülə baxaraq, sözünə davam etdi: 

– Bir baxın da, bu yaramazda bu qədər alçaqlıq haradandı ki, gedib karbonar olub? Sən axı 

mənim evimdən niyə getdin? Respublikaçı olmaq üçün?! Gör ağlına nə gəlib! Əvvəla budur ki, 

---

xalq sənin respublikanı istəmir. Bu respublika ona heç lazım deyil. Onun ağlı yerindədir. O, çox 

gözəl bilir ki, krallar həmiĢə olub, olacaq da! O, çox gözəl bilir ki, xalq – xalq olub qalır. Xalq 

sənin respublikana gülür, bunu baĢa düĢürsənmi, ay gicin biri gic! Bu sarsaqlıqdan da iyrənc Ģey 

olarmı? ―DüĢen ata‖ya vurulmaq, gilyotinə qaĢ-göz eləmək, doxsan üçüncü ilin eyvanı altında 

serenada oxumaq, gitara dınqıldatmaq! Bu gənclər o qədər kütdür ki, heç bir parça tüpürcəyə də 

dəyməzlər! Hamısı da bu tilova düĢürlər. Heç bircəciyi də bundan uzaqlaĢmır. Ġndi ağıldan 

çıxmaq üçün küçənin havasını udmaq kifayətdir! On doqquzuncu əsr – zəhərdir. Bir də görürsən 

ki, bir haramzadənin biri, burnufırtıqlı bir uĢaq, keçi saqqalı kimi saqqal qoydu, özü də elə 

təsəvvür edir ki, hamıdan ağıllıdır, tez də qoca ata-anasının yanından qaçıb gedir. Bu, respublika 

qaydası, romantika qaydası bir hərəkətdir. Bu romantizm özü axı nə deyilən Ģeydir? Ġltifat 

buyurub, izah edin: bu nə deyilən Ģeydir? BaĢdan-baĢa səfehlik! Bir il əvvəl hamı baĢ alıb 

―Ernani‖yə gedirdi. Bir buna bax: ―Ernani!‖ Cürbəcür antitezalar, dəhĢətlər! Heç fransız dilində 

də yazılmayıb!  Ġndi də birdən Luvr sarayına top qoyurlar. Gör quldurluq nə yerə gəlib çatıb! 

Teodül dedi: 

– Siz tamamilə haqlısınız, əmican. 

Cənab Jilnorman susmaq bilmirdi: 

– Muzey həyətində toplar! Nə səbəbə? Orada top nəyə lazımdır? Belveder Apollonunu topa 

tutmaq üçün? Top gülləsinin Meditsey Venerası ilə nə əlaqəsi? Ġndiki bütün cavanlar nə alçaq 

adamlardır! Onların o Benjamen Konstanı da böyük bir sima deyil! Onların içərisində alçaq 

olmayan bir adam tapılsa da, deməli, o, axmaq adamdır! Onlar özlərini eybəcər Ģəklə salırlar, 

ədəbsizcə geyinirlər, arvadlardan qorxurlar, arvadların yanında elə əzilib-büzülürlər ki, elə bil 

onlardan sədəqə istəyirlər; qızlar onlara baxanda pıqqıldayıb gülür. Namusum haqqı, elə zənn 

etmək olar ki, yazıqlar sevgidən qorxmaq xəstəliyinə tutulublar. Bütün bu eybəcərlikləri ilə 

bərabər, hələ bir axmaqdırlar da; onlar Tyerselenin və Potyenin söz oyuncaqlarını təkrar etməyi 

xoĢlayırlar. Əyinlərindəki sürtük torba kimi sallanır; onların jiletini ancaq mehtərlər geyib 

lovğalana bilər; onların köynəyi kobud kətandan, Ģalvarları kobud yun parçadan, çəkmələri 

kobud göndən tikilmiĢdir; əlbəttə, geyimləri necədirsə,  özləri də elədir. Onların sözü ancaq öz 

çəkmələrinin altına yarar. Özü də bütün bu beyinsiz çağaların siyasi nöqteyi-nəzəri var, bir 

baxırsınız da! Buna görə də bütün siyasi nöqteyi-nəzərləri qəti surətdə qadağan etmək lazımdır. 

Onlar özlərindən cürbəcür saxta sistemlər uydururlar, cəmiyyəti tamamilə baĢqa Ģəklə salırlar, 

mütləqiyyəti dağıdırlar, qanunları çirkaba atıb tapdalayırlar, evi qaldırıb baĢ-ayaq eləyirlər, 

mənim qapıçımı kral qoyurlar. Avropanı kökündən sarsıdırlar, bütün dünyanın simasını 

dəyiĢdirirlər, amma arabasına qalxan paltaryuyan arvadların baldırına gizlincə baxa bilsələr, 

bundan yamanca sevinərlər! Ah, Marius! Ah, avarının biri avara! Meydanda bar-bar bağırmaq, 

mübahisə etmək, tədbir görmək! Ey mərhəmətli Allah, buna onlar ―tədbir‖ deyirlər! ĠğtiĢaĢ get-

gedə cırlayır, dönüb axmaqlıq olur. Mən öz dövrümdə qarıĢıqlıq görmüĢəm, amma indi yalnız 

hərc-mərclik görürəm. Məktəblilər milli qvardiyanın taleyini həll edirlər! Belə Ģeylər heç qırmızı 

dərili ocibneylərdə, kadodaxlarda görünməyib! Çılpaq gəzən, baĢlarına volanabənzər lələk taxan, 

pəncələrinə dəyənək alan vəhĢilər bu tüllablar qədər heyvan deyil! Ağızlarından süd iyi gələn 

yaramazlar! Heç bir quruĢa dəyməzlər, amma özlərini ağıllı göstərirlər, guya, yerin sahibidirlər, 

müĢavirə edirlər, düĢünürlər! Yox, dünyanın axırıdır! Lap aydındır! Yer kürəsi adlanan bu 

mənfur kürənin axırıdır! Az qalıb, Fransanın da bu kürə ilə bir yerdə son nəfəsi çıxacaq. YığıĢın, 

müĢavirə edin, səfehlər! Onlar nə qədər ki, Odeon tağı altında qəzet oxumağa gedirlər,  belə də 

olacaq! Bunun vur-tut bircə su qiyməti var, üstəlik də sağlam fikir, idrak, qəlb, ruh, ağıl gedir. 

Ora gedirlər, sonra da ailədən uzaqlaĢırlar. Bütün qəzetlər taundur, hətta ―Ağ bayraq‖ özü də! 

Mortenvil, əslində, yakobinçi idi. Ey mərhəmətli Allah! Ġndi o fəxr edə bilər: o öz babasını 

ümidsizlik dərəcəsinə gətirib çıxartdı! 

Teodül onunla razılaĢdı: 

– Buna heç Ģübhə ola bilməz. 

Cənab Jilnorman nəfəsini dərmək üçün bir az susdu, ulan bundan istifadə edərək, əxlaq dərsi 

verirmiĢ kimi, əlavə etdi: 

– Qəzetlərdən ancaq ―Moniter‖i, kitablardan da ―Hərbi illik‖ saxlamaq lazımdır. 

---

Cənab Jilnorman yenə də sözə baĢladı: 

– Onlar hamısı Syeyesə oxĢayırlar! PadĢah öldürüb senator olurlar! Onların hamısının axırı belə 

olur. Səadətli qraf adı almaq üçün əvvəl bir-birinə respublika qaydası ilə kobudcasına ―sən‖ 

deyirlər! Səadətli cırtdanlar, qatillər, sentyabrçılar! Syeyes – filosof! Demək lazımdır ki, mən 

həmiĢə bu filosofların fəlsəfəsinə Tivoli bağında ağız-burnunu əyənlərin gözlüyündən yüksək 

qiymət verməmiĢəm,  bu, mənim üçün Ģərəfdir. Bir dəfə mən Malake sahil küçəsində 

senatorların təntənəli mərasimini gördüm: onlar, sanki, üstünə bal arısı səpələnmiĢ bənövĢəyi, 

məxmər mantiya geymiĢdilər, Ģlyapaları da dördüncü Henrixin Ģlyapasına oxĢayırdı. Onlar 

iyrənc idilər. Əlahəzrət pələngin xalis saray meymunları! VətəndaĢlar, mən sizə deyirəm: sizin 

tərəqqiniz dəlilikdir, sizin insanlığınız xülyadır, sizin inqilabınız cinayətdir, sizin respublikanız – 

eybəcərlikdir, sizin cavan, bakir Fransanız fahiĢəxanadan çıxmıĢdır! Siz kim olursunuz olun 

jurnalistmi, iqtisadiyyatçımı, yuristmi, lap elə gilyotin bıçağından artıq azadlıq, bərabərlik, 

qardaĢlıq üçün can yandıran olun – bunu sizin hamınızın nəzər-diqqətinə yetirirəm! Mənim sizə 

dediyim budur, əziz dostlar! 

Mülazim ucadan dedi: 

– Belə də doğru söz olarmı?! 

Cənab Jilnorman əl hərəkətini tamamladı, dönüb ulan Teodülün düz sifətinə baxaraq qəti bir 

ifadə ilə dedi: 

– Axmaq! 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Ləqəb familiyanın yaranmasına kömək edir. 

 

O zaman Marius ortaboylu, qara sıx saçlı, qəĢəng bir oğlandı; onun zəkalı olduğunu göstərən 

geniĢ alnı vardı; burun pərləri əsəbi halda körüklənərdi. O, müvazinətini itirməyən sakit, səmimi 

adam təsiri bağıĢlayırdı; üzündə vüqarlı, düĢüncəli, məsum ifadə nəzərə çarpırdı. Yandan 

baxanda sifətinin dolğun, lakin aydınlıqdan məhrum olmayan xətlərində Elzas və Lotaringiya 

təriqi ilə fransız simasına keçmiĢ alman mülayimliyi görünürdü, lakin kələ-kötürlük yox idi; bu 

kələ-kötürlük, yəni yanaq sümüklərinin çıxıq, çənənin enli olması vaxtı ilə sikambrları çox bariz 

surətdə romalılardan ayırardı, bu həm də aslan cinsini qartal cinsindən fərqləndirir.  

O, həyatının elə bir dövrünə qədəm qoymuĢdu ki, bu zaman düĢünən adamın əqli, təxminən eyni 

dərəcədə, həm dərin, həm də sadəlövh olur. O, mürəkkəb bir məiĢət içərisinə düĢdükdə çox 

asanlıqla fərasətsiz görünə bilərdi, lakin açar bir də döndükdə o, vəziyyətin fövqində durardı. O 

öz rəftarında təmkinli, soyuqqanlı və nəzakətli idi; adamayovuĢmazdı. Lakin onun gözəl ağzı, al 

dodaqları, ağ diĢləri vardı, təbəssümü isə üzündəki sərtliyi bir qədər yumĢaldardı. Bəzən bu  

təbəssüm onun bakiranə ciddiyyət ifadə olunan alnı ilə qəribə bir ziddiyyət təĢkil edirdi. Onun 

gözləri iri deyildi, baxıĢları səmimi idi. 

Marius yoxsulluğun ən ağır vaxtlarında yolla gedərkən bir neçə dəfə qızların dönüb ona 

baxdığını görmüĢdü: o bundan böyük əzab duyaraq, tez qaçıb getməyə, ya da gizlənməyə 

çalıĢmıĢdı. O elə bilirdi ki, qızlar ona pis geyindiyi üçün baxırlar, ona gülürlər. Əslində, qızlar 

ona qəĢəng olduğu üçün baxırdılar, onun həsrətini çəkirdilər. 

Yolda gözəl qızlarla Marius arasında əmələ gələn bu qəribə anlaĢılmazlıq onu adamdan qaçmağa 

məcbur etdi. Bu qızlardan heç birini o xoĢlayıb bəyənməmiĢdi, ona görə ki, o bunların 

hamısından qaçırdı. Bu qayda ilə təkbaĢına, Kurfeyrakın dediyi kimi, ―axmaqcasına‖ yaĢayırdı. 

Kurfeyrak ona deyərdi: 

– Özünü möminliyə qoyma (onlar bir-birinə ―sən‖ deyirdi: gənclik vaxtlarında dostlar çox 

asanlıqla bir-birinə ―sən‖ deməyə baĢlayırlar). Dost, mənim sənə məsləhətim budur: az kitab 

oxu, hərdən də qəĢəng qızlara bax. Ey Marius, inan mənə: o kələkbazlar çox da  pis deyillər! 

Onlardan qaçsan, onları görəndə qızarsan, bundan ancaq kütləĢəcəksən. 

---

Kurfeyrak Mariusa rast gələndə bəzən onu belə salamlardı: ―XoĢ gördük, cənab abbat!‖ 

Kurfeyrakın bu sözündən sonra Marius azı bir həftə bütün qadınlardan – həm cavanından, həm 

qocasından, hələ üstəlik Kurfeyrakın özündən də bərk qaçmağa baĢladı. 

Nəhayət, bütün dünyada iki arvad tapıldı ki, Marius onlardan qaçmadı, onlardan qorxmadı. 

Doğrusuna qalanda, Mariusa deyən olsaydı ki, bunlar qadındır – çox təəccüb edərdi. Bu 

qadınlardan biri – onun otağını süpürən saqqalı qarı idi. Kurfeyrak bu qarıya baxanda 

yoldaĢlarına deyərdi: ―Marius ona görə saqqal qoymur ki, onun qulluqçusu saqqal qoymuĢdur‖. 

O birisi də bir qızdı; Marius onu çox tez-tez görürdü, ancaq fikir vermirdi. 

Bir ildən çox idi ki, Marius ġitillik hasarı boyu uzanan Lüksemburq bağının izsiz 

xiyabanlarından birində, xiyabanın Qərb küçəsinə çıxan ən tənha yerində eyni oturacaqda bir kiĢi 

ilə, lap cavanca bir qızın yan-yana oturduğunu görürdü. Fikrə dalmıĢ adamların gəzintisində 

həmiĢə bir təsadüf olur; Mariusu da təsadüf hər dəfə bu xiyabana gətirib çıxaranda – bu da hər 

gün olardı – o həmiĢə bu qızla kiĢini burada görürdü. KiĢiyə altmıĢ yaĢ vermək olardı; o kədərli 

və ciddi görünürdü; lakin öz möhkəm bədəni və yorğunluq ifadə olunan siması ilə istefaya 

çıxmıĢ hərbi adamı xatırladırdı. Onun döĢündə ordeni olsaydı, Marius elə zənn edərdi ki, 

əvvəllər bu adam zabit olmuĢdur. Üzündə xoĢ bir ifadə vardı, amma özü qılıqsız adam təsiri 

bağıĢlayırdı. O, göy Ģalvar, göy rendinqot geyər, geniĢ günlüklü Ģlyapa qoyardı; həmiĢə də 

bunlar təzə olardı, elə bil, indicə iynədən çıxmıĢdır; qara qalstuk taxardı; əynindəki kvader 

köynəyi kobud kətandan tikilsə də, ağappaq olardı. Bir gün onların yanından ötən yüngül əxlaqlı 

bir qız bərkdən demiĢdi: ―Bu nə təmizkar dul kiĢidir!‖ Onun baĢı tamam ağ idi. 

Onlar ilk dəfə gəlib, yəqin ki, xoĢladıqları oturacaqda oturanda qıza ancaq on üç-on dörd yaĢ 

vermək olardı; bu qız çox arıqdı, bu, onu bir az da eybəcər də göstərirdi; o yaraĢıqsızdı, heç bir 

cəhətdən diqqəti cəlb etmirdi. Ancaq gözləri ümid verirdi ki, gözəl olacaq; bu geniĢ açılmıĢ 

gözlərdə xoĢagəlməyən bir sakitlik duyulurdu. O həm qarısayağı, həm də uĢaq sayağı, 

monastırda tərbiyə alan qızlar kimi kobud merinos parçadan pis tikilmiĢ qara paltar geymiĢdi. 

Qocanı bu qızın atası hesab etmək olardı. 

Marius iki-üç gün çox maraqla bu yaĢlı kiĢiyə, bu qız uĢağına baxdı: nə kiĢiyə hələ qoca, nə də 

qıza yetiĢmiĢ qız demək olardı. Sonra qətiyyən onlar barədə düĢünmədi. Onlar da, görünür, 

Mariusun burada olduğunu heç hiss etmirdilər. Qoca ilə qız sakitcə oturub söhbət edirdilər. Qız 

susmaq bilmir, fərəhlə danıĢırdı, qoca az danıĢırdı, arabir də böyük ata Ģəfqətilə ona baxırdı. 

Marius heç özü də hiss etmədən bu xiyabanda gəzməyə vərdiĢ etdi. O hər dəfə xiyabana gələndə 

onları burada görürdü. 

Mariusun onlara rast gəlməsi belə olurdu. 

Çox vaxt Marius qoca ilə qızın oturduğu oturacağın qarĢı tərəfində, xiyabanın o biri baĢında 

görünürdü: bütün xiyaban boyu gələr, onların qabağından keçər, sonra geri dönər, xiyabanın o 

biri baĢına gedərdi, sonra yenə də geri qayıdardı. Həftədə o, beĢ-altı dəfə bura gəzməyə gələr, hər 

gələndə də xiyabanı beĢ-altı dəfə o baĢ-bu baĢa gedərdi, lakin salamlaĢmaq nə onun, nə də qoca 

ilə qızın ağlına gəlməzdi. Aydınca görünürdü ki, qoca ilə qız baĢqalarının nəzərindən çəkinirlər, 

buna baxmayaraq, bəlkə də, elə buna görə beĢ-altı tələbə onları görmüĢdü: bu tələbələr – 

çalıĢqanları dərsdən sonra, o birilər isə bilyard oyunundan sonra  arabir ġitillik xiyabanına 

gəzməyə gələrdilər. Kurfeyrak da bilyard oyunundan sonra gələrək, oturacaqda oturanları bir 

qədər müĢahidə etdikdən sonra qızı çirkin hesab edib oradan əkilmiĢdi. O, qoca ilə qıza ləqəb 

qoyaraq, parfiyanlar kimi qaçmıĢdı: qızın ancaq paltarının, qocanın da saçının rəngini yadında 

saxlayaraq, qıza ―Qara qız‖, atasına ―Cənab Ağ‖ adını vermiĢdi. Heç kəs onların əsl adını 

bilmirdi, buna görə də verilən ləqəb ad yerinə iĢlədilirdi. Tələbələr deyirdi: ―Hə! Cənab Ağ öz 

yerindədir!‖ Marius da bu naməlum adama  ―Cənab Ağ‖  deməyə baĢladı. 

Biz də onlar kimi edəcəyik: iĢimizin rahatlığı üçün öz hekayəmizdə ona ―Cənab Ağ― deyəcəyik. 

Marius birinci il ata ilə qızını, bəlkə də, hər gün və həmiĢə eyni vaxtda görürdü. Qoca onun 

xoĢuna gəlirdi, amma qız xoĢuna gəlmirdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

---

Lux facta est1. 

 

Ġkinci ildə belə oldu ki, Marius daha Lüksemburq bağına gəzməyə getmədi, altı aya qədər öz 

xiyabanında görünmədi,  bunun səbəbini o özü də yaxĢı bilmirdi; Mariusun Lüksemburq bağına 

gəlməməsi bizim nəql etdiyimiz hekayənin bu yerə gəlib çatdığı bir vaxta təsadüf edir. Lakin 

aydın bir yay səhərində o yenə də xiyabana getdi. GünəĢli bir gündə hamının ürəyi açıldığı kimi, 

Mariusun da qəlbi sevinclə dolu idi. Ona elə gəlirdi ki, ətrafında müxtəlif səslərlə cəh-cəh vuran 

quĢlar onun qəlbində oxuyur, yarpaqlar arasından baxan mavi göy onun qəlbində yüksəlir. 

O ―öz xiyabanına‖ sarı getdi; xiyabanın sonuna çatanda yenə həmin oturacaqda qoca ilə qızı 

gördü. Onların yanından ötəndə bildi ki, qoca qətiyyən dəyiĢməmiĢdir, amma qız tamamilə baĢqa 

qız olmuĢdur. Ġndi o öz qarĢısında  bütün qadın məlahətləri duyulan, ucaboylu, gözəl bir məxluq 

görürdü; onun elə bir vaxtı idi ki, bu qadın məlahətlərində hələ sadəlövhcəsinə uĢaq zərifliyi 

vardı; bu, onun ötəri, bakir və məsum vaxtı idi, bu vaxtı ancaq iki sözlə daha yaxĢı ifadə etmək 

olar: on beĢ yaĢ! Onun qızıla çalan gözəl Ģabalıdı saçı vardı; alnı, sanki, mərmərdən idi; 

yanaqları qızılgülün al yarpağına bənzəyirdi; ağ bənizində solğun çəhrayılıq sezilirdi; ağzı 

cazibəli və qəĢəngdi; dodaqlarından təbəssüm Ģüa kimi yayılırdı; sözləri musiqi kimi səslənirdi; 

baĢı  Jan Qujonun yaratdığı Veneranın boynu üstə qoyulmuĢ Rafael Madonnasının baĢı idi. Onun 

adamı valeh edən gözəl üzünün füsunkarlığını tamam göstərmək üçün bir-iki söz də əlavə etmək 

lazımdır: bu qızın gözəl deyil, balaca, qəĢəng burnu vardı; onun burnu nə düzdü, nə donqardı; nə 

italyan, nə də yunan burnu idi; bu,  Paris burnu idi, yəni düzgün olmayan, zəka və nəzakətə 

dəlalət edən zəif, xoĢ görünüĢlü burundu. Bu rəssamları məyus, Ģairləri heyran edən bir burundu. 

Marius qızın qabağından keçəndə onun gözünü görə bilmədi: qız həmiĢə yerə baxırdı. O ancaq  

kölgəsində utancaqlıq gizlənən uzun, Ģabalıdı kirpiklər görürdü. 

Ancaq qızın yerə baxması gülümsəməsinə mane olmurdu: ağsaçlı adam ona nəsə deyir, o da 

qulaq asa-asa gülümsəyirdi; yerə baxa-baxa belə aydınca gülümsəməkdən gözəl bir Ģey təsəvvür 

etmək olarmı?! 

Marius əvvəl elə zənn etdi ki, bu, əvvəlki qızın bacısı, qocanın ikinci qızıdır. Lakin xiyabanı 

aĢağı-yuxarı gəzmək vərdiĢi ilə o, ikinci dəfə gəlib qoca ilə qızın oturacağı qabağından keçəndə 

qıza baxdı, onun əvvəlki qız olduğuna əmin oldu. Altı ay içərisində bu qız uĢağı, yetiĢmiĢ qız 

olmuĢdu. Burada ayrı bir Ģey yox idi. Bu, görünməmiĢ bir Ģey deyildi. Vaxt gəlir, qönçə bir anda 

açılır, qızılgül olur. Dünən bu qız hələ uĢaqdı, heç bir gün də keçmədi, indi o, adamı məftun 

edirdi. 

Bu qız ancaq böyüməmiĢdi, o, eyni zamanda, canlanmıĢ, ruhlanmıĢdı. Bəzi ağacların çiçək 

açması üçün aprelin üçcə günü kifayətdir, bu qızın da gözəlləĢməsi üçün altı ay kifayət etmiĢdi. 

Onun da apreli gəlmiĢdi. 

Bəzən görürsən ki, kasıb, təvazökar bir adam birdən, yuxudan ayılmıĢ kimi, yoxsulluqdan 

dəbdəbə aləminə atılır, pullarını sağa-sola dağıdır, heç gözlənilmədiyi halda gözə çarpır, 

israfçılıq eləyir, təntənəli  həyat keçirir. Bu o deməkdir ki, o pullanmıĢdır – dünən rentanın 

ödənildiyi gün imiĢ. Burada da elə: qız öz yarım illik gəlirini almıĢdı. 

Ġndi daha onu pansionçu  qız hesab etmək olmazdı. Ġndi daha onun nə plüĢ Ģlyapası vardı, nə 

merinos paltarı, nə məktəbli çəkməsi, nə də qırmızı əlləri! Gözəlliklə bərabər onda zövq də 

əmələ gəlmiĢdi. Onun paltarı həm yaxĢı, həm bahalı, həm zərif, həm də sadə idi, geyimində heç 

bir qəribəlik yox idi. Əynində qara damadan paltar, həmin ipəkdən də pelerin, baĢında ağ, krep 

Ģlyapa vardı. Əlinə ağ əlcək taxmıĢdı; nazik barmaqları ilə çətirinin Çin fili diĢindən hazırlanmıĢ 

dəstəyini hərləyirdi; gödəkboğazlı ipək çəkməsi xırdaca ayaqlarını tərsim edirdi. Qıza 

yaxınlaĢanda  onun bütün tualetindən gəncliyin məstedici ətri duyulurdu. 

Qoca qətiyyən dəyiĢməmiĢdi. 

Marius ikinci dəfə qızın qabağından keçəndə qız gözlərini yerdən qaldırdı. Onun gözləri mavi 

idi; lakin dərin sakitlik çökən bu gözlərin lacivərdliyi içərisində hələ də uĢaqcasına ifadə vardı. O 

laqeyd halda Mariusa baxdı: tut ağacı altında qaçan bir uĢağa, ya da oturacağa kölgəsi düĢən 

mərmər vazaya belə baxıla bilərdi. Marius baĢqa bir Ģey haqqında düĢünə-düĢünə öz gəzintisinə 

davam edirdi. 

---

Dörd-beĢ dəfə qızın oturduğu oturacağın qabağında keçib getdi, lakin bircə dəfə də qıza 

baxmadı. 

Marius o biri günlərdə Lüksemburq bağına gəlir, ―ata ilə qızı‖ yenə orada görürdü, ancaq daha 

onlara əhəmiyyət vermirdi. Bu qız indi gözəldi, lakin o, çirkin olanda Marius onun haqqında nə 

qədər düĢünürdüsə, indi bundan artıq düĢünmürdü. O, vərdiĢ etdiyi üçün onun oturacağı 

qabağından gəlib keçirdi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Yazın təsiri. 

 

Hava isti idi; Lüksemburq bağı günəĢlə, kölgələrlə dolmuĢdu; göy tər-təmizdi, sanki, mələklər 

səhər tezdən onu yumuĢdu; Ģabalıd ağaclarının sıx yarpaqları arasında sərçələr civildəĢirdi. 

Marius bütün qəlbini təbiətin qarĢısında açmıĢdı, o heç bir Ģey haqqında düĢünmürdü, ancaq 

yaĢayırdı, nəfəs alırdı. O yenə də oturacağın qabağından keçirdi, qız baĢını qaldırıb ona baxdı, 

onların baxıĢı bir-birinə rast gəldi. 

Bu dəfə qızın baxıĢında nə vardı? Marius bu suala cavab verə bilməzdi. Onun baxıĢında heç bir 

Ģey yox idi, lakin hər Ģey vardı. Sanki, birdən ildırım çaxmıĢdı. 

Qız gözlərini yerə dikdi. Marius da gəlib getdi. 

Onun gördüyü hiyləsiz, sadə bir uĢaq baxıĢı deyildi: bu birdən üstü açılan, elə o saat da örtülən 

sirli uçurum idi. 

Hər qızın belə baxdığı bir gün olur. Vay bu baxıĢa rast ələn adamın halına! 

Hələ özünü dərk etməyən  qəlbin bu ilk baxıĢı dan yerinin ağarmasına bənzər. Bu, parlaq, həm 

də məchul bir Ģeyin meydana gəlməsidir. Müqəddəs qaranlıqda birdən görünən, özündə bu 

günün bütün məsumluğunu, sabahın bütün ehtirasını birləĢdirən bu solğun iĢığın məhvedici 

cazibədarlığını təsvir etmək mümkün deyil. Bu, sanki, cəsarətdən məhrum, intizarla dolu bir 

Ģəfqətin heç gözlənilmədiyi halda oyanmasıdır. Bu, məsumluğun öz-özündən xəlvəti olaraq 

qurduğu tordur, o, heç özü istəmədən, xəbəri olmadan baĢqalarının qəlbini bu tora salır. Bu, 

qadın baxıĢlı bakirəlikdir. 

Bu nəzər kimin üzərinə düĢsə, çox nadir hallarda onda dərin xülyalar oyatmır. Bütün bakirəlik, 

bütün məsumluq bu səmavi, bu məĢum Ģüadadır; bu Ģüada ən iĢvəli nəzərdən daha artıq elə bir 

sehrli qüvvə var ki, onun təsiri altında dərhal qəlbin dərinliyində ətir və zəhər dolu tutqun çiçək 

açılır, bu çiçəyə ―sevgi‖ deyirlər. 

Marius axĢam öz otağına qayıdıb əynindəki paltarına baxdı: o ancaq indi baĢa düĢdü ki, ―hər gün 

geydiyi kostyumla‖ – yəni qaytan yerindən əzilmiĢ Ģlyapada, kobud, uzunboğaz arabaçı 

çəkməsində, dizləri iĢıldayan qara Ģalvarda, dirsəkləri getmiĢ qara sürtükdə getmək heç 

görünməmiĢ, eĢidilməmiĢ bir səliqəsizlik, ədəbsizlik və axmaqlıq imiĢ. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Ciddi bir xəstəliyin baĢlanğıcı. 

 

Ertəsi gün Marius Ģkafdan təzə sürtükünü, təzə Ģalvarını, təzə Ģlyapasını, təzə çəkməsini çıxartdı, 

bütün bu Ģeyləri bir dava geyimi kimi əyninə geydi, əlcəyini – bu heç görülməmiĢ  zinətdi – əlinə 

taxdı və həmiĢəki vaxtda Lüksemburq bağına getdi. 

Yolda Kurfeyrak ona rast gəldi, lakin o, özünü elə tutdu ki, guya, Kurfeyrakı görmür. Kurfeyrak 

evə qayıdanda yoldaĢlarına dedi: ―Mən indicə Mariusun təzə Ģlyapasına, təzə sürtükünə, üstəlik, 

bir də Mariusun özünə rast gəldim. O, yəqin, imtahana gedirdi. Onun çox axmaqca  görünüĢü 

vardı‖. 

Marius Lüksemburq bağına gəlib hovuzun ətrafında dolandı, ququ quĢlarına tamaĢa etdi, sonra 

baĢı kifdən qaralmıĢ, ombası qopmuĢ bir heykəlin qabağında xeyli dayanıb ətrafı seyr etdi. 

Hovuzun yanında, qırx yaĢlı, yekə bir burjua beĢ yaĢlı uĢağın əlindən tutub ona öyüd-nəsihət 

---

verirdi: ―Oğlum, ifrat Ģeylərdən çəkin. Mütləqiyyətdən və anarxiyadan uzaq ol‖. Marius 

burjuanın dediklərinə qulaq asdı, sonra bir də hovuzun ətrafına dolandı. Nəhayət, ağır-ağır, 

sanki, könülsüz olaraq ―öz xiyabanına‖ getdi. Eyni zamanda, bir Ģey, sanki, onu həm ora 

göndərir, həm də buraxmırdı. O özü bunun fərqinə varmırdı, elə güman edirdi ki, yenə də 

həmiĢəki kimi hərəkət edir. 

Xiyabana girəndə ―Cənab Ağ‖ ilə qızı, xiyabanın o biri baĢında - ―onların oturacağında‖ gördü. 

Marius sürtükünü tamam düymələdi, onu dartıĢdırdı ki, qırıĢmasın, Ģalvarının ipək kimi bərq 

vurmasına məmnuniyyətlə nəzər salıb oturacağın üstünə yeridi. O, hücum edən və qalib 

gələcəyinə inanan bir adama bənzəyirdi. Bəli, mən dedim ki, o, oturacağın üstünə yeridi, bu, 

―Hannibal Romanın üstünə yeridi‖ demək kimi bir Ģeydir. 

Lakin bütün bu Ģeyləri Marius tamamilə Ģüursuz halda edirdi: bu, onun fikrinin əvvəlki kimi 

cərəyan etməsinə, vərdiĢ etdiyi qayda ilə iĢləməsinə qətiyyən mane olmurdu. Elə bu anda o 

ancaq bir məsələ haqqında düĢünürdü: ―Bakalavr dərəcəsini almaq üçün dəsturuləməl‖ kitabı gör 

nə axmaq bir kitabdır, yəqin, onu tərtib edənlər də çox nadir tapılan giclərdəndir, çünki bu 

kitabda insan dühasının yaratdığı əsərlərin ən yüksək nümunəsi olaraq Rasinin üç faciəsini, 

Molyerin təkcə bir komediyasını göstərirlər‖.  

Mariusun qulağında dərin bir uğultu vardı. Oturacağa yaxınlaĢdıqca sürtükünü dartıĢdırır, eyni 

zamanda, qızdan gözünü çəkmirdi. Ona elə gəlirdi ki, mavi bir iĢıq titrəyə-titrəyə xiyabanın 

sonunu dolduraraq qızın ətrafına yayılır. 

Lakin oturacağa yaxınlaĢdıqca onun addımları yavaĢıyırdı. O birdən hələ sonuna çatmamıĢ, 

oturacaqdan xeyli kənarda dayanıb, geri döndü, bunun necə olduğunu o heç özü də bilmədi. 

Xiyabanın sonuna qədər getməyəcəyi onun heç ağlına da gəlmirdi. Qız uzaqdan nə onu, nə də 

onun təzə kostyumda necə qəĢəng olduğunu görə bilməzdi, bununla belə, o, özünü mümkün 

qədər Ģax tutmağa çalıĢırdı: bəlkə də, arxada qalan qoca, ya qız ona baxmaq fikrinə düĢdülər, 

qoy onun qoçaqca bir görünüĢü olsun. 

Marius xiyabanın o biri baĢına çatdı, sonra yenə geri döndü, bu dəfə daha artıq igidlik göstərdi: 

oturacağa o qədər yaxınlaĢdı ki, ona çatmağa üçcə ağac qaldı, lakin birdən hiss etdi ki, daha 

qabağa gedə bilmir; tərəddüd etməyə baĢladı. Ona elə gəldi ki, qız baĢını ona sarı döndərdi. 

Marius iradəsini topladı, Ģücaət və inad göstərərək tərəddüdünə qalib gəldi, qabağa yeridi. Bir 

neçə saniyədən sonra o, möhkəm addımlarla oturacağın qabağından keçdi: bu zaman o, özünü 

Ģax tutmuĢdu, qulaqlarına qədər qızarmıĢdı, nə sağa, nə də sola baxmağa cəsarət edirdi, əlini də, 

bir dövlət xadimi kimi sürtükünün dal ətəyinin altına qoymuĢdu. DüĢmən atəĢi altından keçəndə 

onun qəlbi bərk döyünürdü. Qızın əynində yenə, dünənki kimi, dama paltar, baĢında krep Ģlyapa 

vardı. Mariusun qulağına gözəl bir səs gəldi, yəqin ki, ―onun səsi‖ idi. O, tələsmədən nəsə 

danıĢırdı. O, çox gözəldi. Marius ona baxmağa cəsarət etməsə də, bunu hiss edir, düĢünərək öz-

özünə deyirdi: ―O, Markos Obreqon de la Rond haqqında yazılan, lakin cənab Fransua de 

NefĢatonun öz adına çıxdığı və ―Jil Blaz‖ın nəĢrində bir müqəddimə kimi çap etdiyi məqalənin 

mənim olduğunu bilsəydi... bilsəydi ki, onun əsl müəllifi mənəm – mənə hörmət və ehtiram 

bəslərdi!‖ 

Marius oturacağın qabağından keçərək, xiyabanın sonuna qədər getdi: oturacaqdan xiyabanın 

sonuna lap yaxındı; sonra geri dönüb bir də o gözəl qızın qabağından keçdi. Bu dəfə Mariusun 

rəngi yaman ağarmıĢdı. Düzünü desək, o ancaq xoĢagəlməyən Ģeylər hiss edirdi. Ġndi o, həm 

oturacaqdan, həm də qızdan uzaqlaĢırdı; lakin oturacaq arxada qalan kimi, o, elə təsəvvür edirdi 

ki, qız ona baxır – ayağı-ayağına dolaĢmağa baĢlayırdı. 

O, daha oturacağa yaxınlaĢmaq istəmədi, xiyabanın ortasında dayandı, sonra oturub qız olan 

tərəfə baxmağa baĢladı,  əvvəllər qətiyyən belə bir Ģey etmirdi; o düĢünə-düĢünə öz-özünə 

deyirdi: ―Mən, bu qızın ağ Ģlyapasına, qara paltarına sevə-sevə tamaĢa edirəm, heç ola bilərmi ki, 

o da mənim ipək kimi bərq vuran Ģalvarıma, təzə sürtükümə tamamilə laqeyd qalsın?‖ 

On beĢ dəqiqədən sonra o yerindən qalxdı, elə bil ki, yenə də o Ģəfəq saçan oturacağa sarı 

getmək istəyirdi. Lakin birdən yerində donub qaldı. On beĢ ay müddətində birinci dəfə idi ki, 

onun ağlına belə bir Ģey gəldi: hər gün bağa gəlib qızı ilə bərabər oturacaqda oturan bu cənab da, 

yəqin, ona diqqət yetirir, onun həmiĢə burada olmasını qəribə hal hesab edir. 

---

Ġlk dəfə olaraq belə bir Ģeyi də hiss etdi: bu tanımadığı adama hətta ürəyində də ―Cənab Ağ‖ 

ləqəbi vermək özü nalayiq  hərəkətdir. 

Bir neçə dəqiqə o, baĢını aĢağı dikərək, əlindəki ağacla qumu cıza-cıza ayaq üstə durdu. 

Sonra birdən üzünü o biri tərəfə çevirərək evinə getdi: ―Cənab Ağ‖la qızın oturduğu oturacaq 

arxada qaldı. 

O gün nahar etmək Mariusun yadından çıxdı; ancaq axĢam saat səkkizdə yadına düĢdü ki, nahar 

etməmiĢdir. Sen-Jak küçəsinə getmək də olmazdı – çox gec idi; o, öz-özünə ―eybi yoxdur‖, – 

deyərək, bir parça çörək yedi. 

Yatandan qabaq paltarını təmizlədi, səliqə ilə büküb qoydu. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Deyingən qarının baĢında qiyamət qopur. 

 

Ertəsi gün Deyingən qarı – Qorbo daxmasının əsas kirayəniĢin və ev müdiri olan qapıçı qarıya 

Kurfeyrak bu adı vermiĢdi, əslində, onun adı xanım Bürqon idi, lakin bu dəcəl Kurfeyrak heç bir 

Ģeyi nəzərə almaq istəmirdi – gördü ki, Marius yenə də təzə kostyumda evdən çıxıb getdi, buna 

o, heyrət etdi. 

Marius bu dəfə də Lüksemburq bağına getdi. Ancaq xiyabanın ortasında olan oturacağından 

qabağa keçmədi. Burada oturub, dünənki kimi, uzaqdan-uzağa ağ Ģlyapaya, qara paltara, mavi 

iĢığa baxmağa baĢladı: o xüsusilə mavi iĢığı yaxĢı seçirdi. Bağın qapıları bağlanana qədər 

yerindən tərpənmədi, ―Cənab Ağ‖ ilə qızın getdiyini də görmədi, bundan belə nəticə çıxardı ki, 

onlar Qərb küçəsinə çıxan kiçik bağ qapısından getmiĢdilər. Bir neçə həftədən sonra bütün olub-

keçmiĢ Ģeyləri fikrində araĢdırarkən, o, axĢam harada yemək yediyini xatırlaya bilmədi. 

Ertəsi gün – bu, üçüncü dəfə idi – Deyingən qarı yenə də heyrətdən donub qaldı: Marius yenə də 

təzə kostyum geymiĢdi. 

O həyəcanla dedi: 

– Üç gün dalbadal! 

Qarı da Mariusun ardınca evdən çıxdı; lakin Marius addımlarını iri-iri ataraq yeyin gedirdi; onun 

Mariusu təqib etməsi – hippopotamın ceyrana çatmaq istəməsi kimi bir Ģeydi. Heç iki dəqiqə də 

keçmədi ki, Mariusu gözdən itirdi, yarımcan halda geri qayıtdı: o, təngnəfəslikdən az qalmıĢdı 

boğulub ölsün, yaman da qəzəblənmiĢdi. Yaman donquldanırdı: ―Heç belə Ģey olar; hər gün 

bayır-baca paltarını geyib bəzənir, adamları da öz ardınca, bax, beləcə qaçmağa vadar eləyir! 

Onun tutduğu bu iĢin heç zərrə qədər də mənası varmı?‖ 

Lakin Marius yenə də Lüksemburq bağına getdi. 

Qız da, ―Cənab Ağ‖ da orada idi. O, özünü elə tutdu ki, guya, kitab oxuyur; bu qayda ilə 

bacardığı qədər onlara yaxınlaĢdı; amma geri qayıdanda qızla onun arasında hələ xeyli yol vardı. 

Gəlib düz dörd saat öz oturacağında oturdu, sərçələrə tamaĢa etdi: sərçələr xiyabanda atılıb-

düĢür, sanki, onu ələ salırdılar. 

Bu qayda ilə iki həftə keçdi. Marius indi Lüksemburq bağına gəzməyə deyil, elə-beləcə oturmaq 

üçün gəlirdi: o, həmiĢə eyni yerdə otururdu, nə üçün oturduğu da məlum deyildi. Oturduqdan 

sonra daha ayağa qalxmırdı. O, hər səhər təzə kostyumunu geyirdi; amma özünü heç kəsə 

göstərmirdi; ertəsi gün bu, yenə də təkrar olunurdu. 

Qız, doğrudan da, gözəldi. Onun ancaq bircə eybi vardı; o da bundan ibarətdi ki, kədərli baxıĢı 

ilə Ģən təbəssümü arasında olan ziddiyyət onun üzünə sirli  ifadə verirdi; bəzən də zərif üzü gözəl 

olub qalsa da, qəribə bir ifadə alırdı. 

 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Əsir almaq. 

 

---

Ġkinci həftənin sonu idi; Marius adəti üzrə yenə öz oturacağında oturmuĢ, kitabı da açıb əlində 

tutmuĢdu; iki saat ərzində kitabdan bir vərəq də çevirməmiĢdi. Birdən o diksindi. Xiyabanın o 

biri baĢında fövqəladə bir hadisə olmuĢdu: ―Cənab Ağ‖ və onun qızı oturacaqdan qalxdı, qız 

atasının qoluna girdi, hər ikisi yavaĢ-yavaĢ xiyabanın ortasına, Marius oturan yerə gəlməyə 

baĢladı. Marius kitabı örtdü, sonra yenə açdı, oxumaq istədi. Onun bütün bədəni tir-tir əsirdi. O 

Ģəfəqli, parlaq xəyal düz onun üstünə gəlirdi. Marius düĢünərək öz-özünə dedi: ―Ġlahi, mən 

macal tapıb lazımi bir sima ala bilməyəcəyəm!‖ Ağsaçlı qoca və qız get-gedə yaxınlaĢırdı. 

Mariusa elə gəlirdi ki, onların gəliĢi çoxdan bəri davam edir, gah da elə gəlirdi ki, elə bil,  heç bir 

an da keçməmiĢdir. O, özünə belə sual verirdi: ―Onlar niyə bu tərəfdən gedirlər? O qız, 

doğrudanmı, buradan keçəcək? Onun xırdaca ayaqları, ikicə addım məndən kənarda bu qumlara 

toxunacaq, bu xiyabanla keçib gedəcək?‖ O lap özünü itirdi; o istəyirdi bu anda qəĢəng bir kiĢi 

olsun, döĢündə xaç niĢanı olsun. Onların bir qayda ilə və astadan atılan ayaqlarının get-gedə 

yaxınlaĢan səsini eĢidirdi. Ona elə gəlirdi ki, ‖Cənab Ağ‖ acıqlı-acıqlı ona baxır. Ürəyində öz-

özünə dedi: ―Birdən bu cənab mənimlə danıĢdı?‖ BaĢını aĢağı saldı; qaldıranda gördü ki, onlar 

lap yaxınlaĢmıĢdılar. Qız onun yanından ötüb keçdi, keçəndə ona baxdı. Elə diqqətlə, elə dalğın 

və mehribanca baxdı ki, Mariusun bütün bədəni titrədi. O belə bir Ģey duydu: qız, sanki, onu bu 

vaxta qədər niyə yaxın gəlmədiyi üçün məzəmmət edib deyir: ―Budur, mən özüm gəldim!‖ Qızın 

iĢıq saçan dərin baxıĢı onun gözünü qamaĢdırdı. 

Mariusun beyni, sanki, alıĢıb yanırdı. Qız onun yanına gəldi,  belə də sevinc olarmı! Gör ona 

necə baxdı! O hələ indiki kimi Mariusa belə gözəl görünməmiĢdi! Bəli, o gözəldi: onda həm 

qadın, həm mələk gözəlliyi vardı; elə bir yüksək gözəllik ki, bu, Petrarkı nəğmə qoĢmağa, 

Danteni diz çökməyə məcbur etmiĢdi. Marius özünü xoĢbəxtliyinin zirvəsində hiss edirdi. Eyni 

zamanda, bir Ģey onu yaman kədərləndirirdi: uzunboğaz çəkməsi tozlanmıĢdı. 

Marius əmindi ki, qız onun çəkməsini görmüĢdü. 

Qız gözdən itənədək Marius onun ardınca baxdı, sonra dəli kimi Lüksemburq bağında gəzməyə 

baĢladı. Arabir onun bərkdən güldüyü, öz-özü ilə danıĢdığı da olurdu. O, xiyabanda uĢaqla gəzən 

dayələr arasında elə dalğın halda gəziĢirdi ki, onların hamısı Mariusun özlərinə vurulduğunu 

zənn edirdi. 

Sonra o, küçədə qıza rast gəlmək ümidilə Lüksemburq bağından çıxdı. 

Odeon qübbəsi altında Kurfeyrakla üz-üzə gəldi. ―Gedək mənimlə nahar eləyək‖, – dedi. Hər 

ikisi Russo yeməkxanasına gedib, altı frank pul xərclədilər. Marius on adamın xörəyini yedi; 

xidmətçiyə də altı su pul verdi. Çərəz yeyərkən Kurfeyrakdan soruĢdu: ―Sən bu gün qəzet 

oxumusan? Odri de Püiravo nə gözəl nitq söyləyib!‖ 

Marius dəlicəsinə vurulmuĢdu. 

Nahardan sonra Marius Kurfeyraka teatra getməyi təklif etdi. ―Pulunu mən verərəm‖, – dedi. 

Onlar ―Adret mehmanxanası‖ pyesində Frederikə baxmaq üçün Port-Sen-Marten teatrına 

getdilər. Marius lap ürəkdən əylənirdi. 

Eyni zamanda, o daha da utancaq olmuĢdu. Teatrdan çıxanda arx üstündən tullanan bir 

modiskanın corabbağına baxmaq istəmədi, Kurfeyrakın isə ―Mən bu qızı öz kolleksiyama 

qoĢmağın əleyhinə olmazdım‖ sözləri onu lap dəhĢətə gətirdi. 

Ertəsi gün Kurfeyrak onu ―Volter‖ kafesinə dəvət etdi. Marius kafeyə gedib, dünənkindən çox 

yedi. O fikirli olsa da, çox Ģən idi. Elə güman etmək olardı ki, o ancaq gülmək üçün bəhanə 

axtarır. Onu əyalətdən gəlmiĢ bir adamla tanıĢ etdilər, bu adamı o, çox mehribanlıqla qucaqladı. 

Bir dəstə tələbə onların masasını haləyə aldı. Söhbət, Sorbonna kafedrasından dövlət haqqında 

söylənilən cəfəngiyatdan düĢdü; sonra KiĢeranın lüğətlərində, prosodiyalarında olan səhvlərdən 

danıĢdılar. Marius birdən söhbəti kəsib dedi: ―Hər halda, adamın ordeninin olması çox yaxĢı 

Ģeydir!‖ 

Kurfeyrak pıçıltı ilə Jan Prüverə dedi: 

– Bu, lap gülməli oldu! 

Jan Prüver etiraz etdi: 

– Yox, bu gülməli deyil, burada ayrı məsələ var. 

---

Doğrudan da, burada ayrı məsələ vardı. Marius məftuniyyət dolu, həyəcanlı, coĢqun hal 

keçirirdi: bütün böyük ehtiraslar həmiĢə belə baĢlanır. 

Bunun da hamısını eləyən bir baxıĢ idi. 

Mina qoyulduqdan, partlayıĢ üçün hər Ģey hazır edildikdən sonra çətin nə qalır ki?! BaxıĢ – 

qığılcımdır. 

ĠĢ bitmiĢdi. Marius vurulmuĢdu. Onun taleyi məchul yollara düĢmüĢdü. 

Qadın baxıĢı diĢli çarxları olan, üzdən zərərsiz, əslində, dəhĢətli bir maĢına oxĢayır. Siz heç bir 

Ģey duymadan hər gün onun qabağından sakitcə keçib gedə bilərsiniz. Elə bir vaxt gəlir ki, siz 

hətta onun burada olduğunu unudursunuz. Siz gəlirsiniz, gedirsiniz, düĢünürsünüz, danıĢırsınız, 

gülürsünüz. Lakin birdən özünüzü tutulmuĢ hiss edirsiniz. Daha hər Ģey bitmiĢdir. MaĢın sizi 

buraxmır, qız baxıĢı sizi tutmuĢdur. Bu baxıĢ sizi qəfildən meydana çıxan bir fikrin ucundanmı 

tutmuĢdur, ya siz dalğınlıq üzündənmi tələyə düĢmüsünüz, bu, necə olmuĢdur, niyə olmuĢdur – 

bunun fərqi yoxdur. Ancaq burası var ki, siz daha məhv olmusunuz. O baxıĢ sizi tamamilə özünə 

çəkəcək. Məchul bir qüvvə sizi buxovlayacaq. Müqavimət göstərmək nahaqdır. Heç bir insan 

köməyi burada kara gəlmir. Çarxlar sizi sizin fikrinizlə, xoĢbəxtliyinizlə, gələcəyinizlə, 

qəlbinizlə bir yerdə çəkib aparacaq, sizə olmazın əzablar, iĢgəncələr verəcək; əgər siz kinli bir 

varlığın hökmü altına düĢmüsünüzsə, onda bu dəhĢətli maĢından biabır olmuĢ, eybəcər halda, 

nəcib bir məxluqun hökmü altına düĢmüsünüzsə, sevgi ilə dəyiĢmiĢ bir Ģəkildə çıxacaqsınız. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

―U‖ hərfinin sərgüzəĢti və bu hərf haqqında düĢüncələr. 

 

Təklik, həyatdan ayrı düĢmək, vüqar, heç kəsdən asılı olmamaq, təbiəti sevmək, çörək pulu 

qazanmaq zəhmətindən azad olmaq, öz düĢüncələri, hissləri ilə məĢğul olmaq, ismətin gizli 

mübarizəsi, xilqətə ürəkdən valeh olmaq Mariusu ―ehtiras‖ deyilən çılğınlığa hazırlamıĢdı. 

Atasına pərəstiĢ onda yavaĢ-yavaĢ din Ģəklini almıĢdı və bütün dinlər kimi bu din də onun 

qəlbinin dərinliyinə çökmüĢdü. Onun bütün qəlbini doldurmaq üçün yenə bir Ģey lazımdı. Bu Ģey 

də sevgi oldu. 

Marius bir ay hər gün Lüksemburq bağına getdi. Vaxt gəlib çatdımı, daha onu heç bir Ģey 

saxlaya bilməzdi. Kurfeyrak deyirdi: ―O növbəyə gedir‖. Lakin Marius xoĢbəxtlikdən məst 

olurdu. Heç Ģübhə yox idi: qız ona baxırdı! 

Marius yavaĢ-yavaĢ cəsarətləndi, oturacağa yaxınlaĢmağa baĢladı. Lakin instinktiv surətdə 

duyduğu qorxudan, ehtiyat elədiyindən daha qızın qabağından keçməyə cürət etmədi: bu qorxu 

və ehtiyat bütün sevənlərə xas olan Ģeydir. O, belə hesab edirdi ki, qızın ―atası‖nın diqqətini cəlb 

eləməmək yaxĢıdır. O, dərin bir makiavellizmlə bir məsələni hesaba alırdı: hansı ağacın, ya 

pyedestalın arxasında otursun ki, qız onu mümkün qədər çox, atası isə az görsün. Bəzən o, əlində 

kitab, yarım saat birdən Leondin, ya Spartakın kölgəsində dayanır, astaca gözünü kitabdan 

qaldırıb baxır, qızın üzünü görmək istəyirdi. Qız da, güclə seziləcək bir təbəssümlə gözəl üzünü 

ona sarı çevirirdi. Qız ağsaçlı yoldaĢı ilə tam sakit və sərbəst halda söhbət edə-edə arabir 

Mariusa xülya dolu məsum və ehtiraslı baxıĢlar göndərirdi. Bu, çox qədim bir üsuldur. Bu hələ 

Həvvaya ilk yarandığı gündən və hər bir qadına ilk doğulduğu gündən məlumdur. Onun 

dodaqları birinə, gözləri isə bir baĢqasına cavab verirdi. 

Hər halda, ―Cənab Ağ‖ın nəsə hiss etdiyini güman eləmək lazımdır, çünki Marius gələndə o çox 

vaxt yerindən qalxır, xiyabanda gəzinməyə baĢlayırdı. O adət etdiyi yeri buraxdı, xiyabanın o 

biri baĢında, Qladiatorun yanında, ayrı bir oturacaqda oturdu; bununla da, sanki, Mariusun 

onların ardınca gəlib-gəlməyəcəyini yoxlamaq istəyirdi. Marius bunu baĢa düĢmədi, onların 

ardınca getdi: bu, onun birinci səhvi idi. Bundan sonra ―qızın atası‖ bağa gah gəlir, gah gəlmirdi, 

―qızını‖ da hər dəfə özü ilə gəzməyə gətirmirdi. Bəzən tək gəlirdi. O tək gələndə Marius bağda 

qalmırdı: bu, onun ikinci səhvi oldu. 

Marius bu qorxulu Ģeyləri hiss etmirdi. O, qorxu mərhələsini keçərək, korluq mərhələsinə qədəm 

qoymuĢdu, bu da təbii və labüd  vəziyyətdi. Onun sevgisi get-gedə artırdı. ―O‖nu hər gecə 

---

yuxusunda görürdü. Bir də, heç gözlənilmədiyi halda, ona belə bir xoĢbəxtlik üz verdi: bu 

xoĢbəxtlik, sanki, oda yağ tökdü, onun gözlərini daha da dumanlandırdı. Bir gün axĢamçağı, 

hava qaralananda, ―Cənab Ağ‖ ilə ―qızı‖nın yenicə tərk etdiyi oturacaqdan bir burun yaylığı 

tapdı. Bu üstü naxıĢsız-filansız, çox adi, lakin çox ağ və nazik bir yaylıqdı; Marius elə zənn etdi 

ki, yaylıqdan çox gözəl qoxu gəlir. O, böyük bir sevinclə yaylığı oturacaqdan götürdü. Yaylığın 

üstündə ―U.F.‖ niĢanı vardı. Marius sevdiyi qızın nə familiyasını, nə adını, nə də ünvanını bilirdi. 

Bu iki hərf onun haqqında bildiyi ilk məlumatdı; bu iki ilahi adın ilk hərfləri üzərində o, dərhal 

böyük bir mülahizələr binası qurmağa baĢladı. O düĢünərək, öz-özünə deyirdi: ―U‖ hərfi, yəqin, 

onun adını göstərir. Görünür, onun adı Ursuladır! Nə gözəl addır!‖ Yaylığı öpdü, qoxusunu 

sinəsinə çəkdi, bütün günü onu sinəsində, lap ürəyinin üstündə gəzdirdi, gecə isə dodaqları 

üstünə qoydu ki, yatsın. 

O, həyəcanla dedi: 

– Mən bunda onun bütün ruhunu hiss edirəm. 

Yaylıq qocanındı, lap adi bir Ģəkildə onun cibindən düĢmüĢdü. 

Bu hadisədən sonra Marius ancaq bu yaylığı öpə-öpə, ya sinəsinə basa-basa Lüksemburq bağına 

gələrdi. Qız heç bir Ģey baĢa düĢmürdü, baĢa düĢmədiyini də güclə sezilən iĢarələrlə ona 

bildirməyə çalıĢırdı. 

Marius öz-özünə deyirdi: 

– Ah, utancaqlıq! 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Əlillər də xoĢbəxt ola bilər. 

 

Biz ―utancaqlıq‖ sözünü söylədiksə və heç bir Ģey gizlətmək istəmiriksə, onda bir Ģeyi də demək 

lazımdır: Marius qıza olan sevgisindən məst olsa da, bir gün onun öz ―Ursula‖sına bərk acığı 

tutdu. Bu, qızın ―Cənab Ağ‖ı oturduqları oturacaqdan qalxıb xiyabanda gəzmək üçün yola 

gətirdiyi günlərdən birində olmuĢdu. Bərk prerial küləyi əsir, çinar ağaclarının baĢını 

yırğalayırdı.  

Ata ilə qız qol-qola girərək, Mariusun oturacağı qabağından ötüb keçirdi; Marius dərhal ayağa 

qalxdı, sevgidən ağlını itirmiĢ  adam kimi onların ardınca baxmağa baĢladı. 

Birdən ġitillik tərəfdən əvvəlkilərdən daha Ģiddətli, daha sərt (yəqin, baharı yaratmaq məsələsi 

ona tapĢırılmıĢdı) bir külək əsdi; külək xiyabanın içindən keçib getdi, Vergilinin pərilərinə, 

Teokritin favnlarına layiq olan məstedici bir qasırğa ilə qızı burub hərlədi, onun Ġzida 

örtüyündən heç də az müqəddəs olmayan paltarını corabbağına qədər qaldırdı. Qızın gözəl qıçı 

göründü. Marius bu qıçı gördü. O bundan son dərəcə qəzəbləndi. 

Qız qorxu dolu zərif hərəkətlə tez paltarını düzəltdi. Lakin Mariusun yenə də acığı soyumadı. 

Xiyabanda o təkdi. Bununla belə düĢünərək, öz-özünə dedi: ―Axı burada baĢqa bir adam da ola 

bilər. Bəlkə elə, doğrudan da, burada baĢqa bir adam varmıĢ! Bir iĢə baxırsan da! O ki belə bir iĢ 

tutmuĢdur  daha bundan pis nə ola bilər!‖ Lakin yazıq qız heç bir pis iĢ-zad tutmamıĢdı. Təqsirin 

hamısı küləkdə idi. Lakin Mariusda – Kerubinoda gizlənən Bartolo tutqun bir Ģəkildə hərəkətə 

gəlmiĢdi: o, bərk acıqlanmıĢdı, qızı öz kölgəsinə də qısqanırdı. Bax bu qayda ilə insan qəlbində, 

hətta adamın buna heç bir haqqı olmadan belə, acı və izaholunmaz qısqanclıq hissi oyanır, qəlbi 

öz hökmü altına alır. Ancaq qısqanclıqdan asılı olmayaraq bu gözəl qıçı görmək ona heç bir 

ləzzət vermədi; ayrı bir arvadın ağ corabı görünsəydi, onun xoĢuna gələrdi. 

Onun ―Ursula‖sı xiyabanın baĢına çatıb geri döndü, ―Cənab Ağ‖ ilə bərabər Mariusun yenidən 

oturduğu oturacağın qabağından keçəndə Marius ona tutqun və acıqlı bir nəzər saldı. Qız buna 

cavab olaraq baĢını azca geri atdı, təəccüblə qaĢlarını qaldırdı, sanki, bununla soruĢdu: ―Nə var, 

nə olub?‖ 

Bu onların ―birinci dalaĢması‖ idi. 

Marius gözünü ondan çəkən kimi xiyabanda bir adam göründü. O donqarlaĢmıĢ, üzü tamam 

qırıĢmıĢ, saçı ağappaq ağarmıĢ  əlildi; əynində XV Lüdovik dövründən qalma  mundir, döĢündə 

---

qırmızı mahuddan oval Ģəklində balaca bafta, baftanın da üstündə çarpazlaĢmıĢ qılınc Ģəkli vardı: 

bu, Müqəddəs Lüdovikin əsgər ordeni idi; qəhrəmanın bundan baĢqa ayrı zinətləri də vardı: onun 

bir qolu yox idi, mundirinin boĢ qolu yellənirdi, alt çənəsinin diĢləri gümüĢdəndi, bir qıçı 

ağacdandı.  

Mariusun fikrincə, bu Ģəxs üzdən özünü son dərəcə bəyənən  adama oxĢayırdı. Hətta Mariusa elə 

gəldi ki, bu həyasız qoca onun qabağından axsaya-axsaya keçəndə ona bic-bic, həm də 

dostcasına göz vurdu, sanki, gözlənilməz təsadüf onları yoldaĢ etmiĢdi, bu təsadüfi zövqdən 

istifadə etməyə onların hər ikisinə imkan vermiĢdi. Bu Mars qırıntısının nədən belə kefi 

açılmıĢdı? Bu ağac qıçla o gözəl qıç arasında nə kimi  hadisə baĢ vermiĢdi? Mariusun qısqanclığı 

ən yüksək  dərəcəyə çatmıĢdı. O, ―Bəlkə, o, burada imiĢ?! Bəlkə, o görmüĢdür?‖ – deyə öz-

özünə təkrar edirdi. Marius bu əlili məhv etmək istəyirdi. 

Lakin zaman hər hissi kütləĢdirir. Mariusun ―Ursula‖ya olan hiddəti nə qədər haqlı və qanuni 

hiddət idisə də, soyuyub getdi. Nəhayət, Marius onu əfv etdi. Lakin onun əfv etməsi çox böyük  

zəhmət hesabına baĢa gəldi; qıza üç gün acığı tutdu. 

Bununla belə və bütün bu Ģeylərin nəticəsində onun ehtirası get-gedə artır, çılğınlıq dərəcəsinə 

çatırdı. 

 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Ağlın çaĢması. 

 

Marius o qızın adını kəĢf etmiĢdi, ya da elə zənn edirdi ki, kəĢf etmiĢdir, guya, qızın adı 

―Ursula‖dır – biz bunu yuxarıda gördük. 

Ġnsan sevdikcə daha artıq sevmək istəyir. Qızın adının Ursula olduğunu bilmək, əlbəttə, az Ģey 

deyil, eyni zamanda, az Ģeydir. Üç-dörd həftədən sonra bu xoĢbəxtlik Mariusu daha təmin edə 

bilmədi. Ġndi o, çox Ģey istəyirdi. Ġstəyirdi ki, qızın harada yaĢadığını bilsin. 

O bir dəfə səhv etmiĢdi: Qladiatorun yanındakı oturacaqda qurulan tələni duymamıĢdı. Sonra o, 

ikinci dəfə də səhv etdi: ―Cənab Ağ‖ Lüksemburq bağına tək gələndə Marius oradan çıxıb getdi. 

Ġndi üçüncü dəfə səhv etdi: ―Ursula‖nı yola salmaq qərarına gəldi, bu, onun ən böyük səhvi idi. 

Qız Qərb küçəsində, bu küçənin ən az adam olan yerində, üzdən sadə görünən üçmərtəbəli yeni 

bir evdə yaĢayırdı. 

Bu gündən etibarən Mariusun onu Lüksemburq bağında görmək xoĢbəxtliyinə onu evlərinə 

qədər ötürmək xoĢbəxtliyi də əlavə olundu. 

Lakin onun aclığı get-edə artırdı. Marius onun adını bilirdi, familiyasını olmasa da, hər halda, 

adını bilirdi: bu qadınlara ən çox yaraĢan gözəl addır. O həm də qızın harada yaĢadığını bilirdi. 

Ġndi o, qızın kim olduğun bilmək istəyirdi. 

Bir gün axĢam yenə də onları evlərinə qədər ötürdü; ―ata ilə qız‖ darvazadan içəri girdikdən 

sonra Marius da onların ardınca həyətə girib, qəti bir ifadə ilə qapıçıdan soruĢdu: 

– Deyin görüm, bu gələn ikinci mərtəbədə yaĢayan adamdır? 

Qapıçı: 

– Xeyr, – dedi – bu, üçüncü mərtəbədə yaĢayır. 

Bir məsələ də aydınlaĢdı. Bu müvəffəqiyyət Mariusu ruhlandırdı. 

– Onun mənzili küçəyə baxır? 

– Əlbəttə, küçəyə baxır, – sonra qapıçı, – bütün evin pəncərələri küçəyə baxır, – deyə izah etdi. 

Marius sözünə davam edərək soruĢdu: 

– Bu cənab kimdir? 

– Cənab, o rentaçıdır. Çox yaxĢı adamdır. Dövlətli olmasa da, kasıblara çox kömək eləyir. 

Marius yenə də bir sual verdi: 

– Onun familiyası nədir? 

Qapıçı baĢını qaldırdı: 

– Cənab, olmaya siz casussunuz? 

---

Marius çıxıb getdi. O, qapıçının sözündən utansa da, yaman sevinirdi. Onun iĢi yaxĢı gedir. 

O belə fikirləĢirdi: ―Çox gözəl. Ġndi mən bilirəm ki, onun adı Ursuladır, o, rentaçının qızıdır. O, 

Qərb küçəsində, üçüncü mərtəbədə yaĢayır‖. 

Ertəsi gün ―Cənab Ağ‖ ilə qızı Lüksemburq bağına gəldilərsə də, çox qalmadılar. Onlar gedəndə 

hava hələ iĢıqdı. Marius onları Qərb küçəsinə qədər ötürdü: bu indi onda  adət Ģəklini almıĢdı. 

Darvazaya çatanda ―Cənab Ağ‖ qızını içəri saldı, özü isə dönüb diqqətlə Mariusa baxdı. 

Onlar ertəsi gün Lüksemburq bağına gəlmədilər. Marius nahaq yerə onları axĢama kimi gözlədi. 

Hava qaralanda Qərb küçəsinə getdi. Üçüncü mərtəbənin pəncərələrindən iĢıq gəlirdi. ĠĢıq 

sönənə kimi pəncərələrin qabağında gəziĢdi. 

O birisi gün də Lüksemburq bağına heç kəs gəlmədi. Marius qaranlıq düĢənə qədər onları 

gözlədi, sonra yenə pəncərə altında keĢik çəkməyə getdi. Bu saat ona qədər uzandı. Nahar etmək 

istəmədi. Qızdırma xəstəni, sevgi  də aĢiqləri qidalandırır. 

Bu qayda ilə bir həftə keçdi. Nə ―Cənab Ağ‖, nə də onun qızı daha Lüksemburq bağına ayaq 

basmadılar. Mariusun ağlına pis-pis Ģeylər gəlirdi. Gündüz o, darvaza qabağında durmağa cürət 

etmirdi. O ancaq bir Ģeylə kifayətlənirdi: axĢamlar gəlib pəncərələrin qırmızıya çalan iĢığına 

baxsın. Hərdən içəridə kölgə kimi Ģeylər nəzərə çarpırdı, onları görəndə Mariusun ürəyi bərk-

bərk döyünürdü. 

Marius səkkizinci gün ora gedəndə pəncərələrdə iĢıq görmədi. ―Bu nə deməkdir? Lampa hələ 

yandırılmamıĢdır?! Hava lap qaralıb! Bəlkə, onlar evdə yoxdur?!‖ O, saat ona kimi, gecənin 

yarısına kimi, saat birə kimi gözlədi. Üçüncü mərtəbədə iĢıq yanmadı ki, yanmadı, heç kəs də 

evə girmədi. Marius çox qəmgin halda getdi. 

Ertəsi gün – indi o ancaq sabahkı günü intizarla gözləyirdi, bugünkü gün daha onun üçün yox idi 

– bəli, ertəsi gün o, Lüksemburq bağında heç kəsi görmədi. Bu daha onu təəccübləndirmirdi. QaĢ 

qaralanda həmin evin qabağına getdi. Pəncərələrdən iĢıq gəlmirdi; jalüzlər salınmıĢdı; bütün 

üçüncü mərtəbə zülmət içində idi. 

Marius darvazanı döydü. Ġçəri girib qapıçıdan soruĢdu: 

– Üçüncü mərtəbədə yaĢayan cənab evdədirmi? 

Qapıçı dedi: 

– O buradan köçüb gedib. 

– Haçan? 

– Dünən. 

– Ġndi o harada yaĢayır? 

– Bilmirəm. 

– Təzə evinin yerini sizə demədimi? 

– Xeyr. 

Qapıçı baĢını lovğa-lovğa qaldırıb baxdı, Mariusu tanıdı: 

– Hə, sizsiniz? Deməli, siz, doğrudan da, casussunuz? 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Mədənlər və qazmaçılar. 

 

Hər bir cəmiyyətdə elə Ģey var ki, teatrda buna üçüncü, ya da aĢağı trüm deyirlər. Bütün ictimai 

zəmin eninə-uzununa qazılmıĢdır; bəzən bu yaxĢılıq, bəzən də pislik üçün edilmiĢdir. Bu 

qazıntılar bir-birinin altındadır. Burada həm dayaz, həm dərin Ģaxtalar, bu qaranlıq yeraltı 

mağaranın həm üst, həm də alt tərəfi vardır; bəzən bu mağara mədəniyyətin təzyiqi altında uçub 

tökülür, biz də onu çox laqeydliklə və qayğısızlıqla ayaqlayırıq. Keçən əsrdə ―Ensiklopediya‖ 

açıq lağım yolları idi. Ġbtidai xristianlıq aləmini yaradan qalın zülmət təbəqələri ancaq onu 

gözləyirdi ki, sezarlar dövründə parçalansınlar, insan nəslini parlaq iĢığa qərq etsinlər. Çünki 

müqəddəs qaranlıqda gizlin iĢıq olur. Vulkanların ağzı alova çevrilməyə hazır olan dumanla 

---

doludur. Lava əvvəlcə gecə kimi qaranlıq olur. Xristianların ilk ibadət etdikləri yeraltı mağaralar 

ancaq Romanın deyil, həm də dünyanın mağaraları idi. 

Memarlıq ecazkarlığından və xarabalıqlardan ibarət olan insan cəmiyyəti binası altında yeraltı 

boĢluqlar vardır. Orada din mədəni, fəlsəfə mədəni, siyasət mədəni, iqtisadiyyat mədəni, inqilab 

mədəni vardır. Kimi özünə ideya ilə, kimi dəqiq hesablama ilə, kimi də qəzəblə yol açır. 

Adamlar bir-birini səsləyir, bir mağaradan o biri mağaraya danıĢırlar. BaĢ tutmayan xəyallar bu 

yeraltı mağaraların yan yollarında ağır-ağır dolaĢır. Onlar hər tərəfə ayrılır, qol-budaq atır. Bəzən 

bir-birinə rast gəlir, bərk dostlaĢırlar. Jan-Jak külüngü Diogenə verir, bunun əvəzində ondan 

fənər alır. Hərdən orada vuruĢma da olur. Kalvin Sodzinini saçından tutur. Lakin heç bir Ģey bu 

qüvvələrin məqsədə doğru gərgin irəliləyiĢinə, onların bir vaxtda davam edən coĢqun 

fəaliyyətinə mane ola bilmir, bunun arasını kəsə bilmir: bu hərəkət zülmət içində həm geriyə və 

irəliyə, həm yuxarıya və aĢağıya doğru davam edir, aĢağıda olanlar yuxarıdakını, içəridə olanlar 

bayırdakını yavaĢ-yavaĢ dəyiĢir - bu, gözə görünməyən nəhəng bir hərəkətdir. Cəmiyyətin, yəqin 

ki, bu qazma iĢindən xəbəri olmur: bu iĢ onun üzərində iz buraxmadan iç tərəfini alt-üst edir. Nə 

qədər ki, yeraltı təbəqə var, bir o qədər də, müxtəlif iĢ və müxtəlif mədən vardır. Bu dərin mədən 

ocaqlarından nə çıxarırlar? Gələcək! 

Mədənlər dərin olduqca qazmaçılar da bir o qədər əsrarəngiz olurlar. Onların əməyi ictimai 

fəlsəfə ilə müəyyən edilə bilən səviyyəyə qədər faydalıdır; bu səviyyədən kənara çıxdıqda 

çəkilən bu əməyin fayda gətirməsi Ģübhəli olur, o heç fayda da gətirmir; daha aĢağıda bu, 

təhlükəli olur. Müəyyən dərinlikdə bu gizli boĢluqlara daha mədəniyyət ruhu nüfuz etmir; insan 

nəfəs ala biləcəyi hüdud aĢılmıĢdır; buradan yırtıcılar aləmi baĢlayır. 

Pilləkən əcaib pillələrlə aĢağı enir, hər meydança yeni pilləyə uyğun olur; burada fəlsəfə əsaslana 

bilər; burada biz fəlsəfə əməkçilərindən birinə rast gəlirik. Bunlar bəzən yüksək, bəzən də iyrənc 

mənəviyyatlı adamlar olur. Yan Qusdan bir pillə aĢağıda Lüterdir; Lüterin altında Dekart, 

Dekartın altında Volter; Volterin altında Kondorse; Kondorsenin altında Robespyer; 

Robespyerin altında Marat; Maratın altında Babef. Bu qayda ilə davam edir. Daha aĢağıda, aydın 

olmayan Ģeyləri gözə görünməyən Ģeylərdən ayıran nöqtədə baĢqa dumanlı Ģeylər tutqun halda 

nəzərə çarpır: bunlar, bəlkə də, hələ doğulmamıĢ adamlardır. KeçmiĢin kölgələri  teyflərdir, 

gələcəyin kölgələri  sürfələr. Bizim fikrimiz hələ onları aydın görə bilmir. Gələcəyin embrioloji 

inkiĢafı – filosofun gözünə görünən xəyallardan biridir. 

Bütün aləm bir toxumluq, bir rüĢeym Ģəklindədir – nə qəribə surətlər! 

Sen-Simon, Ouen, Furye – onlar da yan yollardandır! 

Gələcəyin bütün bu yeraltı kəĢfiyyatçıları özlərini tək-tək hesab etsələr də, əslində, belə deyil; 

onları özlərinə məlum olmayan, gözə görünməyən qəribə bir zəncir bir-birinə bağlayır, lakin 

onların əməyi, heç Ģübhəsiz, çox müxtəlifdir: onlardan bəzisi zəif iĢıqla, bəzisi alovlana-alovlana 

yanır, bu zəif iĢıq alovla kəskin ziddiyyət təĢkil edir. Onların içərisində cənnət kimi iĢıqlı olanlar 

da, faciəli bir tutqunluğa tutulmuĢ olanlar da var! Lakin bu fərq nə Ģəkildə olsa da, bütün bu 

zəhmətkeĢlərin ən böyüyündən tutmuĢ ən kiçiyinə kimi, ən ağıllısından tutmuĢ ən ağılsızına 

kimi,  ümumi bir cəhət vardır, o da  öz mənfəətlərini güdməməkdir. Marat da Ġsa kimi öz-özünü 

unudur. Onlar özlərinə etinasızlıq edirlər, özlərindən uzaqlaĢırlar, özləri haqqında düĢünmürlər. 

Onlar özlərindən xaricdə olan nəsə bir Ģey görürlər. Onların gözləri açıqdır, bu gözlər həqiqət 

axtarır. Onlardan bəzisinin gözündə bütün göyün iĢığı əks olunur; bəzisinin baxıĢı əcaib olsa da, 

bu baxıĢın dərinliyində namütənahiliyin iĢığı sayrıĢır. Kimdə ki, belə bir xüsusiyyət var, kimin ki 

baxıĢı ulduz baxıĢıdır, nə etmiĢ olsa da, qarĢısında diz çökün. 

Zülmət dolu baxıĢda ayrı xüsusiyyət var. 

ġər ondan baĢlayır. Kimin ki baxıĢlarında boĢluq gördünüz fikirləĢin, ondan qorxun. Ġctimai 

quruluĢun Ģərli qazmaçıları da vardır. 

Bir hüdud var, bu hüduddan sonra aĢağı enmək dəfn olunmaqdır, orada iĢıq sönür. 

Bütün bu sadaladığımız Ģaxtalardan, bütün bu yeraltı qalereyalardan, tərəqqinin və utopiyanın 

bütün bu hədsiz-hesabsız qan dövranı sistemindən çox-çox aĢağıda, torpaqda, Maratdan aĢağıda, 

çox-çox aĢağıda, sonuncu bir lağım yolu vardır, buradan yuxarı laylara rabitə yolu yoxdur. Bura 

---

dəhĢətli yerdir. Bu, həmin yerdir ki, biz ona  ―aĢağı trüm‖  demiĢdik. Bu, qəbir zülmətdir. Bu, 

korlar mağarasıdır. Ġnferi1. 

Bundan sonra uçurum baĢlayır. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Cəmiyyətin lap dibi. 

 

Burada öz xeyrini güdməyə son qoyulur. Burada Ġblisin surəti tutqun Ģəkildə görünməyə 

baĢlayır. Burada hər kəs özü üçün çalıĢır. Gözsüz ―mənlik‖ nərildəyir, axtarır, əli ilə yoxlayır, 

gəmirir. Ġctimai quruluĢun Uqolinosu bu uçuruma salınmıĢdır. 

VəhĢi heyvana, teyfə bənzəyən yırtıcı Ģeylər bu mağarada avara-avara dolaĢır; dünyanın tərəqqisi 

onları maraqlandırmır; belə bir məfhum, belə bir söz onlara məlum deyil; onlar öz qarınlarının 

qayğısına qalırlar. Bunlar ağılsız məxluqdu. Onların daxilində üzüntülü bir boĢluq var. Onların 

iki anası var, ikisi də ögey anadır: bunun biri – cəhalət, bir – səfalətdir. Onların öz cilovdarı var – 

bu, ehtiyacdır, bütün arzuların əvəzində bircə arzuları var – doyunca yemək arzusu! Onlar 

heyvancasına qarınquludurlar, yəni yırtıcıdırlar; lakin bu yırtıcılıq  ütəlgi quĢun yırtıcılığı deyil, 

pələng yırtıcılığıdır. Ġztirab bu qaniçən vəhĢiləri cinayətə sövq edir. Zülmətin məĢum, sarsıdıcı 

nəticəsi, məntiqi belədir. AĢağı trümdə sürünənlərin hay-küyü zülm edilən ruhun etirazı deyil; bu 

– cismin qiyamıdır. Burada insan dönüb əjdaha olur. Aclıqdan, susuzluqdan üzülmək, əzab 

çəkmək baĢlanğıc nöqtə bax, budur! Zülmətin Knyazı olmaq – son nöqtə də, bax, budur. Belə 

zirzəmilərdən Lasnerlər çıxar. 

Oxucular bu yaxında, dördüncü kitabda üst mədənin Ģöbələrindən biri ilə – onun nəhəng siyasət, 

inqilab, fəlsəfə Ģaxtaları ilə tanıĢ olmuĢdur. Orada, necə ki biz demiĢdik, hər Ģey yüksəkdir, 

təmizdir, ləyaqətlidir, düzdür. Söz yox, orada da səhv ola bilər; səhv olur da; lakin orada ən 

böyük yanılmalar da nəcibanədir, çünki bu yanılmalarda qəhrəmanlıq var. Orada görülən bütün 

iĢlərin ümumi bir adı var: bu ad – tərəqqidir. 

Ġndi ayrı dərinliklərə baxmaq vaxtı gəlmiĢdir: bu dərinlik rəzalət dərinliyidir. 

Biz deyirik: nə qədər ki, cəmiyyətin altında, çox-çox dərinlikdə, ġərrin böyük mağarası var, o 

vaxta qədər nadanlıq zülməti dağılmayacaq! 

Bu mağara o biri mağaralardan dərindədir, bütün mağaralara düĢməndir. Burada yalnız amansız  

nifrət hökmfərmadır. Burada filosofa rast gəlmək olmaz. Burada bıçaq heç vaxt qələm ucunu 

yonmamıĢdır. Burada qaralıq  nəcib mürəkkəb qaralığına bənzəmir. Bu qübbə altında əsəbi halda 

bükülən cinayətkar barmaqlar heç vaxt kitab vərəqləməmiĢ, qəzet açmamıĢ. KartuĢun nəzərində 

Babef istismarçıdır; ġinderhannesin nəzərində Marat aristokratdır. Bu mağaranın bircə məqsədi 

var: hər Ģeyi viran etmək! 

Hər Ģeyi! O cümlədən, onun nifrət etdiyi yuxarı mədənləri də! Bu mağara öz iyrənc hərəkətlərilə 

nəinki müasir ictimai quruluĢu sarsıdır; o fəlsəfəni də sarsıdır, elmi də sarsıdır, hüququ da 

sarsıdır, insan fikrini də sarsıdır; o, mədəniyyətə, inqilaba, tərəqqiyə ziyan yetirir. Onun adı 

nədir? Onun adı  oğurluqdur, fahiĢəlikdir, cinayətdir, adam öldürməkdir. O, qaranlıqdır, o, hərc-

mərclik arzusundadır. Onun sütunları nadanlığa əsaslanır. 

Bütün yuxarı təbəqələrin də bircə arzusu var - aĢağı təbəqəni məhv etmək! Fəlsəfə və 

mədəniyyət də bütün qüvvəsilə, bütün vasitələrlə həm hal-hazırkı həyatı yaxĢılaĢdırmaq, həm də 

ideya üzərində düĢünmək yolu ilə bu məqsədə doğru hərəkət edir. Nadanlıq zağasını dağıdın,  

bununla siz porsuğu – Cinayəti məhv edərsiniz! 

Söylədiklərimizə qısaca yekun vuraq. Yeganə ictimai təhlükə – Zülmətdir. 

BəĢəriyyət – eyniyyətdir. Bütün insanlar eyni torpaqdan yaranmıĢdır. Hamının taleyi, hər halda, 

burada - Yer üzündə – birdir. Doğulan kimi hamı eyni zülmət içində olur, həyata gəldikdən sonra 

hamının bədəni pozulur, öləndən sonra da hamı torpaq olur. Lakin insan palçığına qarıĢdırılmıĢ 

nadanlıq bu palçığı qaraldır. Bu silinməyən qara insanın daxilinə nüfuz edir, orada ġər olur. 

 

 

---

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Babet, Tüfeyli, GecəquĢu, Monparnas. 

 

1830-cu ildən 1835-ci ilə kimi Parisin ―aĢağı trüm‖ünü – GecəquĢu, Tüfeyli, Babet və 

Monparnas adlı dörd quldur idarə edirdi. 

Tüfeyli, cəmiyyətin tör-töküntüsü Herkules idi. ArĢ-Marion əxlaqsızlar yuvası onun zağası idi. 

Onun altı fut boyu, daĢ kimi köks qəfəsi, dəmir kimi bazusu vardı; nəfəs alması dərə küləyi, 

bədəni  azman bədəni, baĢı – quĢ baĢı kimi idi. Elə bil ki, o, tik Ģalvar, plis bluz geymiĢ Farnezli 

Herkulesdi: bədəninin quruluĢu ilə bu heykəli xatırladırdı; baxanda deyirdin ki, əjdahaları məhv 

edə bilər; o özü də bu əjdahalardan biri olmağı daha münasib görmüĢdü. Onun alnı dar, yanaq 

sümüyü enli, saçı sərt və qısa idi; yaĢı qırxdan az olsa da, gözlərinin ətrafında qırıĢlar əmələ 

gəlmiĢdi; üzünü tük basmıĢdı, deyirdin bu saqqal deyil, donuz tüküdür – onun siması belə idi. 

Onun əzələləri iĢləmək arzusunda idi, lakin küt beyni iĢləmək istəmirdi. Bu adam  boĢ-boĢuna 

itib gedən nəhəng bir qüvvə idi. O iĢsizlikdən qatil olmuĢdu. Belə hesab edirdilər ki, o, mələzdir. 

MarĢal Brünün öldürülməsində, bəlkə, o da iĢtirak etmiĢdi, çünki o, 1815-ci ildə Avinyanda 

hamballıq edirdi. Belə bir təcrübədən sonra o, quldur oldu. 

Yüngül bədənli Babet bu nəhəng bədənli Tüfeylinin tamamilə əksini təĢkil edirdi. Babet arıqdı, 

ağıllı idi. ġəffafdı, amma daxilinə nüfuz etmək olmurdu. Bədəni elə idi ki, deyirdin, bu 

tərəfindən baxsan o tərəfi görünər, amma göz bəbəkləri fikrini gizləyirdi. O, özünü ―kimyaçı‖ 

adlandırırdı. Vaxtı ilə o, BobeĢ canbazxanasının carçısı, Bobinonun yanında kloun olmuĢdu. 

Sen-Migeldə məzhəki pyeslərdə iĢtirak etmiĢdi. Əlindən hər iĢ gəlirdi. ÇoxdanıĢandı. Öz 

təbəssümünə, əl-qol hərəkətinə məna verməyi bacarırdı. Meydanlarda ―dövlət baĢçılarının‖ gips 

büstlərini, Ģəkillərini satmaqla, həm də diĢ çəkməklə məĢğul olmuĢdu. Elə bir vaxt da olmuĢdu 

ki, yarmarkalarda cürbəcür eybəcər adamları göstərib pul yığmıĢdı, furqon sahibi olmuĢdu; 

furqonda onun qulaqbatırıcı borusu və elanı vardı; elanda bu sözlər yazılmıĢdı: ―Babet mahir diĢ 

həkimidir, elmlər akademiyasını üzvüdür, metal və metalloidlər üzərində təcrübə aparır, həm də 

diĢ çəkir, baĢqa peĢəkarlar tərəfindən buraxılmıĢ diĢ kötüklərini də çıxarır. Qiyməti: bir diĢ – bir 

frank əlli santim; iki diĢ – iki frank; üç diĢ – iki frank əlli santim. Fürsətdən istifadə edin‖ (Bu 

―fürsətdən istifadə edin‖ sözünün mənası bu idi - mümkün qədər çoxlu diĢ çıxartdırmağa 

tələsin). Bir zamanlar o evlənmiĢ, çoxlu uĢaq da əkib törətmiĢdi. Ancaq bu arvadla uĢaqlar necə 

olmuĢdu, onların baĢına nə gəlmiĢdi – qətiyyən xəbəri yox idi. Ailəsini bir burun yaylığı kimi 

haradasa itirmiĢdi. Babet qəzet oxuyurdu. Onu əhatə edən nadanlıq aləmində bu, müstəsna bir 

Ģeydir. Vaxtı ilə o öz ailəsilə furqonda köçəri  həyat keçirərkən ―Ġxbar‖da bir məqalədə 

oxumuĢdu ki, bir arvad buzov sifətli uĢaq doğmuĢdur, uĢaq da tamamilə sağ-salamatdır, yaĢayır. 

O, həyəcanla demiĢdi: ―XoĢbaxtliyə baxırsanmı?! Mənim də arvadım, bax, belə bir uĢaq 

doğsaydı nə olardı!‖ 

Sonralar o, ―Parisi ələ almaq‖ üçün bütün bu peĢələri atdı. ―Parisi ələ almaq‖ sözü onun öz 

ifadəsidir. 

O ―GecəquĢu‖ deyilən kim idi? Gecənin özü idi. Meydana çıxmaq üçün o, zülmətin göyü 

qaraltmasını gözləyirdi. AxĢam o öz zağasından çıxar, səhər açılana yaxın yenə ora girərdi. Onun 

bu zağası hara idi? Heç kəs bunu bilmirdi. Hətta lap qaranlıq olanda da, o öz yoldaĢları ilə 

danıĢanda dalını onlara çevirirdi. Onun adı, doğrudanmı, ―GecəquĢu‖ idi? Xeyr. Özü demiĢdi: 

―Mənim adım Heçnədir‖. Onun yanında kibrit yandırsaydılar, o, maskasını üzünə taxardı. Hələ 

üstəlik də qarnında danıĢardı. Babet deyirdi: ―O, iki səsli GecəquĢudur‖. GecəquĢu  əsrarəngiz, 

ələkeçməz, dəhĢətli bir adamdı. Heç kəs onun əsil adı olub-olmadığını qəti deyə bilməzdi! 

GecəquĢu onun ləqəbi idi; heç kəs onun səsi olduğunu da deyə bilməzdi: o, çox vaxt ağzı ilə 

deyil, qarnı ilə danıĢardı; hətta heç kəs onun üzü olduğunu da qəti deyə bilməzdi: onun üzünü 

ancaq maskada görmək olardı. O, birdən yox olurdu, sanki, havada əriyirdi; birdən də görünürdü, 

sanki, yerdən çıxırdı. 

Bunların içində Monparnas, doğrudan da, ən məĢum  sima idi. O hələ lap uĢaqdı, heç iyirmi yaĢı 

da tamam olmamıĢdı. Üzü qəĢəngdi; dodaqları albalı kimi idi; saçı qara və gözəldi; gözlərində 

bahar cilvələnirdi. Lakin o, özündə bütün qəbahətləri təcəssüm etdirirdi, hər cür cinayət 

---

iĢlətməyə qabildi. Pislik onun daxilində həzm olaraq, onda daha pis Ģeylərə həvəs oyadırdı. O, 

qamenlikdən baĢlamıĢdı, böyüyüb küçələrdə haramzadəlik etmiĢdi, bundan da ötüb quldur 

olmuĢdu. Bu xoĢsifətli, bu qız kimi zərif, incə, Ģux hərəkətli, xumar baxıĢlı, qüvvətli, amansız 

gəncin peĢəsi talan etmək, adam öldürməkdi. Birçəyi görünsün deyə, Ģlyapası 1829-cu il dəbi 

üzrə sol tərəfdən qatlanmıĢdı. O, lap təzə olmasa da, çox gözəl biçimli redinqot geymiĢdi. 

Monparnas modda olan səyyar bir Ģəkildi, ancaq bu Ģəkil səfalətdən çıxa bilmirdi, adam 

öldürməklə məĢğuldu. Onu cinayətə sövq edən yeganə Ģey dəblə geyinmək həvəsi idi. Ġlk dəfə 

Monparnasa ―Nə gözəl oğlandır!‖ – deyə söz atan yüngül əxlaqlı bir qız onun qəlbinə lənət 

damğası vurmuĢ, bu Qabili döndərib. Habil etmiĢdi. O, özünü gözəl hesab edərək, Ģıq geyinmək 

arzusuna da düĢmüĢdü. ġıqlığın da birinci tələbi  iĢləməmək, boĢ-boĢ gəzməkdir; yoxsulun 

iĢləməməsi, boĢ-boĢ gəzməsi cinayətə doğru gedən yoldur. Monparnas kimi camaatı dəhĢətə 

salan quldur çox az tapılar. Hələ on səkkiz yaĢı olanda bir neçə adam öldürmüĢdü. Bu alçağın 

qaranlıq yolunda qan gölməçəsi içində əl-qolunu ataraq üzü üstə sərilib qalan adam az 

olmamıĢdı. Saçını burmalatdıran, baĢına pamada sürtən, ustalıqla qalstuk bağlayan, kastetini 

cibində gəzdirən, ilgəyinə gül taxan, həmiĢə bulvar qızlarının pıçıldaĢaraq heyrətlə bir-birinə 

göstərdikləri bu incəbel quldur, yeraltı dünyasının bu ―modabazı‖ belə bir adamdı. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Quldur dəstəsinin tərkibi. 

 

Bu dörd quldur bir növ Proteyə bənzəyirdi: onlar ―alov, ağac, su Ģəklini alaraq‖, bir-birindən 

ləqəb və hiylə öyrənərək, öz kölgələrində gizlənərək, bir-birinə gizlin və daldalanacaq yer 

verərək, maskaradda qoyma burun necə asanca götürülürsə  elə də asanlıqla öz Ģəxsiyyətlərindən 

azad olaraq, gah vahid bir Ģey Ģəklində görülə biləcək dərəcədə kiçilərək, gah da Koko-Lukurun 

belə gözünə böyük  dəstə Ģəklində görülə biləcək dərəcədə böyüyərək, polis iĢçilərinin əlindən 

siviĢir, Vidkonun həyasız nəzərindən yayınmağa çalıĢırdılar. 

Bu dördlüyü dörd adamdan ibarət bir dəstə hesab etmək olmazdı: bu, Parisdə cəsarətlə əməliyyat 

aparan dördbaĢlı əsrarəngiz  quldurdu, bu, insan cəmiyyəti binası altında qazılmıĢ sərdabədə 

yerləĢən nəhəng bir Ģər polipi idi. 

Babet, Tüfeyli, GecəquĢu və Monparnas qurduqları geniĢ yeraltı rabitələrdən istifadə edirdilər, 

Sena departamentində baĢ verən bütün cinayətlər onların əlindən gəlib keçirdi. Onlar, sanki, 

birdən yer altından çıxaraq, yoldan keçənlərə divan tuturdular. Bu sahədə yeniliklər ixtira 

edənlər, cinayət iĢləmək istəyən adamlar öz niyyətlərini yerinə yetirmək üçün onlara müraciət 

edirdilər. Bu dörd yaramaza plan vermək kifayətdi, ―TamaĢa verməyi‖ onlar öz üzərinə 

götürürdülər. Faciənin ssenarisini özləri hazırlayırdılar. Necə bir cinayət olur olsun, bunu yerinə 

yetirmək üçün köməyə ehtiyac görülsə, məsələ lazımınca faydalı olsa,  onlar kifayət qədər, həm 

də iĢəyarayan adam tapmaqda çətinlik çəkmirdilər. Cinayəti hazırlarkən adam çatıĢmayan yerdə 

öz yoldaĢlarını iĢə cəlb edirdilər. Onlar  quldurlar yuvasında düzəldilmiĢ faciələrdə bütün rolları 

yerinə yetirmək üçün zülmət aktyorları truppası saxlayırdılar. 

Onlar adətən qaranlıq düĢəndə (meydana çıxdıqları vaxt da bu zaman olardı) Salpetriyer 

xəstəxanasına yaxın boĢ bir yerdə yığıĢardılar. Orada məsləhətləĢərdilər. Onların ixtiyarında on 

iki saat qaranlıq vardı. Bu qaranlıqdan daha səmərəli istifadə etməyi müzakirə edərdilər. 

Bu dörd quldurun iĢgüzar yoldaĢlığı yeraltı dünyasında ―Xoruz banı‖ adı ilə məĢhur idi. Get-

gedə unudulmaqda olan köhnə, gözəl, canlı xalq dilində  ―canavarın it hesab edildiyi vaxt‖ 

deyərkən alaqaranlıq nəzərdə tutulduğu kimi, ―Xoruz banı‖ deyərkən səhərə yaxın bir vaxt 

nəzərdə tutulur. ―Xoruz banı‖ ləqəbi, görünür, quldurların gecə iĢləri qurtardığı vaxtdan 

meydana gəlmiĢdir, çünki səhər açılanda teyflər yox olur, talançılar da qaçıb dağılır. Onları bu 

ləqəblə tanıyırdılar. Bir gün məhkəmə sədri həbsxanaya gəlir, Lasneri baĢ verən bir cinayət 

haqqında sorğu-sual edir: Lasner cinayət iĢlədiyini boynuna almaq istəmirmiĢ. Sədr ―Bəs bunu 

kim etmiĢdir?‖ soruĢanda Lasner ona - məhkəmə sədrinə qəribə görünən, lakin hər polis iĢçisi 

üçün aydın olan belə bir cavab verir: ―Bəlkə, ―Xoruz banı‖ etmiĢdir‖. 

---

Pyesin mündəricəsini bəzən orada iĢtirak edənlərlə təyin etmək olar; bu qayda ilə də quldurlar 

dəstəsi haqqında orada iĢtirak edənlərin adını çəkməklə düzgün təsəvvür əldə etmək 

mümkündür. ―Xoruz banı‖ quldur dəstəsində iĢtirak edənlərin baĢlıcalarına belə ləqəblər 

verilmiĢdi – bu ləqəblər xüsusi siyahılarda qalmıĢdır: 

Qarmaq, ona Bahari də deyərdilər, HəĢərat da. 

Deyingən (bütün bir deyingənlər sülaləsi vardı, biz yenə də onlardan bəhs edəcəyik). 

Kəlmə, daĢ yolu fəhləsi, romanda biz ona əvvəllər rast gəlmiĢik. 

Dul arvad. 

Finister. 

Homer Oqü, zənci. 

Vaxt-ver. 

Məlumat. 

Fauntleroy, ona Gülüstan da deyərdilər. 

Özünüöyən, cəzasını çəkmiĢ katorqa dustağı. 

Yolağacı, ona cənab Düpon da deyərdilər. 

Cənub səddi. 

Qaratoyuq. 

Karmanyolçu. 

Sələmçi, ona Bizarro da deyərdilər. 

Krujevaçı. 

Kəllə-mayallaq. 

Yarım-liard, ona Ġki milyard da deyərdilər. 

Və sairə və sairə. 

Biz o birilərinin adını çəkmirik, lakin onlar heç də bu birilərdən geri qalmırlar. Bu adamların öz 

siması var. Bunlar ayrı-ayrı Ģəxsləri deyil, tipləri göstərir. Bu ləqəblərdən hər biri  mədəniyyət 

mağarasına suvaĢan iyrənc yosunların müxtəlif Ģəkillərindən birinə uyğundur. 

Əsl simalarında görünmək istəməyən bu adamlar küçədə rast gəldiyimiz adamlardan deyil. Onlar 

gecə gördükləri qanlı iĢdən sonra hava iĢıqlananda gah əhəngyandırılan çuxurlarda, gah 

Monmartrya Monruj adlı vaxtıyla daĢ karxanası olan yerlərdə, gah da çirkab kanallarında yatıb 

yuxularını alırdılar. Yerin altına soxulurdular. 

Bu adamlar necə oldu? Onlar indi də yaĢayır. Onlar həmiĢə yaĢamıĢlar. Hələ Horatsi onlardan 

bəhs etmiĢdir. ―Ambubaiarum collegia, pharmaropolae, mendici mimae‖1. Nə qədər ki, cəmiyyət 

belədir,  onlar indi olduğu kimi də qalacaqdır. Onlar həmiĢə öz zirzəmilərinin qaranlıq qübbəsi 

altında ora sızan ictimai çirkabdan meydana gəlirlər. Bu teyflər həmiĢə eyni mahiyyətdə, ancaq 

yeni adda, yeni dəridə geri qayıdırlar. 

Onlar ayrılıqda məhv edilsə də nəsil qalır. 

Onlar hamısı eyni xassəyə malikdir. Onlar dilənçidən tutmuĢ quldura kimi, öz cinslərinin 

təmizliyini mühafizə edirlər. Onlar cibdə pul kisəsi, jiletdə saat olduğunu duyur, sanki, iy bilirlər. 

Onlar qızılla gümüĢün qoxusunu bir-birindən ayırırlar. Yolla gedən adamların içərisində elə sadə 

görünüĢlü Ģəxslər olur ki, deyirsən, onları soymamaq günah olardı. Belə adamları onlar səbrlə 

güdürlər. Lakin əcnəbilərə, ya əyalətdən gələn adamlara rast gəldikdə hörümçək kimi diksinirlər. 

Kim onlara gecəyarısı boĢ bulvarda təsadüfən rast gəlsə, ya onları bir balaca görsə, qorxuya 

düĢür, onların zəhmi basır. Adama elə gəlir ki, onlar insan deyil, canlanmıĢ insan Ģəklini almıĢ 

dumandır. Elə güman etmək olar ki, onlar gecə ilə bir vəhdət təĢkil edirlər, onun ayrılmaz  

hissəsidirlər; onların ruhu zülmətdir, baĢqa ruhları yoxdur, ancaq bir anlığa, bir neçə dəqiqə 

keçirdikləri dəhĢətli həyat üçün zülmətdən ayrılmıĢlar. 

Bu yırtıcıları məhv etmək üçün nə lazımdır? ĠĢıq. ĠĢıq axını! Heç bir yarasa səhər Ģəfəqinə dözə 

bilmir. Elə isə ictimai mağaranı iĢıqla doldurun, iĢıqla! 

 

 

 

 

---

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Marius Ģlyapalı qızı axtararkən 

furajkalı kiĢiyə rast gəlir. 

 

Yay keçdi, payız getdi, qıĢ girdi. Nə ―Cənab Ağ‖, nə də qız bircə dəfə də olsa Lüksemburq 

bağına gəldi. Ġndi Mariusu ancaq bir fikir məĢğul etmiĢdi: məftun olduğu o gözəl qızı bir də necə 

görsün! O vaxtdan bəri qızı axtarırdı, hər yerdə axtarırdı, ancaq tapa bilmirdi. Ġndi o daha əvvəlki 

vəcdli-həyəcanlı xəyalpərəst, əyilməz, odlu, qəti hərəkətli Marius deyildi; o Marius ki taleyə 

qarĢı cəsarətlə meydan oxuyardı, o Marius ki plan üstdən plan qurardı; o Marius ki fikri cürbəcür 

məsələlərlə, layihələrlə, vüqarlı düĢüncələrlə, ideyalarla, arzularla dolu olardı; indi o, yiyəsini 

itirmiĢ itə oxĢayırdı. Onu ağır kədər bürümüĢdü. Hər Ģey bitmiĢdi; iĢ onun zəhləsini tökmüĢdü, 

gəzintilər yormuĢdu, təklik usandırmıĢdı. Əvvəllər cürbəcür Ģəkillərlə, rənglərlə, səslərlə, 

hakimanə məsləhətlərlə, nəsihətlərlə, adamı cəzb edən üfüqlərlə, ənginliklərlə dolu olan ucsuz-

bucaqsız təbiət indi onun nəzərində bomboĢdu. Ona elə gəlirdi ki, hər Ģey məhv olmuĢdur. 

O yenə də əvvəlki kimi düĢüncəyə dalırdı, çünki buna adət etmiĢdi; ancaq düĢüncə ona daha 

fərəh vermirdi. Fikirlər ara vermədən ona nələr pıçıldasa da, o, tutqun halda bu pıçıltılara belə 

cavab verirdi: ―Bu axı nəyə lazımdır?‖ 

O, özünü bol-bol danlayırdı: ―Mən axı niyə onu ötürmək fikrinə düĢdüm? Bircə elə onu 

görməklə mən nə qədər xoĢbəxt idim! O, mənə baxırdı; bundan da böyük səadət olardımı? O, elə 

bil ki, məni sevirdi. Bundan da böyük bir Ģey arzu oluna bilərdimi? Mənə daha nə lazımdı? Axı 

bundan artıq bir Ģey ola da bilməzdi. Mən mənasız iĢ tutdum. Bu, mənim təqsirimdir...‖ Bu cür o, 

çox Ģeylər düĢünürdü. Marius Kurfeyraka heç bir Ģey söyləmirdi, onun xasiyyəti belə idi; amma 

Kurfeyrak bəzi Ģeyləri duyurdu – bu da ona xas olan bir Ģeydi; o əvvəl öz dostunu qıza 

vurulduğu üçün tərifləyirdi, eyni zamanda, buna heyrət edirdi. Lakin Mariusun çox qəm-qüssə 

içində olduğunu görüb, nəhayət, ona dedi: ―Hər Ģey aydındır, sən özünü beyinsiz  heyvan kimi 

idarə eləmisən. Bircə gəl ġomyerə gedək!‖ 

Bir gün o, günəĢli sentyabr gününə arxayın olaraq, Kurfeyrakla Bossüeyə və Qranterə icazə verdi 

ki, onu Soya bala aparsınlar: o ümid edirdi ki – adamın ağlına hər Ģey gələrmiĢ – bəlkə də, qıza 

rast gəldi. Məlum Ģeydir ki, Marius axtardığını orada tapmadı. Qranter dodaqaltı donquldanaraq 

deyirdi: ―ĠtirilmiĢ arvadları burada tapmayanda, daha harada tapmaq olar?‖  

Marius dostlarını balda qoyub, yorğun və acıqlı halda, təkbaĢına, piyada evinə qayıtdı. Ağzına 

kimi adam dolu ―Ģanapipiklər‖ qulaqbatırıcı bir gurultu ilə, toz qopara-qopara onun yanından 

ötüb keçir, Ģənlikdən qayıdan camaat Ģən nəğmələr oxuyurdu. Amma Marius dərin  məyusluq 

içində idi; o, intizar dolu kədərli baxıĢlarla qaranlığa baxır, yol qırağında bitən fındıq ağaclarının 

tünd-acı qoxusunu sərinlənmək üçün ehtirasla sinəsinə çəkirdi. 

Marius yenə də tək yaĢamağa, get-gedə daha çox qapalı həyat keçirməyə baĢladı. O, özünü 

itirmiĢdi, qəm-qüssə onu bürümüĢdü, bütün qəlbi sevgi iztirabı ilə qovrulurdu, bu vəziyyəti ilə o, 

tələyə düĢmüĢ qurd kimi dərd içində çırpınırdı; sevgidən kütləĢərək, hər yerdə ancaq itirdiyini 

axtarırdı. 

Bir gün  təsadüf ona çox qəribə təsir bağıĢladı. Əlillər bulvarına çıxan kiçik küçələrdən birində, 

uzun günlüklü furajka qoymuĢ, fəhlə paltarı geymiĢ bir kiĢiyə rast gəldi: onun qar kimi ağ saçı 

furajkasının altından çıxmıĢdı. Bu ağ saçın gözəlliyi Mariusu heyrətə saldı, o, diqqətlə bu adama 

baxdı. Ağsaçlı adam yolla ağır-ağır gedirdi, sanki, o, dərin fikrə dalmıĢdı. Nə qədər qəribə də 

görünsə, ona elə gəldi ki, qarĢısındakı ―Cənab Ağ‖dır. Saçı eynən onun saçı idi, furajkasının 

altından üzünü nə qədər görmək mümkündürsə, deyirdin, eynən onun üzüdür, yeriĢi də eynən 

onun yeriĢi, ancaq bu yeriĢdə daha artıq yorğunluq duyulurdu. Bəs, o, fəhlə paltarı niyə 

geymiĢdi? Bu nə deməkdir? Paltarını dəyiĢməkdə onun məqsədi nə idi? Marius buna çox təəccüb 

etdi. DüĢüncəsindən ayrılanda onun ilk arzusu bu oldu ki, bu naməlum adamın ardınca getsin: 

kim bilir, bəlkə, o, uzun axtarıĢlardan sonra, nəhayət, onların əsl izinə düĢmüĢdü... hər halda, bu 

adama yaxından baxmaq, məsələni aydınlaĢdırmaq lazımdı. Lakin bu fikir onun ağlına çox gec 

gəldi: o adam gözdən itmiĢdi, yan küçələrdən birinə getmiĢdi, Marius onu tapa bilmədi. Bu 

---

təsadüf Mariusu bir neçə gün məĢğul etdi, sonra hafizəsindən silinib getdi. O, öz-özünə deyirdi: 

―Yəqin, bu adi bir bənzəyiĢdi‖. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Tapılan məktub. 

 

Marius yenə də Qorbonun daxmasında yaĢayırdı. Orada heç kəs onun diqqətini cəlb etmirdi. 

Burası da var ki, Qorbonun daxmasında ondan və vaxtı ilə mənzil kirayəsini verdiyi 

jondretlərdən baĢqa ayrı bir kirayəniĢin qalmamıĢdı. Marius hələ macal tapıb nə Jondretin özü 

ilə, nə arvadı ilə, nə də qızları ilə tanıĢ ola bilmiĢdi. Evdə yaĢayan baĢqa kirayəniĢinlər ya köçüb 

getmiĢdilər, ya ölmüĢdülər, ya da mənzil kirayəsini vermədikləri üçün evdən çıxarılmıĢdılar. 

Bir dəfə, elə həmin qıĢda, günortadan sonra bir anlığa gün çıxdı; onda fevralın ikisi, Sretenye 

bayramı günü idi; altı həftəlik soyuqlar olacağını xəbər verən bu hiyləgər günəĢ Matye 

Lensberqə ilham vermiĢ, ona aĢağıdakı beyti yazdırmıĢdı, bu beyt sonralar lap klassik bir Ģey 

olmuĢdu: 

 

Qoy günəĢ parlasın, nurunu saçsın. 

Ayı mağaraya sürünsün, qaçsın. 

 

Marius zağasından yenicə çıxırdı. QaĢ qaralırdı. Nahar vaxtı idi, əfsus ki, ən ideal sevgilərin də 

çatıĢmayan cəhəti var – bəli, yenə də nahar eləmək lazımdı. 

Marius öz otağından çıxdı; Deyingən qarı elə bu zaman lap onun qapısı qabağında yer süpürə-

süpürə bu mühüm sözləri söyləyirdi: 

– Ġndi ucuz olan nədir? Hər Ģey bahadır. Təkcə dərd ucuzdur. Bax, bu dərdi lap havayıca alarsan! 

Marius ağır-ağır bulvarla yuxarı, qarovulxanaya sarı qalxır, Sen-Jak küçəsinə tərəf gedir, baĢını 

aĢağı salaraq düĢünürdü. 

Birdən alaqaranlıq içində kiminsə onu itələdiyini hiss etdi. Dönüb baxanda  cındır geyimli iki qız 

gördü: onlardan biri ucaboy, arıq, o birisi balacaboylu idi; qızlar yüyürə-yüyürə, təngnəfəs onun 

yanından ötüb keçirdilər, elə bil ki, qorxa-qorxa qaçırdılar; onlar Mariusu görmədikləri üçün ona 

toxunmuĢdular. QaĢ qaralsa da, Marius onların göyə çalan solğun üzunü, açılıb tökülmüĢ qarıĢıq 

saçını, əyilmiĢ ləçəyini, cırılmıĢ yubkasını, yalın ayağını gördü. Onlar yüyürə-yüyürə bir-birilə 

danıĢırdı. Ucaboylu qız boğuq səslə deyirdi: 

– Tulalar gəldi. Az qalmıĢdı ki, məni tutsunlar. 

O biri qız: 

– Mən onları gördüm, – dedi, – elə götürüldüm! Elə götürüldüm! 

Marius bu məĢum küçə danıĢığından bildi ki, jandarmlar, ya polis nəfəri qızları az qala 

tutacaqmıĢ, qızlar güclə qaçıb canlarını qurtarmıĢlar. 

Qızlar Mariusun arxa tərəfində, bulvar ağaclarının altında, bir parça ağ ləkə kimi nəzərə 

çarparaq, bir anda gözdən itdilər. 

Marius bir anlığa dayandı. 

Sonra getmək istəyəndə ayaqları altında boz rəngli, balaca bir zərf gördü. Əyilib zərfi götürdü. 

Bu, konvertə oxĢayırdı, görünür, içində kağız vardı. 

DüĢünərək öz-özünə dedi: ―Görünür, o bədbəxt qızlardan düĢüb!‖ 

Qayıdıb qızları çağırdı, cavab verən olmadı; bu qərara gəldi ki, yəqin, onlar uzaqlaĢmıĢlar; zərfi 

cibinə qoyub, nahar eləməyə getdi. 

Yolda, Muftar küçəsinin dar bir yerində, qara örtük altında bir uĢaq tabutu gördü; tabut üç stul 

üstünə qoyulmuĢdu, üstündə də bir Ģam yanırdı. Alaqaranlıqda qarĢısına çıxan iki qız onun 

yadına düĢdü. 

―Yazıq balalar! – deyə düĢündü, – sizin üçün öz balalarınızın ölümünü görməkdən daha kədərli 

Ģeylər vardır: bu da onları pis yolda görməkdir!‖ 

---

Onun qəmgin düĢüncələrini pozan bu kölgələr hafizəsindən silindi, o, yenə də adət etdiyi 

kədərinə daldı. O, yenə də açıq havada, parlaq günəĢ altında, Lüksemburq bağının gözəl ağacları 

arasında altıaylıq sevgini və xoĢbəxt günlərini xatırladı. 

O, öz-özünə deyirdi: 

– Gör mən nə günlərə qaldım! Ġndi də mənim qabağıma qız çıxır, ancaq əvvəllər mənə mələklər 

rast gəlirdi, indi ifritələr rast gəlir. 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Dördüzlü. 

 

Marius axĢam soyunub yatanda bulvardan tapdığı zərf sürtükünün cibində əlinə toxundu. Zərf 

onun lap yadından çıxmıĢdı. O, belə qərara gəldi ki, zərfi açıb oxusun: əgər zərf, doğrudan da, 

qızlarınsa, bəlkə, ünvanları kağızda yazılmıĢ oldu; hər halda, sahibinə qaytarmaq üçün orada bir 

məlumat olar. 

Marius zərfi açdı. 

Zərfin ağzı yapıĢdırılmamıĢdı, içindəki məktubların da ağzı açıqdı. Burada dörd məktub vardı. 

Hər məktubun üstündə kimə çatacağı yazılmıĢdı. 

Məktubun dördündən də pis tütün qoxusu gəlirdi. 

Birinci məktubun üstündə belə bir ünvan yazılmıĢdı: ―Hörmətli və ismətli xanım de markiz 

QrüĢerə, deputatlar palatası qabağındakı meydanda ev №...‖ 

Marius düĢündü ki, bəlkə, məktubda mənə lazım olan məlumat tapdım, birdə ki, məktubun ağzı 

yapıĢdırılmamıĢdı, bunu oxumaq qəbahət hesab edilməz. 

 

―Hörmətli xanım, markiza! 

ġəfqət və mərhəmət xeyirxahlığı o xeyirxahlıqdır ki, cəmiyyəti baĢqa hər bir xeyirxahlıqdan 

daha möhkəm birləĢdirir. Xristian hissləri ilə qəlbinizi doldurun, sədaqətin və müqəddəs 

ligitimizmi iĢinin qurbanı olan fəlakətzadə bir ispaniyalıya rəhmedici  nəzər salın: həmin bu 

ligitimizm üstündə o öz qanını tökmüĢ, bütün var-yoxunu və baĢqa hər Ģeyini vermiĢ ki, bu iĢi 

müdafiə etsin, indi isə o, dəhĢətli yoxsulluq içindədir. O, Ģübhə etmir ki, Siz cənabları ona 

kömək etməkdən çəkinməzsiniz, təhsil və tərbiyə görmüĢ, bədənində çox-çox yara yeri olan 

nəcib bir hərbi adam üçün son dərəcə ağır olan  güzəranı yüngülləĢdirməyi arzu edərsiniz. 

Ġnsanpərvərliyin Sizi ruhlandıracağını, həm də Sizin hüsntəvəccöh göstərəcəyinizi qabaqcadan 

nəzərdə tuturam, zira xanım markiza belə bədbəxt camaata həmiĢə hüsntəvəccöh göstərir.  

Əminəm ki, bizim xahiĢimiz yerdə qalmayacaq və bizim minnətdarlığımız xanım markiza 

haqqında ən xoĢ xatirələri mühafizə edəcəkdir. 

Hörmətli xanım, göstərdiyim hörmətin səmimi olduğuna əmin ola bilərsiniz. 

Ġspaniyalı kabaleri kapitanı, Fransada sığınacaq tapan royalisti hal-hazırda Vətəninə qayıdan, 

lakin pulu olmadığından yoluna davam edə bilməyən Don Alvares‖. 

 

Məktubda ünvan yox idi. Marius ünvan tapmaq ümidilə o biri məktubu götürdü: konvertin 

üstündə bu sözlər yazılmıĢdı: ―Hörmətli və izzətli xanım qrafinya de Monvernə, Kaset küçəsi, ev 

№9‖. 

Marius məktubda bu sözləri oxudu: 

―Hörmətli və izzətli xanım qrafinya! Sizə bədbəxt bir ailənin, altı uĢağın anası müraciət edir,  bu 

uĢaqlardan ən kiçiyinin səkkiz ayı təzəcə tamam olmuĢdur. Axırıncı uĢaqdan sonra mən həmiĢə 

xəstə oluram. BeĢ aydır ki, ərim məni atıb getmiĢdir. YaĢamaq üçün heç bir Ģeyim yoxdur, 

güzəranım çox ağırdır... 

Hörmətli xanım, Siz Əlahəzrətə pənah gətirən və Sizə dərindən hörmət bəsləyən 

Balizar xala‖. 

Marius üçüncü məktubu açdı; bu da o birilər kimi xahiĢnamədən ibarətdi; məktubda bu sözləri 

oxumaq olardı: 

---

―Sen-Deni və O-Fer küçələri tinində dükanı olan, toxucu məmulatla topdansatma alveri edən, 

seçici cənab Paburjoya. 

Cəsarət edib bu məktubla Sizə müraciət edirəm, məqsədim də budur ki, öz qiymətli meyilinizlə 

məni xoĢbəxt etmənizi Sizdən xahiĢ edəm və Sizi bir ədəbiyyatçının taleyi ilə maraqlandıram, o 

ədəbiyyatçı bu yaxında komediya teatrına bir dram göndərmiĢdir. Dramın mündəricəsi tarixdən 

götürülmüĢdür. Hadisənin vaqe olduğu yer də Ġmperiya dövründə Overndir. Üslubu sadədir, 

yığcamdır və elə zənn edirəm ki, bəzi məziyyətlərdən məhrum deyil. Dörd yerdə oxumaq üçün 

kuplet verilir. Əsərdə məzhəki, ciddi və gözlənilməz vəziyyətlər xarakterlərin rəngarəngliyi ilə, 

həm də bütün intriqaya rövnəq verən yüngül romantik hallarla birləĢdirilmiĢdir, bu intriqa isə 

dolaĢıq bir yol keçdikdən sonra, bir sıra sarsıdıcı vəziyyətlərdən və gözlənilməz parlaq 

səhnələrdən sonra gətirib, nəticəyə çıxarır. 

Mənim baĢlıca vəzifəm müasir insanın get-gedə artan tələbinə, baĢqa sözlə desək, hər külək 

əsəndə öz istiqamətini dəyiĢən dəbə, bu Ģıltaq, bu qəĢəng fırfıraya yarınmaqdır. 

Bütün bu məziyyətlərə baxmayaraq, mənim bir Ģeydən qorxmağa əsasım vardır: qorxuram ki, 

imtiyazlı müəlliflərin həsədi və xudpəsəndliyi nəticəsində mən teatrdan kənar edilmiĢ olum, zira 

yeni yazanın qismətinə nə qədər acılıqlar düĢdüyü mənə məlumdur. 

Cənab Paburjo, Sizin ədəbiyyatçıları maarifpərvər surətdə himayə etmək sahəsində qazanmıĢ 

olduğunuz ələlhəqĢöhrət mənə öz qızımı sizin yanınıza göndərmək qətiyyətini təlqin edir; o, sizə 

bizim düĢdüyümüz fəlakətli vəziyyəti, qıĢın ortasında bir parça çörəksiz və yanacaqsız 

qalmağımızı təsvir edər. Sizə müraciət edərək acizanə rica edirəm, icazə versəniz, bu dramı, 

həmçinin, bütün gələcək əsərlərimi Sizə ithaf edim, bununla mən göstərmək istəyirəm ki, Sizin 

himayəniz altında olmaq və Sizin adınızla əsərlərimi zinətləndirmək mənim üçün çox 

qiymətlidir. Əgər siz iltifat buyurub lap təvazökarcasına bir hədiyyə ilə mənə hörmət əta etmiĢ 

olsanız, mən dərhal Ģeir qoĢmağa giriĢərəm, bununla da öz minnətdarlıq borcumu vermiĢ olaram. 

Mən çalıĢıram bu Ģeiri imkan daxilində ən mükəmməl dərəcəyə qaldıram və onu Sizə dramdan 

qabaq, çap olunana qədər, həm də səhnədən söylənilənə qədər göndərim. 

Cənaba və xanım Paburjoya ən həqiranə hörmətimi ifadə edirəm. 

Janflo, ədəbiyyatçı. 

P.S. Heç olmasa 40 su. 

BağıĢlayın ki, özüm Ģəxsən gəlmirəm, qızımı göndərirəm, zira tualetimin kədərli vəziyyəti, əfsus 

ki, mənə evdən çıxmağa imkan vermir...‖ 

Nəhayət, Marius dördüncü məktubu açdı. Məktubun üstündə belə bir ünvan vardı: ―Sen-Jak-dü-

O-Pa kilsəsinin vəlineməti olan cənaba‖. Bu məktubda aĢağıdakı sözlər yazılmıĢdı: 

―Vəlinemət! 

Əgər Siz iltifat buyurub mənim qızımın ardınca gəlsəniz, onda müsibət içində keçən bir həyatın 

Ģahidi olarsınız və mən öz sənədlərimi Sizə təqdim edərəm. 

Bu kağızlarla tanıĢ olduqda Sizin nəcib qəlbiniz qızğın rəğbətlə dolacaqdır, zira hər bir həqiqi 

filosofa qüvvətli ruhi ehtiraslar məlumdur. 

Siz dərdə Ģərik olan adamsınız, Siz baĢa düĢərsiniz ki, yalnız ən ağır ehtiyac və bu ehtiyacı az da 

olsa yüngülləĢdirmək zərurəti adamı, nə qədər əzablı olsa da, öz yoxsulluğunu təsdiq etmək 

üçün, hakimiyyət sahibi olan adamlara müraciət etməyə vadar edər, sanki, bizə bunsuz, kömək 

gələnə kimi bunun intizarında əldən düĢərək iztirab çəkməyə və eləməyə icazə verilməmiĢdir. 

Tale bəzilərinə bu qədər mərhəmətsiz olduğu qədər baĢqalarına bir o qədər səxavətli və 

lütfkardır. 

Sizin gəlməyinizi, ya da yardım edəcəyinizi gözləməklə – əgər Siz belə bir yardım etmək 

fikrində olsanız – acizanə rica edirəm, mənim Ģərəf hesab edib Sizə bəslədiyim dərin hörmətə 

əmin olasınız və bunu qəbul edəsiniz, 

Əsl alicənab bir ər, acizanə və həqiranə qulunuz olan 

P. Fabantu, dram aktyoru‖ 

Marius bu dörd məktubu oxuduqdan sonra yenə də heç bir məlumat əldə edə bilmədi. 

Əvvəla, məktubların altında qol qoyan adamlardan heç biri öz ünvanını göstərmirdi. 

---

Ġkincisi, məktublar elə bil dörd ayrı-ayrı adam – don Alvares, Balizar xala, Ģair Janflo və dram 

aktyoru Fabantu tərəfindən göndərilirdi, lakin onlar hamısı eyni xətt ilə yazılmıĢdı,  bu, çox 

qəribə idi. 

Bundan necə bir nəticə çıxa bilərdi? Bundan ancaq o nəticə çıxardı ki, bütün məktubları bir adam 

yazmıĢdır. 

Məsələni tamamlamaq üçün bir Ģeyi də qeyd etməliyik, bu isə yürüdülən mülahizənin dəqiq 

olduğuna daha artıq ehtimal yaradır: məktubların dördü də eyni kobud, saralmıĢ kağızda 

yazılmıĢdı, hamısından da eyni tütün iyi gəlirdi; aydın görünürdü ki, məktubları yazan adam öz 

üslubuna müxtəlif Ģəkillər verməyə çalıĢmıĢdır, bununla belə, məktubların hamısında eyni imla 

səhvləri kəmali-ədəblə təkrar olunurdu, ədəbiyyatçı Janflo ispaniyalı kapitandan heç də az 

səhvlər buraxmırdı. 

Bu sirrin üstünü açmaq üçün əlləĢmək nahaqdı. Məktublar təsadüfi olaraq tapılmasaydı, bunun 

qəsdən çaĢdırmaq olduğunu zənn etmək olardı. Lakin Marius çox qəmgin idi, onun hətta belə bir 

təsadüfi zarafata cavab verməyə, bu oyunda iĢtirak etməyə halı yox idi: görünür, döĢəmə yol 

onunla belə zarafata giriĢmək istəmiĢdi. Mariusa elə gəlirdi ki, onun gözlərini bir Ģeylə 

bağlamıĢlar, bu dörd məktub onunla ―gözbağlayıcı oyunu‖ oynayır, onu cinləndirir. 

Ancaq heç bir Ģey göstərmirdi ki, məktublar Mariusun bulvarda rast gəldiyi qızlarındır. Yəqin, 

bunlar gərəksiz kağızlardı. 

Marius kağızları yenə də konvertə qoydu, zərfi küncə atıb yerinə girdi. 

Səhər saat yeddiyə az qalmıĢdı, o hələ yatağından durub çörək yeməmiĢdi, iĢə baĢlamamıĢdı ki, 

qapı yavaĢca döyuldü. 

Mariusun heç bir qiymətli Ģeyi yox idi; o ancaq təcili  iĢi olanda, evdə oturarkən qapını kilidlərdi, 

bu da çox nadir hallarda olurdu. Hətta evdən gedəndə də açarı qıfılın üstündən götürməzdi. 

Deyingən qarı ona deyərdi: ―Sizin Ģeylərinizi, yəqin, oğurlayacaqlar!‖ Marius da ona belə cavab 

verərdi: ―Mənim oğurlanası nəyim var ki?‖ Lakin bir gün onun bir cüt köhnə, uzunquc çəkməsini 

oğurladılar; Deyingən qarı bunu eĢidəndə yaman sevindi. 

Qapı yenə də bayaqkı kimi yavaĢca döyüldu. 

Marius: 

– Gəlin! – dedi.  

Qapı açıldı. 

Marius qabağında, masa üstündə olan kitablardan və əlyazmalarından gözünü ayırmayaraq 

soruĢdu: 

– Deyingən qarı, nə istəyirsiniz? 

Deyingən qarının deyil, baĢqa bir adamın səsi eĢidildi: 

– BağıĢlayın, cənab! 

Bu, spirtli içki içməkdən səsi tutulan köhnə bir əyyaĢın boğuq, titrək, batıq, xırıltılı səsi idi.  

Marius tez dönüb baxdı, bir qız gördü. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Qızılgül səfalət içində. 

 

YarıaçılmıĢ qapı ağzında hələ lap cavanca bir qız durmuĢdu. Otağın qapı ilə üzbəüz olan 

pəncərəsindən onun üstünə solğun iĢıq düĢmüĢdü. O, arıq, üzgün, yazıq görünüĢlü bir qız idi, 

onun əynində ancaq  köynək, yubka vardı; belinə toqqa yerinə ciyə, saçına da ciyə bağlamıĢdı; 

soyuqdan tir-tir əsirdi. Köynəyin altından onun arıq çiyinləri nəzərə çarpırdı; solğun üzündə 

zərrə qədər də qırmızılıq yox idi; cinaqları torpaq rəngində idi; əlləri qırmızı, ağzı açıqdı, 

diĢlərindən töküləni də var idi; sönük gözlərindən cəsarət və biclik yağırdı; onun bədəni hələ 

lazımi Ģəklə düĢməmiĢdi, lakin baxıĢları  əxlaqsız qarı baxıĢları idi: əlli yaĢla on beĢ yaĢ onun 

simasında birləĢmiĢdi. Xülasə, bu elə zəif, eyni zamanda, elə qorxunc  məxluqdu ki, öz görünüĢü 

ilə adamı dəhĢətə salmasa da, ağlada bilərdi. 

---

Marius yerindən qalxaraq, donub qaldı; bu qız adamın yuxusuna girən dumanlı surətləri 

xatırladırdı. 

Onun, əslində, heç də eybəcər olmaması daha ağır təsir bağıĢlayırdı. Yəqin, o, uĢaqlıq çağında 

qəĢəng bir qızmıĢ. Gənclik cazibədarlığı indi də onun simasında əxlaqsızlıq və ehtiyac 

nəticəsində vaxtından əvvəl baĢ verən qocalıqla mübarizə edirdi. Üstünü qara buludlar alan 

solğun günəĢ qıĢın axĢam Ģəfəqində sönən kimi, bu on altı yaĢlı qızın da üzündə gözəllik Ģüaları 

sönürdü. 

Demək olmazdı ki, onun üzü Mariusa heç tanıĢ deyil. Mariusa elə gəlirdi ki, onu haradasa 

görmüĢdür. 

O, qızdan soruĢdu: 

– Sizə nə lazımdır, xanım? 

Qız yenə də sərxoĢ katorqa dustağı səsi ilə cavab verdi: 

– Cənab Marius, sizə məktub gətirmiĢəm. 

O, Mariusun adını söyləyirdi, bu qayda ilə Mariusun  Ģübhəsi qalmırdı: qıza elə o lazımmıĢ. 

―YaxĢı, bu qız axı kimdi? O haradan mənim adımı bilir?‖ 

Qız dəvət ediləcəyini gözləmədən otağa girdi. O elə bir qətiyyətlə, elə açıq-saçıq  əda ilə içəri 

girdi ki, bundan adamın ürəyi sıxılırdı, içəri girən kimi də hər Ģeyə, hətta Mariusun 

yığıĢdırılmamıĢ yatağına da baxmağa baĢladı. Onun ayağı yalındı. Yubkasının iri-iri 

deĢiklərindən uzun qıçları, arıq dizləri görünürdü. Soyuqdan bütün bədəni əsirdi. 

Onun əlində, doğrudan da, bir məktub vardı, məktubu Mariusa verdi. 

Marius məktubu açanda gördü ki, konvertə yapıĢdırılan iri, enli kağız hələ qurumamıĢdı. Deməli, 

məktub uzaqdan gəlmirdi. Məktubda bu sözlər yazılmıĢdı: 

―Cavan oğlan, mənim sevimli qonĢum! 

Sizin mənə olan mərhəmətkarlığınızı ondan bildim ki, altı ay bundan əvvəl mənim mənzil 

borcumu vermiĢdiniz. Bunun üçün sizə xeyir-dua edirəm, cavan oğlan. Mənim böyük qızım sizə 

danıĢar: iki gündü ki, bizim dördümüz də bir parça çörəksiz qalmıĢıq, arvadım xəstədir. Mən 

güman edirəm ki, səhv etmərəm, əgər belə bir ümidlə özümə ürək verəm ki, sizin alicənab 

qəlbiniz bunun nəticəsində mərhəmətə gələr, mənim köməyimə çatmaq arzusunu və öz 

səxavətinizdən, lap azca da olsa, bizə əta etmək fikrini təlqin edər. 

Sizə səmimi hörmət bəsləyən – necə ki, insan nəslinin vəlinemətlərinə belə hörmət etmək 

lazımdır – 

Jondret. 

 

P.S. Mənim qızım sizin sərəncamınızı gözləyəcək, əzizim cənab Marius‖. 

Bu məktub Mariusu dünəndən bəri məĢğul edən o qəribə hadisəni aydınlaĢdırmaq məsələsində 

qaranlıq zirzəmidə yandırılan Ģam rolunu oynadı. Hər Ģey birdən aydın oldu. 

O biri məktubları kim yazmıĢdısa, bunu da o adam yazmıĢdı: eyni xətt, eyni üslub, eyni imla, 

eyni kağız, eyni tütün qoxusu! 

Burada beĢ məktub, beĢ yazı, beĢ ad, beĢ də imza vardı, amma yazan bir adamdı. Bu dörd 

adamın – ispaniyalı kapitan don Alvaresin, uĢaqları olan bədbəxt Balizarın, dram Ģairi Janflonun, 

sabiq aktyor Fabantunun bir adı vardı – bu da Jondret idi; lakin bu Jondret deyilən adamın adı, 

doğrudan da, Jondret idimi – bu özü də Ģübhəli idi. 

Marius xeyli vardı ki, Qorbonun daxmasında yaĢayırdı, lakin, yuxarıda deyildiyi kimi, çox nadir 

hallarda öz zavallı qonĢularını görürdü. Onun fikri çox-çox uzaqlarda idi: bizim fikrimiz 

haradasa – gözlərimiz də oradadır. Yəqin, o, koridorda və pilləkəndə jondretlərə - bir neçə dəfə 

rast gəlmiĢdi, lakin bu adamlar ona ancaq kölgə kimi görünmüĢdü. Marius onlara o qədər az 

diqqət yetirirdi ki, dünən axĢam bulvarda Jondretin qızlarına rast gələndə – bu qızlar, heç 

Ģübhəsiz, Jondretin qızları idi – onları tanımadı; indi otağa girən qız da Mariusa, mərhəmət və 

nifrətlə bərabər, çox tutqun  Ģəkildə, çox çətinliklə bu qızı əvvəllər haradasa gördüyünü 

xatırlatmıĢdı. 

Ġndi hər Ģey aydın oldu. Marius bildi ki, onun qonĢusu Jondret, ən ağır yoxsulluq dərəcəsinə 

çataraq, yaxĢı və Ģəfqətli adamların mərhəmətindən sui-istifadə etməyə baĢlamıĢ, peĢəkar  dilənçi 

---

olmuĢdur, baĢqalarının ünvanını öyrənərək, varlı və dərd bilən adam hesab etdiyi Ģəxslərə 

uydurma ad altında məktub yazır, qızları da bu məktubları baĢ verə biləcək hər təhlükəyə 

dözərək, aparıb sahiblərinə verirdi. Lakin qızların belə bir təhlükəyə rast gələcəyi Jondreti 

qətiyyən düĢündürmürdü. O tale ilə oyuna baĢlamıĢ, qızlarını da bu oyuna cəlb etmiĢdi. Marius 

dünən onların qaçmasından, qorxmasından, tövĢüyə-tövĢüyə nəfəs almasından, qulağına çatan 

―oğrular‖ ifadəsindən duyurdu ki, o bədbəxtlər, yəqin, baĢqa pis iĢ də görürlərmiĢ. Marius baĢa 

düĢdü ki, insan cəmiyyətinin indiki vəziyyətində bütün bu Ģərait bu iki səfil məxluqu – nə qız, nə 

qız uĢağı, nə arvad olan, həm qəbahətli, həm də günahsız olan, yoxsulluğun törətdiyi bu iki 

eybəcər məxluqu - meydana gətirməyə bilməzdi. 

Onlar  nə adı, nə yaĢı, nə cinsiyyəti olan, eyni dərəcədə həm xeyrə, həm də Ģərə laqeyd qalan, 

beĢikdən çıxan kimi hər Ģeyi – sərbəstliyi, xeyirxahlığı, vəzifə hissini itirən zavallı məxluqlardı. 

Onların qəlbi  dünən açılan, bu gün solan, yola düĢərək palçıq içində xar olan, nəhayət, araba 

altında əzilən çiçəyə bənzəyirdi. 

Marius heyrət və kədər dolu nəzərlə qıza baxırdı: qız onun mansardında bir xəyal təklifsizliyi ilə 

gəziĢirdi. O, cəld hərəkət edir, öz geyimindən zərrə qədər də utanmırdı: onun yaxası 

düymələnməmiĢdi, cırıq köynəyi tez-tez enir, az qalırdı ki, lap qurĢağına düĢsün. O stulları 

tərpədir, komod üstündəki tualet Ģeylərinin yerini dəyiĢir, səliqəsiz  hala salırdı, Mariusun 

paltarına toxunur, bütün künc-bucağı əli ilə yoxlayırdı. 

Birdən o, ucadan dedi: 

– Gör ha, burada güzgü var! 

Otaqda tək imiĢ kimi vodevillərdən oynaq kupletlər və parçalar oxumağa baĢladı; o, xırıltılı, 

boğuq bir səslə oxuduğundan bu nəğmələr qəmgin çıxırdı. Lakin onun hərəkətlərində  

həyasızlıqla bərabər, bir gərginlik, narahatlıq və qorxu duyulurdu. Həyasızlıq bəzən həyanın 

üstünü örtür. 

Otaqda belə Ģənlik edə-edə çırpınan bu qız kimi adama kədər verən baĢqa bir Ģey təsəvvür etmək 

çətindi: o, öz hərəkətləri ilə gün iĢığından ürkərək yerindən qalxan, ya da qanadı qırılan  quĢu 

yada salırdı. Hiss olunurdu ki, bu qız baĢqa cürə tərbiyə olunsaydı, baĢqa bir Ģəraitə düĢsəydi, 

onun adama qarĢı olan canlı, çevik, sərbəst ədasında xoĢ və cazibədar bir Ģey ola bilərdi. 

Heyvanlar aləmində göyərçin yaranan  məxluq dönüb dəniz qartalı olmur. Belə bir Ģeyi ancaq 

insanlar arasında görmək olar. 

Marius düĢüncəyə dalaraq, ona mane olmurdu. 

Qız masaya yaxınlaĢıb dedi: 

– Ah, kitablara bax! 

Onun sönük gözləri parıldadı. Sonra əlavə etdi: 

– Mən də oxuya bilirəm, – onun səsində  sevinc duyulurdu, o da bir Ģeylə fəxr edə bilmiĢdi,  bu, 

hər kəsə xas olan bir hissdir. 

Masa üstündəki açıq kitabı cəld götürüb, çox sürətlə oxumağa baĢladı: 

―General Bodüen öz briqadasında olan beĢ batalyonla Vaterloo çölü ortasında olan Hüğomon 

qəsrini tutmaq əmrini aldı...‖ 

Qız bunu oxuyaraq dayandı: 

– Hə, Vaterloo! Bu, mənə tanıĢdır. Çox-çox bundan əvvəl belə bir vuruĢma olub. Atam o 

vuruĢmada iĢtirak edib. Atam imperator ordusunda qulluq etmiĢdir. Biz hamımız çox qəddar 

bonapartçıyıq, bizimlə zarafat eləmə! Vaterloo – orada ingilislərlə vuruĢmuĢuq. 

Qız kitabı yerinə qoyub, qələmi götürdü, yenə ucadan dedi: 

– Mən yaza da bilirəm! 

Sonra qələmi mürəkkəbə batırdı, Mariusa sarı dönərək soruĢdu: 

– Baxmaq istəyirsinizmi? Mən bir Ģey yazım. 

Marius cavab verənə kimi qız masanın üstündə olan ağ vərəqə bu sözləri yazdı: ―Tulalar gəldi‖. 

Qələmi ataraq dedi: 

– Səhv yoxdur. Yoxlaya bilərsiniz. Məni bacımla bir yerdə oxudublar. Biz həmiĢə indiki kimi 

olmamıĢıq. Bizi onun üçün hazırlamırdılar ki, biz gedib... 

Qız susdu, parıltısı sönən bir nəzərlə Mariusa baxdı, sonra qəhqəhə ilə gülərək dedi: 

---

– E-eh! – onun bu ifadəsində həyasızlıqla boğulan böyük bir müsibət duyulurdu. 

Elə o saat da Ģən bir nəĢə havası ilə oxumağa baĢladı: 

 

Biz acmıĢıq, ay ata. 

Evdə çörək də yoxdur. 

ÜĢüyürük, ay ana. 

Lütük, axı soyuqdur. 

Titrə, 

Nanetta. 

Hönkur, 

Janetta! 

 

Kupleti oxuyub qurtaran kimi yenə də dedi: 

– Cənab Marius, siz heç teatra gedirsinizmi? Mən gedirəm. Mənim bir qardaĢım var, o, 

aktyorlarla dostluq eləyir, hərdən də mənə bilet gətirir. Amma mən qalereyanı xoĢlamıram, ora 

darısqaldır, adam narahat olur. Ora qara camaat gedir, hərdən eləsi də gedir ki, onlardan pis iy 

gəlir. 

Sonra diqqətlə Mariusa baxdı, onun gözlərində qəribə ifadə vardı: 

– Cənab Marius, heç bilirsinizmi, siz çox qəĢəng oğlansınız!  

Elə o anda onların fikirlərindən eyni Ģey keçdi: Marius bundan qızardı, qız gülümsədi.  

Qız sözünə davam edərək dedi: 

– Siz mənə heç fikir vermirsiz, mən, cənab Marius, sizi tanıyıram. Mən burada, pilləkəndə, sonra 

da Austerlits kəndi yaxınlığında sizə rast gəlmiĢəm, bir neçə dəfə sizin orada yaĢayan Mabef adlı 

qocanın yanına getdiyinizi də görmüĢəm. Amma pırtlaĢıq saç sizə çox yaraĢır. 

O çalıĢırdı ki, öz səsinə çox mehriban bir ifadə versin, ancaq pıçıltıdan baĢqa bir Ģey çıxmırdı. 

Sözlərdən bəzisi klaviĢi çatıĢmayan klaviaturda itən səs kimi qırtlaqla dodaq arasında itib 

gedirdi. 

Marius yavaĢca geri çəkildi. 

Özünə xas olan soyuq  ifadə ilə dedi: 

– Məndə bir paket var. Elə güman edirəm ki, o, sizindir, xanım. Ġcazə verin onu sizə qaytarım. 

Marius içində dörd məktub olan paketi ona verdi. Qız əlini-əlinə çırparaq ucadan dedi: 

– Bunu axtarmadığımız yer qalmayıb! Sonra tez paketi qapıb açdı: 

– Ġlahi! Bacımla mən bunu nə qədər axtarmıĢıq! Deməli, bunu siz tapıbsınız? Özü də, yəqin, 

bulvarda, eləmi? Ayrı yerdə ola bilməz. Bilirsinizmi, qaçanda qoltuğumuzdan düĢüb. Özü də 

bacımın axmaqlığından! Qayıdıb axtardıq, tapa bilmədik. Sonra daha istəmədik ki, evdə bizi 

kötəkləsinlər, axı niyə kötəklənək, niyə kötəklənək? Evdəkilərə dedim ki, məktubları aparıb 

verdik, hər yerdə bizə dirsək göstərdilər! Budur onlar, mənim əziz məktublarım! Siz nədən 

bildiniz ki, onlar mənimdir? Məlum Ģeydir nədən bilmisiniz – xətdən! Deməli, dünən qaçanda 

biz sənə toxunmuĢuq? Elə qaranlıqda heç bir Ģey görmək mümkün deyildi! Mən bacımdan 

soruĢdum: ―O kim idi, kiĢi idi?‖Bacım da dedi: ―Elə bil, kiĢi idi‖. 

Qız bu arada paketdən  ―Sen-Jak-dü-O-Pa kilsəsi vəlinemətlərindən olan cənaba‖ xahiĢnaməsini 

çıxartdı. 

– Hə, bu kağız günorta ibadətinə gələn qocaya yazılıb! Lap yerinə düĢdü. Aparıb verim, bəlkə, 

səhər yeməyinə bizə bir Ģey verdi. 

Sonra yenə gülərək izah etdi: 

– Bu gün biz səhər yeməyi yesək, bilirsinizmi, bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, bu gün səhər 

biz srağagünkü səhər yeməyini, srağagünkü naharı, dünənki səhər yeməyini, hamısını da bir 

oturuma! Bax, belə! Görürsünüz də! Bu da azlıq eləsə, onda gəbərin, köpəklər! 

Bu sözlər Mariusa  bu bədbəxt qızın nə üçün gəldiyini xatırlatdı. 

O, jiletinin ciblərini axtardı, bir Ģey tapmadı. 

Amma qız susmurdu, elə bil, Mariusun burada olması tamam yadından çıxmıĢdı. 

---

– Mən hərdən axĢamlar evdən çıxıb gedirəm. Hərdən heç səhərə kimi qayıtmıram. Keçən qıĢ, 

bura köçməmiĢdən əvvəl, bir körpü altında yaĢayırdıq. Elə olurdu ki, soyuqdan donmamaq üçün 

bir-birimizə sıxılırdıq. Bacım ağlayırdı. Ah, o su! Adama elə qəm-qüssə gətirirdi! Ġstəyirsən 

özünü suya atıb boğasan, öz-özünə deyirsən: ―Yox, su soyuqdur!‖ Mən nə vaxt ağlıma gəldi, lap 

tək gedirəm. Hərdən gecəni qanovda qalıram. Bilirsinizmi, gecə bulvarla gedəndə adama elə 

gəlir ki, ağacların yaba kimi buynuzu var, evlər də Notrdam kilsəsi kimi qaradır, böyükdür, ağ 

divarlar, elə bil ki, çaydır,  öz-özünə deyirsən: ―Ora bax, orada su var!‖ Ulduzlar çıraqban 

camları kimi, elə bil ki, tüstüləyir, külək də onları söndürür; özün də elə gedirsən, elə bil, 

gicləĢmisən, qulaqlarına da, elə bil, ara vermədən at fınxırtısı gəlir; gecə də olsa, gah orqan səsi, 

gah əyirmə maĢın gurultusu, gah da cürbəcür səslər gəlir. Adama elə gəlir ki, sənə daĢ atırlar, 

gücün yetdikcə qaçırsan, gözünün də qabağında hər Ģey hərlənir. Adam çox ac qalanda elə qəribə 

olur ki!.. 

Qız dalğın bir nəzərlə Mariusa baxdı. 

Marius ciblərini yaxĢıca axtardıqdan sonra, axırda beĢ frank on altı su pul tapdı. Onun bütün 

varı-yoxu bu idi. DüĢünərək öz-özünə dedi: ―Hər halda, bu gün mənim naharıma çatar, sabah 

görək nə olar‖. On altı sunu özü üçün saxladı, beĢ frankı qıza verdi. 

Qız pulu qapıb aldı, həyəcanla dedi: 

– Belə ha! Budur, bizim də günəĢimiz çıxdı! 

Sanki, bu günəĢdə  onun beynində olan ―oğrular‖ ifadəsinin qar yığımını əritmək xassəsi vardı: o 

ara vermədən tez-tez danıĢmağa baĢladı: 

– BeĢ frank! Kürənciyəz! Kəllə! Özü də belə bir deĢikdə! Əntiqədir! Əmiri uĢaqsınız! Adamın 

eĢqi dombalır! Əhsən lotulara! Ġki gün ötür, tıxa, qızarmıĢ ət, biĢmiĢ ət! Ye, dur deyincə ye, iç! 

Qız köynəyinin çiyinlərini çəkdi, ikiqat olub Mariusa təzim etdi, dostcasına əlini yelləyərək, 

qapıya sarı yönəldi: 

– Sağlıqla qal, cənab! Bu da olsa, yenə qocalarımın yanına gedəcəyəm. 

Komodun yanından keçəndə orada toz içində qalmıĢ, kif atmıĢ bir parça quru çörək gördü; böyük  

acgözlüklə çörəyi qapıb gəmirməyə baĢladı: 

– Nə ləzzətlidir! Nə bərkdir! Adamın bütün diĢini qırır!  

Sonra çıxıb getdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Qəza-qədərin göstərdiyi gizlin pəncərə. 

 

Marius beĢ il yoxsulluq, məhrumiyyət, ehtiyac içində yaĢamıĢdı, lakin indi əmin oldu ki, əsl 

yoxsulluğu görməmiĢdir. Əsl yoxsulluğu indi görürdü. Bu yoxsulluğun kabusu onun gözləri 

önündən ötüb keçmiĢdi. Doğrudan da, kim ki ancaq kiĢini yoxsulluq içində görmüĢdür – o heç 

Ģey görməmiĢdir; qadını yoxsulluq içində görmək lazımdır; kim ki ancaq qadını yoxsulluq içində 

görmüĢdür – o heç Ģey görməmiĢdir; uĢağı yoxsulluq içində görmək lazımdır! 

KiĢi yoxsulluğun son pilləsinə çatanda daha ağına-bozuna baxmır, hər vasitəyə əl atır. Amma 

vay onu əhatə edən zəif məxluqların halına! O adamın daha nə iĢi var, nə zəhməthaqqı, nə 

çörəyi, nə yanacağı, nə gümrahlığı, nə iradəsi, nə də sərbəstliyi! O hər Ģeydən məhrum olur. 

Onun xaricində, elə bil ki, gün iĢığı, daxilində əxlaq məĢəli sönür. Bu zülmət içində onun əlinə 

iki zəif məxluq düĢür – bir arvad, bir uĢaq: o hiddətlə bunları biabırçılığa sövq edir. 

Onda hər cür dəhĢət ola bilər. Yalnız nazik bir hasar ümidsizliyi qəbahətdən, ya cinayətdən 

ayırır. 

Sağlamlıq, gənclik, namus, cavan bədənin müqəddəs, ciddi isməti, qəlb, bakirəlik, ruhun bəĢərəsi 

olan həya burada, qurtuluĢ vasitəsi axtararkən amansızca tapdanır; bu vasitə namussuzluq olursa,  

o da qəbul edilir. Atalar, analar, uĢaqlar, qardaĢlar, bacılar, kiĢilər, arvadlar, qızlar – cinslərin, 

yaĢların, qohumluğun, əxlaqsızlığın, məsumluğun bu qaranlıq qarĢılığı içində vahid bir kütlə 

təĢkil edirlər, bu kütlə öz kəsifliyi ilə bir mədəni xatırladır. Tale onları bir daxmaya atır, onlar bu 

balaca daxmada dal-dala verərək, sıxlıq içində çöməltmə oturur, arabir gizlin-gizlin bir-birinə 

---

qəmgin nəzər salırlar. Ah, bədbəxtlər! Gör onların bənizi necə solğundur, gör onlar soyuqdan 

necə titrəyirlər! Elə güman etmək olar ki, onlar baĢqa bir planetdədirlər, günəĢdən bizə görə çox-

çox uzaqdadırlar. 

Bu qız Marius üçün, sanki, bir qaranlıq mücəssəməsi idi. 

O, Mariusa gecənin yeni, iyrənc bir səhifəsini açdı. 

Marius bir Ģey üçün özünü müqəssir hesab etməyə hazırdı: o həddindən artıq xülya və sevgi ilə 

məĢğul olmuĢdu, bu ona öz qonĢularına diqqət yetirməyə imkan verməmiĢdi. Əgər o, 

qonĢusunun ev kirayəsini vermiĢdisə də, bu ancaq qeyri-Ģüuri bir coĢqunluq nəticəsində 

olmuĢdu, baĢqaları da onun yerində olsaydı, bu coĢqunluğa qapılardı. Lakin ondan çox Ģey tələb 

olunurdu. Bir bax da! Ġnsan cəmiyyəti xaricində yaĢayan, gecənin qaranlığında əlləri ilə yan-

yörəsini yoxlaya-yoxlaya öz daxmasına gələn bu zavallı insanları ondan yalnız bir divar ayırırdı; 

bu adamlarla o yan-yana yaĢayırdı; onları qalan dünya ilə bağlayan zəncirin son həlqəsi o idi, 

bəli, o idi! Bu adamların nəfəs almasını, daha doğrusu, xorultusunu eĢidirdi, amma onları 

görmürdü! O hər gün, hər dəqiqə divar arxasından onların yeriĢini, gəliĢini, gediĢini, danıĢığını 

eĢidirdi, lakin bunlara laqeyd qalırdı. Onların sözlərində inilti səslənirdi, lakin bu iniltiyə o heç 

əhəmiyyət vermirdi. Onun fikri ancaq Ģirin-Ģirin xəyallar, baĢ tutmayan xülyalarla, vüsalı 

mümkün olmayan sevgilərlə, divanəliklə məĢğuldu, lakin insanlar, onun xristian qardaĢları, onun 

xalqından olan qardaĢları lap yanında ölürdü! Özü də nahaq yerə ölürdü! Onların bədbəxtliyinə 

bir cəhətdən və müəyyən dərəcədə o səbəb olmuĢdu, onların bədbəxtliyini artırmıĢdı. Çünki 

onların qonĢusu onun kimi xəyalpərəst deyil, diqqətli, sadə, dərdəqalan bir adam olsaydı, məlum 

Ģeydir ki, onların yoxsulluğunu duyardılar, onları təhdid edən təhlükə meydana çıxardı, onlara, 

yəqin ki, lap çoxdan sığınacaq və yemək-içmək verərdilər, onları xilas edərdilər! Hərçənd, onlar 

pozğun, əxlaqsız, kobud, hətta iyrənc, rəzil adam təsiri bağıĢlayırdılar, burası da var ki, dilənçi 

vəziyyətinə düĢən, lakin pozulmayan adam çox az olur; bir də ki, müəyyən bir hüdud vardır, bu 

hüdud xaricində bədbəxt adamla namussuz adam arasında olan fərq silinib gedir. Həm bu 

bədbəxt, həm də bu namussuz adamları bir sözlə adlandırmaq olar: bu məĢum söz ―səfil‖dir. 

Bunun üçün kimi müqəssir etməli? Məgər insanın enməsi, pozulması daha dəhĢətli olan yerdə 

Ģəfqət və mərhəmət özünü daha böyük bir qüvvətlə göstərməməlidirmi? 

Elə olurdu ki, Marius da əsl namuslu adam tək  bəzən özünə qarĢı  bir mürəbbi kimi hərəkət 

edər, öz-özünü hətta layiq olduğundan da artıq danlardı; o, özünə belə  əxlaq dərsi verə-verə, 

mərhəmət dolu nəzərini Jondretlərlə onun arasında olan divardan ayırmırdı, sanki, öz baxıĢı ilə 

divarın o üzünə nüfuz etmək, o bədbəxtləri isindirmək istəyirdi. Divar tirlərdən və yuxa taxtadan 

düzəldilmiĢdi, üzünə də nazik suvaq çəkilmiĢdi; əvvəllər dediyimiz kimi, divarın o tərəfindən 

söylənilən hər söz, əmələ gələn hər səs bu tərəfdə eĢidilirdi. Bu sözləri və səsləri eĢitməmək üçün 

Marius kimi xəyalpərəst olmaq lazımdı. Divarın nə o üzünə, nə bu üzünə kağız çəkilmiĢdi; 

divarın bütün kələ-kötürlüyü görünürdü, Marius bunu nəzərə almayaraq, diqqətlə divara baxırdı; 

xəyala dalarkən də bəzən tədqiq etmək, müĢahidə etmək, öyrənmək olar, bu heç də düĢünə-

düĢünə tədqiq etməkdən, müĢahidə etməkdən, öyrənməkdən pis olmur. Birdən o yerindən qalxdı. 

Lap tavanın dibində, üç yuxa taxta arasında üçbucaq bir deĢik gördü. DeĢiyi tutan suvaq 

tökülmüĢdü, komodun üstünə çıxıb, bu deĢikdən Jondretlərin otağına baxmaq olardı. Bəzi 

hallarda mərhəmət hissi nəinki maraq oyada bilər, hətta oyatmalıdır da. Bu deĢik gizlin pəncərə 

məqamında idi. Bir adama kömək etmək istəyirsənsə, onun bədbəxtliyini gizlincə müĢahidə 

etməkdən pis  Ģey yoxdur. Marius düĢünərək dedi: ―Bu adamlar kimdir, orada nələr olur – bunu 

bilmək lazımdır‖. 

Komodun üstünə qalxdı, gözünü deĢiyə qoyaraq baxmağa baĢladı. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Yırtıcı öz zağasında. 

 

ġəhərlərdə, meĢələrdə olduğu kimi, cəngəlliklər var; ən hiyləgər, ən dəhĢətli Ģeylər burada 

gizlənir. Lakin Ģəhərdə gizlənənlər amansızdır, rəzildir, alçaqdır, baĢqa sözlə, çirkindir; 

---

meĢələrdə gizlənilənlər – amansızdır, vəhĢidir, əzəmətlidir, baĢqa sözlə,  gözəldir. ġəhərlərdə də, 

meĢələrdə də zağa var, lakin heyvan zağası insan zağasından üstün tutulmağa layiqdir. Mağaralar 

fahiĢəxanadan yaxĢıdır. 

Marius da burada fahiĢəxana gördü. 

Marius kasıbdı, otağı da kasıbca bir otaqdı, lakin onun kasıblığı nəcibanə  kasıblıqdı; mansardı 

da özünə layiq  halda idi: təmizdi, səliqəli idi. Amma onun baxdığı yer iyrənc vəziyyətdə idi: 

üfunətli idi, çirkdi, bulaĢıqdı, qaranlıqdı, murdardı. Otağın bütün müxəlləfatı – bir həsir stuldan, 

bir salxaq masadan, bir neçə qırıq ĢüĢədən, küncdə qoyulan iki hədsiz dərəcədə çirkli yataqdan 

ibarətdi. Otaq ancaq hörümçək toru basmıĢ, dörd xırdaca ĢüĢəsi olan  dam pəncərəsindən 

iĢıqlanırdı. Pəncərədən də ancaq insan üzünü vahiməli bir xəyal üzünə oxĢadacaq dərəcədə iĢıq 

düĢürdü. Divarlar, elə bil ki, yaralı-xoralı idi: dəhĢətli xəstəliklə eybəcərləĢmiĢ insan sifəti kimi 

baĢdan-baĢa parça-parça qartmaq bağlamıĢdı, çapıq-çapıqdı. Rütubət çirk kimi divarlardan 

süzülüb tökülürdü. Hər tərəfdə kömürlə çəkilmiĢ nalayiq Ģəkillər görünürdü. 

Mariusun kirayə etdiyi otağın, pis də olsa, kərpic döĢəməsi vardı; amma burada nə daĢ, nə taxta 

döĢəmə vardı; çardağın gillə suvanmıĢ, ayaq altında qaralmıĢ köhnə örtüsü üstündə gəzirdilər.  

Bu qalın toz basmıĢ, heç süpürgə dəyməyən kələ-kötür yerdə köhnə ayaqqabılar, ev tufliləri, 

çirkli cır-cındır Ģeylər, qəribə bürclər kimi ora-bura səpələnmiĢdi; amma otaqda buxarı vardı, 

buna görə də onun illik kirayəsi qırx frank idi. Buxarıda hər nə desən vardı: manqal da, qab-

qacaq da, sındırılmıĢ taxta da, mıxdan asılmıĢ cır-cındır da, quĢ qəfəsi də, gül də, yavaĢ-yavaĢ 

iĢıldayan alov da. Ġki kösöv ağır-ağır tüstüləyirdi. 

Bu çardaq çox böyük olduğu üçün daha dəhĢətli görünürdü. Onun hər yerində girinti-çıxıntı, 

künc-bucaq, qaranlıq çökək, ağac çatı, körfəzə oxĢar yerlər nəzərə çarpırdı; künc-bucaqda 

dəhĢətli, dərin çuxurlar vardı; adama elə gəlirdi ki, bu çuxurlarda yumruq boyda hörümçəklər, 

ayaq boyda məryəmqurdları, bəlkə də, lap insanabənzər əjdahalar gizlənir. 

Bir çarpayı qapının, biri də pəncərənin yanında idi, hər ikisi də elə qoyulmuĢdu ki, bir tərəfi 

buxarının divarına dəyirdi. Ġkisi də Mariusun otağı ilə üzbəüzdü. 

Küncdə, Mariusun baxdığı deĢikdən bir az kənarda, divarda qara rəngli, taxta çərçivəli rəngli  

qravür asılmıĢdı, qravürün altında iri hərflərlə ―yuxu‖ sözü yazılmıĢdı. Qravürdə  yatan bir qadın 

və onun dizləri üstə yuxulayan körpə  uĢaq təsvir olunurdu; onların baĢı üstündə, buludlar 

arasında bir qartal uçurdu; qartalın caynaqlarında tac vardı; qadın yuxulu-yuxulu tacı uĢağın 

baĢından kənara itələyirdi; qravürün arxa tərəfində Napoleon, iĢıq içində, sarı kapitelli mavi 

sütuna söykənərək, ayaq üstə durmuĢdu; sütunda bu sözlər yazılmıĢdı: 

 

Morenqo 

Austerlits 

Ġena 

Vağram 

Elou. 

 

Qravürün altında, yerdə, divara, taxta pannaya oxĢar enli bir taxta söykədilmiĢdi. O, tərsinə 

qoyulmuĢ bir Ģəklə, o biri üzünə cızma-qara Ģəkil çəkilmiĢ kətanlı taxtaya, divardan götürülmüĢ 

bir aynaya bənzəyirdi, elə bil, onu yenə də divardan asmağa macal tapmırdılar. 

Masanın üstünə qələm, mürəkkəb və kağız qoyulmuĢdu; masanın arxasında altmıĢ yaĢlı, 

qısaboylu, arıq, qaĢqabaqlı, solğun üzlü bir adam oturmuĢdu; onun hiyləgər, sərt baxıĢında təĢviĢ 

və həyəcan görünürdü; üzdən o ən alçaq adama oxĢayırdı. 

Lafater bu adamı görsəydi, onu  məhkəmə davakarı ilə qrifin qarıĢığından əmələ gələn bir Ģey 

hesab edərdi; yırtıcı quĢla hiyləgər adam bir-birini tamamlayaraq, öz çirkinliklərini artırır: 

hiyləgər adamın xüsusiyyətləri yırtıcı quĢa alçaqcasına  sifət, yırtıcı quĢun xüsusiyyətləri 

hiyləgər adama dəhĢətli bir sima verir. 

Masa arxasında oturan adamın uzun, ağ saqqalı vardı. O, qadın köynəyi geymiĢdi. Onun bayırda 

qalmıĢ ağ, cod tük basmıĢ döĢü və qolları, köynəyinin altından çirkli Ģalvarı, uzunboğaz, yırtıq 

çəkməsi görünürdü; barmaqları çəkməsinin yırtığından bayıra çıxmıĢdı. 

---

Ağzında çubuq vardı; o, çubuq çəkirdi. Zağada çörək yox idi, amma tütün hələ vardı. 

O nəsə yazırdı, yəqin ki, Mariusun oxuduğu məktublardan yazırdı. 

Masanın kənarında qırmızı cildli, dağılmıĢ, köhnə bir kitab vardı; kitabın mətbəə vərəqinin on 

ikidən bir hissəsi həcmində olan qədim formatı göstərirdi ki, bu, romandır. Cildin üstündə iri, baĢ 

hərflərlə kitabın adı yazılmıĢdı: ―ALLAH, KRAL, NAMUS və XANIMLAR, 

DÜKREDÜMĠNĠLĠN ƏSƏRĠ. 1814-cü il‖. 

Qoca öz-özüylə danıĢa-danıĢa yazırdı, Marius onun dediyi sözləri eĢidirdi. O deyirdi: 

– Bir görün ki, öləndən sonra da bərabarlik yoxdur! Gedin bir Per-LaĢezə! Əyanlar, dövlətlilər 

tələnin üstündə, daĢ döĢəmənin, yasəmən ağacları əkilmiĢ xiyabanda dəfn edilir. Onları ora 

katafalkda gətirirlər. Xırda-xurtları, lütləri, uğursuzları – onların qeydinə qalan kimdir! – palçıq 

dizə kimi olan dərənin dibində, balaca bir çuxurda, lehmə içində basdırırlar. Orada basdırırlar ki, 

tez çürüsünlər! Onların yanına gedənə kimi yüz dəfə kəlləmayallaq olub çuxura düĢürsən. 

O, səsini kəsib yumruğunu masaya vurdu, diĢlərini qıcırdaraq, əlavə etdi. 

– Hamısının boğazını diĢimlə gəmirərdim! 

Buxarının yanında yalın ayaqlarını altına yığaraq kök bir arvad oturmuĢdu, üzdən ona həm qırx, 

həm də yüz yaĢ vermək olardı. 

Onun da əynində bir köynək vardı; köhnə mahudla yamanmıĢ yubka geymiĢdi. Yubkanın 

yarısını kobud kətandan tikilmiĢ  döĢlük örtürdü. Bu qadın büzüĢsə də, ikiqat olub əyilsə də, çox 

hündürboylu olduğu görünürdü. Ərinin yanında azmana oxĢayırdı. Onun dən düĢmüĢ sarı-kürən, 

iyrənc saçı vardı, tez-tez də yastı dırnaqlı, iĢıldayan, kök barmaqlarını saçına soxurdu. 

Masa üstündəki kitab həcmində açıq bir kitab onun yanında atılıb qalmıĢdı – bu, yəqin, romanın 

ardı idi. 

Marius yataqlardan birində rəngi meyit kimi ağarmıĢ yarıçılpaq, uzundraz bir qız gördü; o, 

qıçlarını aĢağı sallayaraq oturmuĢdu, özü də, elə bil ki, nə görür, nə eĢidir, nə də nəfəs alırdı. 

O, heç Ģübhəsiz, Mariusun yanına gələn qızın kiçik bacısı idi. 

Ġlk baxıĢda ona on bir-on iki yaĢ vermək olardı. Lakin diqqətlə baxdıqda siz görərdiniz ki, onun 

yaĢı on dörddən az deyil. Bu həmin qızdı ki, dünən axĢam bulvarda deyirdi: ―Mən elə əkildim! 

Elə əkildim ki!‖ 

O, xeyli vaxt inkiĢaf etməyən, sonra birdən böyüyən cılız qızlardan idi. Belə zavallı, miskin 

insan çöhrəsi yetiĢdirən Ģitillik də  yoxsulluqdur. Bu cür insanların nə uĢaqlığı, nə də ilk gəncliyi 

olur. Onlar on beĢ yaĢında ikən – on doqquz, on altı yaĢında isə – iyirmi yaĢında qıza oxĢayırlar. 

Onlar bu gün qız, sabah arvaddırlar. Onlar, sanki, həyatı tez baĢa vermək üçün qəsdən yüyürə-

yüyürə gedirlər. 

Ġndi bu qız, elə bil ki, körpə uĢaqdı. 

Otaqda heç bir Ģey əməklə məĢğul olunduğunu göstərmirdi: orada nə dəzgah, nə cəhrə, nə də bir 

alət vardı. Bucaqda dəmir bir lom atılıb qalmıĢdı, bu, Ģübhəli görünürdü. Burada ümidsizlik 

əlaməti və ölüm xəbərçisi olan ağır bir tənbəllik hökmfərma idi. 

Marius bir neçə dəqiqə bu otağı nəzərdən keçirdi, ora qəbirdən də dəhĢətli idi, çünki hiss 

olunurdu ki, burada hələ insan qəlbi titrəyir, hələ həyat çırpınır... 

Çardaq, zirzəmi, mağara, o yerdə ki ictimai ehramın ən aĢağı hissəsində yoxsullar qaynaĢır – bu 

hələ sərdabə deyil, sərdabənin baĢlanğıcıdır; dövlətlilər öz kaĢanələrinə girilən yeri böyük bir 

cəlalla  bəzədiyi kimi, həmiĢə yoxsulluqla yan-yana duran ölüm də ən ağır ehtiyacları öz 

qapısının ağzına qalaq-qalaq yığır. 

Qoca susdu, arvad bircə kəlmə də söz demədi, qız, elə bil ki, nəfəs almırdı. Ancaq qələmin 

xırçıltısı eĢidilirdi. 

Qoca yaza-yaza yenə də deyirdi: 

– Əclaflar! Əclaflar! Hamı əclafdır! 

Qadın Süleyman kəlamına oxĢar bu sözü eĢidəndə ah çəkdi: 

– Sakit ol, dostum. Dərd çəkmə, əzizim. Bütün bu rəzil adamlar heç ona layiq deyillər ki, sən 

onlara yazırsan, mənim istəkli ərim! 

Ġnsanlar soyuqda bir-birinə necə sıxılırlarsa, yoxsulluqda da bir-birinə elə sıxılırlar, lakin onların 

qəlbi bir-birindən uzaqlaĢır. Aydın görünürdü ki, bu qadın bir zamanlar öz ərini sevməyə nə 

---

qədər qabil imiĢsə, bir o qədər sevirmiĢ. Amma bu sevgi, görünür, onların bir-birinə qarĢı  

gündəlik məzəmmətlərində, ailəni əzən ağır güzəran altında sönüb getmiĢdi, onun ancaq külü 

qalmıĢdı. Çox vaxt elə olur ki, mehribanlıq ifadə edən sözlər sevgi hissindən çox yaĢayır. Onun 

ağzı ―Əzizim, dostum, mənim istəkli ərim‖ – desə də, qəlbi susurdu. 

Qoca yenə də yazmağa baĢladı. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Strategiya və taktika. 

 

Marius iztirab dolu  qəlb ilə öz müĢahidə məntəqəsindən düĢməyə hazırlaĢırdı ki, bir səs onun 

diqqətini cəlb etdi: bu, onu öz yerində saxladı. 

Çardağın qapısı birdən taybatay açıldı. 

Qocanın böyük qızı qapı ağzında göründü. 

O, kobud  kiĢi çəkməsi geymiĢdi; çəkmə palçığa batmıĢdı, topuğa qədər bulaĢmıĢdı; qız 

soyuqdan qıpqırmızı qızarmıĢdı; əynindəki yırtıq plaĢa bərk-bərk bürünmüĢdü; Marius bir saat 

bundan əvvəl bu plaĢı onun əynində görməmiĢdi; görünür, onda plaĢı çıxarıb bayırda qoyubmuĢ 

ki, Mariusun ona daha artıq yazığı gəlsin, yəqin, otaqdan çıxanda yenə də geyibmiĢ. Qız içəri 

girib qapını Ģappıltı ilə örtdü, dayandı ki nəfəsini dərsin, çünki o, bərk tövĢüyürdü; nəfəsini 

dərdikdən sonra qalibiyyətlə və sevinclə çığırdı: 

– Gəlir! 

Atası gözlərini yazıdan qaldırdı, anası baĢını qaldırdı, bacısı heç qımıldanmadı da. Atası soruĢdu: 

– Kim gəlir? 

– O cənab. 

– Filantrop? 

– Hə. 

– Sen-Jak kilsəsindən? 

– Hə. 

– Həmən o qoca? 

– Hə. 

– O gələcək? 

– Bu saat gələcək. Mənim ardımca. 

– Lap dəqiq bilirsən? 

– Yəqin. 

– Doğrudan da, gələcək? 

– Kirayə etdiyi bir karetada gəlir. 

– Karetada! Bu ki xalis RotĢilddir! 

Jondret yerindən qalxdı. 

– Sən haradan bunu dəqiq bilirsən? Əgər o, karetada gəlirsə, bəs sən niyə ondan tez gəldin? Barı 

ünvanını verdin ona? Dedin ki, bizim qapı dəhlizin lap axırında, sağ tərəfdəki qapıdır? Allah elə 

eləyə ki, dolaĢıq salmaya! Deməli, sən onu kilsədə gördün? O, mənim məktubumu oxudu? Sənə 

nə dedi? 

– Ta-ta-ta! Tələsmə, qoca! Qulaq as. Gedib girdim kilsəyə; gördüm ki, o vəlinemət öz yerində 

oturub; qabağında reverans elədim, sonra da məktubu verdim. O, məktubu oxuyub soruĢdu: 

―Qızım, siz harada yaĢayırsınız?‖ Dedim: ―Cənab, mən sizi apararam‖. O dedi: ―Yox, siz 

ünvanınızı verin, mənim qızım bəzi Ģeylər almalıdır, mən kareta tutaram, sizinlə bir vaxta gəlib 

çıxaram‖. Mən ünvanımızı ona verdim. Evin yerini deyəndə o, elə bil ki, bir Ģeyə təəccüb elədi, 

elə bil ki, tərəddüd elədi; sonra dedi: ―Hər halda, gələrəm!‖ Dua qurtardı, mən onun öz qızı ilə 

kilsədən çıxdığını, fiakra mindiyini gördüm; mən,  əlbəttə, yadımdan çıxartmadım, dedim ki, 

bizim qapımız koridorda axırıncıdır, sağ tərəfdədir. 

– Sən haradan bildin ki, o gələcək? 

– Mən bu saat fiakrı gördüm, o, Kiçik Bankir küçəsindən döndü. Mən də yüyürə-yüyürə gəldim. 

---

– Kim sənə dedi ki, bu, həmən fiakrdır? 

– Mən nömrəsini görmüĢdüm. 

– YaxĢı, nömrəsi neçədir? 

– Dörd yüz qırx. 

– Belə. Qız, sən axmaq deyilsən. 

Qız dikbaĢlıqla atasına baxdı, ayaqqabısını göstərərək dedi: 

– Bəlkə də, axmaq deyiləm, ancaq bundan sonra bu yırtıq çəkməni geyməyəcəyəm; neynirəm 

bunları! Əvvəl budur ki, bunlarda adam soyuqlaya bilər, sonra da palçıq lap məni təngə gətirib! 

Çəkmənin ki islanmıĢ altı yolda Ģappıldayır – Ģap-Ģap-Ģar! – adamın lap zəhləsini tökür! 

Bundansa ayaqyalın gəzsəm yaxĢıdır. 

Jondret qızının kobud ifadəsi qarĢısında mülayim  səslə dedi: 

– Doğrudur, ancaq səni ayaqyalın kilsəyə buraxmazlar. Kasıbların da ayaqqabısı olmalıdır, – 

sonra acı-acı əlavə etdi, – Allah-taalanın yanına ayaqyalın getmək qadağandır, – sonra yenə də 

onu maraqlandıran məsələyə qayıdaraq soruĢdu, – sən lap dəqiq bilirsən ki, o, gələcək, hə? 

Qız dedi: 

– O, mənim ardımca gəlirdi! 

Qoca qəddini düzəltdi. Onun üzünə, sanki, iĢıq çökdü. 

– EĢidirsən, arvad? – deyə çığırdı, – bizim filantrop bu saat gələcək. ĠĢığı söndür. 

Qadın özünü itirərək, yerindən tərpənmədi. 

Jondret  gözbağlayıcı cəldliyilə buxarının üstündəki sınıq boğazlı bardağı tapıb kösövlərin üstünə 

su çilədi. 

Sonra böyük qızına dönərək əmr etdi: 

– Stulun həsirini qopart! 

Qız onun sözünü baĢa düĢmədi. 

Jondret stulu qapıb özünə sarı çəkdi, çəkməsinin dabanı ilə onun həsir oturacağını vurub deĢdi. 

Ayağı deĢikdən o tərəfə keçdi. 

Sonra ayağını stulun deĢiyindən çıxara-çıxara qızından soruĢdu: 

– Bayır soyuqdur? 

– Yaman soyuqdur, qar yağır. 

Jondret pəncərə qabağında, çarpayıda oturan kiçik qızına sarı dönüb bağırdı: 

– Tez! DüĢ çarpayıdan, tənbəl! Səndən heç bir xeyir yoxdur! ġüĢəni sındır! 

Qız titrəyə-titrəyə çarpayıdan yerə atıldı.  

Jondret təkrar etdi: 

– ġüĢəni sındır! 

Qız heyrət içində donub qaldı.  

Atası yenə də çığırdı: 

– EĢidirsən nə deyirəm?! ġüĢəni sındır. 

Qız qorxa-qorxa, itaətkarlıqla pəncəsi üstə qalxıb yumruğunu ĢüĢəyə vurdu. Pəncərə ĢüĢəsi çilik-

çilik olub yerə töküldü.  

Jondret: 

– YaxĢı, – dedi. 

Onun fikri və diqqəti bir məsələ ətrafında toplanmıĢdı, o, qəti hərəkət etməyə hazırdı. O, iti 

nəzərlə çardağın bütün künc-bucağını gözdən keçirdi. 

Bu saat o eynən vuruĢmadan qabaq son əmrləri verən bir sərkərdə idi. 

Qadın isə bu vaxta qədər heç səsini də çıxartmırdı; o yerindən qalxdı, boğuq bir səslə, ağır-ağır, 

sözləri uzada-uzada soruĢdu: 

– Əzizim, nə etmək istəyirsən? – o elə danıĢırdı ki, sanki, sözlər boğazında iliĢib qalırdı. 

Əri ona belə cavab verdi: 

– Uzan çarpayıda! 

Bu söz etiraz qəbul etməyən bir ifadə ilə söylənilmiĢdi. Jondretin arvadı əmrə itaət edərək, özünü 

ağır-ağır çarpayıya yıxdı. 

Bu zaman küncdən ağlayıĢ səsi eĢidildi. 

---

Jondret çığırdı: 

– Yenə nə olub? 

Jondretin kiçik qızı buxarı yanındakı bucaqdan çıxmayaraq, qana bulaĢmıĢ əlini göstərdi: 

pəncərə ĢüĢəsini sındıranda ĢüĢə əlini kəsibmiĢ. Astadan ağlaya-ağlaya anasının çarpayısına 

yaxınlaĢdı. 

Ġndi onun növbəsi çatmıĢdı. O, cəld yerindən qalxaraq çığırdı: 

– Bir bax da! Bunun hamısı sənin gicliyindəndir! Sənin ucbatından onun əlini ĢüĢə kəsib! 

Jondret dedi: 

– Daha yaxĢı! Bunu mən nəzərə almıĢdım. 

Qadın çığırdı: 

– Necə? Daha yaxĢı? 

– Sus! Mən söz azadlığını ləğv edirəm! 

Sonra əynindəki qadın köynəyindən bir parça cırıb tez-tələsik qızın qan axan əlini sarıdı. 

Bunu qurtardıqdan sonra geydiyi cırıq köynəyə məmnuniyyətlə baxdı. 

– Köynək də lazımi qaydadadır! Hər Ģey lap yaxĢı düzəlib. 

Buz kimi soyuq külək pəncərədən vıyıldayır, otağa soxulurdu. Ġçəriyə duman dolub hər yeri 

bürüdü: elə bil ki, gözə görünməyən bir əl hiss olunmadan otağı ağımtıl pambığa tuturdu. 

Pəncərənin sınıq ĢüĢəsindən bayırda qar yağdığı görünürdü. Dünən Sretenye günəĢinin xəbər 

verdiyi soyuq, doğrudan da, düĢmüĢdü. 

Qoca ətrafına baxdı, sanki, o, gözdən qaçan bir Ģeyin olub-olmadığını dəqiqləĢdirmək istəyirdi. 

Köhnə dəmir kürəyi götürüb, su səpdiyi kösövlərin üstünə kül tökdü ki, onlar heç görünməsin. 

Sonra bədənini dikəltdi, kürəyini buxarıya söykəyərək dedi: 

– Ġndi biz filantropu qəbul edə bilərik. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Oğrular yuvasında iĢıq. 

 

Böyük qız atasına yaxınlaĢdı, əlindən tutub dedi: 

– Gör necə üĢüyürəm! 

Atası: 

– Çox böyük Ģey olub! – dedi. – Mən səndən də bərk üĢüyürəm! 

Qızın anası acıqlı-acıqlı çığırdı: 

– Bəli də, sənin halın həmiĢə hamınınkından pis olur!  

Əri: 

– Yum ağzını! – dedi. 

Arvadına elə baxdı ki, o, dərhal səsini kəsdi. 

Bir anlığa sakitlik oldu. Böyük qız plaĢının ətəyinə sıçramıĢ palçığı soyuqqanlıqla təmizləyirdi, 

kiçik qız yenə də içini çəkə-çəkə ağlayırdı; anası onun baĢını qucaqlayaraq, öpə-öpə astadan 

deyirdi: 

– Ağlama, mənim gülüm, səndən xahiĢ eləyirəm, tez sağalacaq, ağlama, sonra atan acıqlanar. 

Atası çığırdı: 

– Onun sözünə baxma: ağla, ağla! Belə də lazımdır! 

Sonra böyük qızına sarı döndü: 

– Belə də haramzadəlik olar, gəlib çıxmadı! Birdən o, bizə heç təĢrif gətirmədi, onda necə?! 

Görünür, onda mən nahaq yerə odu söndürmüĢəm, stulun həsirini deĢmiĢəm, köynəyi cırmıĢam, 

ĢüĢəni sındırmıĢam?! 

Qızın anası pıçıldadı: 

– Qızın da əlini yaralamısan! 

Jondret sözünə davam etdi: 

– Bizim bu xaraba çardağın necə soyuq olduğu sizə məlumdurmu? YaxĢı, birdən o vücud durdu 

gəlmədi? Hə, onun nə fikirdə olduğunu bilirəm! O istəyir ki, biz onu gözləyək! O, belə fikirləĢir: 

---

―Gözləyərlər! Onlar elə buna görə də yaĢayırlar!‖ Ah, mənim onlardan zəhləm gedir! Bütün 

dövlətliləri mən lap sevinclə, Ģadyanalıqla, fərəhlə, lap məmnuniyyətlə boğazlardım! Bütün bu 

dövlətliləri! Bütün bu xeyriyyəçiləri, Ģirindilli riyakarları! O xeyriyyəçilər, o riyakarlar ki, 

kilsəyə ibadətə gedirlər, keĢiĢlərin pis-pis ədalarını götürürlər, keĢiĢlərin göstəriĢi ilə iĢ tuturlar, 

keĢiĢ əfsanələri danıĢırlar, elə güman edirlər ki, onlar əla cinsdən olan insanlardır. Onlar bizə bizi 

alçaltmaq üçün gəlirlər! Bizə paltar bağıĢlamaq üçün gəlirlər! Onların fikrincə, heç dörd suya da 

dəyməyən bu köhnə Ģeylər paltardır! Bizə çörək verməyə gəlirlər! Ay əclaflar, mənə bunlar 

lazım deyil! Pul verin, pul! Amma bu pulu onlardan görməzsən! Ona görə pul vermirlər ki, biz 

aparıb bunu içərik, ona görə vermirlər ki, biz əyyaĢıq, tənbəlik, iĢləyən deyilik! Bəs özləri 

necədir?! Özləri axı necə adamdır? Əvvəllər özləri kim olub? Oğru! Oğru olmasaydılar, 

varlanmazdılar! Bir Ģey heç pis olmazdı: bütün insan cəmmyyətini bir süfrə kimi dörd ucundan 

tutub yaxĢıca silkələyəydin! Orada nə varsa, yəqin, hamısı sınıb dağılardı, heç kəsin heç bir Ģeyi 

qalmazdı, qazanc da elə bunda olardı! Sənin bu cənab xeyriyyəçin harada itib-batdı,  idbar sifətin 

biri, idbar sifət! Bəlkə, ünvanımız yadından çıxıb bu heyvanın?! Lap mərc gələrəm ki, bu 

kaftar... 

Bu zaman qapı yavaĢca döyüldü. Jondret cumub qapını taybatay açdı, ikiqat olub baĢ əyərək, 

yaltaqcasına gülümsəyərək, həyəcanla dedi: 

– Buyurun, cənab! Mənim böyük hörmət etdiyim vəlinemətim və sizin gözəl xanım qızınız təĢrif 

buyursunlar! 

Qapı ağzında yetkin bir kiĢi və cavan bir qız göründü. 

Marius öz müĢahidə məntəqəsindən baxırdı. Bu anda onun hiss etdiyini insan dili ilə söyləmək 

mümkün deyildi. 

Bu qız o idi. 

Kimi ki sevmiĢdir; bu qısaca ―O‖ sözünün Ģəfəq kimi gözəl mənası ona məlumdur. 

Bu, doğrudan da, o qızdır. Marius birdən gözünü bürüyən duman arasından onu çox çətinliklə 

görürdü. Altı ay ona iĢıq saçan o ulduz, onun itirdiyi o zərif məxluq indi onun gözləri önündə idi. 

Bu, onun gözləri, onun alnı, onun ağzı, onun üzü idi,  bunları itirməklə bütün varlıq Mariusun 

nəzərində qaranlığa qərq olmuĢdu. O xəyal itmiĢdi, budur, yenə də peyda oldu! 

Özü də harada - qaranlıqda, çardaqda, iyrənc  oğrular yuvasında, bu dəhĢətlər içində! 

Mariusun bütün bədəni əsirdi. Necə?! Bu, doğrudanmı, odur?! Ürək çırpıntısından onun gözləri 

qaranlıq gətirirdi. O hiss edirdi ki, bu saat, lap bu saat hönkürtü ilə ağlayacaqdır. Necə! Bu qədər 

axtarıĢdan sonra, nəhayət, onu görürdü?! Mariusa elə gəlirdi ki, itirdiyi qəlbini yenə tapmıĢdı. 

Qız heç dəyiĢməmiĢdi, ancaq, elə bil ki, bənizi bir balaca solmuĢdu. BənövĢəyi məxmər Ģlyapa 

onun zərif üzünü, sanki, çərçivəyə almıĢdı, qara atlaz paltosu bədəninin quruluĢunu gizlətmiĢdi. 

Uzun yubkası altından qısa qunclu ipək çəkmə geymiĢ xırdaca ayaqları görünürdü. 

―Cənab Ağ‖, həmiĢəki kimi, qızın yanında idi. 

Qız bir neçə addım ataraq, masa üstünə böyük bir bağlama qoydu. 

Jondretin böyük qızı qapı arxasında gizlənib qaĢqabağını tökərək qızın məxmər Ģlyapasına, atlaz 

xəz paltosuna, ürəkaçan füsunkar, zərif üzünə baxırdı. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Jondret az qalır ki, ağlasın. 

 

Daxma elə qaranlıqdı ki, bayırdan gələn adam, sanki, zirzəmiyə düĢdüyünü hiss edirdi. Buna 

görə də ―Cənab Ağ‖ ilə qızı orada olan adamları güclə seçə-seçə irəliləyirdi, çardaqda yaĢayanlar 

isə bu alaqaranlığa öyrəndiklərindən, təzə gələn adamları çox aydın görürdülər. ―Cənab Ağ‖ 

Jondretə yaxınlaĢdı, kədər və mehribanlıq ifadə olunan bir nəzərlə ona baxıb dedi: 

– Cənab, bu bağlamada təzə əyin paltarı, corab və yun adyal vardır. 

Jondret yerə qədər əyilərək təzim etdi: 

---

– Allah göndərib sizi, ey xeyirxah insan! – sonra, nə qədər ki, ―Cənab Ağ‖ ilə yanındakı qız bu 

miskin daxmanı gözdən keçirirdi, Jondret əyilərək, böyük qızının qulağına tələsə-tələsə 

pıçıldadı: 

– Gördün? Mən nə deyirdim? Köhnə paltar! Bəs pul hanı? Bu cənablar hamısı bir-birinin 

burnundan düĢüb! YaxĢı, bu qoça axmağa yazdığım məktub necə imzalanmıĢdı? 

Qızı: 

– Fabantu, – deyə cavab verdi. 

– Dram aktyoru, çox gözəl. 

Jondret lap vaxtında bunu xəbər almıĢdı, çünki elə o anda ―Cənab Ağ‖ Jondretə sarı dönüb 

soruĢdu: 

– Görürəm ki, siz çox pis vəziyyətdəsiniz, cənab... 

Bunu o elə ifadə ilə dedi ki, söhbət etdiyi Ģəxsin familiyasını yadına salmağa çalıĢarkən adamın 

üzündə belə bir ifadə olur. 

Jondret o saat bu ifadəni baĢa düĢərək dedi: 

– Fabantu. 

– Cənab Fabantu, bəli, elədir... Yadıma düĢdü. 

– Cənab, bir zamanlar böyük Ģöhrət qazanmıĢ olan dram aktyoru! Görünür, Jondret ―filantropa‖ 

təzyiq göstərməyin ən əlveriĢli bir vaxtı gəlib çatdığını qət etmiĢdi. O həyəcanla dedi:  

– Cənab, mən Talmanın Ģagirdiyəm, – onun səsində həm yarmarka hoqqabazlığı, həm də yol 

üstündə duran  dilənçinin öz-özünü alçaltması hiss olunurdu – Talmanın Ģagirdi! Tale bir 

zamanlar mənim də üzümə gülmüĢdü. Lakin, əfsus! Mənim üçün də fəlakət dəmi gəlib çatdı. 

Özünüz görürsünüz, ey xeyirxah insan, mənim nə çörəyim var, nə odum-ocağım! Yazıq 

balalarımı qızdırmağa bir Ģeyim yoxdur. Var-yox bircə dənə stulum vardır ki, o da sınıqdır! Belə 

havada pəncərənin də ĢüĢəsi sınıb! Zövcəm yatağa düĢüb! Xəstədir! 

―Cənab Ağ‖ dedi: 

– Zavallı! 

Jondret əlavə etdi: 

– Bu axmaq qız da əlini yaralayıb! 

Təzə gələn adamlar kiçik qızın da diqqətini cəlb etmiĢdi: onun gözü ―xanım qızda‖ qalmıĢdı, 

daha ağlamırdı. Jondret yavaĢca ona: 

– Ağla! Bağır!– dedi və onun ĢüĢə kəsən əlini çimdiklədi. Bu Ģeyləri o xalis  cibgir cəldliyi ilə 

edirdi. 

Qız bərkdən ağladı. 

Mariusun öz ürəyində ―Mənim Ursulam‖ adlandırdığı qız tez onun yanına gəlib dedi: 

– Yazıq bala! 

Jondret sözünə davam edərək deyirdi: 

– Bir baxın, sevimli xanım qız! Onun bütün biləyi qan içindədir! Bədbəxt bir hadisə üz verib: 

onun əli maĢına düĢüb, bu maĢında o günü altı suya iĢləyir. Yəqin, bütün əli kəsiləcək! 

Qoca həyəcanla: 

– Bütün əli kəsiləcək? – deyə soruĢdu. 

Qız atasının sözünü doğru söz hesab edərək, daha bərkdən ağlamağa baĢladı. 

Jondret: 

– Əfsus ki, bu belədir, xeyirxah insan! – deyə cavab verdi. 

Bir neçə saniyə idi ki, Jondret qəribə bir ifadə ilə və diqqətlə ―filantropa‖ baxırdı. DanıĢığını 

kəsməyərək, o, elə bil ki, diqqətlə ―filantropun‖ simasını gözdən keçirir, sanki, nəsə xatırlamağa 

çalıĢırdı. Gələnlər ürək yanğısı ilə qızdan əlinin nə halda olduğunu soruĢarkən, Jondret 

vəziyyətdən istifadə edərək, çarpayıda yatan və üzündə tənbəlcəsinə kədər ifadə olunan arvadına 

yaxınlaĢıb tələsə-tələsə pıçıldadı: 

– Ona bir yaxĢı bax! 

Sonra yenə ―Cənab Ağ‖a sarı döndü, yenə ağlar bir səslə Ģikayətlənməyə baĢladı: 

– Bir baxın, cənab: mənim bütün geyimim  arvadımın bu köynəyidir. Özü də ki, cırıqdır! Havalar 

da belə soyuq! Geyinib bayıra getməyə paltarım yoxdur. Pis də olsa, heç olmasa  kostyumum 

---

olsaydı, geyinib madmazel Marsın yanına gedərdim: o, məni tanıyır, mənə çox inayət göstərir. 

Deyəsən, o, axı yenə də Tur-de-Dam küçəsində yaĢayır? Bilirsinizmi, cənab, bir yerdə 

əyalətlərdə oynardıq, biz böyük Ģöhrət qazanmıĢdıq. Selimena mənim köməyimə gələrdi, cənab! 

Elmira Velizariyaya sədəqə verərdi! Amma mənim heç bir Ģeyim yoxdur! Evdə də bircə su 

pulumuz yoxdur! Zövcəm xəstə – bircə su da pul yox! Qızım yaralanmıĢdır, özü də bu, təhlükəli 

yaradır – bircə su da pul yox! Arvadımın ürəkgetməsi var, boğulur. YaĢı çoxdur, bir də ki, 

əsəbləri xarab olub. Ona müalicə lazımdır, qızıma da! Həkim lazım! Dərman lazım! Onlara pulu 

haradan verəsən?! Bircə liar da yoxdur! Cənab, mən on su pulun qabağında diz çökməyə 

hazıram! 

Ġncəsənət belə düĢkün bir vəziyyətdədir! Qoy sizə məlum olsun ki, gözəl xanım qız, mənim qəlbi 

xeyirxah və mərhəmətlə dolu olan  alicənab hamim ki, mənim də yazıq qızım zinəti siz 

olduğunuz məbədə dua eləməyə gedir və hər gün sizi görür... Zira, cənab, mən öz uĢaqlarımı 

möminlik ruhunda tərbiyə edirəm. Mən istəmədim ki, onlar səhnəyə getsin. Yadınızda saxlayın 

ha, utanmazlar! Hünəriniz var, yolunuzdan çıxın! Mənimlə zarafat eləyənin axırı pis olar! Mən 

həmiĢə onlara namusdan, əxlaqdan, xeyirxahlıqdan danıĢıram, beyinlərini doldururam. Bir 

onlardan soruĢun! Qoy düz yolla getsinlər. Onların atası var, onlar o bədbəxt qızlardan deyillər 

ki, soysuz yaĢamağa baĢlayırlar, sonra da onunla qurtarırlar ki, bütün dünya ilə qohumlaĢırlar, 

görürsən ki, ―mamzel heçkəsin‖ dönüb olur ―madam hərkəsin‖. And olsun Allaha ki, Fabantunun 

ailəsində belə bir Ģey olmayacaq! Mən əminəm ki, onları xeyirxah insan kimi tərbiyə edəcəyəm, 

qoy onlar namuslu olsun, yaxĢı olsun, Allaha inanan olsun! Bəli, cənab, çox hörmətli olan 

xeyirxah insan, siz bilirsiniz ki, sabahkı gün mənim üçün nə hazırlayır? Sabah fevralın dördüdür, 

məĢum bir gündür, ev yiyəsinin mənə möhlət verdiyi axırıncı gündür, mən bu axĢam onun ev 

kirayəsini verməsəm, sabah mənim böyük qızım, mən özüm, mənim xəstə zövcəm, mənim əli 

yaralanmıĢ balam - bizim hamımız, dördümüz də bu sığınacaqdan məhrum olacağıq, bizi küçəyə 

atacaqlar, bulvara, yağıĢın altına, qarın altına atacaqlar! Bəli, cənab! Mən dörd kvartalın - bütün 

ilin pulunu verməmiĢəm. Yəni altmıĢ frank borcluyam. 

Jondret yalan deyirdi. Ġllik kirayə haqqı qırx frank idi; bir də ki, o, dörd kvartalın pulunu borclu 

ola bilməzdi: Marius iki kvartalın pulunu vermiĢdi, bundan heç yarım il də keçməmiĢdi. ―Cənab 

Ağ‖ cibindən beĢ frank çıxarıb masanın üstünə qoydu. Jondret mırıldanaraq, böyük qızının 

qulağına pıçıldadı: ―Alçaq! Onun beĢ frankı mənim nəyimə lazımdır?! Bu beĢ franka nə təzədən 

stul, nə də pəncərə ĢüĢəsi almaq olar. Ġndi belə bir Ģeydən sonra sən gəl xərc çək!‖ Elə bu zaman 

―Cənab Ağ‖ sürməyi redinqotun üstündən geydiyi mixəyi redinqotu çıxarıb, stulun arxa 

söykənəcəyinə atdı. 

– Cənab Fabantu, – dedi,– yanımda ancaq beĢ frank pulum var; mən qızımı evə aparıb, axĢam 

yenə də sizin yanınıza gələcəyəm; ev kirayəsini siz axı bu axĢam verməlisiniz, elə deyilmi?.. 

Jondretin gözlərində ani olaraq qəribə bir ifadə göründü. O tez cavab verdi: 

– Bəli, mənim böyük hörmət etdiyim hamim! Saat səkkizdə mən ev sahibinin yanında 

olmalıyam. 

– Mən saat altıda gələcəyəm, altmıĢ frank da pul gətirəcəyəm. 

Jondret fərəhlə bağırdı: 

– Xeyirxah insan! 

Sonra güclə eĢidiləcək səslə əlavə etdi: 

– Arvad, ona bir yaxĢı  bax! 

―Cənab Ağ‖ yenə də gözəl qızın qoluna girib qapıya sarı yönəldi: 

– Sağ olun, mənim dostlarım! 

Jondret bir də soruĢdu: 

– Saat altıda? 

– Düz saat altıda. 

Bu zaman, stulun arxa söykənəcəyindəki sürtük böyük qızın diqqətini cəlb etdi: 

– Cənab, – dedi, – redinqotunuz yadınızdan çıxdı. 

Jondret təhdidedici nəzərlə qızına baxıb, hiddətlə çiyinlərini çəkdi. 

―Cənab Ağ‖ dönərək, gülümsəyə-gülümsəyə dedi: 

---

– Yadımdan çıxmayıb, özüm qoymuĢam. 

Jondret: 

– Ey mənim hamim, – dedi,– ey böyük hörmətli xeyirxah insan, mən göz yaĢımı saxlaya 

bilmirəm! Ġcazə verin, sizi fiakra qədər ötürüm. 

―Cənab Ağ‖ cavab əvəzinə dedi: 

– Əgər çıxmaq istəyirsinizsə, onda bu sürtükü geyin. Bayır çox soyuqdur. 

Joldret ikinci dəfə xahiĢ olunmasını gözləmədi: mixəyi redinqotu tez əyninə geydi. 

Onlar üçü də otaqdan çıxdı: Jondret qabaqca, ―Cənab Ağ‖ ilə qızı dalca gedirdi. 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

Kabrioletin minik qiyməti  saatda iki frankdır. 

 

Bu Ģeylərin hamısı Mariusun gözləri önündə baĢ versə də, əslində, o, çox az Ģey görürdü. Onun 

gözləri cavan qıza zillənib qalmıĢdı, qəlbi isə, elə bil, onu qamarlayıb tutmuĢdu, sanki, qız 

Jondretin daxmasına ayaq basan kimi Marius onu bütünlüklə öz qəlbinə almıĢdı. Marius elə bir 

vəziyyətdə idi ki, adam bu vaxt xarici aləmdə baĢ verən hadisələri dərk etmir, bütün varlığını bir 

məsələ üzərində toplayıb durur. O, qızı deyil, atlaz xəz palto geymiĢ, məxmər Ģlyapa qoymuĢ 

iĢıq görürdü. Lap Sirus özü də göyləri tərk edib bu otağa ensəydi,  Mariusun gözləri bu qədər 

qamaĢmazdı. 

Qız nə qədər ki, bağlamanı açır, Ģeyləri və adyalı masanın üstünə qoyurdu, ürək yanğısı ilə xəstə 

arvadın halını soruĢurdu, əli yaralanmıĢ qızla mehribanca danıĢırdı,  Marius onun heç bir 

hərəkətini gözdən qaçırmırdı, onun səsini eĢitməyə çalıĢırdı. Marius onun gözlərini, alnını, qədd-

qamətini, yeriĢini, bütün gözəlliyini görmüĢdü, ancaq səsini eĢitməmiĢdi, səsinin necə olduğunu 

bilmirdi. Bir dəfə Lüksemburq bağında o, elə bil ki, qızın bir neçə sözünü eĢitmiĢdi, amma buna 

tamamilə əmin deyildi. Onun səsini eĢitmək, səsinin musiqisini qəlbinə həkk etmək üçün o, 

ömrünün lap on ilini verərdi! Lakin Jondretin iniltili yalvarıĢları, təmtəraqlı ibarələri qızın səsini 

batırır, onu eĢitməyə qoymurdu. Buna görə Mariusun fərəhinə hiddət də qarıĢmıĢdı. Marius 

gözünü ondan çəkmirdi. O, mələk kimi məxluqu belə murdar bir yerdə, belə insan tör-töküntüsü 

içərisində tapmasına inana bilmirdi. O, elə bil ki, kalibri quĢunu bir yığın qurbağa arasında 

görürdü. 

Qız otaqdan çıxanda Mariusun qəlbində ancaq bir arzu oyandı: onun ardınca getsin, onun harada 

yaĢadığını bilməyincə gözdən buraxmasın, bir də onu itirməsin, axı indi onu tapmasını bir 

möcüzə hesab etmək olardı! Komoddan yerə atılıb Ģlyapasını götürdü. Qapının dəstəyindən 

yapıĢıb bayıra çıxmaq istəyirdi ki, bir fikir onu saxladı. Koridor uzundu, pilləkən çox dikdi, 

Jondret boĢboğazın biridir, olsun ki, ―Cənab Ağ‖ hələ kolyaskaya minə bilməmiĢdir; o, 

koridorda, ya pilləkəndə dönüb geri baxsa, Mariusu görəcək, məlum Ģeydir ki, bundan təĢviĢə 

düĢəcək, özünü yayındırmaq üçün yenə bir yol tapacaqdır, onda  hər Ģey bitmiĢ olacaq. O indi nə 

etsin? Bir az gözləsinmi? O burada durub gözləyincə kolyaska çıxıb gedər... Marius tərəddüd 

içində idi. Nəhayət, o,  ―hər nə olar olsun‖, – deyib, otaqdan çıxdı. 

Koridorda daha heç kəs yox idi. Pilləkənə yüyürdü. Pilləkəndə də heç kəs yox idi. Tez aĢağı enib 

bulvara çıxdı: elə bu anda ekipaj Balaca Bankir küçəsinin tinindən burulub yenə də Parisə yol 

aldı. 

Marius o tərəfə yüyürdü. Bulvarın tininə çatanda yenə də ekipajı gördü: ekipaj Muftar küçəsi ilə 

üzüaĢağı gedirdi. O indi çox uzaqda idi, yüyürsəydi də ona çata bilməyəcəkdi. Ġndi o nə etsin? 

Onun ardınca yüyürsünmü? Bu, mümkün deyildi. Bir də ki, var gücü ilə yüyürən bir adamı, heç 

Ģübhəsiz, ekipajdan görmək olardı, qızın atası onu tanıya bilərdi... Elə bu anda heç ağlagəlməz 

təsadüf üz verdi: Marius bulvarla gedən boĢ  kabriolet gördü. Bircə yol qalırdı. Kabrioletə minib 

fiakrın dalınca getsin! Daha bundan yaxĢı, bundan düzgün, bundan təhlükəsiz  Ģey tapmaq 

olmazdı. 

Marius əli ilə iĢarə edib ekipajı saxlatdırdı, çığırıb dedi: 

– Saathesabı! 

---

Marius qalstukunu bağlamamıĢdı; bir neçə düyməsi qırılmıĢ köhnə sürtükünü geymiĢdi; 

köynəyinin maniĢkası bir yerdən cırılmıĢdı. 

Sürücü ekipajı saxladı, göz vuraraq, sol əlini Mariusa sarı uzadıb, baĢ barmağını Ģəhadət 

barmağına sürtdü. 

Marius: 

– Nə var ki? – deyə soruĢdu. 

Sürücü dedi: 

– Pulu qabaqcadan! 

Marius ancaq on altı su pulu olduğunu xatırladı: 

– Nə qədər lazımdır? 

– Qırx su. 

– Çatanda verərəm. 

Sürücü cavab yerinə ―La Palis‖ nəğməsini fitlə çalıb, atı qamçıladı. 

Marius uzaqlaĢmaqda olan kabrioletin ardınca ĢaĢqın halda baxıb qaldı. Onun iyirmi dörd su 

pulu çatmırdı; bu iyirmi dörd su pulun ucbatından o öz sevincini, öz səadətini, sevgisini itirirdi! 

O yenə də qaranlığa qərq oldu. Onun gözünə iĢıq gəlmiĢdi, indi yenə də bu iĢıqdan məhrum oldu. 

Düzünü desək, o səhərçağı Jondretin zavallı qızına verdiyi beĢ frank haqqında təəssüflə düĢündü. 

Bu beĢ frank indi onun cibində olsaydı, xilas olardı, o yenidən dirilərdi, qıl körpüsündən keçərdi, 

cəhənnəmdən, tənhalıqdan çıxardı, kədərli, ruhi subaylıqdan canını qurtarardı; o yenə də öz 

taleyinin qara telini  gözəl, qızıl bir tellə bağlardı: bu tel indi bir anlığa onun gözlərinə göründü, 

yenə də qırıldı. Marius tam umidsizlik içində öz daxmasına qayıtdı. 

O, özünə ancaq bir Ģeylə təsəlli verə bilərdi: ―Cənab Ağ‖ axĢam yenə gələcəyini vəd etmiĢdi; bu 

dəfə iĢə yaxĢı giriĢmək, onu gözdən buraxmamaq lazımdı, lakin bayaq onun bütün fikri qızda 

olduğundan bir Ģey eĢidə bilməmiĢdi. 

Marius pilləkənlə yuxarı qalxmaq istəyəndə, bulvarın o biri tərəfində, qobelenlər qarovulxanası 

küçəsindəki divarın tinində Jondreti gördü: ―xeyirxah insanın‖ verdiyi redinqot onun əynində idi. 

O elə bir adamla söhbət edirdi ki, belə sifət adamı təĢviĢə salır, adətən bunlara ―qarovulxana 

sahibləri‖ deyirlər. Belə adamların zahiri görünüĢü ikimənalıdır, danıĢıqları Ģübhəlidir, sanki, 

onların pis bir niyyəti vardır; bu adamlar gündüz yatırlar, bu isə onların gecələr iĢlədiyini 

düĢünməyə hər cür əsas verir. 

Parça-parça yağan qar altında durub söhbət edən bu adamlar, yəqin ki, polis iĢçilərinin diqqətini 

cəlb edə bilərdi. Marius onlara ancaq ötəri nəzər saldı. 

Marius nə qədər fikirli və dilxor olsa da, qeyri-ixtiyari belə bir Ģey düĢündü: Jondretin söhbət 

etdiyi bu ―qarovulxana sahibi‖  bir dəfə Kurfeyrakın ona göstərdiyi Qarmaq, Bahari, eyni 

zamanda, HəĢərat ləqəbini daĢıyan, həm də məhlədə xatakar  gecə əyyaĢı Ģöhrətini qazanan 

adama oxĢayır. Əvvəlki kitabda onun adı çəkilmiĢdir. Bu Qarmaq, həm Bahari, həm də HəĢərat 

ləqəbli adamın sonralar cinayət üstündə bir neçə mühakimədə adı çəkilmiĢdi, o,  fırıldaqçı 

Ģöhrəti qazanmıĢdı. Bu hadisəni təsvir etdiyimiz vaxtda o hələ  mahir bir fırıldaqçı idi. Ġndi də 

quldurlar, soyğunçular onu xatırlayırlar. Axırıncı padĢahlığın sonunda o, bütöv bir məktəb 

yaratmıĢdı.  

AxĢamlar, qaĢ qaralanda, adamlar toplaĢıb pıçıldaĢanda, onun haqqında Fors həbsxanasının 

Aslan xəndəyində danıĢırdılar. Bu həbsxanada müĢahidə yolu altından çirkab kanalı keçir, bu 

çirkab kanalından 1843-cü ildə, günün günorta çağında heç eĢidilməmiĢ bir Ģəkildə otuz iki 

dustaq qaçmıĢdı; kanalın ağzına qoyulan sal daĢ üstündə hətta ―Qarmaq‖ sözünü oxumaq olardı. 

Bir dəfə də o qaçanda bu müĢahidə yolunun lap yanında, cəsarətlə divara  həmən adı yazmıĢdı. 

1832-ci ildə polis idarəsi onu təqib edirdi, lakin o hələ heç bir ciddi iĢdə özünü göstərməmiĢdi. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Səfalət dərdə öz köməyini təklif edir. 

 

---

Marius pilləkənlə ağır-ağır yuxarı qalxırdı. Öz otağına girmək istəyirdi ki, birdən koridorla 

Jondretin böyük qızının onun ardınca gəldiyini gördü. Marius bu qızı görmək istəmirdi: axı onun 

beĢ frankı bu qızın əlinə keçmiĢdi, indi onu geri istəmək  daha gecdi: kabriolet çıxıb getmiĢdi, 

kolyaskanın heç izi-tozu da qalmamıĢdı. Lap elə istəsəydi də, qız o pulu heç geri qaytarmazdı. 

Bir də ki, onlara gələn qoca ilə qızın harada yaĢadığını ondan soruĢmaq da faydasızdır, yəqin ki, 

heç o özü bilmirdi, çünki Fabantu adı ilə imzalanmıĢ məktub  ―Sen-Jak-dü-O-Pa kilsəsinin 

vəlineməti olan cənaba‖ yazılmıĢdı, baĢqa ünvan da göstərilməmiĢdi. 

Marius otağa girib qapını bərk örtdü. 

Lakin qapı kip örtülmədi; o dönüb baxanda gördü ki, qapını kim isə əli ilə tutub saxlayır. 

– Nə var? Oradakı kimdir? – deyə soruĢdu. 

Bu zaman Jondretin qızını gördü. 

Marius bir az kobudcasına əlavə etdi: 

– Sizsiniz? Yenə gəlmisiniz? Siz məndən nə istəyirsiniz?  

Lakin qız, elə bil ki, bir Ģey haqqında düĢünürdü, Mariusa baxmırdı. Ġndi onda əvvəlki qətiyyət 

yox idi. Qız otağa girmədi, qaranlıq koridorda dayanıb durdu: Marius onu kip örtülməmiĢ 

qapının arasından görürdü. Marius həyəcanla: 

– Di cavab verin də! Siz məndən nə istəyirsiniz? 

Qız donuq  nəzərlə Mariusa baxdı: qızın gözlərində, sanki, zəif bir iĢıq parıldadı: 

– Cənab Marius, sizin üzünüzdə elə bir qəmginlik var ki... Sizə nə olub? 

– Mənə? 

– Bəli, sizə. 

– Heç bir Ģey. 

– Hər halda, bir Ģey var! 

– Heç bir Ģey yoxdur. 

– Mən deyirəm ki, var. 

– Məni narahat eləməyin! 

Marius yenə də qapını itələdi, lakin qız yenə də qapını buraxmadı: 

– Qulaq asın, siz nahaq yerə belə edirsiniz. Siz varlı deyilsiniz, amma bu gün səhər necə 

mərhəmətli idiniz, yenə də elə olun. Siz mənə yemək-içmək üçün pul verdiniz; deyin axı görüm, 

sizə nə olub? Siz qəmginsiniz, bunu baxan kimi görmək olur. Amma mən istəmirəm ki, siz 

qəmgin olasınız. Bu iĢdə sizə kömək edə bilərəmmi? Bəlkə, sizin bir iĢinizə yaradım? Mənə 

arxayın ola bilərsiniz. Mən sizin sirrinizi bilmək fikrində deyiləm, sizdən xahiĢ eləmirəm ki, 

bunları açıb mənə deyəsiniz, amma, hər necə olsa, məndən sizə xeyir dəyə bilər. Mən sizin də 

iĢinizə yaraya bilərəm,  atamın iĢinə yaramırammı? Bir yerə məktub göndərmək, evləri qapı-qapı 

gəzmək, ünvan axtarmaq, bir adamı güdmək lazım olsa, məni göndərin. Mənə hər barədə inana 

bilərsiniz, məktubu aparıb kimə lazımsa verə bilərəm. Hərdən görürsən ki, lazımi bir adamla 

danıĢdın, hər Ģey də düzəldi getdi, mən sizin qulluğunuzda hazıram. 

Mariusun fikrindən bir Ģey keçdi. Adam yıxılacağını hiss edəndə ən xırdaca budağa da əl atır! 

Marius Jondretin qızına yaxınlaĢdı. 

– Qulaq as... – dedi. 

Qız onun sözünü kəsdi, qızın gözləri sevinclə parıldadı. 

– Hə, hə, mənə ―sən‖ deyin, bu, mənim daha çox xoĢuma gəlir. 

Marius sözünə davam etdi: 

– YaxĢı, qoca ilə qızını bura sən gətirmiĢdin? 

– Hə. 

– Sən onların ünvanını bilirsənmi? 

– Yox. 

– Onların ünvanını öyrən. 

Bayaq qızın gözlərindən tutqunluq çəkilmiĢ, onun yerini sevinc tutmuĢdu, indi bu sevincin yerini 

kədər tutdu: 

– Sizə elə bu lazımdır? – deyə soruĢdu. 

Bəli. 

---

– Siz onlarla tanıĢsınız? 

– Xeyr. 

Qız cəld onun sözünü kəsdi: 

– Deməli, siz o qızla tanıĢ deyilsiniz, amma tanıĢ olmaq istəyirsiniz... 

―Onlarla‖ sözünün ―o qızla‖ sözü ilə əvəz edilməsində çoxmənalı, acı bir Ģey hiss olunurdu. 

Marius soruĢdu: 

– Hə, bunu bacara bilərsənmi? 

– Mən o gözəl xanım qızın ünvanını öyrənib, sizə deyərəm. 

―Gözəl xanım qız‖ sözü elə bir ifadə ilə söylənmiĢdi ki, bu yenə də Mariusa toxundu: 

– Əhəmiyyəti yoxdur! Atasının və qızın ünvanı. Hər ikisinin ünvanı. 

Qız diqqətlə Mariusa baxdı: 

– Siz bunun üçün mənə nə verərsiniz? 

– Nə istəsən! 

– Nə istəsəm? 

– Bəli. 

– Ünvanı sizə yetirərəm. 

Qız baĢını aĢağı saldı, sonra sərt bir hərəkətlə qapını örtdü. 

Marius tək qaldı. 

Özünü stula yıxıb, dirsəklərini çarpayıya dayadı, əllərilə baĢını qamarlayaraq, dumanlı fikirlər 

burulğanına düĢdü; o bayğınlığa yaxın  vəziyyətdə idi. Mələk kimi bir məxluqun gəlməsi, sonra 

da yox olması, indicə bu qızdan eĢitdiyi sözlər, böyük  məyusluq içində parıldayan ümid onun 

beynində dumanlı bir halda sürətlə hərlənirdi. 

Birdən Mariusun düĢüncəsini kobudcasına qırdılar. 

Jondret uca və kəskin  səslə Mariusu son dərəcə maraqlandıran qəribə sözlər dedi: 

– Sənə deyirəm ki, mən buna əminəm. Mən onu tanıdım.  

Söhbət kimin haqqında gedirdi? Jondret kimi tanımıĢdı? ―Cənab Ağ‖ımı? Mariusun Ursulasının 

atasınımı? Bu, mümkün olan Ģeymi? Yoxsa Jondret onunla tanıĢmıĢ? Yoxsa Mariusu 

maraqlandıran bir məsələnin üstü heç gözlənilmədiyi halda açılacaqdır,  elə bir məsələ ki, bunsuz 

Mariusun həyatına qaranlıq çökmüĢdü... Yoxsa elə bir an gəlmiĢdir ki, bu adamları bürüyən qalın 

duman qalxacaq, bu sirli örtük parçalanacaqdır? Ah, pərvərdigara! 

Marius komodun üstünə çıxdı, daha doğrusu, sıçrayıb qalxdı, yenə divardakı gizlin ―pəncərənin‖ 

qabağında dayandı. Yenə də Jondretin zağasının içini gördü. 

 

 

ON ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

―Cənab Ağ‖ın verdiyi beĢ frank nəyə xərclənmiĢdi. 

 

Üzdən Jondretin ailəsində heç bir Ģey dəyiĢməmiĢdi; ancaq Jondretin arvadı və qızları cənab 

Ağın gətirdiyi bağlamanı açmıĢ, oradakı yun corabları, koftaları geymiĢdilər; yeni adyallar 

çarpayıların üstünə salınmıĢdı. 

Görünür, Jondret yenicə gəlmiĢdi, çünki hələ nəfəsini dərməmiĢdi. Qızlar buxarının qabağında, 

yerdə oturmuĢdu; böyük qız kiçik qızın əlini bağlayırdı. Jondretin arvadı, sanki, buxarının 

yanında qoyulan çarpayıda batmıĢdı; onun üzündə təəccüb ifadə olunurdu. Jondret iri addımlarla 

otaqda o baĢ-bu baĢa gedirdi. Onun gözlərində qeyri-adi bir ifadə vardı. Görünür, Jondretin 

arvadı böyük heyrət içində idi, həm də ərindən qorxurdu; nəhayət, o, cəsarət edib soruĢdu: 

– Doğrudan, belədir? Sən buna əminsən? 

– Əlbəttə, əminəm! Səkkiz il keçib. Amma yenə mən onu tanıdım. Gəlsin hələ bir tanımayım da! 

O saat tanıdım! Yoxsa sənin gözünə heç bir Ģey dəymədi? 

– Yox! 

– Axı mən sənə dedim ki, diqqətlə bax! Boyu həmən boy, üzü həmən üz, özü də çox az qocalıb; 

elə adamlar var ki, onlar heç qocalmır da, bilmirəm necə eləyirlər ki, qocalmırlar; səsi də heç 

---

dəyiĢməyib. Bircə burası var ki, ondakından yaxĢı geyinib, vəssalam! Hə, özünə baĢqa sima 

verən qoça kaftar, keçdin ələ! Ġndi gör sənin baĢına nə oyun açacağam! 

Dayandı, qızlarının üstünə bağırdı: 

– Ġtilin buradan! – sonra arvadına sarı dönərək əlavə etdi, – sənin gözünə dəyməməsi lap 

qəribədir! 

Qızlar itaətkarlıqla ayağa qalxdılar.  

Jondretin arvadı mızıldandı: 

– Yaralı əllə o hara getsin? 

Jondret onun sözünü kəsdi: 

– Hava ona xeyirdir. Ġtilin! 

Görünür, o, etiraz qəbul etməyən adamlardandı. Qızlar otaqdan çıxdı. 

Onlar qapıya çatanda Jondret böyük qızının qolundan tutub mənalı bir ifadə ilə dedi: 

– Düz saat beĢdə burada olun. Siz ikiniz də mənə lazım olacaqsınız. 

Marius bu sözü eĢidəndə daha diqqətlə qulaq asmağa baĢladı. 

Jondret arvadı ilə tək qaldıqdan sonra yenə otaqda gəziĢməyə baĢladı, iki-üç dəfə otaqda 

kirimiĢcə o baĢ-bu baĢa getdi. Sonra əynindəki arvad köynəyinin ətəyini bir neçə dəqiqə 

Ģalvarının toqqasına keçirərək düzəltdi. 

Birdən o, arvadına sarı döndü, əllərini döĢündə çarpazlayaraq, ucadan dedi: 

– Ġstəyirsənmi sənə ayrı Ģeylər də deyim? O qız... 

Arvadı maraqlandı: 

– Sonra? O qız nə? 

Əlbəttə, söhbət ―o qız‖ haqqında gedirdi; Mariusun buna heç Ģübhəsi yox idi. O, iztirab dolu 

həyəcanla qulaq asırdı. O, bütün varlığı ilə qulaq asırdı. 

Lakin Jondret arvadına sarı əyilərək astadan nəsə dedi. Sonra bədənini dikəldib ucadan əlavə 

etdi: 

– Həmən qızdır ki, var! 

Arvadı: 

– Bu gələn qız? – deyə soruĢdu. 

Jondret onun sözünü təsdiq etdi: 

– Bu gələn qız! 

Qadının ―bu gələn qız‖ sözünü necə ifadə etdiyini təsvir etmək çətindir. Təəccüb, qəzəb, nifrət, 

ədavət bir-birinə qarıĢaraq məĢum ifadə Ģəklini aldı. Bu yuxulu kök arvadı canlandırmaq, onun 

iyrənc sifətinə qorxunc ifadə vermək üçün ərinin söylədiyi bir neçə cümlə, yəqin ki, bir neçə 

adam adı kifayətdi. 

Qadın çığıraraq: 

– Ola bilməz! – dedi. – Bir iĢə bax ki, mənim qızlarım çıl-çılpaq gəzir, əyinlərinə geyməyə 

paltarları yoxdur, amma bu?! Atlaz xəz paltoda, baĢında məxmər Ģlyapa, ayağında yarımqunc 

çəkmə – baĢdan- ayağa geyinib! Geydiyi paltarın iki yüz frankdan artıq qiyməti var! Xaliscə bir 

xanım olub! Yox, sən səhv eləyirsən! Bir də ki, o qız eybəcərin biri idi, amma bu qəĢəngdir! Çox 

qəĢəngdir! Ola bilməz: bu qız o deyil! 

– Mən deyirəm ki, odur. Özün görərsən! 

Belə qəti sözdən sonra Jondretin arvadı iri, kərpic kimi qırmızı sifətini yuxarı qaldırdı, iyrənc bir 

ifadə ilə gözlərini tavana zillədi. Bu anda o, Mariusa Jondretin özündən təhlükəli göründü. Bu, 

diĢi pələng gözlü donuz idi. 

Qadın pıçıldayaraq, əlavə etdi: 

– Belə de! Deməli, mənim qızlarıma elə mərhəmətlə baxan o bərli-bəzəkli qız həmən o dilənçi 

qızdır? Ba, bunu bilsəydim, onun qarnını cırıb, bağırsaqlarını çölə tökərdim! Tapdayıb 

öldürərdim! 

Yatağından yerə atıldı, bir anlığa dayanıb durdu: onun saçları dağınıqdı, burun tanaqları 

körüklənirdi, ağzı bir qədər açıqdı. Yumruqlarını sıxaraq, yuxarı qaldırmıĢdı, sanki, bu saat kimi 

isə vuracaqdı. Sonra birdən çirkli yatağına yıxıldı. Jondret otaqda o baĢ-bu baĢa gəzir, arvadına 

heç fikir vermirdi. 

---

Bir neçə dəqiqə susduqdan sonra o, yenə də arvadına yaxınlaĢdı, yenə də əllərini döĢündə 

çarpazlayaraq, onun qabağında dayandı. 

– Ġstəyirsənmi sənə yenə də bəzi Ģeylər deyim? 

Arvadı soruĢdu: 

– Nə? 

Jondret nəfəsi tutula-tutula astadan dedi: 

– Onu ki, indi mən daha varlıyam. 

Arvadı gözlərini ona zillədi, bu gözlər, sanki, deyirdi: ―Yoxsa sən dəli olmusan?‖ 

Jondret sözünə davam etdi: 

– Məlunlar! Çoxdandı mən №Əgərçi – tıxmağa-Ģey-var-öl-soyuqdan, əgərçi-odun-var-öl-

acından‖ təĢkilatındayam! Dilənçi olduğum daha bəsdir! Özümün, özgələrinin yükünü daĢıdığım 

daha bəsdir! Mənimki daha gülüĢdən keçib, burada daha gülməli heç bir Ģey yoxdur, mənimlə 

əyləndiyin daha bəsdir, ey mərhəmətli Allah! Sənin zarafatların olmasa da dolannıq, ey əbədi 

ata! Mən bolca yemək, doyunca içmək istəyirəm! Tıxmaq istəyirəm! Yatıb köpmək istəyirəm! 

Veyllənmək istəyirəm! Mən istəyirəm ki, mənim də növbəm gəlsin, mənim də, mən bunu 

istəyirəm! Hələ nə qədər ki, gəbərməmiĢəm! Mən istəyirəm ki, bir az da milyoner olub yaĢayam! 

O öz otağında gəziĢərək əlavə etdi: 

– O birilərindən pis yaĢamayım!  

Arvadı soruĢdu: 

– Sən bununla nə demək istəyirsən? 

Jondret baĢını silkələdi, göz vurdu, fiziki təcrübələr göstərməyə baĢlayan səyyar mühazirəçi kimi 

səsini ucaldaraq dedi: 

– Mən nə demək istəyirəm? Qulaq as! 

Jondretin arvadı donquldandı: 

– Asta... yavaĢ! Əgər söhbət iĢ barəsində gedirsə, bunu kənar adamın eĢitməsi nə lazım?! 

– DanıĢdı da! Kim bunu eĢidəcək? QonĢu? O, evdən çıxıb getdi, indicə özüm gördüm. Bir də axı, 

o, gicin biri gic bundan nə baĢa düĢəcək? Sonrası da, ağzımda dedim ki, o çıxıb gedib. 

Bununla belə, Jondret instinktiv olaraq səsini endirdi; lakin Marius onun danıĢığını yenə də 

eĢidirdi. Bundan baĢqa, xoĢbəxtlikdən bayırda qar yağır, bulvardan gedən ekipajların səsini 

batırırdı, bu isə Mariusa Jondretlə arvadının danıĢığını yaxĢı eĢitməyə imkan verirdi. 

Marius bu sözləri eĢitdi. 

– BaĢa düĢürsənmi, bu dövlətli adam keçib mənim əlimə. Ġndidən demək olar ki, onun iĢi 

bitmiĢdir! Hər iĢ görülüb! Nə lazımsa edilib. Mən öz adamlarımızı görmüĢəm. AxĢam saat altıda 

o gələcək. Bu alçaq adam altmıĢ frank gətirəcək! Heç bilirsənmi mən ona nə doğruyub-tökdüm? 

Görürdün? AltmıĢ frank haqqında da, ev yiyəsi haqqında da, fevralın dördü haqqında da! Axı bu 

gün evin kirayə vaxtı haradan oldu? Allahın maymaq bəndəsi! Deməli, o saat altıda gələcək! Bu 

zaman qonĢu nahar eləməyə gedir. Bürqon qarı da Ģəhərə qab yumağa gedir. Evdə heç kəs 

olmur. QonĢu saat on birdən tez qayıtmır. Qızlar keĢikdə olacaq. Sən də bizə kömək edərsən. O, 

bizimlə haqq-hesabı çürüdər. 

Jondretin arvadı soruĢdu: 

– Birdən çürütmədi? 

Jondret təhdidedici  hərəkətlə: 

– Onda biz onunla haqq-hesabı çürüdərik, – deyib güldü. 

Marius birinci dəfə idi ki, onun gülüĢünü eĢidirdi; bu soyuq və asta bir gülüĢdü; bu gülüĢdən 

adamın bədəni gizildəyirdi. 

Jondret buxarı yanındakı divar Ģkafını açıb oradan köhnə bir furajka götürdü, köynəyinin qolu ilə 

təmizləyib baĢına qoydu. 

– Mən gedirəm, – dedi. – Mən hələ gərək yaxĢı adamlardan bəzisini görüm. Görərsən, bizim 

iĢimiz necə yaxĢı gedəcək. Mən çalıĢacağam ki, tez qayıdım. Bu elə bir oyundur ki, zəhmətinə 

dəyər. Evdən göz-qulaq ol. 

Əllərini Ģalvarının cibinə soxaraq, bir anlığa dayanıb fikirləĢdi, sonra ucadan dedi: 

---

– Amma, hər halda, yaxĢı oldu ki, o, məni tanımadı! Tanısaydı bir də bizə gəlməzdi! SürüĢüb 

əlimdən çıxardı. Saqqal mənim dadıma çatdı. Mənim saqqalım romantik bir saqqaldır! Mənim 

əziz romantik saqqalım! 

O yenə də güldü. 

Pəncərəyə yaxınlaĢdı. Boz göydən hələ də qar yağırdı. 

– Belə də murdar hava olar?! 

Sonra redinqotunun yaxasını örtərək əlavə etdi: 

– Bu dəri bir az gendir. Eybi yoxdur, keçər; amma o qoça dələduz lap yerində bunu mənə verdi! 

Yoxsa bayıra çıxmağa heç nəyim yox idi. Paltar üzündən iĢ yenə baĢ tutmayacaqdı. Hərdən 

görürsən elə boĢ bir Ģey adamın qabağını kəsir ki! 

Furajkanı gözünün üstünə basıb otaqdan çıxdı.  

Bir neçə addım getməmiĢdi ki, qapı yenə açıldı, onun yırtıcı və ağıllı sifəti yenə qapı arasından 

göründü. 

– Bir Ģey lap yadımdan çıxıb, – dedi. – Manqalı hazırla. 

―Filantropun‖ verdiyi beĢ frankı arvadının döĢlüyünə atdı. 

Arvadı yenə soruĢdu: 

– Manqalı hazırlayım? 

– Hə. 

– Nə qədər kömür alım? 

– Ġki qab. 

– Bu eləyəcək otuz su. Qalanına da nahar üçün bir Ģey alaram. 

– Cəhənnəm olsun nahar! 

– Niyə? 

– Pulun hamısının dalından dəymə! 

– Niyə? 

– Çünki mən də bəzi Ģeylər alacağam. 

– Nə alacaqsan? 

– Belə də, bəzi Ģeylər. 

– Bunun üçün sənə nə qədər lazımdır? 

– Bizə yaxın olan dəmir xırdavatçı dükanı haradadır? 

– Muftar küçəsində. 

– Hə, tində. Ġndi bildim. 

– Axı bir de görüm, Ģey-Ģüyü almaq üçün sənə nə qədər pul lazım olacaq? 

– Əlli su, bəlkə də, lap üç frank. 

– Nahar üçün çox az pul qalır. 

– Bu gün tıxmaq günü deyil. Daha mühüm Ģeylər var. 

– Necə istəyirsən, elə olsun, mənim əzizim. 

Jondretin arvadı bu sözləri deyərək, yenə də qapını örtdü; bu dəfə Marius Jondretin koridorla 

tələsə-tələsə getdiyini eĢitdi; bu ayaq səsləri get-gedə yavaĢıyaraq, pilləkənin aĢağısında artıq 

eĢidilməz oldu. 

Bu zaman Sen-Medar kilsəsində saat biri vurdu. 

 

 

ON ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Solus cum solo, in loco remoto, 

non cogitabuntur orare pater noster. 

 

Marius xəyalpərəst olsa da, yuxarıda dediyimiz kimi, qəti və fəal adamdı. Fikrini bir məsələ 

ətrafında toplayaraq düĢünmək vərdiĢi onda insanların dərdinə qalmaq hissini inkiĢaf etdirirsə 

də, acıqlanıb özündən çıxmaq qabiliyyətini zəiflətmiĢdi, lakin nifrət etmək qabiliyyətinə 

toxunmamıĢdı. Onda həm brəhmən xeyirxahlığı, həm də hakim amansızlığı vardı; onun 

---

qurbağaya yazığı gələ bilərdi, lakin o heç düĢünmədən gürzəni basıb əzərdi. Ġndi o, gürzələr 

yuvasını görürdü; onun gözləri önündəki əjdahalar kahası idi. 

Marius düĢündü: ―Bu alçaqları məhv etmək lazımdır!‖ 

O nə qədər ümid etsə də, ona əzab verən sirlərdən heç biri aydınlaĢmadı, əksinə, o sirlər üzərinə 

çökən zülmət, sanki, daha da qatılaĢdı: nə Lüksemburq bağında gördüyü o gözəl qız, nə də 

―Cənab Ağ‖ dediyi o adam haqqında yeni bir Ģey öyrənə bilmədi; ancaq bunu bildi ki, Jondret 

əvvəldən onları tanıyırmıĢ. Jondretin eyhamlı sözlərindən, o ancaq bir Ģey bildi: bildi ki, burada 

nəsə kələk var, bu, anlaĢılmaz, lakin dəhĢətli kələkdir; onların hər ikisi böyük təhlükə 

qarĢısındadır, qız yəqin olmasa da, qocanın təhlükə qarĢısında olmasına heç Ģübhə yoxdur; buna 

görə də onları xilas etmək, Jondretin alçaqcasına niyyətini pozmaq, bu hörümçəklərin qurduğu 

toru dağıtmaq lazımdır. 

Marius Jondretin arvadına baxdı. Bucaqdan o, köhnə bir tənəkə peç çıxarıb, dəmir parçaları 

içində nəsə axtarırdı. 

Marius üsulluca komoddan düĢdü, o, çox çalıĢırdı ki, səs salmasın. 

Mariusun qəlbi hazırlanmaqda olan iĢin qorxusu və Jondretlərə qarĢı duyduğu nifrətlə dolu idi; o, 

eyni zamanda, bir Ģeyə sevinirdi; bəlkə də, sevdiyi qıza kömək etməyi tale onun üzərinə 

qoymuĢdu... 

Bəs onda nə etməli? Təhlükə qarĢısında olan adamlara xəbərdarlıqmı etmək? Onları haradan 

tapmaq olar? Axı Marius onların ünvanını bilmirdi. Onlar bir anlığa Mariusun gözlərinə 

görünmüĢ, yenə də Parisin ucsuz-bucaqsız dərinliklərində qeyb olmuĢdular. ―Cənab Ağ‖ı axĢam 

saat altıda qapı ağzında gözləməkmi, gələn kimi ona məsələni xəbər verməkmi? Lakin Jondret 

və onun yoldaĢları Mariusun kimi isə gözlədiyini görə bilər; bu yerlər tənha yerlərdi, onların 

adamı çoxdur, onlar Mariusu tuta bilər, onun öhdəsindən gələ bilərlər, onda Mariusun xilas 

etmək istədiyi adam məhv olar... Ġndicə saat biri vurdu; quldurcasına hücum saat altıda olmalıdır. 

Mariusun sərəncamında hələ beĢ saat vaxt vardı. 

Bircə yol qalırdı. 

Marius hələ də təzə olan sürtükünü geydi, Ģərfi boynuna doladı, Ģlyapasını götürüb otaqdan elə 

səssizcə çıxdı ki, elə bil, yalın ayaqla yosun üstü ilə yeriyirdi. 

Bir də ki, Jondretin arvadı hələ köhnə dəmir Ģeyləri eĢələyir, səs-küy salırdı. 

Marius evdən çıxıb, Kiçik Bankir küçəsi ilə getməyə baĢladı. 

Küçəni yarıya qədər getmiĢdi ki, bir möhrə gördü; möhrə boĢ yerin ətrafında çəkilmiĢdi, özü də 

elə alçaqdı ki, bəzi yerindən lap addayıb keçmək olardı. O, fikrə daldığından ağır-ağır gedirdi, 

qardan ayaqlarının səsi eĢidilmirdi. Birdən adam səsi eĢitdi; səs lap yaxından gəlirdi. Dönüb 

ətrafına baxdı: küçə bom-boĢdu, heç bir adam görünmürdü; lakin adam səsini o lap aydınca 

eĢidirdi. 

Mariusun ağlına gəldi ki, möhrənin o üzünə baxsın. 

Doğrudan da, iki adam orada qarın üstündə oturub, möhrəyə söykənərək astadan danıĢırdı. 

Marius onları tanımırdı. Onlardan biri bluz geymiĢ, saqqallı, o birisi,  pırtlaĢıq saçlı, cındır 

paltarlı bir adamdı. Saqqallının baĢında qəĢəng bir yunan Ģapkası vardı; söhbət etdiyi adamın 

açıq baĢı qardan ağarmıĢdı. 

Marius möhrənin üstündən əyilərək, onların söhbətini eĢidirdi. 

Uzunsaçlı adam dirsəyini saqqallı adama vura-vura deyirdi: 

– ―Xoruz banı‖ dostları ki bu iĢə giriĢib, bu daha boĢa çıxmaz... 

Saqqallı dedi: 

– Yəqinmi? 

PırtlaĢıq saçlı ona belə cavab verdi: 

– ĠĢ baĢ tutsa, hərəmiz beĢ yüz çırpıĢdırırıq, yox, bəd gətirsə, adama beĢ il, altı il, uzaq baĢı on il 

verəcəklər, bundan artıq yox! 

Saqqallının soyuqdan diĢi-diĢinə dəyirdi, o bir az tərəddüdlə dedi: 

– Yəqin ki, elə belə də olacaq! Bu iĢdən yaxa qurtarmaq olmayacaq! 

PırtlaĢıq saçlı adam ona etiraz etdi: 

– Mən sən deyirəm ki, heç bir Ģey olmayacaq. Familiyasız atanın arabası hazır durub. 

---

Sonra onlar dünən Hote teatrında gördükləri melodramdan bəhs etməyə baĢladılar. 

Marius yoluna düzəldi. 

Ona elə gəldi ki, möhrənin arxasında, xəlvət bir yerdə, qar üstündə belə Ģübhəli halda oturan bu 

iki adamın söhbəti, bəlkə də, Jondretin alçaqcasına niyyəti ilə əlaqədardır. Yəqin, bu iĢ həmin 

iĢdir. 

O, Sen-Marso tərəfə getdi, ilk rast gəldiyi dükandan soruĢdu ki, polis müdirini haradan tapmaq 

olar. 

Ona dedilər ki, polis müdiri Pontuaz küçəsində, 14 nömrəli evdə olur. 

Marius ora getdi. 

Bulka dükanı qabağından keçəndə iki suluq çörək alıb yedi, o görürdü ki, nahar edə bilməyəcək. 

Yolla gedə-gedə düĢünür, Allaha Ģükürlər edirdi: axı səhər o Jondretin qızına beĢ frank 

verməsəydi, ―Cənab Ağ‖ın ardınca gedəcəkdi, bu qayda ilə heç bir Ģeydən xəbəri olmayacaqdı. 

Onda heç bir qüvvə Jondretin qurduğu hiyləyə mane ola bilməyəcəkdi, ―Cənab Ağ‖ da, heç 

Ģübhəsiz, onun qızı da məhv olacaqdı. 

 

 

 

ON DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Polis iĢçisi advokata iki cib tapançası verir. 

 

Marius Pontuaz küçəsinə, 14 nömrəli evə gəlib ikinci mərtəbəyə qalxdı, polis müdirini soruĢdu.  

Mirzələrdən biri ona dedi: 

– Cənab polis müdiri burada yoxdur, onu polis nəzarətçisi əvəz edir. Bəlkə, onunla danıĢdınız? 

Sizin iĢiniz təcili iĢdir?  

Marius: 

– Bəli, – deyib cavab verdi. 

Mirzə onu polis müdirinin otağına apardı. Barmaqlığın o biri tərəfində ucaboylu bir adam sobaya 

söykənərək durmuĢdu; o, əynindəki üç yaxalıqlı enli karrikin ətəklərini arxasına qoyduğu əlləri 

ilə yuxarı qaldırmıĢdı. Onun dördkünc üzü, bir-birinə sıxılmıĢ nazik dodaqları, dən düĢmüĢ və 

çox amansız görkəmi olan sıx bakları, adamın ürəyinə soxulan baxıĢları vardı. Bu baxıĢlar yalnız 

ürəyə soxulmurdu, o eyni zamanda, adamın üst-baĢını axtarırdı. 

Üzdən bu adam Jondret kimi yırtıcı, onun kimi təhlükəli adama oxĢayırdı. Doqa rast gəlmək, 

bəzən canavara rast gəlməkdən az qorxulu olmur. 

O, baĢqasına müraciət edilərkən söylənilən ―cənab‖ sözünü buraxaraq soruĢdu: 

– Sizə nə lazımdır? 

– Cənab polis müdiri sizsinizmi? 

– O burada yoxdur. Mən onu əvəz edirəm. 

– Mən çox məxfi iĢ üçün gəlmiĢəm. 

– Deyin görüm, nədir. 

– Həm də çox təcili bir iĢ üçün... 

– Di onda tez deyin. 

Bu sakit və kobud görünüĢlü polis məmuru adamı həm qorxudur, həm də ürək verirdi. O həm 

adamı vahiməyə salır, həm də özünə qarĢı etibar doğururdu. Marius nə olmuĢdursa, hamısını 

açıb danıĢdı. Dedi ki, bir adam var, mən onu ancaq üzdən tanıyıram, istəyirlər ki bu axĢam onu 

tovlayıb tələyə salsınlar; mən özüm Marius Ponmersiyəm, advokatam, tutduğum otağın 

qonĢuluğunda quldurlar yuvası var, bu barədə danıĢılan sözləri divar arxasından eĢitmiĢəm; bu 

tələni quran alçağın adı Jondretdir; onun yoldaĢları da var, çox yəqin ki, ―qarovulxana 

sahibləri‖ndəndir; onların içərisində ―Bahari‖, həm də ―HəĢərat‖ ləqəbli ―Qarmaq‖ deyilən birisi 

də var; Jondret qızlarına tapĢırmıĢdır ki, keĢikdə dursunlar; təhlükə qarĢısında olan adama 

xəbərdarlıq etmək də mümkün deyil, hətta onun adı da məlum deyil; bu Ģeylər hamısı axĢam saat 

altıda, özü də Xəstəxana bulvarının ən ucqar və tənha yerində, 50-52 nömrəli evdə olacaqdır. 

Marius evin nömrəsini söyləyəndə polis nəzarətçisi baĢını qaldırıb laqeyd halda soruĢdu: 

---

– Koridorun baĢında olan otaqda? 

Marius: 

– Bəli, – deyərək onun sözünü təsdiq etdi, – siz o evi tanıyırsınızmı? 

Polis nəzarətçisi susdu, sonra ayağını qızdırmaq üçün uzunqunc çəkməsinin dabanını yanan 

sobanın qapağına dayayaraq, cavab verdi: 

– Görünür, tanıyıram. 

O, sözünə davam edərək, Mariusdan artıq öz qalstukuna müraciət edirmiĢ kimi, yenə astadan və 

etinasız bir halda dedi: 

– Yəqin, ―Xoruz banı‖nın da burada əli var. 

Onun sözləri Mariusu çox təəccübləndirdi. 

– ―Xoruz banı‖... Mən bu sözləri eĢitmiĢəm. 

Marius, Kiçik Bankir küçəsində, möhrə arxasında, qar üstündə pırtlaĢıq saçlı bir adamla saqqallı 

adamın söhbətini də polis nəzarətçisinə danıĢdı. 

Polis nəzarətçisi mızıldandı: 

– PırtlaĢıq saçlı, yəqin, Brüjondur, saqqalı isə Yarım Liarddır, onun bir adı da  Ġki Milyarddır. 

Polis nəzarətçisi yenə də baĢını aĢağı salıb fikrə getdi. Sonra əlavə etdi: 

– Bəs Familiyasız ata haqqında necə? Elədi ki var, karrikimi yandırdım. Axı onlar bu zəhrimara 

qalmıĢ sobaları niyə həmiĢə belə bərk yandırırlar?! Əlli-əlli iki nömrə. Əvvəllər Qorbonun evi 

olmuĢdur. 

Sonra Mariusa baxdı: 

– Siz ancaq saqqallı ilə pırtlaĢıq saçı gördünüz? 

– Bir də Qarmağı. 

– O Ģıq geyinmiĢ cavan oğlanı necə? 

– Onu görməmiĢəm. 

– Heyvanxana bağındakı filə oxĢayan o enlikürəkli yekəpəri necə? 

– Onu da görməmiĢəm. 

– Üzdən təlxəyə oxĢayan o bic-haramzadəni necə? 

– Yox. 

– O ki qaldı dördüncüyə, o,  ümumiyyətlə, gözəgörükməz bir Ģeydir, heç köməkçiləri də, ona 

yardım göstərənlər də, onun əlaltıları da onu görə bilmirlər. Sizin də onu görməməyiniz  

təəccüblü deyil. 

– Doğrudan da, görməmiĢəm. Axı bu adamlar kimdir?  

Polis nəzarətçisi cavab vermək əvəzinə dedi: 

– Bu heç onların vaxtı deyil... 

Yenə susdu, sonra sözə baĢladı: 

– Əlli-əlli iki. Mən bu anbara bələdəm. Bizim üçün orada gizlənməyə yer yoxdur, artistlər bizi o 

saat görər. ĠĢin içindən belə çıxarlar ki, bu vodevili baĢqa vaxta keçirərlər. Onlar çox təvazökar 

adamlardır. Camaatdan utanırlar. Yox, belə olmaz, belə olmaz. Mən istəyirəm ki, onların 

oxumasını eĢidəm, sonra da onları oynamağa məcbur edəm. 

Polis nəzarətçisi sözünü qurtardıqdan sonra Mariusa sarı döndü, düz onun üzünə baxaraq 

soruĢdu: 

– Siz qorxursunuzmu? 

– Kimdən? 

– O adamlardan. 

Marius, nəhayət, polis xəfiyyəsinin bircə dəfə də olsa ona ―cənab‖ demədiyini görüb, tutqun  

halda sərt dedi: 

– Sizdən qorxduğumdan artıq qorxmuram. 

– Siz cəsarətli, namuslu adam kimi danıĢırsınız. Cəsarətli adam cinayətdən, namuslu adam  

hökumətdən qorxmaz. 

Marius onun sözünü kəsdi: 

– Bunlar hamısı öz yerində, axı siz nə etmək fikrindəsiniz?  

Polis nəzarətçisi belə bir cavabla kifayətləndi: 

---

– Əlli-əlli iki nömrəli evin bütün kirayəniĢinlərində bayır qapısının açarı var. Hər kəs gecə 

mənzilinə qayıdanda bu açardan istifadə edir. Sizdə də açar varmı? 

Marius: 

– Var, – dedi. 

– Yanınızdadır? 

– Yanımdadır. 

– Onu verin mənə. 

Marius jilet cibindən açarı çıxarıb, polis nəzarətçisinə verəndə bu sözləri də əlavə etdi: 

– Mənim sözümə baxın, keĢikçi ilə gəlin. 

Polis nəzarətçisi Mariusa elə baxdı ki, bir əyalət akademiki Volterə qafiyə öyrətmək istəsəydi, 

Volter də ona elə baxardı. Sonra iri, pəncə kimi yekə əllərini cəld karrikinin dərin ciblərinə saldı, 

―cib tapançası‖ deyilən iki balaca polad tapança çıxartdı. Onları Mariusa sarı uzadıb, qısa 

cümlələrlə tez-tez dedi: 

– Alın. Gedin evinizə. Öz otağınızda gizlənin. Qoy elə bilsinlər ki, siz getmisiniz. Tapançalar 

doludur. Hərəsində iki güllə var. Baxın. Mənə demiĢdiniz ki, divarda deĢik var. Qoy yığıĢsınlar. 

Əvvəlcə mane olmayın. Gördünüz ki vaxt çatıb, iĢi qurtarmaq lazımdır bir güllə atın. Ancaq 

tələsməyin. ĠĢin qalan hissəsini mənim öhdəmə buraxın. Tapançanı havaya atın, tavana atın – 

hara olsa atın. Ancaq tələsməyin: əsas məsələ budur! Gözləyin. Qoy onlar iĢə baĢlasınlar, siz 

advokatsınız, siz bilirsiniz bu, necə mühümdür. 

Marius tapançaları alıb sürtükünün yan ciblərinə qoydu. 

Polis nəzarətçisi: 

– Çox qabarıq durur, o saat gözə çarpır, – dedi, – yaxĢısı budur ki, jiletin ciblərinə qoyun. 

Marius tapançaları jiletinin cibinə qoydu. Polis nəzarətçisi sözünə davam etdi: 

– Ġndi  biz bircə dəqiqə də vaxt itirə bilmərik. Görək saat neçədir? Üçün yarısı. Yeddidə 

yığıĢacaqlar? 

Marius: 

– Altıda, – deyə cavab verdi. 

Polis nəzarətçisi: 

– Mənim vaxtım var, amma hələ heç bir Ģey hazır deyil. Sizə dediklərimdən  bircə kəlməni də 

yadınızdan çıxarmayın. Part! Bir güllə! 

Marius: 

– Arxayın olun, – dedi. 

Marius qapının dəstəyindən yapıĢıb otaqdan çıxmaq istəyəndə polis nəzarətçisi çığırdı: 

– Bir Ģey deyim, əgər mən altıdan tez sizə lazım olsam, bura gəlin, ya da bura adam göndərin. 

Gələndə polis nəzarətçisi Javeri soruĢun. 

 

 

 

ON BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Jondret Ģey-Ģüy alır. 

 

Kurfeyak saat üç radələrində Bossüe ilə bərabər təsadüfən Muftar küçəsindən keçirdi. Qar daha 

bərk yağırdı, hər tərəfi bürüyürdü. 

Bossüe Kurfeyraka sarı dönərək dedi: 

– Bu quĢbaĢı qara baxanda adama elə gəlir ki, göydə ağ kəpənəklərə taun xəstəliyi düĢmüĢdür... 

– birdən Mariusu gördü. Marius küçə ilə yuxarı, qarovulxanaya sarı qalxırdı, özünün də çox 

qəribə görünüĢü vardı. 

Bossüe həyəcanla: 

– Bir ora bax! – dedi, – Marius! 

Kurfeyrak: 

– Görürəm, – dedi, – ancaq onunla danıĢmaq lazım deyil. 

– Niyə? 

---

– O məĢğuldur. 

– Nə ilə? 

– Görmürsən üzündə necə bir ifadə var?! 

– Necə ifadə var? 

– Elə bil ki, kimisə güdür. 

Bossüe onunla razılaĢdı: 

– Doğrudur. 

Kurfeyrak: 

– Gör gözlərini necə elədi, bir əməlli bax! – dedi. 

– O axı kimi güdür? 

– Bir nəfər nərmənazik qönçəcik,  güllü bir  ləçəkcik! O vurulub! 

– Ancaq mən küçədə nə nərmənazik görürəm, nə qönçəcik, nə güllü bir ləçəkcik! Müxtəsər, 

bircə qız da görmürəm! 

Kurfeyrak baxıb, həyəcanla dedi: 

– O bir kiĢini güdür! 

Doğrudan da, Mariusdan iyirmi addım qabaqda baĢı furajkalı kiĢi gedirdi. Onlar bu adamın 

ancaq kürəyini görürdülər, amma yandan baxılsaydı, onun çal saqqalı nəzərə çarpardı. 

O, boyuna görə çox böyük, lakin təzə bir redinqot, palçıqdan bozarmıĢ çox köhnə, yırtıq bir 

Ģalvar geymiĢdi. 

Bossüe qəhqəhə ilə güldü: 

– Bu necə tipdir, hə? 

Kurfeyrak: 

– ġairdir, – dedi. – Heç Ģübhəsiz, Ģairdir! Onlar həm dovĢan dərisi satan alverçilər, həm də 

Fransa perləri redinqotu geyib eyni dərəcədə özlərini çəkirlər! 

Bossüe təklif etdi: 

– Gəl baxaq, görək, Marius hara gedəcək, o adam hara gedəcək. Onları güdək. YaxĢımı? 

Kurfeyrak ucadan: 

– Ey Bossüe! Ey Molu qartal! BaĢqasını güdən bir adamı güdmək? Siz xalis eĢĢəksiniz! 

Onlar geri döndülər. 

Doğrudan da, Marius Jondreti Muftar küçəsində görüb, onu güdməyə baĢlamıĢdı. 

Jondret qabaqda gedirdi, niĢana alındığını bilmirdi. 

O, Muftar küçəsindən yana dönürdü; Marius onun Qrasöz küçəsində ən köhnə evlərdən birinə 

girdiyini gördü: Jondret on beĢ dəqiqəyə qədər orada qaldıqdan sonra yenə Muftar küçəsinə 

qayıtdı. Sonra dəmir Ģeylər satılan dükana girdi; bu dükan o vaxtlar  Pyer-Lombar küçəsinin 

tinində idi. Marius bir neçə dəqiqə sonra Jondretin dükandan çıxdığını gördü: onun əlində ağac 

dəstəkli yekə bir iskənə vardı, elə o saat da iskənəni redinqotunun altına soxdu. Jondret Pti-

Jantilya küçəsinə çatanda sola buruldu, az sonra Kiçik Bankir küçəsinə çatdı. Ġkindi vaxtı idi; bir 

anlığa dayanan qar yağmağa baĢladı. Marius həmiĢə boĢ olan Kiçik Bankir küçəsinin tinində, 

pusquda oturdu, daha Jondretin ardınca getmədi. Elə yaxĢı da elədi. Çünki Jondret alçaq möhrəli 

yerə çatdıqdan sonra dönüb geri baxdı, ardınca bir adamın gəlmədiyini, heç kəsin onu 

güdmədiyinə əmin olduqdan sonra möhrəni aĢıb gözdən itdi. Bu həmin möhrə idi ki, Marius 

burada pırtlaĢıq saçlı adamla saqqallı adamın söhbətini eĢitmiĢdi. 

Ətrafına möhrə çəkilmiĢ boĢ yerin bir tərəfi gedib bir evin dal tərəfinə çatırdı; evin sahibi 

əvvəllər kareta ustası imiĢ, indi pis ad çıxarmıĢdı. Bir vaxtlar o, kirayə bir neçə ekipaj verərdi, 

sonra sınıq çıxmıĢdı. Ġndi də onun çardağı altında bir neçə köhnə tarantas vardı. 

Marius belə düĢündü: ən ağıllı iĢ bu olar ki, Jondret hələ evə qayıtmamıĢ, mən öz otağıma gedim. 

Bir də ki, qaĢ qaralırdı; Bürqon qarı həmiĢə axĢamlar Ģəhərə qab yumağa gedəndə bayır qapını 

bağlayırdı, hava qaralanda bayır qapı həmiĢə bağlı olurdu. Marius öz açarını polis nəzarətçisinə 

vermiĢdi, buna görə də tələsmək lazımdı. 

AxĢam olur, qaranlıq düĢürdü; üfüqdə və bütün ucsuz-bucaqsız göylərdə günəĢlə iĢıqlanan bircə 

nöqtə qalmıĢdı ki, o da ay idi. Ay qırmızı boĢqab kimi Salpetriyer xəstəxanasının alçaq qübbəsi 

altından yavaĢ-yavaĢ çıxırdı. 

---

Marius yeyin-yeyin 50/52 nömrəli evə sarı getdi. Evə çatanda gördü ki, qapı hələ açıqdır. 

Pəncəsi üstə pilləkənlə yuxarı qalxdı, özünü divara verə-verə koridordan keçib öz otağına girdi. 

Koridorun hər iki tərəfində, oxucuların bildiyi kimi, xırda-xırda otaqlar vardı; onda bu otaqlar 

hələ boĢdu, hələ kirayə verilməmiĢdi. Bürqon qarı da bu otaqların qapısını həmiĢə taybatay açıq 

qoyurdu. Marius bu otaqlardan birinin qabağından keçəndə, elə bil ki, içəridə sakitcə durmuĢ 

dörd adamın baĢını gördü: çardaq pəncərəsindən onların üstünə sönməkdə olan tutqun axĢam 

iĢığı düĢmüĢdü. Marius özünü göstərməmək üçün o, adamlara diqqətlə baxmaq istəmədi. O, 

səssizcə öz otağına girdi, heç kəs də onu görmədi. O, lap vaxtında gəlmiĢdi. Bir dəqiqədən sonra 

Bürqon qarının getdiyini, bayır qapının bağlandığını eĢitdi. 

 

 

ON ALTINCI FƏSĠL. 

Oxucular bu fəsildə  1832-ci ildə dəbdə olan 

ingilis havasında oxunan bir nəğmə eĢidəcəklər. 

 

Marius çarpayının üstündə oturdu. Saat altının yarısı olardı. BaĢ verəcək hadisə ilə onun arasında 

yarımca saat vaxt qalmıĢdı. O öz damarlarında qanın vurduğunu eĢidirdi – saat tıqqıltısı 

qaranlıqda belə eĢidilir. Bu anda qaranlıq içərisində iki hücum hazırlanırdı – Marius bu barədə 

düĢünürdü: bir tərəfdən cinayətkarlıq, o biri tərəfdən ədalət hücum edirdi. Marius qorxmurdu, 

ancaq o elə bu saat baĢ verəcək hadisə haqqında sakitcə düĢünə bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, 

bütün günü yuxu görür, fövqəladə bir hadisə ilə qəfildən üz-üzə gələndə vəziyyət həmiĢə adama 

belə görünür - yalnız jiletinin cibində olan polad tapançaların soyuqluğunu hiss etməklə, o 

bunların yuxu dəhĢətləri olmadığına inanırdı. 

Qar daha yağmırdı. Duman içərisindən çıxan ayın parıltısı get-gedə artırdı, onun iĢığı qarın 

gümüĢü parıltısına qarıĢaraq axĢam dumanı kimi otağa yayılırdı. 

Jondretgilin otağında iĢıq yanırdı. Divardakı deĢikdən tünd-qırmızı iĢıq gəlirdi: Mariusa elə 

gəlirdi ki, bu, qanlı bir iĢıqdı. 

Bunun Ģam iĢığı olmadığı aydın görünürdü. Lakin Jondretin otağından heç səs-səmir gəlmirdi, 

bircə kəlmə danıĢan da yox idi: ora ürək donduran ağır  sükut çökmüĢdü; bu iĢıq olmasaydı,  

oranın sərdabə olduğu zənn edilərdi. 

Marius yavaĢca çəkməsini çıxarıb, çarpayının altına qoydu.  

Bir neçə dəqiqə keçdi. Birdən aĢağıda qapı cırıldadı. Marius ağır addım səsi eĢitdi: kim isə 

tələsə-tələsə pilləkənlə qalxdı, yüyürə-yüyürə koridordan keçdi; qapı cəftəsi Ģaqqıltı ilə qalxdı. 

Gələn Jondret idi. 

Elə o saat bir neçə adamın səsi eĢidildi. Heç demə, Jondretin bütün ailəsi otaqda imiĢ: canavar öz 

zağasında olmadıqda canavar balaları susan kimi, Jondret də otaqdan getdiyi üçün onlar 

susurmuĢ. 

Jondret dedi: 

– Bu da mən! 

Qızlar çığırıĢdı: 

– AxĢamın xeyir, atacan! 

Jondretin arvadı soruĢdu: 

– Nə oldu? 

Jondret: 

– YavaĢ-yavaĢ düzəlir, – dedi. – Mən lap it kimi üĢüdüm, ayaqlarım dondu. Hə, sən paltarını 

dəyiĢməmisən?! YaxĢı eləmisən! Gərək elə olsun ki, sir-sifətdən etibarlı adama oxĢayasan. 

– Mən hazıram, gedə bilərəm. 

– Sənə dediklərimdən heç bir Ģey yadından çıxmaz ki? Onun hamısını lazımınca eləyərsənmi? 

– Arxayın ol. 

Jondret dedi: 

– Məsələ burasındadır ki... – lakin o sözünü qurtarmadı. Marius onun masa üstünə ağır bir Ģey 

qoyduğunu eĢitdi: yəqin, bu Ģey onun aldığı iskənə idi. 

---

Jondret soruĢdu: 

– Siz yemək yemisinizmi? 

Arvadı: 

– Hə, yemiĢik, – deyə cavab verdi, – mənim üç böyük kartofum vardı, duzum da vardı. BiĢirib 

yedim, sağ ol, od hələ var. 

Jondret: 

– Çox gözəl, – dedi, – sabah sizin hamınızı nahar eləməyə aparacağam. TapĢırarıq ki, ördək 

qızartsınlar.  Ayrı Ģeylər də öz qaydası ilə! Kral kimi nahar eləyərsiniz, lap onuncu Karl kimi! ĠĢ 

lap yaxĢı gedir. 

Sonra səsini alçaldaraq əlavə etdi: 

– Tələ qurulub. PiĢiklər hazır durub.  

Sonra daha yavaĢdan dedi: 

– Bunu odun içinə sox. 

Marius odlu közün çatırdadığını eĢitdi, kim isə buxarı maĢası, ya baĢqa bir dəmir alətlə onları 

qarıĢdırırdı; Jondret sözünə davam edərək deyirdi: 

– Qapı rəzələrini yağlamısan ki, cırıldamasın? 

Arvadı: 

– Hə, yağlamıĢam, – dedi. 

– Saat neçədir? 

– Altıya az qalıb. Bir az əvvəl Sen-Medard altının yarısını vurdu. 

Jondret: 

– Baxırsanmı! – dedi. – Vaxtdır, qızlar gərək keĢik çəkməyə getsin. Ay qızlar, bura gəlin, qulaq 

asın! 

Onlar pıçıldaĢdılar. 

Sonra yenə də Jondretin gur səsi eĢidildi: 

– Bürqon qarı gedib? 

Jondretin arvadı: 

– Gedib, – dedi. 

– Sən lap arxayınsan ki, qonĢu evdə yoxdur? 

– O səhərdən gedəndi, hələ qayıtmayıb. Sən özün də çox yaxĢı bilirsən ki, bu vaxt o nahar eləyir. 

– Sən buna arxayınsan? 

– Arxayınam! 

– Hər halda, gedib baxmaq pis olmaz, – dedi, – ay qız, Ģamı götür, get bir gəzə-gəzə ora bax. 

Marius iməkləyə-iməkləyə astaca çarpayının altına girdi. O, çarpayının altında təzəcə 

büzüĢmüĢdü ki, qapının çatdağından iĢıq göründü. 

Koridorda qızın səsi eĢidildi: 

– Ata, evdə yoxdur! 

Bu, Jondretin böyük qızı idi, Marius onu səsindən tanıdı. 

Atası soruĢdu: 

– Otağa girib baxdın? 

Qız: 

– Yox, – dedi, – açar ki, qapıdadır,  deməli, o çıxıb gedib.  

Atası çığırdı: 

– Hər halda, gir, bax. 

Qapı açıldı, Marius Jondretin böyük qızını gördü; onun əlində Ģam vardı. O indi də səhərki kimi 

idi, lakin Ģam iĢığında daha dəhĢətli görünürdü. 

Qız bir baĢ çarpayıya sarı getdi; Marius bu zaman böyük qorxu və həyəcan keçirirdi. Çarpayının 

üstündə, divardan güzgü asılmıĢdı, qız bu güzgü üçün gedirdi. O, pəncəsi üstünə qalxıb güzgüyə 

baxdı. Yan otaqda o yan-bu yana aparılan dəmir Ģeylərin cingiltisi eĢidildi. 

Qız əli ilə saçına sığal verdi; güzgüdə öz-özünə baxaraq, gülümsəyə-gülümsəyə qəbri yada salan 

xırıltılı səslə bu sözləri oxudu: 

 

---

Yeddi-səkkiz gün belə yandı könlümün odu. 

Daim gərək yanaydı, yanaydı daim gözü! 

HəmiĢəlik olaydı, kaĢ, məhəbbət, gərək bu! 

Amma bəxt üzə bir an gülüb, tərk edir bizi. 

 

Marius qorxudan titrəyirdi. Ona elə gəlirdi ki, qız onun nəfəs aldığını eĢitməyə bilməz. 

Qız pəncərəyə yaxınlaĢdı, o həmiĢəki kimi indi də bir az divanəyə oxĢayırdı; küçəni gözdən 

keçirərək, ucadan dedi: 

– Paris ağ köynəyini geydi, eybəcər oldu! 

O yenə də güzgüyə yaxınlaĢdı, özünə gah qabaqdan, gah yandan baxa-baxa yenə ağız-burnunu 

əyməyə baĢladı. 

Atası çığırdı: 

– Nə oldu, harada itib batdın? 

Qız saçlarını bura-bura: 

– Bu saat gəlirəm! – dedi. – Çarpayının, o biri mebelin altına baxıram. Heç kəs yoxdur. 

Atası bağırdı: 

– Axmaq qız, bu saat gəl! Vaxt itirməyin mənası yoxdur. 

Qız: 

– Gəlirəm! Gəlirəm! Onlar həmiĢə tələsirlər! – deyərək oxumağa baĢladı: 

 

Siz məni tərk etdiniz, Ģan-Ģöhrətə uydunuz. 

Amma harda olsanız məhzun könlüm ordadır. 

 

Güzgüyə son dəfə nəzər salaraq, otaqdan çıxdı, qapını ardınca örtdü. 

Marius bir dəqiqədən sonra koridorda yalın ayaqların tappıltısını və Jondretin səsini eĢitdi. 

Jondret qızların ardınca çığıraraq deyirdi: 

– YaxĢı baxın! Biriniz qarovulxananın, o biriniz də Kiçik Bankir küçəsinin tinində durun! Bircə 

dəqiqə də olsa evin qapısını gözdən qoymayın; elə ki, bir Ģey gördünüz, o saat gəlin! Güllə kimi! 

Bayır qapının açarı sizdədirmi? 

Böyük qız narazı halda deyindi: 

– Hünərin var, yalın ayaqla qarın üstə dur, görüm necə durursan! 

Jondret: 

– Sabah sizin ayağınıza qəhvəyi, ipək çəkmə alacağam,– dedi. 

Qızlar pilləkəndən düĢürdü; bir neçə saniyədən sonra bayır qapı örtüldü: bu onların getdiyini 

bildirirdi. 

Evdə ancaq Marius, Jondretlə arvadı, bir də ki, yəqin, Mariusun boĢ otaqda, alaqaranlıqda 

gördüyü o Ģübhəli adamlar qaldı. 

 

 

ON YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Mariusun beĢ frank pulu nəyə xərclənmiĢdi. 

 

Marius qət etdi ki, müĢahidə məntəqəsinə qayıtmaq vaxtıdır. O, yaĢına xas olan cəldliklə bir 

anda divardakı deĢiyin yanına qalxdı. 

Dayanıb içəri baxdı. 

Jondretin mənzili qəribə Ģəkildə idi, Marius bunu görəndə deĢikdən nə üçün elə bir iĢıq gəldiyini 

baĢa düĢdü. Orada çəng atmıĢ mis Ģamdanda Ģam yanırdı, lakin çardağı iĢıqlandıran bu Ģam 

deyildi. Bütün bu zağa böyük manqalın odu ilə iĢıqlanmıĢdı. Manqal buxarının içinə 

qoyulmuĢdu, köz ilə dolu idi. Bu haman manqaldı ki, Jondretin arvadı onu səhər tapıb 

çıxartmıĢdı. Manqaldakı köz qıpqırmızı idi, manqal özü də pul kimi qızarmıĢdı. Jondretin səhər 

Pyer-Lombar küçəsindən aldığı iskənəni bu közün içinə qoymuĢdular, iskənənin ətrafında yaĢıl 

alov titrəyirdi; iskənə qıpqırmızı qızarmıĢdı. Bucaqda, qapının yanında iki yığın Ģey görünürdü, 

---

yəqin, bu Ģeylər bura boĢ yerə qoyulmamıĢdı: onlardan biri kəndir, o biri də dəmir parçaları 

yığınına bənzəyirdi.  

Burada nələr ediləcəyindən xəbəri olmayan bir adam bu vəziyyəti görsəydi, tərəddüd içində 

qalardı: o elə zənn edərdi ki, burada ən alçaqcasına, ya da heç kəsə zərər verməyən ən adi bir iĢ 

görüləcəkdir. Bu cür iĢıqlanan otaq, hər Ģeydən əvvəl, cəhənnəm kürəsini deyil, dəmirçi dükanını 

xatırladırdı. Jondret belə bir iĢıqda dəmirçidən çox Ġblisə oxĢayırdı. 

Manqaldan elə isti qalxırdı ki, masa üstündəki Ģamın manqala olan tərəfi əriyib tökülürdü. 

Buxarının üstündə köhnə, məxfi iĢıqlı bir mis fənər vardı, bu  KartuĢa doğru çevrilən Diogenə 

layiq fənərdi. 

Manqal buxarının lap içinə, közərən kösövlərin arasına qoyulduğundan kömürün dəmi buxarının 

bacasından çıxırdı, otaqda onun qoxusu duyulmurdu. 

Ayın solğun iĢığı pəncərə ĢüĢələrindən süzülərək, tünd-qırmızı rəngə boyanmıĢ zağaya 

düĢmüĢdü; bu isə iĢ görüləcək yerdə də xəyalpərəst olub qalan Mariusun Ģairanə təsəvvüründə 

çirkin yer, yuxularına uçub gələn səmavi bir xülya kimi görünürdü. 

Külək də pəncərənin sınıq ĢüĢəsindən içəri soxularaq, kömür dəmini dağıdır, burada manqal 

olduğunu gizlədirdi. 

Jondretin zağası – Qorbonun daxması haqqında dediyimiz sözləri oxucular xatırlarsa – alçaq, 

qanlı iĢlər üçün çox gözəl  meydan, cinayəti gizlətmək üçün ən yaxĢı  yerdi. Bu, Parisin  tənha 

bulvarında, ən ucqar  evdə dib bir otaqdı. Dünyada pusqu deyilən Ģey olmasaydı, o burada icad 

oluna bilərdi. 

Divarlar və bir çox boĢ mənzillər bu otağı bulvardan ayırırdı; onun bircə pəncərəsi vardı ki, o da  

ətrafında sal divar və möhrə olan yerə çıxırdı. 

Jondret çubuğunu yandırdı, ortasını deĢdiyi stulda oturub tüstülətməyə baĢladı. Arvadı pıçıldaya-

pıçıldaya onunla nəsə danıĢırdı. 

Marius Kurfeyrak kimi hər Ģey üçün gülən adamlar zümrəsinə daxil olsaydı, Jondretin arvadını 

görəndə qəhqəhə ilə gülərdi. Onun baĢında lələkli qara Ģlyapa vardı,  bu Ģlyapa X Karlın 

tacqoyma mərasimində carçıların qoyduğu Ģlyapaları yada salırdı; çiyninə dama-dama enli bir Ģal 

salmıĢdı; toxunma yubka və kiĢi çəkmələri geymiĢdi – bu, həmən çəkmə idi ki, səhər qızı onu 

palçığa bulamıĢdı. Yəqin, bu geyim Jondreti aĢağıdakı sözləri deməyə vadar etmiĢdi: ―Hə! 

Paltarını dəyiĢmisən?! YaxĢı eləmisən! Gərək elə olsun ki, sir-sifətdən etibarlı adama 

oxĢayasan!‖ 

Jondret özü isə, ―Cənab Ağ‖ın bağıĢladığı təzə, ona çox gen gələn redinqotu geymiĢdi; onun 

paltarında yenə də redinqotla Ģalvarının bir-birinə uyğun gəlməməsi diqqəti cəlb edirdi: bu, 

Kurfeyrakın fikrincə, Ģairlərin ürəyinə yatan bir Ģeydi. 

Jondret birdən səsini qaldırdı: 

– Yadıma bir Ģey düĢdü. Gör nə deyirəm. Belə havada o, yəqin ki, fiakırda gələcək. Fənəri götür, 

yandır, aĢağı en. Gedib qapının arxasında dur. Karetanın gəldiyini eĢidən kimi, tez qapını aç. O 

yuxarı qalxana kimi sən pilləkəni, sonra da koridoru iĢıqlandırarsan; otağa gətirdinmi, yenə 

çaparaq aĢağı en, sürücünün pulunu verib, yola sal. 

Arvadı soruĢdu: 

– Pul hanı? 

Jondret Ģalvarının ciblərini axtardı, beĢ frank pul çıxarıb arvadına verdi. 

Arvadı həyəcanla dedi: 

– Bu haradandır? 

Jondret təmkinlə dedi: 

– Səhər qonĢu verəndir, – sonra əlavə etdi, – bilirsən nə var, bura iki stul gətirmək lazımdır. 

– Niyə? 

– Oturmaq üçün. 

– YaxĢı da! Gedim qonĢudan gətirim. 

Arvadın bu sözlərini eĢidəndə Mariusun bütün bədəni gizildədi. 

Jondretin arvadı tez qapını açıb, koridora çıxdı. 

Marius heç komoddan enməyə, çarpayının altında gizlənməyə macal tapmadı. 

---

Jondret arvadının ardınca çığırdı: 

– ġamı götür! 

Arvadı: 

– Lazım deyil, – dedi, – mane olar, mən axı iki stul gətirəcəyəm. Ay iĢığı düĢüb, bəsdir. 

Arvadı iri əllərilə qaranlıqda qapı açarını axtardı, – Marius bunu eĢidirdi. Sonra qapı taybatay 

açıldı. Marius donub qaldı, sanki, bu gözlənilməz hadisə və qorxu onu daĢa döndərmiĢdi. 

Jondretin arvadı otağa girdi. 

Çardaq pəncərəsindən düĢən ensiz ay iĢığı, sanki, qaranlığı ortasından yarıb iki yerə bölmüĢdü. 

Bu parçalardan biri  iri, qara bir pərdə kimi Mariusun sığındığı divarı tamam örtmüĢdü. Marius 

görünmürdü. 

Jondretin arvadı baĢını qaldırdı, ancaq Mariusu görmədi; Mariusun yeganə mebeli olan iki 

stulunu götürüb, bayıra çıxdı, qapını da partıltı ilə örtdü. 

Öz otağına qayıdaraq dedi: 

– Bu da stullar! 

Əri də ona dedi: 

– Bu da fənər. AĢağı en, tez! 

Arvadı tələsə-tələsə otaqdan çıxdı, Jondret tək qaldı; stulları götürüb, masanın ətrafına qoydu, 

iskənəni közün içində çevirdi, köhnə Ģirmanı buxarıya tərəf çəkdi, bununla da manqalın qabağını 

tutdu; sonra kəndir yığını olan bucağa getdi, kəndirə sarı əyilərək, diqqətlə nəyəsə baxdı. 

Mariusun qatma-qarıĢıq zir-zibil yığını hesab etdiyi Ģey, heç demə,  ağac pillələri və iki qarmağı 

olan, səliqə ilə qatlanmıĢ kəndir nərdivanmıĢ. 

Səhər Jondretin evində nə bu kəndir nərdivan, nə bu dəmir linglərə oxĢayan və qapı arxasındakı 

dəmir yığını üstünə əlavə edilən ağır alətlər vardı, görünür, Jondret bunları gündüz, Marius evdə 

olmayanda gətirmiĢdir. 

Marius ―Bunlar dəmirçi alətidir‖, – deyə düĢündü. 

Belə Ģeylərdən Mariusun bir az baĢı çıxsaydı, bilərdi ki, dəmirçi ləvazimatı hesab etdiyi Ģeylər 

qıfıl açmaq, ya qapı sındırmaq üçün xüsusi hacatlar, həm də deĢən və kəsən alətlərdir: bu iki 

məĢum alət oğrular arasında ―tikan‖ və ―sancı‖ adı ilə məĢhurdur. 

Buxarı və yanına iki stul qoyulmuĢ masa Mariusun düz qabağında idi. Manqalın qabağını Ģirma 

tutmuĢdu; otaq ancaq Ģam ilə iĢıqlanmıĢdı; masaya buxarı üstünə atılıb qalan saxsı qırığından 

uzun-uzun kölgələr düĢürdü; boğazı sınmıĢ bardağın kölgəsi divarın yarısını bürümüĢdü. Yatağa 

dəhĢətli və məĢum bir sükut çökmüĢdü. Havada qorxunc bir intizar duyulurdu. 

Jondret çubuğunun sönməsinə imkan verdi,  bu göstərirdi ki, o, nəyinsə fikrini çəkirdi; sonra 

yenə də masanın yanında oturdu. ġam iĢığında onun sifətinin sərt və yırtıcı ifadəsi aydın 

görünürdü. Hərdən o, qaĢlarını çatır, sağ əlini bərk yellədirdi, sanki, qaranlıq qəlbindən qalxan 

səsin son dəlillərinə etiraz edirdi. Öz-özünə qarĢı edilən belə sərt etirazlardan birində o, cəld 

masanın siyirtməsini çəkdi, orada gizlədilmiĢ uzun  mətbəx bıçağını çıxarıb onun itiliyini 

dırnağında yoxladı, sonra bıçağı yenə də masanın gözünə qoyub, siyirtməni yerinə itələdi. 

Marius da əlini jiletinin sağ cibindəki tapançaya vurdu, tapançanı çıxardıb çaxmağı üst ayağa 

çəkdi. 

Bu zaman aydınca Ģıqqıltı eĢidildi. 

Jondret diksinib stuldan qalxdı. 

– Kimdir? – deyə çığırdı. 

Marius nəfəsini tıxadı. Jondret bir az qulaq asdı, sonra gülərək, öz-özünə dedi: 

– Mən lap gicəm! Bu Ģıqqıldayan ara divarıdır.  

Marius tapançanı əlində sıxdı. 

 

 

ON SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Mariusun iki stulu qabaq-qənĢər qoyulur. 

 

---

Birdən pəncərə ĢüĢələri məyusluq duyulan zəng səsindən cingildədi - uzaqda, Sen-Medar zəng 

qülləsində saat altını vururdu. 

Zəng hər dəfə vuranda Jondret baĢını tərpədirdi. Saat altını vurandan sonra o, barmaqları ilə Ģam 

fitilinin qarasını qopartdı. 

Sonra otaqda var-gəl eləməyə baĢladı, koridora baxdı, qulaq asdı, sonra yenə gəzindi, yenə 

dayanıb qulaq asdı. Yerinə qayıdaraq öz-özünə mızıldadı: ―Aldatmasa yaxĢıdır!‖ 

Yenicə oturmuĢdu ki, qapı açıldı. 

Jondretin arvadı qapını taybatay açdı, iyrənc bir yaltaqlıqla diĢlərini ağardaraq, koridorda 

dayandı; sirli iĢıqlı fənərin deĢiyindən düĢən iĢıq onun sifətindəki bu murdar ifadəni daha aydın 

göstərirdi. 

– Buyurun, ağa, – deyərək, gələn adamı içəri dəvət etdi. 

Jondret cəld yerindən qalxaraq, onun sözünə qüvvət verdi: 

– Buyurun, ey bizim vəlinemətimiz! 

―Cənab Ağ‖ içəri girdi. 

Onun üzündə aydınca bir sakitlik vardı, bu isə qeyri-ixtiyari olaraq adamda ona qarĢı hörmət 

hissi oyadırdı.  

Cənab Ağ masa üstünə dörd qızıl pul qoydu. 

– Cənab Fabantu, – dedi,– bunu sizə mənzil kirayəsi və baĢqa ən zəruri xərclər üçün verirəm. 

Sonrasına baxarıq. 

Jondret həyəcanla: 

– Göstərdiyiniz səxavət üçün Allah sizə əcr versin, ey xeyirxah insan! – dedi və tez arvadına 

yaxınlaĢaraq pıçıldadı: 

– Fiakrı yola sal! 

Jondret ―Cənab Ağ‖a təzim edənə altına stul çəkənə kimi, onun arvadı yavaĢca aradan çıxdı. Bir 

dəqiqədən sonra qayıdaraq, ərinin qulağına pıçıldadı: 

– Yola saldım! 

Qar ara vermədən səhərdən bəri yağırdı. Qar yeri elə örtmüĢdü ki, nə fiakrın gəldiyi, nə də 

getdiyi eĢidildi. 

―Cənab Ağ‖ stulda əyləĢdi. 

Jondret o biri stulda, onunla qabaq-qənĢər oturdu. 

Ġndi nələr baĢ verəcəyini yaxĢı təsəvvür etmək üçün qoy oxucu Ģaxtalı bir gecəni, Salpetriyer 

xəstəxanasının qar basmıĢ, ay iĢığında iri kəfən kimi ağaran xali yerlərini, orada-burada yanan, 

qəmgin görünüĢlü bulvarı, qara kölgə kimi uzanıb gedən qarağac sıralarına qırmızı iĢıq salan 

küçə fənərlərini, bəlkə də, milin dörddə biri qədər ətrafa yayılan tənhalığı və səssizliyi, axĢamın 

dərin sükutunda, tükürpərdən qaranlığında Qorbonun daxmasını, zülmət və tənhalıq içində itib-

batan bu daxmada Jondretin bircə Ģamla zəifcə iĢıqlanan zağasını, bu zağada masa arxasında 

oturan iki adamı; öz təmkinliyini mühafizə edən ―Cənab Ağ‖ı, qımıĢmaqda olan qorxunc təbiətli 

Jondreti, bucaqda, Jondretin arvadı deyilən qoca, qancıq qurdu, divarın o üzündə  bircə sözü, 

bircə hərəkəti gözdən qaçırmayan, qulaqlarını Ģəkləyərək diqqətlə baxan, əlində tapança tutan 

Mariusu təsəvvüründə canlandırsın. 

Marius qətiyyən qorxmurdu. O ancaq bütün varlığı ilə nifrət edirdi. O, tapançanın dəstəyini 

əlində sıxır, özünü möhkəm hiss edirdi. ―Vaxt çatanda mən bu alçağı tutacağam‖, – deyə 

düĢünürdü. 

O bilirdi ki, polis iĢçiləri bura yaxın bir yerdə pusquda durub, canini tutmaq üçün Ģərti iĢarə olan 

tapança səsini gözləyirlər. 

Bir də ki, o, bir Ģeyə çox ümid edirdi: ―Cənab Ağ‖ ilə Jondretin bu facianə mübarizəsi onun üçün 

çox mühüm bir məsələni az da olsa aydınlaĢdırar. 

 

 

ON DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

Qaranlıq bucaqlardan özünüzü qoruyun. 

 

---

―Cənab Ağ‖ oturan kimi indi daha heç kəsin yatmadığı çarpayıları gözdən keçirərək soruĢdu: 

– O yaralanmıĢ yazıq qız özünü necə hiss edir? 

Jondret acı-acı, həm də minnətdarlıqla gülümsəyərək dedi: 

– Pis, çox pis, cənab! Böyük bacısı onun yarasını sarıtmaq üçün Burb xəstəxanasına apardı. Siz 

onları görəcəksiniz, onlar bu saat gələcək. 

Sonra ―Cənab Ağ‖ Jondretin arvadının qəribə geyiminə baxaraq sözünə davam etdi: 

– Deyəsən, xanım Fabantu özünü yaxĢı hiss edir? 

Jondretin arvadı qapının qabağında durub, təhdidedici, davacıl bir nəzərlə ona baxırdı, sanki, o 

indidən qapının keĢiyində durmuĢdu. 

Jondret: 

– O ölümcül bir halda xəstələnib. Ancaq nə edəsən, cənab?! Onda, o yazıqda o qədər mərdlik var 

ki! Bu, arvad deyil, öküzdür! 

Bu kompliment arvadın çox xoĢuna gəldi, o qarĢısında yaltaqlıq edilən bir əjdaha nazıyla ucadan 

dedi: 

– Sən mənə çox nəzakət göstərirsən, əzizim Jondret! 

– Jondret? – ―Cənab Ağ‖ bu ada təəccüb etdi, – mən elə bilirdim ki, sizin adınız Fabantudur! 

Jondret tez buna cavab taparaq dedi: 

– Bəli, Fabantudur, səhnə adım Jondretdir. Artist təxəllüsüdür. 

Arvadına baxaraq çiyinlərini çəkdi, ancaq elə elədi ki, ―Cənab Ağ‖ bunu görməsin, sonra süni 

mehribanlıqla dedi: 

– Biz həmiĢə, mənim bu yazıq arvadcığımla canbir qəlbdə yaĢamıĢıq! Bu təsəlli də olmasaydı, 

bilmirəm nə edərdik! Biz çox bədbəxtik, cənab! Əllərimiz var, amma iĢ yoxdur. Qəlbimiz alıĢıb- 

yanır, amma məĢğul olmağa Ģey yoxdur. Mən bilmirəm hökumət nə fikirləĢir, ancaq vallah, 

cənab, mən nə yakobinçiyəm, nə boğazını yırtan bir respublikaçıyam; mən nə hökumət 

əleyhinəyəm, amma siz məni nazirlərin yerində qoysaydınız, namusuma and içirəm, hər Ģey ayrı 

cürə gedərdi. Məsələn, bax, mən qızlarımı kordondan Ģey düzəltmək peĢəsini öyrənməyə 

göndərmiĢəm. Siz deyərsiniz: ―Necə, peĢə?‖ Bəli, peĢə, kobud bir peĢə, bir parça çörək 

qazanmaq üçün! Görürsünüzmü, mənim vəlinemətim, biz nə günə qalmıĢıq?! Nə qədər 

alçalmıĢıq! Əvvəllər biz nə idik, indi gör nə hala düĢmüĢük! Heyhat, bizim gözəl 

güzəranımızdan heç bir Ģey qalmamıĢdır! Heç bir Ģey! Ancaq bircə Ģeydən baĢqa: bu da bir 

Ģəkildir. Amma bu Ģəkil mənim üçün nə qədər qiymətli olsa da, onu satmaq 

məcburiyyətindəyəm, axı yaĢamaq lazımdır! Hər necə olsa, yaĢamaq lazımdır. 

Jondret qəsdən rabitəsiz bir halda danıĢır, gəvəzəlik edirdi, bu heç də onun üzündəki ifadəyə 

uyğun gəlmirdi. Bu ifadə göstərirdi ki, o nəyinsə intizarındadır, nəsə düĢünür. O danıĢanda 

Marius baĢını qaldırdı, otağın küncündə bir adam gördü: bu adam hələ onun gözünə 

sataĢmamıĢdı. Görünür, o təzə gəlmiĢdi - özü də elə sakitcə gəlmiĢdi ki, hətta qapı rəzəsinin 

cırıltısı da eĢidilməmiĢdi. O, toxunma bir bənövĢəyi fufayka, köhnə, yırtıq, cırıq, çirkli, hər yeri 

deĢik-deĢik, gen, plis Ģalvar, qalın corab geymiĢdi; köynəksizdi; boynu açıqdı; çırmanmıĢ 

qollarında döymə Ģəkil vardı; üzünə his sürtmüĢdü. O, əllərini döĢündə çarpazlayaraq, dinməz-

söyləməz, yaxında olan çarpayıda, arvadın dal tərəfində oturdu. O, çox az görünürdü. 

Marius o bucağa baxanda ―Cənab Ağ‖ da qeyri-ixtiyari olaraq bizim baxıĢımızı ifadə edən daxili 

maqnit qüvvəsinin təsiri ilə ona baxmıĢdı. ―Cənab Ağ‖ o adamı görəndə özünü saxlaya 

bilməyərək, təəccüb ifadə olunan bir hərəkət etmiĢdi, Jondret də dərhal onun bu hərəkətini 

görmüĢdü. 

Jondret yaxasını düymələyərək çox nəzakətlə dedi: 

– Hə, baĢa düĢürəm, siz iltifat buyurub, verdiyiniz redinqota baxırsınız? Mənə yaraĢır! Vallah 

çox yaraĢır! 

―Cənab Ağ‖ soruĢdu: 

– O adam kimdir? 

Jondret uzada-uzada dedi: 

– O?.. Elə belə gəlib, qonĢudur. Fikir verməyin. 

---

Bu ―qonĢunun‖ qəribə sir-sifəti vardı. Sen-Marsoda bir neçə kimya zavodu var. Fabrik 

fəhlələrinin çoxunun üzü qara olur. Lakin ―Cənab Ağ‖ın bütün zahiri görünüĢü göstərirdi ki, o, 

Jondretə  tamamilə etibar edir, onun simasında zərrə qədər də qorxu əlaməti yox idi. 

– BağıĢlayın, cənab Fabantu, siz nədən danıĢırdınız?  

Jondret masaya dirsəklənərək, bir az boa ilanının baxıĢını xatırladan, durğun və mehribanca bir 

nəzərlə ―Cənab Ağ‖a baxdı, gözlərini ona zilləyərək dedi: 

– Mən ondan danıĢırdım ki, mənim əziz vəlinemətim, mən ondan danıĢırdım ki, mənim satılıq 

bir Ģəklim var. 

Qapı azca cırıldadı. Bir adam da içəri girib, arvadın dal tərəfində, çarpayıda oturdu. Onun da, o 

birisi kiĢi kimi, qolları çırmanmıĢdı, üzü də hisdən, ya mürəkkəbdən qaralmıĢdı. 

Bu adam otağa sezilməyəcək dərəcədə  cəld və yavaĢca girsə də, ―Cənab Ağ‖ onu da gördü. 

Jondret sözünə davam edərək: 

– Narahat olmayın, – dedi, – bunlar bu evdə yaĢayırlar. Bəli, mən bayaq dedim ki, mənim çox 

qiymətli bir Ģəklim qalmıĢdır... Budur, cənab, buyurun, baxın. 

Jondret yerindən qalxıb divara yaxınlaĢdı: orada döĢəmənin üstündə bir Ģəkil vardı; biz bu barədə 

əvvəllər bəhs etmiĢdik; Ģəklin üst tərəfini qabağa çevirib, onu yenə də divara söykədi. Zəif Ģam 

iĢığında bu, doğrudan da, bir Ģəklə bənzəyirdi, amma bu Ģəkildə nəyin təsvir edildiyini Marius 

seçə bilmədi, çünki Jondret Ģəklin qabağını tutmuĢdu. Marius ancaq kobudcasına qaralama bir 

lövhə, ön planda isə adamaoxĢar bir Ģey gördü. Bütün Ģəkil  balaqan pərdəsi, ya bəbə teatrı 

Ģirması zövqündə, gözəgirən parlaq rənglərlə çəkilmiĢdi. 

―Cənab Ağ‖ soruĢdu: 

– Bu nədir? 

Jondret iftixarla: 

– Vəlinemət, bu, bir sənətkarın çox böyük qiyməti olan əsəridir. Mən bu Ģəkli qızlarımdan az 

istəmirəm, o, bir çox Ģeyləri mənim yadıma salır! Mən sizə dedim, yenə də deyirəm: ehtiyac 

məni məcbur eləyir ki, bunu satım. 

―Cənab Ağ‖ Ģəklə baxarkən, təsadüfimi olaraq, ya bir Ģeydən narahat olduğu üçünmü, yenə də 

otağın dib tərəfinə  nəzər saldı. Ġndi orada dörd adam vardı: üçü çarpayıda oturmuĢdu, biri 

qapının ağzında durmuĢdu; hamısının da qolları çırmanmıĢdı, üzləri mürəkkəbli idi; heç biri 

tərpənmirdi. Çarpayıda oturanlardan biri divara sıxılaraq, gözünü örtmüĢdü, elə zənn etmək 

olardı ki, o yatıb. O, qoca bir adamdı; onun qara sifəti və ağsaçlı baĢı dəhĢətli  təsir bağıĢlayırdı. 

Qalan iki nəfər də cavan görünürdü. Biri saqqallı, biri də pırtlaĢıq saçlı idi. Heç biri də ayaqqabı 

geyməmiĢdi: kimisinin ayağında corab vardı, kimisi də ayaqyalın idi. 

Jondret gördü ki, ―Cənab Ağ‖ bu adamlardan gözünü çəkmir. 

Jondret dedi: 

– Bunlar mənim dostumdur, qonĢuluqda yaĢayırlar. Onlar ona görə qaradır ki, həmiĢə his içində 

əlləĢirlər. Onlar hamısı bacatəmizləyəndir. Vəlinemət, onlara baxmağın mənası yoxdur, yaxĢısı 

budur ki, siz mənim Ģəklimi alın. Mənim yoxsulluğuma rəhminiz gəlsin. Bunu sizə baha 

vermərəm, siz ona neçə qiymət qoyarsınız? 

―Cənab Ağ‖ diqqətlə Jondretin gözlərinə baxaraq, bir Ģey duymuĢ kimi Ģübhə ilə dedi: 

– Bu axı meyxana lövhəsidir, üç frankdan artığa dəyməz. 

Jondret hiyləgərliklə: 

– Pul kisəniz yanınızdadır? – dedi, – mənə min eku də bəsdir. 

―Cənab Ağ‖ dik ayağa qalxdı, divara söykənərək, otağı cəld gözdən keçirtdi. Onun sol tərəfində, 

onunla pəncərə arasında Jondret, sağ tərəfində, onunla qapı arasında Jondretin arvadı və dörd kiĢi 

oturmuĢdu. Bunlardan heç biri tərpənmirdi, sanki, heç onu görmürdülər. Jondret yenə də ağlar 

bir səslə yazıq-yazıq danıĢmağa, dalğın bir nəzərlə ―Cənab Ağ‖a baxmağa baĢladı. ―Cənab Ağ‖ 

elə zənn edə bilərdi ki, gördüyü yoxsulluq, doğrudan da, bu adamın ağlını çaĢdırmıĢdır. 

Jondret sızıldaya-sızıldaya sözünə davam etdi: 

– Mənim əziz vəlinemətim, siz bu Ģəkli almasanız, mənim iĢim lap bitəcək; onda mənim üçün 

bircə yol qalır, gərək, özümü suya atam! Axı mən arzu edirdim ki, qızlarıma bədii kartonaj iĢini, 

yeni il hədiyyələri üçün xırda qutular düzəltməyi öyrədim. Mənim bu arzum baĢ tutmadı! Heç 

---

demə, bundan ötrü, ĢüĢələrin yerə düĢməməsi üçün yanlı dəzgah lazımdır, xüsusi bir soba 

düzəltdirmək lazımdır, ayrı-ayrı yapıĢqan üçün üçgözlü iri bir qab lazımdır, taxta üçün  qatı 

kağız, ya parça üçün bir az duru yapıĢqan, karton hazırlamaq üçün qamaltı, kartonu qoyub 

kəsmək üçün qəlib, dəmir bərkitmələr üçün çəkic, hələ bundan baĢqa, bir neçə fırça lazımdır, 

daha cürbəcür həngamə... mən nə bilim, daha nələr, nələr! Bunlar da hamısı ondan ötrüdür ki, 

gündə dörd su pul qazanasan! Ancaq bunun üstündə gərək on dörd saat əlləĢəsən! Hər xırda 

qutunu on üç dəfə ələ götürməli olacaqsan! Hələ  gərək kağızı da isladasan, heç bir yerinə ləkə  

salmayasan, yapıĢqan da qızdırasan... xülasə, adamı çərlədən iĢdir! Bunun da qabağında – gündə 

dördcə su! Heç bununla yaĢamaq olar?! 

Jondret ―Cənab Ağ‖a baxmadan öz halından Ģikayətlənirdi, ―Cənab Ağ‖ isə diqqətlə onu 

nəzərdən keçirirdi. ―Cənab Ağ‖ın gözləri Jondretə, Jondretin gözləri qapıya zillənmiĢdi. Marius 

onların hər ikisini çox diqqətlə müĢahidə edirdi. ―Cənab Ağ‖ sanki, öz-özündən soruĢurdu: ―Bu 

dəli olmayıb ki?‖ Jondret bir neçə dəfə müxtəlif ahəngdə, sözünü uzada-uzada, yalvara-yalvara 

təkrar etdi: ―Onda mənim üçün bircə yol qalır. Gərək özümü suya atam. Bu yaxında mən 

Austerlits körpüsündə üç pillə enmiĢdim!‖ 

Birdən onun bulanıq gözlərində iyrənc bir parıltı göründü. Bu alçaqboylu adam bədənini 

dikəldərək, qorxunc  Ģəklə düĢdü, ―Cənab Ağ‖ın üstünə yeriyərək bağırdı: 

– Bu dediklərim boĢ sözdür, məsələ bunda deyil! Siz məni tanıdınızmı? 

 

 

 

ĠYĠRMĠNCĠ FƏSĠL. 

Tələ. 

 

Zağanın qapısı birdən taybatay açıldı, içəri  qara kağız maska taxmıĢ, göy kətan bluz geymiĢ üç 

kiĢi girdi. Onlardan biri çox arıqdı, onun əlində dəmirə tutulmuĢ uzun dəyənək vardı; o birisi 

yekəpər bir Ģeydi,  o, əlində baĢıaĢağı bir balta tutmuĢdu, öküz kəsəndə bu cür baltadan istifadə 

edirlər; üçüncüsü nə birinci qədər arıq, nə də ikinci qədər dolğundu, enlikürək adamdı, o, iri bir 

açarı əlində sıxıb durmuĢdu, bu, yəqin, dustaqxanadan oğurlanmıĢ, dustaqxana qapılarından 

birinin açarı idi. 

Jondret, görünür, elə bu adamları gözləyirmiĢ. 

O, dərhal tələsə-tələsə əli dəyənəkli adamla danıĢmağa baĢladı. 

– Hər Ģey hazırdır? 

– Hər Ģey. 

– Monparnas hanı? 

– Birinci məĢuq, sanki, qızınla danıĢmaq üçün dayandı. 

– Hansı ilə? 

– Böyüklə. 

– Fiakr aĢağıdadır? 

– AĢağıdadır. 

– Araba qoĢulub? 

– QoĢulub. 

– YaxĢı atlar qoĢulub? 

– Lap əlası. 

– Onlar mən deyən yerdə durublar? 

– Hə. 

– YaxĢı da. 

―Cənab Ağ‖ın rəngi ağappaq ağarmıĢdı, o hara düĢdüyünü anlayan bir adam ifadəsi ilə diqqətlə, 

həm də sakitcə ətrafına baxır, baĢını yavaĢ-yavaĢ və təəccüblə çevirərək, orada olan adamları bir-

bir gözdən keçirirdi. Lakin onun üzündə zərrə qədər də qorxu əlaməti yox adi. O, masanın 

arxasında durub, bundan çəpər kimi istifadə edirdi. Bir az əvvəl yalnız xoĢtəbiətli qoça kimi 

---

nəzərə çarpan bu adam birdən-birə pəhləvan oldu. O, iri yumruğunu masanın üstünə qoydu, bu 

zaman onun hərəkətində təhdid və heç gözlənilməyən bir qüvvət hiss olunurdu. 

Elə adamlar var ki, onlar üçün igid olmaq da rəhmdil olmaq kimi təbii və adi bir Ģeydir. Belə bir 

təhlükə qarĢısında bu cür mətanət və mərdliklə dayanan bu qoca da, görünür, belə adamlardandı. 

Biz sevdiyimiz qızın atasına heç vaxt tamamilə yad adam kimi baxmırıq. Marius bu tanımadığı 

adamla fəxr edirdi. 

Jondretin ―Bunlar bacatəmizləyəndir‖, – dediyi qoluçırmalı üç kiĢi dəmir yığını içindən üç Ģey 

götürdü: bunlardan biri  metalkəsən böyük bir bıçaqdı, biri  ağır bir lingdi, biri də çəkicdi; bu üç 

adam, heç bir söz söyləmədən, gedib qapının qabağında durdu. Çarpayıda mürgüləyən qoca 

yerindən tərpənmədi, ancaq gözlərini açdı. Jondretin arvadı onun yanında oturdu. 

Marius bu qərara gəldi ki, iĢə qarıĢmaq vaxtı gəlib çatmıĢdır: tapançanı yuxarı qaldıraraq, 

koridora tərəf atəĢ açmağa hazırlaĢdı. 

Jondret əlidəyənəkli adamla söhbəti qurtardıqdan sonra yenə də ―Cənab Ağ‖a sarı döndü, məĢum 

bir səslə, həm də astadan və azca gülərək, bayaqkı suallarını təkrar etdi: 

– Deməli, siz məni tanımadınız? 

―Cənab Ağ‖ düz onun gözlərinə baxaraq dedi: 

– Yox! 

Jondret lap masaya yaxınlaĢdı. Əlini döĢündə çarpazlayaraq və Ģamın üstünə sarı əyilərək, öz 

dördkünc, yırtıcı çənəsini mümkün qədər ―Cənab Ağ‖ın sakit ifadəli üzünə yaxınlaĢdırdı, bu 

zaman ―Cənab Ağ‖ heç qımıldanmadı da. Jondret bu vəziyyətində, qapmağa hazırlaĢan vəhĢi 

heyvan kimi duraraq, çığırdı: 

– Mən Fabantu deyiləm, Jondret deyiləm, mən Tenardyeyəm! Mən Monfermeyldəki 

aĢxanaçıyam! EĢidirsinizmi? Tenardye! Ġndi məni tanıdınızmı? 

―Cənab Ağ‖ın üzü azca qızardı, lakin o, əvvəlki sakitliyini mühafizə etdi, səsini qətiyyən 

qaldırmadan və səsi zərrə qədər də titrəmədən dedi: 

– Bayaqkından çox tanımadım. 

Marius onun cavabını eĢitmədi. Qaranlıq olmasaydı, bu zaman Marisun nə qədər özünü 

itirdiyini, nə qədər çaĢdığını və heyrətə düĢdüyünü görmək olardı. Jondret  ―Mən Tenardyeyəm!‖ 

- deyəndə onun bütün bədəni titrədi, o elə bir halda divara söykəndi ki, elə bil, onun ürəyinə 

qılınc soxdular. Sonra onun atəĢ açmaq istədiyi sağ əli yavaĢ-yavaĢ aĢağı endi, Jondret 

―EĢidirsinizmi? Tenardye!‖ – deyə təkrar edəndə, az qaldı ki tapança onun zəifləmiĢ barmaqları 

arasından yerə düĢsün. Jondret kim olduğunu açıb deməklə, ―Cənab Ağ‖ı qətiyyən narahat 

etmədi, lakin Mariusun bütün varlığını sarsıtdı. Görünür, ―Cənab Ağ‖ Tenardye adını 

eĢitməmiĢdi, lakin Marius bu ada yaxĢıca bələddi. Bu adın onun üçün nə demək olduğunu 

yadınıza salın. Marius atasının vəsiyyətnaməsində yazılan bu adı öz qəlbində saxlayırdı, 

müqəddəs tapĢırığın həkk olmuĢ sətirlərini öz fikrində, qəlbinin dərinliklərində mühafizə edirdi; 

bu tapĢırıqda yazılmıĢdı: ―Tenardye adlı bir adam məni ölümdən xilas etdi. Mənim oğlum ona 

rast gəlsə, qoy əlindən gələn yaxĢılığı etsin!‖ 

Bu ad Mariusun müqəddəs saydığı Ģeylərdəndi, bu, yəqin, oxucuların yadındadır. Bu ada o, 

atasının adı ilə bir bərabər pərəstiĢ edirdi. Doğrudanmı, bu, Mariusun çoxdan bəri və çox səy ilə 

axtardığı Tenardyedir, həmin Monfermeyl aĢxanaçısıdır? Budur, nəhayət, onu tapdı! Nə olsun 

ki? Heç demə onun atasını xilas edən adam quldurmuĢ! Bu adama o öz sədaqətini sübut etmək 

arzusilə alıĢıb-yanırdı,  heç demə, bu adam əjdaha imiĢ! Polkovnik Ponmersini xilas edən adam 

dəhĢətli bir cinayət etməyə hazırlaĢırdı: bu cinayət nədən ibarətdi – Marius bunu düzgün 

müəyyən etməyə çətinlik çəkirdi, lakin onun gördüyü Ģeylər  adam öldürmək məsələsinə 

oxĢayırdı! Özü də gör kimi öldürmək istəyirdilər, aman Allah! Nə məĢum bir təsadüf! Taleyin ən 

acı istehzası! Atası ona qəbirdən Tenardyeyə əlindən gələn qədər yaxĢılıq etməyi əmr eləyirdi; 

Marius dörd il ərzində bir fikirlə yaĢayırdı: atasının borcunu necə versin, onun tapĢırığını necə 

yerinə yetirsin; budur, o, quldurun cinayət iĢlədiyi yerdə tutulması üçün ədalətə kömək etmək 

istədiyi anda tale çığıraraq ona deyir: ―Bu, Tenardyedir!‖ Deməli, o, Vaterloo ətrafında gedən 

qəhrəmanca vuruĢmada, yağıĢ kimi yağan güllə altında atasını ölümdən xilas edən adama əlindən 

gələn yaxĢılığı edə bilər. Lakin nə ilə? Edam kürsüsü ilə?! O, özünə söz vermiĢdi ki, Tenardyeyə 

---

rast gəlsə, əgər bu təsadüf ona qismət olsa, bu adamın ayaqlarına yıxılacaq. Budur, o, 

Tenardyeyə rast gəldi, amma ona görə rast gəldi ki, onu cəlladın əlinə versin! Atası deyirdi: 

―Tenardyeyə kömək et!‖ Amma o, pərəstiĢ etdiyi, müqəddəs bir adamın tələbinə cavab olaraq 

Tenardyeni məhv edəcək! Qoy atası qəbirdən tamaĢa etsin, görsün ki, həyatını təhlükəyə ataraq, 

onu ölüm pəncəsindən xilas edən adamı Mariusun - o Mariusun ki, ona Tenardyenin qayğısına 

qalmağı tapĢırmıĢdı - mərhəməti üzündən Sen-Jak meydanında edam edirlər! Məgər o, atasının 

öz əli ilə yazdığı son tələbi uzun zaman ona görəmi saxlamıĢdı ki, bir gün həqarətlə onun 

əleyhinə çıxsın?! Məgər bu, onun öz-özünü ələ salması deyildimi? Lakin cinayət edildiyini 

görmək, ona mane olmamaq mümkünmü? Göz görə-görə adamın öldürülməsinə yol vermək, 

qatili müdafiə etmək olarmı? Belə bir alçağın qarĢısında adam özünü borclu hesab edib, ona öz 

minnətdarlığını göstərə bilərmi? Bu gözlənilməz zərbə Mariusun dörd ildən bəri yaĢatdığı 

fikirlərini alt-üst etdi. Onu dəhĢət bürüdü. Ġndi hər Ģey ancaq ondan asılı idi! Onun gözləri 

qarĢısında vurnuxan, lakin heç bir Ģeydən xəbəri olmayan bu adamların taleyi onun əlində idi. O 

atəĢ açsa ―Cənab Ağ‖ı xilas edəcək, lakin Tenardyeni məhv edəcək; atəĢ açmasa, ―Cənab Ağ‖ 

məhv olacaq, Tenardye, bəlkə də, bəlkə də, qaçıb əldən çıxacaq. Bunlardan birini uçuruma 

itələməkmi, o birisinin enməsinə mane olmaqmı? Onun vicdanı bu tədbirlərdən hər ikisinin 

əleyhinə çıxırdı. Bəs onda nə etmək? Nə qərara gəlmək lazımdır? Ən yüksək xatirəyə, üzərinə 

götürdüyü ən böyük təəhhüdə, ən müqəddəs vəzifəyə, ən pak, ən əziz bir yazıya xəyanətmi 

etmək? Atasının vəsiyyətinə xəyanətmi etmək, ya cinayətin baĢ tutmasına yolmu vermək? 

Mariusa elə gəlirdi ki, o bir tərəfdən atası üçün yalvaran ―öz Ursulasının‖, bir tərəfdən də 

Tenardyeni ona tapĢıran polkovnikin səsini eĢidir. O hiss edirdi ki, dəli olur. Onun qıçları 

bükülürdü; gözləri qarĢısında baĢ verən hadisə elə sürətlə davam edirdi ki, düĢünməyə vaxt 

qalmırdı. Hadisələr bir qasırğa kimi onu öz tufanına almıĢdı, halbuki, o, əvvəlcə güman etmiĢdi 

ki, bu hadisələrə hökm edəcəkdir. O, az qalırdı Ģüurunu itirsin. 

Lakin Tenardye – bundan sonra biz onu daha baĢqa cürə adlandırmayacağıq – özündən çıxaraq, 

masanın yanında, coĢqun bir Ģadyanalıq içində var-gəl edirdi. 

O, beĢ barmağının beĢini də açaraq bütün əli ilə Ģamı tapıb elə qüvvətlə buxarının üstünə qoydu 

ki, Ģam az qaldı sönsün, Ģamın ərimiĢ piyi divara sıçradı. 

Sonra təhdidedici bir halda ―Cənab Ağ‖a sarı dönərək nərildədi: 

– Uduzdunuz, var-yoxunuzu xərclədiniz, alverdə sınıq çıxdınız! Lüt qaldınız! 

Sonra yenə də dəli kimi çığıra-çığıra gəzinməyə baĢladı: 

– Hə, axır ki mənim əlimə düĢdünüz, cənab filantrop! Cənab dilənçi milyonçu! Bəbə bağıĢlayan 

cənab! Maymaq qoca! Deməli, siz məni tanımadınız? Deməli, səkkiz il bundan qabaq min səkkiz 

yüz iyirmi üçüncü ildə, Soçelnik bayramında, Monfermeyl aĢxanasına, mənim yanıma gələn siz 

deyildiniz? Deməli, Fantina adlı uĢağı, Torağayı siz götürüb aparmadınız? Deməli, onda siz sarı 

redinqot geyməmiĢdiniz? Deyəcəksiniz, yox? Bu gün səhər bura gəldiyiniz kimi əlinizdə cır-

cındır dolu bir bağlama yox idimi? Sən bir buna bax, arvad! Görünür, bunun belə bir səfehliyi 

var: evlərə yun corab dolu bağlamalar daĢıyır! Elə xeyirxah gəlib! Cənab milyonçu, olmaya siz 

corab alveri edirsiniz? Deməli, siz dükanınızda olan bütün malları yoxsullara paylayırsınız, ay 

riyakar mömin?! Ay, təlxəyin biri, təlxək! Deməli, siz məni tanımadınız? Amma mən sizi 

tanıdım! Siz o murdar sifətinizi bura soxan kimi mən sizi tanıdım! Nəhayət, indi siz görəcəksiniz 

ki, aĢxana bəhanəsi ilə abırlı evlərə girmək, köhnə pal-paltar geyib, özünü dilənçi sifətinə salıb – 

belə sir-sifətlə ancaq qəpik-quruĢ yığırlar – abırlı adamların baĢını tovlamaq, özünü səxavətli 

göstərmək, adamın qazancını əlindən almaq, hələ bir sonra onu meĢədə də qorxutmaq həmiĢə 

boĢ-boĢuna keçib getmir! Siz görəcəksiniz ki, adamı müflis elədikdən sonra bu iĢdən  əynindəki 

redinqotu, bir də  iki vecsiz xəstəxana adyalı verməklə yaxa qurtarmaq olmaz! U-u, uĢaq 

oğurlayan qoca sərsəri! 

Tenardye bir anlığa dayandı, sanki, o, öz-özünə nəsə mızıldanırdı. Onun hiddəti birdən dar bir 

dərədə itib-batan Ronanın coĢqun axınını xatırladırdı; Tenardye, sanki, öz-özü ilə olan söhbətini 

qurtararaq, yumruğunu masaya çırpıb həyəcanla dedi: 

– Hələ bir özünü günahsız adam kimi göstərməyə çalıĢır! 

Yenə də ―Cənab Ağ‖a sarı dönüb dedi: 

---

– Bir vaxt vardı ki, siz mənə gülürdünüz, sizi görüm yox olasınız! Mənim bütün bədbəxtliyimə 

səbəb siz oldunuz! Mənim yanımda olan qızı siz min beĢ yüz franka aldınız, yəqin ki, o, dövlətli 

bir ailədənmiĢ! Mən o qızın vasitəsilə əməllicə pul qazanmıĢdım, hələ o qədər də qazana 

bilərdim ki, ömrümün axırına kimi mənə çatsın! O qız, adıbatmıĢ aĢxanada çəkdiyim bütün 

ziyanları ödəyə bilərdi; o elə bir aĢxana idi ki, orada pul qazanmaq çətin idi, bunun üçün mən 

axmaq bütün var-yoxumu qoydum. Eh, mən lap ürəkdən istəyirəm ki, oradakı çaxır onu içən 

adamlar üçün dönüb zəhər olaydı! Məsələ onda deyil! Boynunuza alın, siz Torağayı götürüb 

gedəndə mən sizə çox gülünc göründüm, eləmi?! MeĢədə sizin əlinizdə dəyənək vardı. Onda güc 

sizin tərəfinizdə idi. Ġndi növbə mənimdir. Ġndi güc məndədir! Qoça, sizin iĢiniz fırıqdır! Sizə 

baxanda, doğrudan da, mənim gülməyim gəlir! Sarsaq! Mən bunu yalandan dedim ki, guya, mən 

aktyoram, adım da Fabantudur, guya, mən madmazel Mars ilə, gör ha, madmazel Pıçıldayanın 

özü ilə komediyalarda oynamıĢam, guya, ev yiyəsi sabah, fevralın dördündə məndən mənzil 

kirayəsini istəyir, daha bu gic baĢa düĢməyir ki, ev kirayəsi, fevralın dördündə deyil, yanvarın 

səkkizində verilir! Gör mənə nə gətirib, dörd murdar pul, alçaq! Yüz frank verməyə də ürəyi 

gəlməyib! Qulaqlarını sallayıb mənim dediyim cəfəngiyata qulaq asırdı! Belə də gülməli Ģey 

olardı?! DanıĢdıqca mən öz-özümə fikirləĢirdim, deyirdim: ―Sən mənim əlimdən qaçıb qurtara 

bilməyəcəksən, ay maymaq! Ġndi səhərdir, sənin pəncələrini yaladığıma baxma. AxĢam olacaq, 

sənin ürəyini parçalayacağam!‖ 

Tenardye susdu. O tövĢüyürdü. Onun cılız, dar döĢü dəmirçi körüyü kimi qalxıb, düĢürdü. Onun 

gözlərində, nəhayət, qorxduğu bir adamı hədələməkdən, yaltaqlandığı bir adamı təhqir etməkdən 

sevinən, zəif, zalım, alçaq bir məxluqun rəzalət dolu xoĢbəxtliyi parıldayırdı. Qolifin baĢını 

tovlaya bilən cırtdan xoĢbəxtliyi, artıq özünü müdafiə etməyi bacarmayan, lakin hələ də əzab 

çəkən ölümcül bir öküzü parçalaya bilən çaqqal xoĢbəxtliyi parıldayırdı. 

―Cənab Ağ‖ Tenardyenin sözünü kəsmirdi. Tenardye susanda o dedi: 

– Mən baĢa düĢmürəm, siz nə demək istəyirsiniz. Siz yanılırsınız. Mən milyoner haradan oldum, 

mən çox kasıb adamam. Mən sizi tanımıram. Siz məni baĢqa  adamla qarıĢdırırsınız. 

Tenardye xırıltılı  səslə dedi: 

– Hə! Bu çağırılmıĢ bayatıdır! Elə belə də davam edin! Lap çərənləyirsiniz, qoca! Deməli, siz 

məni baĢa düĢmürsünüz? Siz görmürsünüz mən kiməm? 

– Üzr istəyirəm, cənab, mən görürəm ki, siz quldursunuz,  ―Cənab Ağ‖ bu sözü nəzakətlə 

söylədi, lakin bu nəzakət belə bir anda çox qəribə, çox təsirli görünürdü. 

Ən rəzil adamların da özünə görə heysiyyəti var, bunu hamı görmüĢdür; əjdaha da hissdən 

məhrum deyil. Tenardyenin arvadı ―quldur‖ sözünü eĢidəndə cəld çarpayıdan qalxdı, Tenardye 

özü isə stulu elə qapıb götürdü ki, sanki, onu parçalayıb çiling-çiling eləmək istəyirdi. O, 

arvadının üstünə çığıraraq dedi: ―Sən özünü ortaya atma!‖ Sonra ―Cənab Ağ‖a sarı dönüb, 

guruldaya-guruldaya bu sözləri dedi: 

– Quldur! Bəli, mən bilirəm ki, sizlər, siz cənab dövlətlilər bizə belə ad verirsiniz. Buna nə 

demək olar, doğrudur! Mən ki sınıq düĢmüĢəm, var-yoxum əlimdən çıxıb, qaçıb gizlənmiĢəm, 

yeməyə bir parça çörək tapmıram, bir quruĢ pulum yoxdur, deməli, qulduram! Üç gündür ki, 

mənim dilimə bir tikə çörək dəyməyib. Əlbəttə, mən qulduram! Amma sizin hamınızın isti 

ayaqqabınız, hamınızın Sakoss çəkməsi var, əyninizə arxiyepiskop kimi pambıqlı redinqot 

geymisiniz; siz beletajlarda mənzil tutursunuz, qapıçı olan evlərdə yaĢayırsınız, trüfel yeyirsiniz, 

yanvar ayında qulançaq çərəziniz olur, o zaman ki bu qulançağın dəstəsi qırx franka satılır, hələ 

bir göy paxla da ötürürsünüz, bayırda soyuq olub-olmadığını bilmək üçün qəzetlərə baxırsınız, 

bilmək istəyirsiniz ki, görək mühəndis ġevalyenin termometri nə göstərir! Amma biz öz-

özümüzün termometriyik. Neçə dərəcə Ģaxta olduğunu bilmək üçün biz sahil küçəsindəki Saat 

qülləsinə baxmağa getmirik, buna bizim ehtiyacımız yoxdur; biz qanımızın damarımızda 

donduğunu, ürəyimizin buz bağladığını hiss edirik, deyirik: ―Allah yoxdur!‖ Amma siz iltifat 

buyurub bizim bu xarabalığa, bəli, bu xarabalığa gəlirsiniz, bizə ―quldur‖ deyirsiniz! Amma biz 

sizi, siz cənabları, yeyəcəyik, udacağıq! Bunu bilin ki, cənab milyonçu, mən də vaxtı ilə bir 

adam olmuĢam, mənim də patentim olub, mən də seçkidə iĢtirak etmiĢəm, mən burjuayam! 

Amma siz kimsiniz, bu, hələ məlum deyil. 

---

Tenardye bunu deyib, qapı qabağında duran adamlara yaxınlaĢdı, acığından əsə-əsə əlavə etdi: 

– Bir baxın da! O, cəsarət edib mənimlə elə danıĢdı ki, elə bil, onun qabağındakı sarsağın biridir! 

Sonra ―Cənab Ağ‖a müraciətlə, daha böyük bir çılğınlıqla sözünə davam etdi: 

– Cənab filantrop, bunu da yadınızda saxlayın ki, mən Ģübhəli  Ģəxsiyyət, yurdsuz-yuvasız bir 

adam deyiləm! Mən evlərə gedib uĢaq aparmıram! Mən, mən köhnə fransız əsgəriyəm, məni 

ordenlə təltif edəcəkdilər! Mən Vaterloo ətrafında vuruĢmuĢam, bəli, bəli! Bu vuruĢmada mən 

bir generalı, bir qrafı xilas etmiĢəm, indi onun adı yadımda deyil. O öz familiyasını mənə dedi, 

ancaq onun səsi yaman zəifləmiĢdi, mən onun dediyini eĢitmədim. Ancaq mersi1 sözünü baĢa 

düĢdüm. Amma mənə onun ―mersi‖dən artıq adını bilmək lazım idi. Bu ad mənə onu axtarıb 

tapmağa kömək edərdi. Bilirsinizmi, Brüsseldə, Davidin çəkdiyi bir Ģəkildə təsvir edilən kimdir? 

Mənəm! David bu əsgəri qəhrəmanlığı əbədiləĢdirmək istəyirdi. Mən generalı dalıma alıb top 

saçması altından aparıram... Məsələ belə olmuĢdu. Bu general heç ömründə mənə bir yaxĢılıq 

etməmiĢdi, heç o birilərdən yaxĢı da deyildi! Bununla belə, mən öz həyatımı təhlükəyə ataraq 

onu ölümdən xilas etdim, mənim ciblərim bunu sübut edən kağızlarla doludur! Mən Vaterloo 

əsgəriyəm, bildinmi?! Ġndi, mən ki sizə mərhəmət edib bütün bu əhvalatı danıĢdım,  gəlin daha 

məsələni qurtaraq. Mənə pul lazımdır, çox, lap çox lazımdır! Verməsəniz sizi məhv edəcəyəm, 

bax, yalan deyirəmsə, lap elə buradaca bəlaya gəlim. 

Mariusun həyəcanı bir qədər yatmıĢdı, o, Tenardyenin sözlərini eĢidirdi. ġübhə üçün daha heç 

bir əsas qalmırdı. Onun qarĢısındakı atasının vəsiyyətnaməsində adı çəkilən Tenardye idi. Marius 

atası haqqında söylənilən töhməti eĢidəndə titrədi: axı o az qalmıĢdı ki, bu töhmətə haqq 

qazandırsın, özü də belə məĢum bir Ģəkildə! Bu, onu daha artıq qorxuya saldı. Burası da var ki, 

Tenardyenin bütün sözlərində, ifadəsində, hərəkətlərində, hər sözbaĢı alov püskürən 

baxıĢlarında, əl-qol açmıĢ alçaq təbiətli bir adamın hiddətində, lovğalıqla həqarətin, qürurla 

alçaqlığın, qəzəblə kütlüyün, həqiqi həqarətlə süni hisslərin qarıĢığında, zorakılıqdan həzz alan 

cinayətkarın sırtıqlığında, murdar bir qəlbin həyasızcasına çılpaqlığında, bir-birilə birləĢən insan 

iztirabı ilə insan nifrətinin coĢqunluğunda  həm Ģərin özü qədər iyrənc, həm də həqiqətin özü 

qədər əzabverici bir Ģey vardı. 

Oxucular, yəqin, hiss edir ki, Tenardyenin ―Cənab Ağ‖a məĢhur rəssam Davidin əsəri kimi təklif 

etdiyi Ģəkil onun öz aĢxanasının lövhəsi idi; bu lövhəni o özü çəkmiĢdi, Monfermeyl 

fəlakətindən sonra sağ-salamat qalan yeganə Ģey də bu idi. 

Tenardye indi daha elə durmuĢdu ki, Mariusun qabağını kəsmirdi. Marius bu Ģəklə diqqətlə baxa 

bilərdi. Bu cızma-qarada, doğrudan da, tüstü-dumanın içərisində gedən vuruĢma, öz kürəyində 

yaralı aparan bir adam təsvir edilirdi. Bu iki adam Tenardye ilə Ponmersini – xilas edən serjantla 

xilas olan polkovniki əks etdirməli idi. Marius sərxoĢ bir adam kimi baxırdı; bu Ģəkil, sanki, 

onun atasını gözləri önündə canlandırırdı, indi o daha Monfermeyl aĢxanası lövhəsini deyil, 

dirilən bir adamı, yarıya qədər üstü açılan bir qəbri, tabutdan qalxan bir xəyalı görürdü. 

Mariusun gicgahlarında qan Ģiddətlə vururdu, qulağında Vaterloo topları uğuldayırdı; atasının 

qanı getməkdən üzülmüĢ, bu kətan üzərində tutqun bir Ģəkildə rəsm edilmiĢ surəti onu 

qorxudurdu, ona elə gəlirdi ki, atası diqqətlə ona baxır. 

Tenardye nəfəsini dərdikdən sonra, qan dolmuĢ gözlərini ―Cənab Ağ‖a zilləyərək, astadan və 

qırıq-qırıq danıĢaraq soruĢurdu: 

– Axırıncı qonaqlıq düzələnə kimi bir Ģey demək istəyirsinizmi? 

―Cənab Ağ‖ susurdu. Ətrafa çökən sükut içərisində koridorda kim isə xırıltılı bir səslə soruĢdu: 

– Kimə odun yarmaq lazımdır? Mən hazır! 

Bu zarafatı edən əlibaltalı adamdı. 

Elə o saat qapıda iyrənc  Ģəkildə gülən, qıl basmıĢ, torpaq rəngli bir adamın iri sifəti göründü; 

güldükcə onun diĢləri ağarırdı, lakin bu diĢlər insan diĢi deyil, yırtıcı heyvan diĢi idi. 

Bu sifət əli baltalı adamındı. 

Tenardye qəzəblə onun üstünə çığırdı: 

– Sən niyə maskanı götürmüsən? 

O adam: 

– Gülmək üçün, – deyə cavab verdi. 

---

Bir neçə dəqiqə idi ki, ―Cənab Ağ‖ Tenardyenin hər hərəkətini diqqətlə izləyirdi. Tenardye son 

dərəcə hirsləndiyindən bunu duymurdu; o öz zağasında var-gəl edirdi, tamamilə arxayın idi ki, 

qapıda keĢikçi var, o, silahlı olduğu halda, qarĢısındakı adam silahsızdır, Tenardye xala yalnız 

bircə kiĢi hesab edilsə, onlar doqquz nəfər olurlar, əllərinə düĢən adam isə təkdir. Tenardye 

arxasını ―Cənab Ağ‖a çevirərək, əlibaltalı adamı danlayırdı. 

―Cənab Ağ‖ bundan istifadə edərək ayağı ilə stulu, yumruğu ilə masanı itələdi, Tenardye ona sarı 

dönənə kimi o, böyük bir cəldlik göstərərək, pəncərənin qabağına sıçradı. Bir anda pəncərəni 

açdı, pəncərənin içinə atılıb ayaqlarını bayıra aĢırdı.  

O, yarıya qədər bayıra çıxmıĢdı ki, birdən altı iri, möhkəm əl onu qamarlayıb, qüvvətli təkanla 

geri dartdı. Bunu edən ―Cənab Ağ‖ın üstünə cuman üç ―bacatəmizləyən‖ idi. Tenardyenin arvadı 

elə o saat əllərini ―Cənab Ağ‖ın saçına iliĢdirdi. 

Səsə koridorda olan o biri quldurlar da yüyürüb gəldi. Yataqda uzanan o kefli qoca da 

çarpayıdan düĢdü, bənna çəkicini götürüb, səndələyə-səndələyə onlara yaxınlaĢdı. 

ġam iĢığı ―bacatəmizləyənlərdən‖ birinin üzünə düĢdü; Marius onu, sifətinə his sürtsə də, tanıdı: 

o, həm  ―Bahari‖, həm ―Ġyrənc‖ ləqəbini daĢıyan Qarmaq idi; o hər iki baĢı qurĢuna tutulmuĢ, 

qədim dava topçusunu xatırladan dəmir dəyənəyi ―Cənab Ağ‖ın üstünə qaldırdı. 

Marius daha buna tab gətirə bilmədi. Ürəyində ―Ata, bağıĢla məni‖ deyərək barmağını 

tapançanın çaxmağına dayadı. Elə bu anda, tapança hələ açılmamıĢdı ki, Tenardyenin çığırtısı 

eĢidildi. 

– Dəyməyin ona! 

―Cənab Ağ‖ın qaçıb xilas olmaq cəhdi Tenardyeyə baĢqa cürə təsir bağıĢladı: o acıqlanmaq 

əvəzinə sakitləĢdi. Tenardyenin varlığında iki adam yaĢayırdı: bunlardan biri zalım, o birisi 

haqq-hesabını güdən adamdı. Bu ana qədər onun əlinə düĢən adamın acizliyi və sakitliyi 

qarĢısında duyduğu qalibiyyət nəĢəsində birinci adam üstünlük edirdi; indi isə bu adam 

müqavimət göstərməyə baĢladıqda, mübarizə etmək istədiyini büruzə verdikdə onun daxilində 

haqq-hesabını güdən adam baĢ qaldırdı və üstün gəldi. 

Tenardye sözünü təkrar etdi: 

– Dəyməyin ona! 

Bu sözü söyləməklə o, dərhal, heç özü də bilmədən müvəffəqiyyət qazanmıĢdı: bununla həm atəĢ 

açılmasının qabağını almıĢdı, həm də Mariusun fikrini dəyiĢmiĢdi: Marius bu qərara gəldi ki, bu 

vəziyyətdə hələ gözləmək olar. Kim bilir, bəlkə də, xoĢ təsadüf ona əzab verən bir məsələnin – 

Ursulanın atasınımı, ya polkovniki xilas edən adamınmı məhv olmasına imkan verməsi 

məsələsinin həllindən onun canını qurtardı. 

Bu zaman böyük bir mübarizə baĢlandı. ―Cənab Ağ‖ endirdiyi yumruqla qocanı otağın ortasına 

ataraq yerə sərdi; sonra hücum edən baĢqa iki adamı da iki zərbə ilə yıxıb dizləri altına aldı, bu 

alçaqlar onun dizi altında, dəyirman daĢı altına düĢmüĢ kimi xırıldadılar; qalan dörd nəfər bu 

dəhĢətli qocanın qollarından tutaraq, boynunu qamarladı, yerə sərilən ―bacatəmizləyənlərin‖ 

üstünə yıxdı. ―Cənab Ağ‖ iki nəfəri dəf etsə də, dörd nəfərin öhdəsindən gələ bilmədi; o öz 

ağırlığı ilə altında olanları əzsə də, üstünə yıxılanların ağırlığı altında tövĢüyə-tövĢüyə ona güc 

gələn düĢməndən canını qurtarmağa çalıĢırdı, o, ulaĢan köpək sürüsü altına düĢən qaban kimi bir 

yığın iyrənc qatillərin altında gözdən itdi. 

Nəhayət, quldurlar onu pəncərənin yanındakı çarpayının üstünə yıxdılar: ―Cənab Ağ‖ çarpayının 

üstündə uzanıb qaldı, quldurlar onu yeni hücum qorxusu altında saxladılar. Amma Tenardyenin 

arvadı yenə də onun saçını əlindən buraxmırdı. 

Tenardye çığıraraq, ona dedi: 

– Sən bu iĢə qarıĢma, çəkil! Ara yerdə Ģalın cırılar. 

Qancıq qurd erkək qurda mırıldanaraq tabe olan kimi, o da mırıldana-mırıldana ərinin hökmünə 

tabe oldu. 

Tenardye əmr etdi: 

– UĢaqlar, onun ciblərini axtarın! 

---

Görünür, ―Cənab Ağ‖ daha müqavimət göstərməmək qərarına gəlmiĢdi. Onun üst-baĢını 

axtardılar: ciblərində meĢin pul kisəsindən, burun yaylığından baĢqa ayrı bir Ģey tapmadılar, 

kisədə altı frank pul vardı. 

Tenardye yaylığı öz cibinə qoydu: 

– Pul kisəsi yoxdur? 

―Bacatəmizləyənlərdən‖ biri cavab verdi: 

– Nə pul kisəsi var, nə saat. 

Əlində iri bir açar tutan, dodaqları tərpənmədən danıĢan maskalı adam mızıldandı: 

– Eybi yoxdur, yamanca ipəyatmayan qocadır! 

Tenardye qapıya yaxınlaĢdı, küncdən bir yığın kəndir götürüb quldurların üstünə atdı: 

– Onun ayaqlarını çarpayıya bağlayın, – deyə əmr etdi. ―Cənab Ağ‖ın zərbəsilə otağın ortasında 

sərilib qalan qocanı görüb soruĢdu:  

– Bu nədi, Kəllə ölüb? 

HəĢərat: 

– Yox, – dedi, – keflidir. 

Tenardye: 

– Onu bucağa sürüyün, – deyə sərəncam verdi. 

―Bacatəmizləyənlərdən‖ ikisi sərxoĢu ayaqları ilə dəmir yığını tərəfə itələdilər. 

Tenardye əlidəyənəkli adamdan yavaĢca soruĢdu: 

– Babet, sən bu qədər adamı niyə gətirmisən? Bu axı lazım deyildi. 

Əlidəyənəkli adam dedi: 

– Əl çəkirlər ki?! Hamısı gəlmək istədi. Zəmanə pis olub, ələ bir Ģey keçmir. 

Quldurların ―Cənab Ağ‖ı yıxdıqları çarpayı, ağac ayaqları yontalanmıĢ, xəstəxana çarpayısına 

oxĢar bir Ģeydi. ―Cənab Ağ‖ quldurlara müqavimət göstərmirdi. Onlar ―Cənab Ağ‖ı yerə qoyub, 

pəncərədən kənarda, buxarıya yaxın olan çarpayının arxasına bərk-bərk sarıdılar. 

Son düyün vurulduqdan sonra Tenardye stulunu götürüb, ―Cənab Ağ‖ın qarĢısında oturdu. Ġndi 

Tenardye özünə oxĢamırdı: onun üzündəki vəhĢicəsinə hiddət bir anda silinmiĢ, bu hiddətin 

yerini sakit, mülayim, bic bir ifadə tutmuĢdu. Ġndi onun sifətində baĢqalarına qulluq göstərməyə 

çalıĢan  məmur təbəssümü vardı, azca əvvəl onun yırtıcı ağzı qəzəbindən köpüklənirdi, Marius 

onu bu halında güclə tanıdı. Bu fantastik və Ģübhəli istihaləyə o, heyrətlə baxırdı: zorakılıq edən  

adamın birdən baĢqasına nəzakətlə kömək edən adama çevrilməsini görən bir Ģəxs nələr hiss edə 

bilərsə, Marius da bunu hiss edirdi. 

Tenardye sözə baĢladı: 

– Cənab! 

Lakin elə o saat da dayandı, hələ də ―Cənab Ağ‖ı əldən buraxmayan quldurlara kənara 

çəkilmələrini iĢarə ilə bildirdi. 

– Bir az geri çəkilin, – dedi. – Qoyun mən cənabla söhbət edim. 

Quldurların hamısı qapıya sarı getdi. Tenardye yenə də sözə baĢladı: 

– Cənab, siz nahaq yerə pəncərədən atılmaq istəyirdiniz. Adamın qıçı sına bilər. Gəlin indi, əgər 

etiraz etmirsinizsə, sakitcə söhbət edək. Hər Ģeydən əvvəl, mən öz müĢahidələrimdən birini sizə 

söyləmək istəyirəm. O da bundan ibarətdir ki, siz hələ bircə dəfə də çığırmamısınız. 

Tenardye haqlı idi. Bu, doğrudan da, belə idi; lakin Marius həyəcan içində olduğundan onun 

çığırmadığını duymamıĢdı. ―Cənab Ağ‖ bura gələndən səsini qaldırmadan bir neçə kəlmə söz 

söyləmiĢdi. Hətta pəncərə qabağında altı quldurla vuruĢarkən yenə də susmuĢ, heç cınqırını da 

çıxarmamıĢdı, bu, çox qəribə idi. Tenardye sözünə davam etdi: 

– Əgər siz çığırıb desəydiniz ki, məsələn, ―Məni soyurlar, öldürürlər!‖ – mən heç bunu yersiz 

hesab etməzdim. Belə hallarda adətən  ―ay haray, köməyə gəlin!‖ – deyə çığırırlar, sizi əmin 

edirəm ki, mən buna pis məna verməzdim. Adam çox da etibarlı olmayan Ģəxslərin arasına 

düĢəndə bir az hay-küy sala bilər. Sizə heç kəs mane olmazdı. Heç ağzınızı da yummazdılar. 

Niyə? Bu saat izah edim. Məsələ burasındadır ki, bu otaqdan səs çox az çıxır. Elə bunun bircə 

yaxĢı cəhəti də budur, bunu inkar etmək olmaz. Xalis zirzəmidir. Burada bomba partlasa, qonĢu 

qarovulxanada elə biləcəklər ki, əyyaĢ xoruldayır. Top atılsa kənarda ancaq bircə ―bum‖ səsi, 

---

göy guruldasa ―tak!‖ səsi eĢidiləcək. Çox əlveriĢli otaqdır. Ancaq siz çığırmadınız – bu cəhətdən 

sizi təbrik edirəm. Bu yaxĢıdır. Bundan mən necə bir nəticə çıxarıram, icazə verin, bunu sizə 

məlum edim. Deyin görüm, əzizim, köməyə çağıranda kim gələr? Polis iĢçiləri, elə deyilmi? 

Polis iĢçilərindən sonra? Ədliyyə qanunları. Amma siz köməyə adam çağırmadınız, deməli, nə 

polis iĢçiləri, nə də ədliyyə qanunları ilə üzləĢməyə nə siz çox həvəs göstərirsiniz, nə də biz. 

Deməli, bəzi Ģeyləri gizlətmək sizə vacibdir, mən bunu çoxdan duymuĢam. Belə bir Ģey bizə də 

vacibdir, onda  razılığa gələ bilərik. 

Tenardye bu sözləri deyəndə gözlərini ―Cənab Ağ‖dan çəkmirdi, sanki, öz baxıĢları ilə əsirinin 

qəlbinə, qəlbinin lal dərinliyinə nüfuz etmək istəyirdi. Bununla belə, onun sözlərində gizlin, 

büruzə verilməyən həyasızlıq hiss olunsa da, o, ehtiyatla, həm də nəzakətlə danıĢırdı. Bir az 

əvvəl ancaq quldur olan bu əclafın varlığında indi  ―keĢiĢliyə hazırlaĢan‖  adamın siması hiss 

olunurdu. 

Bunu da demək lazımdır ki, əsirin öz həyatına etinasızlıq edərək fövqəladə bir ehtiyatkarlıqla 

susması, baĢqalarını köməyə çağırmaq kimi ilk və təbii arzusunu büruzə verməyərək inad 

göstərməsi, Mariusa çox pis təsir bağıĢlamıĢ, onun qəlbində əzabverici  təəccüb hissi oyatmıĢdı. 

Tenardyenin tamamilə əsaslandırdığı sözlər  Kurfeyrakın ―Cənab Ağ‖ ləqəbi verdiyi bu ciddi və 

qəribə adamı bürüyən əsrarəngiz zülməti daha da qatılaĢdırdı. Bununla belə, hər necə olsa da, 

kəndirlə bağlanan, cəlladlarla əhatə edilən, yarıya qədər qəbirdə olan, get-gedə daha artıq qəbrə 

enən, Tenardyenin gah hiddətinə, gah da bic-bic hərəkətlərinə məruz qalan bu adam öz 

soyuqqanlılığını itirməmiĢdi; o, üzündə ifadə olunan kədər və qüruru mühafizə edirdi. Marius bu 

ifadəni görür, bununla fəxr etməyə bilmirdi. 

 

Heç Ģübhəsiz, ―Cənab Ağ‖ qorxunun, ĢaĢqınlığın nə olduğunu bilməyən bir adamdı. O, ən ağır 

vəziyyətlərdə özünü idarə etməyi bacaran adamlardan idi; nə qədər təhlükəli, fəlakətin üz 

verəcəyi nə qədər labüd, nə qədər qorxulu olsa da, burada heç bir Ģey suda batan adamın can 

çəkiĢməsini, onun su altında bərələn gözlərindəki dəhĢəti xatırlatmırdı. 

Tenardye sakitcə yerindən qalxıb buxarıya yaxınlaĢdı, Ģirmanı geri çəkib orada olan çarpayıya 

söykəndi, qızarmıĢ közlə dolu manqal göründü. ―Cənab Ağ‖ közün içərisində pul kimi qızarmıĢ, 

üzərinə tünd-qırmızı qığılcım səpələnmiĢ iskənəni aydınca gördü. 

Sonra Tenardye yenə də ―Cənab Ağ‖ın qabağında oturdu: 

– Bəli, sözümüzə davam edək. Biz razılığa gələ bilərik. Gəlin məsələni xoĢluqla qurtaraq. Mən 

təqsirkaram, boynuma alıram, mən çox acıqlanmıĢdım, özümdən çıxmıĢdım, bilmirəm, ağlım 

hara qaçmıĢdı, ağzıma gələn cəfəngiyatı dedim. O əsasa görə ki, siz milyonçusunuz, mən sizə 

dedim ki, pul istəyirəm, çox pul istəyirəm, lap çox... Bu düz deyil. Siz dövlətli də olsanız 

özünüzə görə xərciniz var. Ġlahi, axı kimin xərci olmur?! Mən heç də sizi müflis etmək 

istəmirəm, mən soyğunçu-zad deyiləm ki! Mən o adamlardan deyiləm ki, öz vəziyyətinin 

əlveriĢli olmasından həddindən artıq sui-istifadə edirlər, axırda da axmaqcasına bir vəziyyətə 

düĢürlər. Qulaq asın, görün nə deyirəm, mən razılığa gəlməyə hazıram, mən güzəĢtə getməyə 

hazıram. Mənə ancaq iki yüz min frank pul lazımdır. 

―Cənab Ağ‖ bircə kəlmə də söz demədi. Tenardye sözünə davam etdi: 

– Özünüz görürsünüz ki, mən çox istəmirəm. Mən sizin sərmayənizin qədərini bilmirəm, amma 

onu bilirəm ki, pul sizin üçün heç bir Ģeydir. Sizin kimi xeyriyyəçi adamın əlində  bədbəxt bir 

ailənin baĢçısına iki yüz min frank vermək nədi axı?! Siz özünüz qanan adamsınız. Mən ki bu iĢə 

bu qədər əmək sərf eləmiĢəm, bu ağaların da fikrincə, bunu çox əla düzəltmiĢəm, siz elə güman 

etməyin ki, bunu ancaq ona görə eləmiĢəm ki, sizdən özümə bir ĢüĢə qırmızı Ģərab, bir yeyimlik 

bozartma üçün pul xahiĢ eləyim, gedib Denuayda bircə kərə axĢam yeməyi yeyim. Mənim 

qiymətim iki yüz min frankdır. Bu, lap mənasız bir Ģeydir. Elə ki, pullar sizin cibinizdən çıxdı, 

söz verirəm ki, məsələ də bununla qurtaracaq. Heç kəs sizə barmağını da toxundurmayacaq. Siz 

deyə bilərsiniz: ―Ġltifat buyurun, axı mənim yanımda iki yüz min frank yoxdur!‖ Ba, mən heç 

yerinə yetirilməsi mümkün olmayan bir Ģərt qoyarammı?! Bu, heç lazım da deyil! Mən sizdən 

ancaq bir Ģey xahiĢ edirəm: sizə deyəcək sözü yazmaq iltifatından boyun qaçırmayın. 

---

Tenardye bu yerdə sözünü kəsdi, bir az susduqdan sonra hər sözü qəsdən nəzərə çatdıraraq, 

mənalı-mənalı gülümsəyərək, manqala baxa-baxa əlavə etdi: 

– Qabaqcadan xəbərdarlıq edirəm: savadsızam deyib, məsələdən boyun qaçırmaq istəsəniz, bunu 

qətiyyən qəbul etməyəcəyəm. 

Böyük inkivizator özü bu istehzaya həsəd apara bilərdi. 

Tenardye masanı lap ―Cənab Ağ‖ın yanına çəkdi. Masanın siyirtməsindən mürəkkəb, qələm, bir 

vərəq kağız çıxartdı, siyirtməni açıq qoyd - orada bir bıçağın uzun tiyəsi parıldayırdı. 

Vərəqi ―Cənab Ağ‖ın qabağına qoydu: 

– Yazın, – dedi. 

Nəhayət, əsir də dilə gəldi: 

– Mən axı necə yaza bilərəm: qollarım bağlıdır. 

Tenardye: 

– Tamamilə doğrudur, siz haqlısınız. BağıĢlayın! Həm ―Bahari‖, həm də ―HəĢərat‖ adlanan 

Qarmağa sarı dönüb əmr etdi: 

– Cənabın sağ qolunu açın. 

Həm ―Bahari‖, həm də ―HəĢərat‖ adlanan Qarmaq Tenardyenin əmrini yerinə yetirdi. Əsirin sağ 

qolu açıldıqdan sonra Tenardye qələmi mürəkkəbə batırıb ona verdi: 

– Cənab, bir Ģeyi yaxĢı yadınızda saxlamağı sizə məsləhət görürəm, – dedi, – bunu bilin ki, siz 

tamamilə bizim hökmümüz altındasınız, tamamilə bizim ixtiyarımızdasınız, heç bir insan 

qüvvəsi sizi buradan xilas edə bilməz, əgər bizi adamın xoĢuna gəlməyən son tədbirlərə əl 

atmağa məcbur etsələr, biz doğrudan da, bundan çox dilxor olacağıq. Mən sizin nə adınızı 

bilirəm, nə yaĢadığınız yeri, amma sizə xəbərdarlıq edirəm: bu məktubu aparan adam geri 

qayıtmayınca sizin əl-qolunuzu açmayacaqlar. Ġndi isə iltifat buyurub yazın. 

Əsir soruĢdu: 

– Mən nə yazmalıyam? 

– Mən deyəcəyəm. 

―Cənab Ağ‖ qələmi götürdü. 

Tenardye onun yazacağı sözləri deməyə baĢladı: 

– ―Mənim qızım...‖ 

Əsir diksinib, Tenardyeyə baxdı.  

Tenardye sözünə davam etdi: 

– Yazın: ―Mənim əziz qızım‖... 

―Cənab Ağ‖ onun əmrini yerinə yetirdi. 

– ―... durmayıb gəl...‖ 

Tenardye sözünü kəsdi. 

– Siz ki, ona ―sən‖ deyirsiniz, elə deyilmi? 

―Cənab Ağ‖ soruĢdu: 

– Kimə? 

– O qıza da, Torağaya, nə bilim kimə?! 

Cənab Ağ zərrə qədər də həyəcanlanmadan dedi: 

– Mən baĢa düĢmürəm, siz nə demək istəyirsiniz... 

Tenardye onun sözünü kəsdi: 

– Yazın, yazın! – Sonra yenə də sözünə davam etdi: 

– ―Durmayıb gəl. Sən mənə çox lazımsan. Bu kağızı aparan adama tapĢırılmıĢ ki, səni mənim 

yanıma gətirsin. Səni gözləyirəm. FikirləĢmə, gəl‖. 

―Cənab Ağ‖ ona deyilən sözlərin hamısını yazdı. Lakin Tenardye sakit olmadı. 

– Yox, ―fikirləĢmə, gəl‖ sözünü poz, o Ģübhələnə bilər ki, burada nəsə var, elə bir Ģey var ki, bu 

barədə fikirləĢmək lazımdır. 

―Cənab Ağ‖ bu iki sözün üstündən qələm çəkdi. 

– Ġndi qol qoyun. Sizin adınız nədir? 

Əsir qələmi masanın üstünə qoyub soruĢdu: 

– Bu məktub kimə yazılıb? 

---

– Siz özünüz bunu çox gözəl bilirsiniz. Qıza. Bu bayaq sizə deyildi. 

Aydın görünürdü ki, Tenardye bu qızın adını söyləməyə çəkinir. O, ―Torağay‖, ―qız‖ deyirdi, 

lakin onun adını demirdi. Bu, öz yoldaĢlarından sirrini gizlətmək istəyən dələduzun adi 

ehtiyatkarlığı idi. Qızın adını söyləmək – bütün ―məsələnin‖ üstünü açmaq, bu məsələ haqqında 

onlara lazım olandan artıq məlumat vermək deməkdi. 

Tenardye sözünü təkrar etdi: 

– Qol qoyun, Sizin adınız nədir? 

Əsir: 

– Urben Fabr, – deyə cavab verdi. 

Tenardye piĢikcəsinə bir hərəkətlə tez əlini cibinə salıb, ―Cənab Ağ‖dan alınan burun yaylığını 

çıxartdı. Yaylığın üstünə tikilmiĢ yazını tapıb Ģam iĢığına tutdu. 

– U.F. Elədir, düz gəlir. Urben Fabr. YaxĢı da, məktubun altında ―U.F.‖ imzası yazın. 

Əsir bunu da yazdı. 

Tenardye: 

– Bir əllə kağızı bükmək olmaz, – dedi, – verin mən büküm. Ġndi mənzilinizin ünvanını yazın, 

―madmazel Fabrun‖ üstünə. Mən bilirəm ki, siz bu arada, Sen-Jak-dü-O-Pa kilsəsinin 

yaxınlığında yaĢayırsınız, çünki hər gün günorta ibadətinə ora gedirsiniz, ancaq hansı küçədə 

yaĢadığınızı bilmirəm. Mən görürəm ki, siz necə vəziyyətdə olduğunuzu baĢa düĢürsünüz. Bir də 

əsl adınızı ki, gizlətmədiniz,  belə güman etmək olar ki, ünvanınızı da gizlətməyəcəksiniz. 

Ünvanınızı  özünüz yazın. 

Əsir bir anlığa düĢündü, sonra qələmi götürüb yazdı: ―Madmazel Fabr cənab Urben Fabrın 

yanına, Sen-Dominik-d’Anfer küçəsində,  

№ 17‖. 

Tenardye, dərin həyəcan keçirən adam kimi, tez məktubu onun əlindən qapdı: 

– Arvad! 

Arvadı tələsə-tələsə gəldi. 

– Bu, məktub. Özün bilirsən bunu neyləmək lazımdır. Fiakr aĢağıda hazırdır. Bu saat min get, tez 

də geri qayıt. 

Sonra əlibaltalı adama sarı dönüb belə bir sərəncam verdi: 

– Əgər bu geyimdə olmaq istəmirsənsə, onda ev sahibəsini ötür. Fiakrın dal tərəfində oturarsan. 

Arabanı harada qoyduğun yaxĢı yadındadırmı? 

O da: 

– Yadımdadır, – deyə cavab verdi. 

Baltanı küncə qoyub Tenardye xalanın ardınca getdi. 

Onlar otaqdan yenicə çıxmıĢdılar ki, Tenardye baĢını qapının arasından çıxarıb ucadan dedi: 

– Bax, məktubu itirmə ha! Yadından çıxartma ki, iki yüz min frank pul aparırsan! 

Arvadı xırıltılı səslə: 

– Arxayın ol! – dedi. – Onu qoynuma qoymuĢam. 

Heç bir dəqiqə də keçməmiĢdi ki, qamçı səsi eĢidildi, səs get-gedə yavaĢıdı və az sonra tamam 

itib getdi. 

Tenardye mızıldandı: 

– Çox gözəl. Yaman qovurlar. Atları belə dördnala sürsələr arvad qırx beĢ dəqiqəyə qayıdıb 

gələr. 

Tenardye stulunu buxarıya sarı çəkib oturdu, əllərini döĢündə çarpazlayaraq, çirkli çəkməsinin 

altını manqala yaxınlaĢdırıb dedi: 

– Ayaqlarım lap dondu. 

Ġndi Tenardyedən və əsirdən baĢqa otaqda ancaq beĢ quldur qalmıĢdı. Bu quldurlardan bəziləri 

maska taxsa da, bəziləri də göstərəcəkləri qorxunun dərəcəsinə görə, üzlərinə qara yapıĢqan 

sürtərək kömürçüyə, zənciyə, ya Ģeytana oxĢasalar da, qaĢ-qabaqlı və yuxulu görünürdülər. Hiss 

olunurdu ki, onlar bu cinayəti daĢıdıqları vəzifəyə görə, heç bir ədavət və mərhəmət duymadan, 

tələsmədən, könülsüz edirlər. Onlar heyvan kimi küncə toplaĢmıĢ və sakitləĢmiĢdilər. Tenardye 

---

ayaqlarını qızdırırdı. Əsir yenə də sükuta dalmıĢdı. Bir az əvvəl vəhĢicəsinə hay-küylə dolan 

zağanı indi bir sükut bürümüĢdü. 

Yanan Ģam bu böyük, çirkli otağı güclə iĢıqlandırırdı; manqaldakı köz qaralırdı; quldurların 

eybəcər baĢlarından divarlara, tavana qorxunc kölgələr düĢürdü. 

Yalnız küncdə yatan sərxoĢ qocanın fısıltısı eĢidilirdi. 

Marius intizar içində idi, onun təĢviĢi get-gedə artırdı. Bu müəmma indi daha anlaĢılmaz Ģəkil 

almıĢdı. Tenardyenin ―Torağay‖ adlandırdığı ―o qız‖ kimdir? Olmaya bu, onun ―Ursulasıdır‖? 

Əsir ―Torağay‖ sözünü eĢidərkən elə bil, özünü qətiyyən itirmədi, lap adicə cavab verdi: ―Mən 

baĢa düĢmürəm siz nə demək istəyirsiniz!‖ Eyni zamanda, ―U‖ və ―F‖ hərflərinin mənası 

aydınlaĢdı, onlar  ―Urben Fabr‖ deməkdi; Ursula da indi daha əvvəlki Ursula deyildi. Mariusun 

Ģüuruna xüsusilə bu, çox aydınca həkk olundu. Sanki, dəhĢətli bir sehr onu, bütün bu hadisəni 

müĢahidə etmək üçün durduğu yerə mıxladı. Onun lap yaxınlığında baĢ verən bu alçaqlıq, sanki, 

onu məhv etmiĢdi, o, sanki, tərpənmək və düĢünmək qabiliyyətini itirmiĢdi. O nəyəsə ümid 

edərək, gözləyirdi, ancaq nəyə ümid etdiyini heç özü də bilmirdi, fikirlərini bir yerə toplamaq, 

bir qərara gəlmək iqtidarında deyildi. 

Marius düĢünərək öz-özünə deyirdi: ―Hər-halda, əgər ―Torağay‖ o qızsa  mən, əlbəttə, onu 

görəcəyəm, çünki Tenardyenin arvadı onu bura gətirəcək. Onda məsələ qət olunacaq. Lazım 

olsa, mən nə canımı əsirgəyəcəyəm, nə qanımı, onu xilas edəcəyəm! Heç bir Ģeydən 

çəkinməyəcəyəm!‖ 

Yarım saat keçdi. Tenardye, sanki, ağır düĢüncəyə dalmıĢdı. Əsir tərpənmirdi, necə vardı – elə 

də uzanıb qalmıĢdı. Amma Marius bir neçə dəqiqə vardı ki, arabir əsir olan yerdən yüngül bir səs 

gəldiyini eĢidirdi. 

Birdən Tenardye dönərək əsirə dedi: 

– Cənab Fabr, bir söz deyəcəyəm, yaxĢı yadınızda saxlayın. 

Bu qısa cümlə bir məsələnin baĢlanğıcına oxĢayırdı. Marius diqqətini topladı. 

Tenardye sözünə davam etdi: 

– Bir az səbir edin. Mənim arvadım bu saat qayıdıb gələcək. Mən elə güman edirəm ki, Torağay, 

doğrudan da, sizin qızınızdır, sizin yanınızda onun qalmasını da mən düzgün hesab edirəm. 

Ancaq belə bir məsələ var. Mənim arvadım sizin məktubunuzu götürüb onun dalınca getdi. Mən 

arvadıma tapĢırdım, elə geyinib keçinsin ki, xanım qız heç bir qorxuya düĢməsin, onunla gəlsin. 

Bunu siz gördünüz. Onlar fiakra minəcək, mənim dostum da fiakrın dal pilləkənində duracaq. 

Qarovulxananın ardında bir cüt yaxĢı at qoĢulmuĢ bir araba onları gözləyir. Sizin xanım qızı ora 

aparacaqlar. Orada o, fiakrdan çıxacaq. Mənim dostum onu arabaya mindirəcək, özü də minəcək, 

arvadım bura qayıdacaq, xəbər verəcək ki, bütün iĢlər görülüb‖. O ki qaldı sizin xanım qızınıza,  

ona heç bir pislik edilməyəcək, araba onu elə bir yerə aparacaq ki, orada onun üçün rahatlıq 

olacaq, elə ki siz bu baĢıbəlalı iki yüz mini verdiniz, onu qaytarıb sizin yanınıza gətirəcəklər. 

Əgər sizin mərhəmətiniz üzündən məni tutsalar, onda mənim dostum ―Torağayı‖ məhv edəcək. 

Vəssalam. 

Əsir bircə kəlmə də demədi. Tenardye bir az susduqdan sonra əlavə etdi: 

– Görürsünüz də, bu, çox adi  məsələdir. Özünüz istəməsəniz, heç bir pislik olmayacaq. Buna 

görə də bu Ģeyləri sizə deyirəm. ĠĢin nə yerdə olduğu haqda sizə xəbərdarlıq edirəm. 

Tenardye sözünü kəsdi, lakin əsir dinmədi; Tenardye yenə sözə baĢladı: 

– Elə ki arvadım gəlib, ―Torağay yoldadır‖, -dedi, biz sizi buraxacağıq, siz də evinizə 

gedəcəksiniz, heç kəs sizə mane olmayacaq. Özünüz görürsünüz ki, bizim pis niyyətimiz yoxdur. 

Mariusun təsəvvüründə dəhĢətli Ģeylər canlandı. Necə?! Yoxsa onlar oğurladıqları qızı bura 

gətirməyəcəklər? Bu quldurlardan biri onu gecənin qaranlığında naməlum bir yerə aparacaq? 

Hara aparacaq?.. Birdən bu qız Ursula oldu? Onun Ursula olduğundan Marius Ģübhələnmirdi. 

Marius ürəyinin dayandığını hiss edirdi. Nə etmək lazımdır? AtəĢmi açmaq? Bu alçaqların 

hamısını ədalət məhkəməsinin əlinəmi vermək? Lakin bununla qızı aparan o əlibaltalı dəhĢətli 

adamı ələ keçirmək mümkün olmayacaq. Marius Tenardye deyən sözləri xatırladı, bu sözlərin 

qanlı mənası ona aydın oldu. O demiĢdi: ―Əgər sizin mərhəmətiniz üzündən məni tutsalar – onda 

mənim dostum Torağayı məhv edəcək‖. 

---

Marius hiss edirdi ki, indi yalnız polkovnikin vəsiyyəti deyil, həm də sevgi, sevdiyi qızın üstünü 

alan təhlükə onun əlini saxlayır. 

Bu dəhĢətli vəziyyət bir saatdan çox idi ki, davam edirdi, baĢ verən hadisəni tez-tez onun 

təsəvvüründə yeni bir Ģəkildə canlandırırdı. Mariusda baĢ verə biləcək ən qorxulu halları ardıcıl 

surətdə düĢünüb təhlil etmək cəsarəti vardı. O, bir yol axtarırdı, lakin bu yolu tapa bilmirdi.  

Onun fikirlərində əmələ gələn coĢqunluq bu quldurlar yuvasının qəbir sükutu ilə kəskin  

ziddiyyət təĢkil edirdi. 

Bayır qapının açılması, sonra da Ģaqqıltı ilə örtülməsi bu sükutu pozdu. 

Kəndirlə çarpayıya bağlanmıĢ əsir qımıldandı. 

Tenardye dedi: 

– Budur, arvad da gəldi! 

O, sözünü təzəcə deyib qurtarmıĢdı ki, doğrudan da, Tenardyenin arvadı içəri girdi: o, qıpqırmızı 

qızarmıĢdı, tövĢüyürdü, nəfəsi tutulurdu, gözləri od kimi yanırdı. O, kök əllərini yambızlarına 

vuraraq çığırırdı: 

– Evin yerini düz verməyib. 

Arvadın yanınca gedən quldur da onun ardınca içəri girib, dərhal baltanı götürdü. 

Tenardye: 

– Evin yerini düz verməyib? – deyərək, arvadının sözünü təkrar etdi. 

– Orada heç kəs yoxdur! Sen-Dominik küçəsində, on yeddi nömrəli evdə heç bir cənab Urben 

Fabr filan yaĢamır! Orada heç kəs belə bir adamı tanımır da! Nəfəsini dərmək üçün səsini kəsdi, 

lakin elə o saat yenə sözə baĢladı: 

– Ay sənə nə deyim, cənab Tenardye! Bu qoca səni ələ saldı, barmağına doladı! Sən həddən artıq 

ürəyiyumĢaq adamsan! Sənin yerinə mən olsaydım, hər Ģeydən əvvəl, onun gözünün odunu 

almaq üçünağız-burnunu yaxĢıca əziĢdirərdim, inad eləsəydi,  diri-diri yandırardım! Onu məcbur 

eləmək lazımdır ki, ağzını açsın, desin görək qız haradadır, öz yosmasını harada gizlədib! Bu iĢ 

mənə tapĢırılsaydı, mən belə elərdim. Havayı yerə demirlər ki, kiĢi arvaddan çox-çox axmaqdır! 

On yeddi nömrəli evdə heç kəs yoxdur! Bu, böyük darvazalı  evdir. Sen-Dominik küçəsində heç 

bir cənab Fabr filan yaĢamır! Mən də durub atları dəli kimi dördnala çapdırıram, sürücüyə araq 

üçün pul verirəm!.. Gedib qapıçıdan da, qapıçı arvadından da soruĢuram, o, çox ağıllı arvaddı, – 

heç onun sorağını da eĢitməyiblər! 

Marius rahatca köksünü ötürdü! O qız, Ursulamı, ya Torağaymı - Marius indi onun adını heç 

söyləyə də bilməzdi – xilas olmuĢdur. 

Arvad dəlicəsinə bağırarkən Tenardye masanın yanında oturdu. O, sallanan sağ ayağını yelləyə-

yelləyə, bir neçə dəqiqə dinib- danıĢmadan, acıqlı-acıqlı, fikirli halda manqala baxdı. 

Nəhayət, əsirə sarı dönüb ağır-ağır soruĢdu: 

– Evin yeri düz verilməyib! Axı bununla sən nəyə ümid edirdin? – O danıĢanda, sanki, səsi 

boğazında kin və ədavətlə qaynayırdı. 

Əsir çığıraraq dedi: 

– Mən istəyirdim vaxt keçsin! – Elə o saat da kəndirləri üstündən atdı - kəndir kəsilmiĢdi. Ġndi 

əsirin ancaq bir ayağı yatağa bağlı qalmıĢdı. 

Quldurlar göz açıb ―Cənab Ağ‖ın üstünə atılana kimi, o, buxarıya sarı əyildi, əlini manqala 

uzadıb, yenə dikəldi. Tenardye də, arvadı da, quldurlar da onun kəndirdən azad olaraq, qorxunc 

Ģəkildə ayağa qalxdığını, od kimi qızaran, məĢum iĢıq saçan iskənəni baĢı üstündə yuxarı 

qaldırdığını görüb, cəld zağanın dib tərəfinə çəkildilər, dəhĢətdən donub qaldılar. 

Qorbonun daxmasında baĢ verən cinayət sonralar məhkəmə tərəfindən tədqiq edilərkən, polis 

basqını zamanı mansardda iki su pul tapıldığı da müəyyən edilmiĢdi; bu pul xüsusi Ģəkildə 

girdələmə ortasından kəsilmiĢ, iki yerə bölünmüĢdü. Bu, katorqada çox ustalıqla düzəldilmiĢ, 

katorqanın zülmət içində və zülmət üçün olan səbrindən meydana gəlmiĢ, oradan qaçmaq üçün 

iĢlədilən əcaib Ģeylərdən biri idi. Əntiqə bir sənət məmulatı olan bu mənfur, həm də çox incə 

düzəldilmiĢ bu Ģeylər – poeziyada oğru dili metaforları necə yer tutursa, bunlar da zərgərlik 

iĢində elə yer tutur. Dilin öz Vilyonu olduğu kimi, katorqanın da eynən bu cür öz Benvenuto 

Çellini var. Katorqadan azad olmaq arzusu ilə yaĢayan bədbəxt bir məhbus, baxırsan ki, bəzən 

---

alətsiz-filansız, ancaq balaca bir bıçaqla, ya köhnə bir çilingər iskənəsilə bu pulu kəsir, nazikcə 

lövhə Ģəklində iki yerə bölür, sikkəyə zərər yetirmədən bunların içini ovur, sonra bu iki lövhəni 

yenə də ağız-ağıza qoyub bitiĢdirmək üçün onların qırağında bir neçə yiv düzəldir. Bu pul 

istənilən zaman açılır və bağlanır. Bu, xırdaca qutudur. Bunun içində saat yayı gizlədirlər; 

bacarıqlı bir adam bu yayla nə yoğunluqda olur olsun, hər zənciri, dəmir barmaqlığı kəsə bilir. 

Belə zavallı məhbusa baxdıqda biz elə güman edirik ki, onun bircə su pulu var. Bu, qətiyyən belə 

deyil: onun sahib olduğu bir su deyil, azadlıqdır. Sonrakı polis axtarıĢlarında iki su qiymətində 

olan belə bir pul Tenardyenin zağasından tapılmıĢdı; pulun hər iki lövhəsi bir-birindən açılmıĢ 

halda, pəncərə yanındakı çarpayının altına düĢübmüĢ. Eyni zamanda, pulun içərisinə yerləĢən 

mavi rəngli, xırdaca, polad bir miĢar da tapılmıĢdı. Quldurlar əsirin üst-baĢını axtaranda, 

görünür, o, imkan tapıb pulu əlində gizlədibmiĢ. Onun sağ qolunu kəndirdən azad edən kimi, o, 

dərhal pulu açmıĢ, miĢarı oradan çıxarmıĢdır, bu miĢarla da kəndirləri kəsmiĢdir.  

Mariusun eĢitdiyi yüngülcə səs və güclə sezilən hərəkət də bununla izah edilir. 

Əsir əyilərək sirrini büruzə verməkdən qorxduğu üçün sol ayağının ipini kəsə bilməmiĢdi. 

Quldurlar qorxaraq, geri çəkilsələr də, tez özlərinə gəldilər. 

Nəhayət, HəĢərat Tenardyeyə sarı dönərək dedi: 

– Narahat olma, onun hələ bir ayağı bağlıdır, o, bizim əlimizdən qaçıb qurtara bilməyəcək. Mən 

buna söz verə bilərəm. Onun ayağını mən özüm bağlamıĢam: 

Bu yerdə əsirin səsi ucaldı: 

– Siz alçaq adamsınız, ancaq mənim həyatım bu qədər mübarizə edilməsinə dəyməz. Əgər siz elə 

güman edirsiniz ki, məni  demək istəmədiyimi deməyə, yazmaq istəmədiyimi yazmağa məcbur 

etmək olar, onda... 

Əsir sol qolunu çırmayıb, əlavə etdi: 

– Budur, baxın! 

Bunu deyərək, sağ əlini qabağa uzatdı, ağac dəstəyindən tutduğu, od kimi parıldayan iskənəni 

çılpaq qolunun üstünə qoydu. 

Yanan ətin çatırdısı eĢidildi, çardaq iĢgəncə kamerası qoxusu ilə doldu. DəhĢətdən ağlını itirən 

Mariusun qıçları büküldü, hətta quldurlar da sarsıldılar. Lakin bu qəribə qocanın üzündə zərrə 

qədər də dəyiĢiklik görünmədi. Pul kimi qızarmıĢ dəmir onun tüstü çıxan əlini yandıra-yandıra 

daha dərinə gedirdi. O, kinsiz, aydın bir nəzərlə sakit-sakit, həm də əzəmətlə Tenardyeyə baxdı: 

onun çəkdiyi əzab bu baxıĢın yüksək aydınlığında əriyib gedirdi. 

Qüvvətli təbiətə malik olan nəcib Ģəxslər cismani ağrının qurbanı olarkən, bədənin və hissin 

qiyamı onların ruhunu açılmağa, özünü əzab çəkən bu adamın alnında büruzə verməyə təhrik 

edir; əsgər qiyamı da bu qayda ilə komandiri meydana çıxmağa məcbur edir. 

 

Əsir: 

– Bədbəxtlər, – dedi, – mən sizdən qorxmuram, siz də məndən qorxmayın. 

O, sərt bir hərəkətlə iskənəni qolunun yanan ətindən çıxartdı, hələ də açıq qalan pəncərədən 

bayıra atdı. Bu dəhĢətli, odlu alət gecənin qaranlığında fırlana-fırlana gözdən itdi və haradasa 

qara düĢərək söndü. 

Əsir sözünə davam edərək: 

– Ġndi nə istəyirsiniz eləyin, – dedi. 

Ġndi onun əlində heç bir Ģey yox idi. 

Tenardye çığırdı: 

– Tutun onu! 

Quldurların ikisi əsirin çiyinlərindən yapıĢdı, dodaqlarını tərpətmədən danıĢan maskalı adam 

onun qabağında durdu: əsir bir balaca tərpənsəydi, açarla onun kəlləsini dağıdacaqdı. 

Elə bu anda Marius aĢağıda, divarın o üzündə iki adamın astadan danıĢdığını eĢitdi. Bu adamlar 

divara o qədər yaxındı ki, Marius onları görə bilmədi. Onlar deyirdi: 

– Bircə yol qalır. 

– Vurub öldürmək? 

– Əlbəttə. 

---

DanıĢan Tenardye ilə arvadı idi. 

Tenardye ağır-ağır masaya yaxınlaĢdı, masanın siyirtməsindən bir bıçaq çıxartdı. 

Marius həyəcan içində tapançanın dəstəyini sıxırdı. Bu, əfvedilməz bir tərəddüd idi! Budur, bir 

saatdı ki onun qəlbindən iki səs gəlirdi: bu səsdən biri onu atasının vəsiyyətinə hörmət etməyə 

çağırır, o birisi əsirə yardım göstərməyi tələb edirdi. Ardı-arası kəsilməyən bu səslər mübarizəsi 

ona olmazın əzab verirdi. Bu vaxta qədər o, ümid edirdi ki, bu iki vəzifəni bir-birilə 

uyğunlaĢdırmağa  imkan tapacaqdır, lakin belə bir imkan görünmürdü. Əksinə, təhlükə get-gedə 

yaxınlaĢırdı, gözləməyə vaxt qalmırdı.  

Tenardye əlində bıçaq əsirdən bir neçə addım kənarda duraraq, nəsə fikirləĢirdi. 

Marius ĢaĢqın halda ətrafına baxırdı: insan ümidsiz hala düĢəndə qeyri-Ģüuri olaraq buna, bu son 

vasitəyə əl atır. 

Birdən o diksindi. 

Lap onun ayağı altında, masanın üstündə, bədrlənmiĢ ayın parlaq iĢığı bir vərəq kağızın üstünə 

düĢmüĢdü, sanki, onu Mariusa göstərirdi. Mariusun gözünə iki kəlmə söz sataĢdı:  

Tulalar gəldi 

Bu sözləri bu gün səhər Tenardyenin böyük qızı iri hərflərlə həmin kağıza yazmıĢdı. 

Mariusun ağlına qəfildən bir fikir gəldi: o, bayaqdan bəri ona əzab verən dəhĢətli bir məsələni, 

həm qatilə aman vermək, həm də əsiri xilas etmək məsələsini həll etmək üçün axtardığı vasitəni 

tapmıĢdı. Komodun üstündən düĢməyərək, diz çökdü, əlini uzadıb kağızı masanın üstündən 

götürdü, üsulca divarın suvağından bir parça qopartdı, kağızı suvağa büküb divarın deĢiyindən 

zağanın ortasına atdı. 

Bu da lap vaxtına düĢdü: Tenardye sonuncu qorxu və Ģübhəsinə qalib gələrək, əsirə sarı gedirdi. 

Tenardyenin arvadı çığıraraq dedi: 

– Nəsə düĢdü! 

Tenardye soruĢdu: 

– Nə oldu? 

Arvadı tez cumub, kağıza bükülmüĢ suvağı götürdü, ərinə verdi. 

Tenardye buna təəccüb etdi: 

– Bu haradan bura düĢdü? 

Arvadı izah etdi: 

– Qəribə adamsan, səncə, bu haradan düĢə bilər? Əlbəttə, pəncərədən. 

HəĢərat: 

– Mən onun içəri düĢdüyünü gördüm, – dedi. 

Tenardye tez vərəqi açıb Ģam iĢığına tutdu. 

– Eponinanın xəttidir. Məlunlar! 

Arvadını iĢarə ilə yanına çağırdı, arvadı tələsə-tələsə onun yanına gəldi; Tenardye kağızda 

yazılan sözləri ona göstərdi. Sonra boğuq səslə əlavə etdi: 

– Cəld olun! Nərdivan! Yem tələdə qalır, özümüz əkilirik! 

Tenardyenin arvadı soruĢdu: 

– Bunu öldürməyib gedək? 

– Ġndi bununla məĢğul olmağa vaxt yoxdur. 

HəĢərat soruĢdu: 

– Buradan necə gedəcəyik? 

Tenardye: 

– Pəncərədən çıxacayıq! – deyə cavab verdi. – Eponina ki, pəncərədən daĢ atıb,  deməli, ev bu 

tərəfdən mühasirəyə alınmayıb. 

Maskalı adam əlindəki iri açarı yerə qoydu, əllərini yuxarı qaldırıb yumruğunu üç dəfə açıb 

bükdü. Bununla, sanki, gəmi komandasına fəlakət üz verdiyini xəbər verirdi. Əsiri tutan 

quldurlar dərhal onu buraxdılar, kəndir nərdivanı bir anda pəncərədən sallayıb, onun iki dəmir 

qarmağını pəncərə qırağına keçirdilər. 

Əsir bu Ģeylərə heç fikir vermirdi; o, sanki, nəsə düĢünür, ya da dua edirdi. 

Nərdivan hazır olan kimi, Tenardye çığırdı: 

---

– Arvad, gedək! – deyib, özünü pəncərəyə verdi. 

Ayağını pəncərədən aĢıran kimi HəĢərat kobudca onun yaxasından yapıĢdı. 

– Elə zarafat yoxdur, qoca tülkü! Bizdən sonra! 

Quldurlar çığırıĢdı: 

– Bizdən sonra! 

Tenardye onlara öyüd verməyə baĢladı: 

– UĢaqlıq eləməyin! Vaxtımız gedir! Fironlar indi haxlar bizi! 

Quldurlardan biri təklif etdi: 

– Gəlin püĢk ataq, görək, kim əvvəl düĢsün.  

Tenardye bağırdı: 

– Siz nə edirsiniz, baĢınıza hava gəlib nədi? Dəli olmamısınız ki? Belə də gic adamlar olar? Vaxt 

itirmək! PüĢk atmaq! Necə buyurursunuz, yaĢ barmaqla? Saman çöpü ilə? Ya, bəlkə, adımızı 

yazaq? Kağızları papağımıza qoyaq? 

Kim isə astanadan çığırdı: 

– Bəlkə, mənim Ģlyapam sizə yaradı? 

Hamı dönüb baxdı. Bu sözü deyən Javerdi. 

O, əlində tutduğu Ģlyapasını gülümsəyə-gülümsəyə quldurlara sarı uzadırdı. 

 

 

ĠYĠRMĠ BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

HəmiĢə zərər çəkən adamı tutmaqla iĢə baĢlamaq lazımdır. 

 

Hava qaralan kimi Javer öz adamlarını lazımı yerlərə qoydu, özü isə bulvarın o biri tərəfində, 

Qobelenlər qarovulxanası küçəsində, ağacların arxasında, Qorbo daxması ilə üzbəüz bir yerdə 

gizləndi. O, hər Ģeydən əvvəl, qızları ―torbaya salmaq‖ istəyirdi. Zağaya gələn yolların keĢiyini 

çəkmək onlara tapĢırılmıĢdı. Lakin o ancaq Azelmanı ―yaxalaya‖ bildi. O ki qaldı Eponinaya, o, 

öz yerində yox idi, qaçıb getmiĢdi, onu tuta bilmədi. Javer bu iĢi qurtardıqdan sonra daha 

pusqudan çıxmadı, tapança səsini gözləməyə baĢladı. Fiakrın getməsi, sonra da qayıdıb gəlməsi 

onu çox təĢviĢə saldı. Axırda onun səbri tükəndi; o, evə girən quldurlardan bəzisini tanımıĢdı, 

bundan da belə nəticə çıxarmıĢdı ki, düz ―yuva‖nın üstünə gəlib çıxıb, onun ―bəxti gətirmiĢdi‖; 

bu qərara gəldi ki, güllə atılmasını gözləməsin, yuxarı qalxsın. 

Marius bayır qapının açarını ona vermiĢdi, bu, əlbəttə, oxucuların yadındadır. 

Javer lap vaxtında gəlmiĢdi. 

Quldurlar bayaq qaçmaq istəyəndə hərəsi silahını bir tərəfə atmıĢdı, indi isə Javeri görüb 

qorxmuĢ, yenə hər kəs öz silahına əl atmıĢdı. Bir az sonra bu dəhĢətli adamlar, bu yeddi quldurun 

yeddisi də artıq müdafiə vəziyyətində durmuĢdu: birinin əlində balta, birinin açar, birinin 

dəyənək vardı, o birilər də kimi maĢa, kimi kəlbətin, kimi çəkic götürmüĢdü; Tenardye bıçağın 

dəstəyini əlində sıxırdı. Arvadı isə bucaqda atılıb qalan böyük bir daĢı qaldırıb əlində tutmuĢdu,\ 

– onun qızları bu daĢın üstündə bir oturacaq kimi oturardı. 

Javer yenə də Ģlyapasını baĢına qoydu, əl ağacını qoltuğunun altına qoyaraq, qollarını döĢündə 

çarpazladı, qılıncını qınından çıxarmadan iki addım qabağa yeridi. 

Çığıraraq dedi: 

– Durun, yerinizdən tərpənməyin! Pəncərədən çıxmaq olmaz. Qapıdan çıxın. Bu, daha yaxĢı olar. 

Siz yeddi nəfərsiniz, biz on beĢ. Nahaq yerə dava-dalaĢ salmayın, gəlin iĢi yaxĢılıqla qurtaraq. 

HəĢərat qoynunda gizlətdiyi tapançanı çıxarıb Tenardyeyə verərək, qulağına pıçıldadı: 

– Bu, Javerdir. Buna mən cəsarət edib güllə ata bilmərəm. Sən necə? 

Tenardye: 

– O, nə itdi ki?! – deyə cavab verdi. 

– Onda sən vur! 

Tenardye tapançanı alıb Javerin üstünə qaldırdı. 

Javer ondan üç addım kənarda idi; o, diqqətlə Tenardyeyə baxıb, ancaq bu sözləri dedi: 

– Atma. Atsan da tapança açılmayacaq. 

---

Tenardye çaxmağı çəkdi. Tapança açılmadı. 

Javer ona dedi: 

– Mən axı sənə dedim açılmayacaq. 

HəĢərat öz dəyənəyini Javerin ayağı altına atdı. 

– Görünur, sən Ġblissən! Təslim oluram! 

Javer o biri quldurlara sarı dönüb soruĢdu: 

– Siz necə? 

– Biz də! 

Javer sakitcə əlavə etdi. 

– Bax, buna varam, iĢ belə olar. Mən axı sizə dedim ki, iĢi yaxĢılıqla qurtarmaq lazımdır. 

HəĢərat yenə danıĢdı: 

– Sizdən ancaq bir Ģeyi xahiĢ eləyirəm: nə qədər ki, bir adamlıq damda oturacağam məni papiros 

çəkməkdən məhrum eləməsinlər. 

Javer: 

– YaxĢı, – deyib döndü, üzünü qapıya sarı tutaraq çığırdı. 

– Vaxtdır, gəlin! 

Əllərində siyrilmiĢ qılınc tutan bir dəstə qarovulxana keĢikçisi, kastet və gödək dəyənəklə 

silahlanmıĢ polis nəfərləri Javerin çağırıĢı ilə içəri girdi. Quldurların əl-qolunu bağladılar. 

Tenardyenin bir Ģamla iĢıqlanan zağası bu qədər adamın toplaĢmasından lap qaranlıqlaĢdı. 

Javer: 

– Hamısının əllərini qandallayın! – deyə sərəncam verdi. 

Birdən kiminsə səsi eĢidildi, bu nə kiĢi, nə də arvad səsi idi: 

– Hünəriniz var, yaxın gəlin! 

Bu, pəncərənin yanında, bucaqda duran Tenardye xalanın nəriltisi idi. 

Polis iĢçiləri və qarovulxana keĢikçiləri geri çəkildi. 

Tenardyenin arvadı Ģalı çiynindən atmıĢdı, lakin, Ģlyapası baĢında idi. Əri onun arxasında 

büzüĢüb durmuĢdu, arvadının Ģalı altında lap azca görünürdü. Arvadı öz bədəni ilə onun qabağını 

kəsmiĢdi; o, qayanı qoparıb atmaq istəyən bir azman kimi, daĢı yuxarı qaldırıb yellədirdi. 

Çığıraraq dedi: 

– Özünüzü gözləyin! 

Hamı qapıya sarı gerilədi. Çardağın ortası dərhal boĢaldı. 

Tenardye xala əl-qolunun bağlanmasına yol verən quldurlara baxıb, xırıltılı, boğuq səslə 

mızıldadı: 

– Ay qorxaqlar! 

Javer gülümsəyərək, düz otağın boĢalmıĢ hissəsinə getdi, otağın bu hissəsi Tenardye xalanın 

ciddi müĢahidəsi altında idi.  

Arvad bağıraraq dedi: 

– Yaxın gəlmə! Çəkil! Yoxsa baĢını əzərəm! 

Javer: 

– Bu nə yekəpər Ģeydir, – dedi,  – anacan, sənin kiĢi saqqalın varsa, mənim də arvad dırnağı kimi 

dırnağım var. 

Javer yenə də qabağa gedirdi. 

Tenardye xalanın saçları dağılmıĢ, qorxunc Ģəklə düĢmüĢdü; o, qıçlarını aralı qoyaraq, özünü 

geri verdi, var qüvvəsilə daĢı Javerin üstünə atdı. Javer aĢağı əyildi. DaĢ onun üstündən keçib, 

dal divara dəydi, divardan bir iri parça suvaq qopardıb geri sıçradı, indi boĢ olan otağın içindən 

keçib Javerin yanına düĢdü. 

Javer bir anda özünü Tenardye ilə arvadına yetirdi. Onun iri əllərindən biri arvadın çiyninə, biri 

də Tenardyenin baĢına dəydi. 

Çığıraraq dedi: 

– Əl qandallarını gətirin! 

Polis iĢçiləri dəstə ilə yenə otağa girdi, bir anda Javerin əmri yerinə yetirildi. 

---

Bu, Tenardye xalanın vüqarını sarsıtdı. O, həm öz əlinə, həm də ərinin əlinə vurulan qandala 

baxıb döĢəməyə yıxıldı, hönkürtü ilə ağlaya-ağlaya çığırdı: 

– Mənim qızlarım, mənim qızlarım hanı?! 

Javer: 

– Onlar damdadır, – deyə cavab verdi. 

Bu arada polis iĢçiləri qapının yanında yatan sərxoĢu görüb, itələyə-itələyə oyatdılar. 

SərxoĢ yuxulu-yuxulu mızıldadı: 

– Jondret, iĢi qurtardınmı? 

Javer: 

– Hə, qurtarmıĢıq, – dedi. 

Ġndi əliqandallı altı quldur ayaq üstə durmuĢdu, onlar hələ də gözəgörünən teyfə bənzəyirdi, hələ 

də üçünün üzü qaralı, üçü də maskada idi. 

Javer əmr etdi: 

– Maskaları çıxartmayın! 

Sonra eynən Potsdam rəsmi keçidində əsgər hissələrini gözdən keçirən II Fridrix kimi bu bir 

dəstə adama nəzər saldı, üç nəfər ―bacatəmizləyənə‖ dönüb dedi: 

– XoĢ gördük, HəĢərat! XoĢ gördük, Kəllə! XoĢ gördük Ġki Milyard! 

Bundan sonra da maska taxmıĢ adamlara dönərək, əvvəl baltalı adamı, sonra dəyənəkli adamı, 

daha sonra qarnında danıĢanı salamladı: 

– XoĢ gördük, Tüfeyli! 

– XoĢ gördük, Babet! 

– Salam, GeçəquĢu! 

Javer bu zaman əsiri gördü: polis iĢçiləri bura gələndə o, bircə kəlmə də söz söyləməmiĢ, baĢını 

aĢağı salıb durmuĢdu. 

Javer əmr etdi: 

– Bu cənabın ayağını açın! Heç kəs getməsin! 

Sonra vüqarla masanın arxasında oturdu; Ģam ilə mürəkkəbqabı hələ də masanın üstündə idi; 

cibindən bir vərəq gerbli kağız çıxarıb, sorğu-suala baĢladı. 

HəmiĢə eyni Ģərti ifadələrlə baĢlanan ilk sətirləri qeyd edərək, baĢını qaldırdı. 

– Bu cənabların bağladığı cənabı gətirin, – dedi. 

Polis iĢçiləri yan-yörəsinə baxdı. 

Javer soruĢdu: 

– Nə olub? O hanı? 

Quldurların əsiri olan ―Cənab Ağ‖, cənab Urben Fabr, Ursulanın, ya da Torağayın atası yox idi. 

Qapı qorunurdu, amma pəncərə yaddan çıxmıĢdı, əsir özünü sərbəst hiss edən kimi, oradakı səs-

küydən, qarma-qarıĢıqdan, basabasdan, qalıqdan, diqqətin bir anlığa ondan yayınmasından, 

Javerin protokolla məĢğul olmasından istifadə edərək, pəncərədən atılıb qaçmıĢdı. 

Polis iĢçilərindən biri yüyürüb, küçəyə baxdı, heç kəsi görmədi. 

Kəndir nərdivan hələ də yellənirdi. 

Javer narazı halda dedi: 

– Belə də iĢ olar?! Görünür, o, bunların hamısından betərmiĢ! 

 

 

ĠYĠRMĠ ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Kitabımızın ikinci hissəsində ağlayan uĢaq. 

 

Xəstəxana bulvarındakı evdə baĢ verən və bizim təsvir etdiyimiz hadisənin ertəsi günü bir uĢaq 

bulvarın sağ tərəfindəki xiyabanla yuxarı qalxırdı, görünür, o, Austerlits körpüsündən 

Fonteneblo qarovulxanasına sarı gedirdi.  

Hava qaralmıĢdı. Cındır paltarlı, solğun bənizli, arıq bir uĢaqdı. Fevral ayı idi, amma o, kətan 

Ģalvar geymiĢdi. UĢaq səsi yetdikcə nəğmə oxuya-oxuya gedirdi. 

---

Kiçik Bankir küçəsinin tinində bir qarı əyilərək, fənər iĢığında zibil yığını eĢələyirdi; uĢaq 

oradan keçəndə qarını itələdi, elə o saat da çığıraraq, geri atıldı: 

– Gör ha! Mən elə bildim ki, bu iri, çox iri bir itdir! 

Bu ―çox iri‖ sözünü daha artıq istehza ilə söylədi; bunu, mənaya daha yaxın olaraq, baĢ hərflərlə 

―ÇOX ĠRĠ‖ Ģəklində ifadə etmək olar. 

Qarı bərk acıqlandı, bədənini bir az dikəldərək, deyinə-deyinə dedi: 

– Ay səni görüm dara çəkiləsən! Əvvəlki gücüm indi olsaydı, mən bilərdim sənə neylərdim! 

Lakin uĢaq indi ondan xeyli kənarda idi. 

O: 

– Tut, tut! – deyə qarıyla öcəĢməyə baĢladı. – Sən ki belə deyirsən, onda mən yanılmamıĢam! 

Qarı acığından boğula-boğula bədənini lap dikəltdi; bu zaman fənərin qırmızıya çalan iĢığı düz 

onun üzünə düĢdü: onun üzü arıqdı, solğundu, ağzının bucaqlarına qədər qırıĢmıĢdı, bu qırıĢlar 

qaz ayağını xatırladırdı. Qaranlıq onu hər tərəfdən bürümüĢdü, bircə baĢı görünürdü. Elə zənn 

etmək olardı ki, qocalığın qorxunc surəti iĢıqla hərəkətə gələrək, gecənin zülmətindən baĢ 

qaldırmıĢdı. UĢaq ona diqqətlə baxaraq dedi: 

– Xanım, sizin gözəlliyiniz mənim xoĢuma gələn gözəllikdən deyil. 

Yenə də aĢağıdakı nəğməni oxuya-oxuya yoluna düzəldi: 

 

Bizim kral-uzundraz. 

Qırma-barıt aldı bir az. 

Getdi sağsağan ovuna. 

 

Bunu oxuyub susdu. Bu anda o, 50/52 nömrəli evə gəlib çatmıĢdı; qapını bağlı görüb, ayaqları 

ilə döyməyə baĢladı. Ətrafa boğuq bir uğultu yayıldı: əslində, bu səsi salan onun kiçik ayaqları 

deyil, geydiyi uzunqunc kiĢi çəkməsi idi. 

Kiçik Bankir küçəsi tinində rast gəldiyi qarı da fəryad edə-edə, qəzəblə əl-qolunu yelləyə-

yelləyə, bağıra-bağıra onun ardınca gəlirdi: 

– Nə olub? Nə olub? Pərvərdigara! Qapını sındırırlar! Evi dağıdırlar! 

Qapıya vurulan zərbələrin arası kəsilmirdi. 

Qarı boğazını yırtırdı: 

– Heç indiki evlər belə zərbələrə davam gətirə bilər? 

Qarı birdən susdu. O, qameni tanımıĢdı. 

– Bu ki bizim balaca Ģeytandır! 

UĢaq da dedi: 

– Hə! Bu ki bizim qarıdır! XoĢ gördük, Deyinciyəz! Mən öz əcdadımı görməyə gəlmiĢəm. 

Qarı hiddəti bədahətən gözəl bir Ģəkildə əks etdirdi, bununla da çirkinliyi və qocalığı büruzə 

verərək, üz-gözünü pis-pis qırıĢdırdı, ancaq çox təəssüf ki, onun bu məharəti qaranlıqda itib-

batdı. 

Qarı dedi: 

– Evdə heç kəs yoxdur, ay üzünün həyası tökülmüĢ! 

UĢaq həyəcanla: 

– Belə də Ģey olar?! – dedi, – bəs atam hanı? 

– Fors dustaqxanasında. 

– Gör ha! Bəs anam? 

– Sen-Lazarda. 

– Belə de! Bəs bacılarım? 

– Madlonetdə. 

UĢaq qulağının ardını qaĢıdı, Deyingən qarıya baxıb, ah çəkdi: 

– Eh... eh!.. 

Sonra dabanları üstə döndü; bir az sonra, hələ də qapı ağzında duran qarı onun qaranlıqda, qıĢ 

küləyi ilə əsən qarağacların altı ilə gedə-gedə təmiz uĢaq səsi ilə bu nəğməni oxuduğunu eĢitdi: 

 

---

Bizim kral-uzundraz. 

Qırma-barıt aldı bir az. 

Qalxıb ağac ayağına. 

Getdi sağsağan ovuna. 

Kimin gözü yolda qaldı. 

Ondan iki su pul aldı. 

 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

YaxĢı biçilib. 

 

Ġyul inqilabına bilavasitə bağlı olan 1831 və 1832-ci illər tarixin ən qəribə, ən orijinal 

səhifələrindən birini təĢkil edir. Bu iki il  həm özündən əvvəlki, həm də sonrakı illər arasında iki 

dağ silsiləsi kimi nəzərə çarpır. Bu illərdə inqilabi əzəmət duyulur, uçurumlar görünür. Xalq 

kütlələri, mədəniyyətin əsasları, bir-biri üstə çökən və bir-biri ilə bitiĢən mənafelərin qalın 

təbəqəsi, qədim fransız formasiyasının əsrlər boyu davam edən xüsusiyyətləri hər an sistemlərin, 

ehtirasların, nəzəriyyələrin tufanlı buludları altında gah meydana çıxır, gah da yox olur. Bu 

meydana çıxan və yox olan vəziyyətlər ―müqavimət‖ və ―iğtiĢaĢ‖ adlandırılmıĢdır. Bunlar insan 

qəlbinin iĢığı olan həqiqət iĢığı ilə ara-sıra iĢıqlanır. 

Bu qəribə dövr dar bir çərçivə içərisində olduğundan və bizdən xeyli uzaqlaĢdığından indi onun 

əsas cəhətlərini görə bilmək asan deyil. 

Bunu izah etməyə çalıĢaq. 

Restavrasiya çətin müəyyən edilən elə bir aralıq dövrlərdən idi ki, orada yorğunluq, qarıĢıq, 

uğultu, narazılıq, yuxu, təĢviĢ olduğu aydınca nəzərə çarpırdı, baĢqa sözlə desək, bu, böyük  

millətin dayanıb, istirahət etməsindən baĢqa bir Ģey deyildi. Belə dövrlər xüsusi dövrlərdir; bu 

dövrlər onlardan faydalanmaq istəyən siyasətçiləri aldadır. Millət əvvəlcə ancaq istirahət tələb 

edir; hamı bir Ģeyin həsrətini çəkir ki, o da  sülhdür; hamının bir arzusu olur ki, o da kiçilmək 

arzusudur. Bu, rahat yaĢamaq deməkdir. Böyük hadisələr, böyük təsadüflər, böyük təĢəbbüslər, 

böyük adamlar deyirsiniz - acizanə təĢəkkürlər edirik – bunlardan çox gördük, bəsdir daha, cana 

gəldik. Bu elə bir dövr idi ki, insanlar Sezarı Pruzi ilə, Napoleonu kral Ġveto ilə əvəz etməyə 

hazır Ģəkildə deyərdilər: ―Bu kral Ġveto nə yaxĢı, nə təvazökar kralmıĢ!‖  Lap səhər açılandan yol 

gedilir, indi uzun və ağır gün qurtarmıĢ, axĢam olmuĢdur; ilk mənzil Mirabo ilə gedildi, ikinci 

mənzil Robespyerlə, üçüncü mənzil Bonapartla; hamı əldən düĢmüĢdür, hamı yataq istəyir. 

YorulmuĢ mücahidlik, qocalmıĢ qəhrəmanlıq, doymuĢ Ģöhrətpərəstlik, qazanılmıĢ dövlət bir Ģey 

axtarır, bir Ģey tələb edir, bir Ģey üçün yalvarır, bir Ģey uğrunda əlləĢir – o Ģey nədir? Sığınacaq 

yeri! Onlar bunu tapırlar. Onlar sülhü, istirahəti, asayiĢi əlavə etməyə çalıĢırlar. Onlar bundan 

razıdırlar.  

Eyni zamanda, bəzi faktlar meydana çıxır; bu faktlar öz tələbini irəli sürür, həm də qapını 

döyürlər. Bu faktları inqilablar, müharibələr yaratmıĢdır; bu faktlar var, bu faktlar mövcuddur, 

cəmiyyətdə onların öz yerini tutmağa haqqı vardır, onlar öz yerini tuturlar. Faktlar çox vaxt  

prinsiplər üçün ancaq mənzil hazırlayan qoĢun mənzilçisi və tədarükçüsü hökmündə olurlar. 

Onda siyasi mütəfəkkirlər qarĢısında belə bir vəziyyət əmələ gəlir. 

YorulmuĢ insanlar istirahət tələb etdiyi bir zamanda baĢ vermiĢ faktlar təminat tələb edir. 

Ġnsanlara istirahət necə lazımdısa, faktlara da təminat elə lazımdır. 

Bu həmin Ģeydir ki, Ġngiltərə protektoratdan sonra Stüartlardan tələb edirdi; bu həmin Ģeydir ki, 

Fransa imperiyadan sonra Burbonlardan tələb edirdi. 

Bu təminatlar zamanın tələbidir. Ġstəsən də, istəməsən də bunlarla razılaĢmaq lazımdır. Krallar 

bu təminatları ―bəxĢ edirlər‖, əslində,  bunları verən vəziyyətin hökmüdür. Həqiqət böyük və 

---

faydalı Ģeydir, lakin bunun belə olduğunu Stüartlar 1660-cı ildə heç güman etmirdilər, hətta bu, 

1814-cü ildə Burbonların da heç ağlına gəlmədi. 

Napoleonun süqutundan sonra Fransaya qayıdan və məhv olmağa məruz qalan sülalə bir Ģeyə 

inanırdı, bu, onu fəlakətə sürükləyən bir sadəlövhlükdü: onlar inanırdı ki, təminatı onlar bəxĢ 

edirlər, onlar da geri götürə bilərlər; onlar inanırdı ki, Burbonlar sülaləsi müqəddəs hüquqa 

malikdir, Fransanın heç bir hüququ yoxdur, XVIII Lüdovikin əta etdiyi siyasi hüquqlar  

Burbonlar sülaləsi tərəfindən qırılmıĢ, xalqa mərhəmətlə bəxĢ edilmiĢ müqəddəs hüququn ancaq 

bir budağıdır, kral nə vaxt istəsə bunu geri ala bilər. Lakin bu bəxĢiĢ narazılığa səbəb oldu, 

Burbonlar bircə elə bundan hiss etməli idilər ki, bu bəxĢiĢi onlar verməmiĢlər. 

Burbonlar on doqquzuncu əsrdə qaĢqabaqlı idilər. Millətin hər bir yeni yüksəliĢində onlar 

mısmırıqlarını sallayırdılar. Onlar özülərini ―tox tuturdular‖ – bu, çox iĢlənən ifadədən, yəni çox 

dürüst olan xalq ifadəsindən biz də istifadə edək. Xalq bunu görürdü. 

Burbonlar sülaləsi elə bilirdi ki, qüvvətlidir, çünki Ġmperiya onun qarĢısından teatr dekorasiyası 

kimi yox olmuĢdu. Lakin özünün də bu Ģəkildə meydana gəldiyini hiss etmirdi. O da Napoleonu 

meydandan çıxaran əllərdə idi, lakin o, bunu görmürdü. 

O, elə zənn edirdi ki, kökü vardır, çünki keçmiĢi vardır. Lakin o yanılırdı: o, keçmiĢin ancaq bir 

hissəsi idi; keçmiĢ – Fransa idi. Fransa cəmiyyətinin kökü Burbonlarda deyil, millətdə idi. Gözə 

görünməyən və yaĢamağa çox qabil olan bu köklər bir ailənin malı deyildi, bu, xalqın tarixi idi. 

Bu köklər hər yerə gedirdi, ancaq taxtın altına getmirdi. 

Burbonlar xanədanı Fransa üçün Fransa tarixinin möhtəĢəm və qanlı mərkəzi idi; lakin o, artıq 

Fransa taleyinin nə mühüm bir ünsürü, nə də Fransa siyasətinin zəruri bir əsası idi. Burbonlarsız 

da keçinmək olardı; iyirmi iki il onlarsız keçindilər; burada bir nöqsan vardı, belə bir nöqsanın 

olacağını onlar heç güman etmirdilər. Bir də ki, bunu onlar haradan güman edə bilərdi: onlar elə 

zənn edirdi ki, XVII Lüdovik 9 termidorda, XVIII Lüdovik  Marenqo ətrafında gedən vuruĢma 

günü hökmdarlıq etmiĢdir. Tarixin lap ilk günündən hökmdarlar hadisələr qarĢısında, həm də bu 

hadisələrin daxilində olan və onların elan etdiyi ilahi hakimiyyət məsələləri qarĢısında bu qədər 

kor olmamıĢlar! Hələ indiyə qədər ―kralların haqqı‖ deyilən bu çürük dünyanın tələbləri ali 

hüququ bu dərəcə inkar etməmiĢdi. 

Burbonların bu mühüm səhvi o yerə gətirib çıxartdı ki, onlar 1814-cü ildə ―bəxĢ etdiyi‖ təminata, 

onların dediyi ―güzəĢtə‖ yenə də əl qatmalı oldular. Təəssüfə layiq bir hadisə! O Ģeyi ki onlar 

―güzəĢt‖ hesab edirdilər , o, bizim fütuhatımız idi; o Ģeyə ki onlar ―qanunsuz qəsb‖ deyirdilər , o, 

bizim qanuni haqqımız idi. 

Onların fikrincə, vaxt gəlib çatmıĢdı: Restavrasiya Napoleonu məğlub etdiyini, ölkədə lazımınca 

əsaslandığını təsəvvür edərək, yəni öz gücünə və möhkəmliyinə inanaraq, qəfildən qərar qəbul 

etdi, zərbə endirmək üçün cürətləndi. Bir səhərçağı Fransa ilə üz-üzə durdu, səsini qaldıraraq, 

xalq hüququnu və Ģəxsiyyət hüququnu – millətin baĢ rəhbərliyini, vətəndaĢın azadlığını inkar 

etməyə baĢladı, baĢqa  sözlə desək, millətdən – milləti millət edən Ģeyi, vətəndaĢdan – vətəndaĢı 

vətəndaĢ edən Ģeyi almaq istədi. 

―Ġyul fərmanları‖ı deyilən məĢhur qərarların mahiyyəti bundan ibarətdir. 

Restavrasiya süqut etdi. 

Onun süqut etməsi də lap yerində oldu. Bununla belə, bir Ģeyi etiraf etmək lazımdır: o, tərəqqinin 

bütün Ģəkillərinə tamamilə düĢmən deyildi. Onunla yanaĢı böyük hadisələr də az olmamıĢdır. 

Restavrasiya dövründə millət mübahisə ilə sakitliyi, əzəmətlə sülhü bir araya yerləĢdirməyə adət 

etmiĢdi, lakin bunlardan birincisi Respublika dövründə, ikincisi  Ġmperiya dövründə olmamıĢdır. 

Qüvvətli və azad Fransa Avropanın baĢqa xalqları üçün ürək verən bir nümunə olmuĢdur. 

Robespyerin dövründə Ġnqilab, Bonapartın dövründə  toplar, XVIII Lüdovikin, X Karlın 

dövründə təfəkkür söz aldı. Külək sakitləĢdi, məĢəl yenidən yandı. Buludsuz zirvələrdə idrakın 

saf iĢığı parladı. Bu, çox gözəl, çox ibrətli, cazibədar mənzərə idi. On beĢ il ərzində asayiĢ və 

dinclik içərisində, mütəfəkkirlər üçün köhnə olduğu qədər siyasi xadimlər üçün yeni olan böyük 

prinsiplər tamamilə açıq bir Ģəkildə həyata tətbiq edildi; bu prinsiplər nə idi? Bu prinsiplər:qanun 

qarĢısında bərabər olmaqdı, vicdan azadlığı idi, söz azadlığı idi, mətbuat azadlığı idi, bütün 

---

qabiliyyətli adamların hər  vəzifəyə girə bilməsi imkanı idi!.. Bu vəziyyət 1830-cu ilə kimi 

davam etdi. Burbonlar qəza-qədərin əlində sınan mədəniyyət aləti idi. 

Burbonların süqutu əzəmətlə dolu idi, bu əzəməti onlar deyil, millət göstərmiĢdi. Onlar taxtı 

ədəb və vüqarla, amma heç bir təsir buraxmadan tərk etdilər; onlar zülmətə gedərək yox oldular; 

lakin onların yox olması tarixdə insanı həyəcanlandıran, ağır iz buraxan təntənəli yoxolmalardan 

deyildi; bu nə I Karlın axirət dünyasına xas olan sakitliyi, nə də Napoleonun qartal səsi idi. Onlar 

eləcə çıxıb getdilər, vəssalam. Onlar tacı baĢlarından götürdülər, öz Ģöhrətlərini qorumadılar. 

Onlar bunu ləyaqətlə etdilər, lakin Ģahanə etmədilər. Onlar baĢlarına gələn müsibətin 

əzəmətindən bir qədər aĢağıda qaldılar. X Karl ġerburqa gedərkən yolda sərəncam vermiĢdi ki, 

girdə masadan dördbucaqlı masa hazırlasınlar; elə zənn etmək olardı ki, saray ədəb-ərkan 

qaydalarının təhlükə qarĢısında qalması onu mütləqiyyətin məhv olmasından daha artıq narahat 

etmiĢdir. Onun təbiətində olan bu xırdaçılıq  kral ailəsini sevən, krala sədaqətli olan adamları, 

həm də kral nəslinə hörmət bəsləyən müsbət Ģəxsləri kədərləndirdi. Lakin xalq iftixar olunmağa 

layiqdi. Bir gün səhərçağı hücuma məruz qalan millət özündə elə bir qüvvə hiss etdi ki, bu, bir 

növ müsəlləh kral qiyamından heç acıqlanmadı da. Bu hücumu dəf etdi, lakin təmkinlilik 

göstərdi, hər Ģeyi öz yerinə qoydu, ölkənin qanun daxilində idarə edilməsini bərpa etdi, 

Burbonları ölkədən qovdu, çox təəssüf ki, bununla da kifayətləndi. XIV Lüdovikin üzərinə sayə 

olan baldaxinin altından qoca kral X Karlı çıxarıb, üsulluca yerə qoydu. Kral sülaləsi üzvlərinə 

təəssüflə və ehtiyatla yanaĢdı. Bir adam, ya bir neçə adam deyil, Fransa - qalib gələn və öz 

qalibiyyəti ilə məst olan bütün Fransa, sanki, Gilyom dü Verin barrikada günündən sonra 

söylədiyi bu gözəl sözləri xatırladı və bütün dünya qarĢısında yerinə yetirdi: ―Böyük adamların 

mərhəmətindən istifadə etməyə, budaqdan-budağa atılan quĢ kimi  dərd çəkənlərdən iĢi yaxĢı 

gətirənlərə yaxınlaĢmağı adət edən Ģəxslər çox asanlıqla öz padĢahlarına qarĢı da – onlar ağır 

müsibətə düĢəndə – ədəbsizlik edə bilərlər; lakin mən həmiĢə öz krallarıma, xüsusilə, müsibətə 

düĢən krallarıma hörmət edəcəyəm‖. 

Burbonlar özləri ilə Fransanın təəssüfünü deyil, hörmətini apardılar. Yuxarıda dediyimiz kimi, 

onlar baĢlarına gələn müsibət qarĢısında xırdaçılıq etdilər. Onlar üfüqdən silinib getdilər. 

Ġyul inqilabı elə o saat bütün dünyada həm dost, həm də düĢmən qazandı. Hərə öz təbiətinə görə 

– bəziləri sevinc və məftuniyyətlə onu alqıĢladı, bəziləri də ondan üz döndərdi. Avropa 

hökmdarlarının səhər iĢığına düĢən bayquĢ kimi, ilk anda gözləri qamaĢdı, onlar özlərini itirdilər, 

gözlərini yumdular, sonra da ancaq hədə-qorxu gəlmək üçün gözlərini açdılar. Onların qorxuya 

düĢməsinin səbəbi aydındır, qəzəblərinin də səbəblərini tamamilə izah etmək olar. Bu qəribə 

inqilab elə bir sarsıntıya səbəb olmadı, o, hətta məğlub olmuĢ Burbonlara düĢmən kimi 

yanaĢmadı, onların qanını tökmədi, tökmüĢ olsaydı,  Burbonlar üçün bu, bir Ģərəf olardı. 

Müstəbid hökumətlər həmiĢə istər ki, azadlıq öz-özünü ləkələsin, lakin Ġyul inqilabı onlar üçün 

müdhiĢ bir Ģey olduğu halda, yumĢaqlıq göstərdi, bu cəhətdən Ġyul inqilabı onların nəzərində 

müqəssirdi. Bu inqilab haqqında heç kəs pis niyyətdə olmadı, ya pis bir tədbir görmədi. Ən çox 

qorxuya düĢənlər də, ən çox narazı olanlar da, ən çox acığı tutanlar da onu alqıĢladı. Elə 

hadisələr var ki, bu hadisələrdə insana bəxĢ edilən səviyyədən daha yüksək sahədə iĢ görən bir 

Ģəxsin iĢtirakı hiss olunur: biz nə qədər xudbin və kinli olsaq da, belə hadisələr bizdə özünə qarĢı 

sirli  hörmət oyadır. 

Ġyul inqilabı  kobud faktı məhv edən haqqın təntənəsidir, əzəmət dolu bir hadisədir. 

Kobud faktı məhv edən haqq! 1830-cu il inqilabının əzəməti də, güzəĢti də bundadır. Qalib 

gəlmiĢ haqqın zorakılığa əl atmağa ehtiyacı yoxdur. 

Nə qədər həqiqi və ədalətli Ģey varsa,  onun hamısı haqdır. 

Haqqın əbədi bir xüsusiyyəti var – o da həmiĢə gözəl və təmiz olmaqdır. Əgər fakt ancaq bir fakt 

kimi mövcud isə, əgər onun buna çox az haqqı varsa, ya heç haqqı yoxsa, o, ən zəruri bir Ģey 

kimi görünsə də, hətta öz dövründə yaxĢı bir Ģey kimi qəbul edilsə də,  sonralar mütləq eybəcər, 

iyrənc, bəlkə də, lap dəhĢətli bir Ģey olacaqdır. Bir adam faktın əsrlər boyu nə dərəcə eybəcər 

Ģəkil alacağını yəqin etmək istəyirsə,  qoy o, Makiavelliyə nəzər salsın. Makiavelli  nə Ģər pərisi, 

nə iblis, nə də mənfur və miskin  yazıçı olmuĢdur; o, ancaq bir faktdır. Bu fakt ancaq Ġtaliya üçün 

---

deyil, həm də Avropa üçün, bütün on altıncı əsr üçün səciyyəvi faktdır. O, iyrənc bir Ģey kimi 

görünür, bu, doğrudan da, on doqquzuncu əsrin əxlaqi ideyaları nöqteyi-nəzərindən belə idi. 

Haqq ilə fakt arasında olan bu mübarizə cəmiyyət meydana gələndən bəri davam edir. 

Filosofların iĢi bu mübarizəni bitirmək, təmiz ideyanı insan həyatı ilə qaynadıb qarıĢdırmaq, 

haqqı sülh yolu ilə faktın sahəsinə, faktı da haqqın sahəsinə yeritməkdir. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Pis tikilib. 

 

Lakin filosofların iĢi bir baĢqa, mahir adamların iĢi bir baĢqadır. 

1830-cu il inqilabı tez qurtardı. 

Ġnqilab fəlakətə uğrayan kimi, mahir adamlar saya oturmuĢ gəmini dağıdıb aparırlar. 

Dövrümüzün mahir adamları özlərini ―dövlət ərləri‖ adlandırırlar;  ―dövlət ərləri‖ sözü indi az 

qala bir arqo Ģəklini almıĢdır. Doğrudan da, bir Ģeyi unutmamaq lazımdır: o yerdə ki, 

mahirlikdən baĢqa bir Ģey yoxdur,  orada həmiĢə orta səviyyəli vəziyyət olur. ―Mahir adam‖ 

demək – ―adi adam‖ deməkdir, bunların heç fərqi yoxdur. 

Bir Ģey də eynən belədir: ―dövlət əri‖ demək – bəzən elə ―xain‖ deməkdir. 

Bu qayda ilə, əgər mahir adamların sözünə inansaq,  Ġyul inqilabı kimi inqilablar kəsilmiĢ Ģah 

damarından baĢqa bir Ģey deyil, onları dərhal bağlamaq lazımdır. Çox ucadan elan edilən haqq 

təĢviĢ oyadır. Buna görə də, madam ki, haqq təsdiq edilmiĢdir onda dövləti möhkəmləndirmək 

lazımdır. Madam ki, azadlıq təmin edilmiĢdir, hakimiyyət haqqında düĢünmək lazımdır. 

Hələ ki filosoflar özlərini mahir adamlardan ayırmırlar, lakin onlara inanmamağa baĢlayırlar. 

YaxĢı da,  hakimiyyət olsun. Lakin birincisi budur ki, hakimiyyət nə deməkdir? Ġkincisi də,  o, 

haradan meydana gəlir? 

Mahir adamlar, sanki, boğuq etirazları eĢitmirlər, öz iĢlərini davam etdirirlər. 

Özləri üçün əlveriĢli olan yalanı çox bicliklə zərurət maskası altında gizlədən bu siyasətçilərin 

fikrincə, inqilabdan sonra xalqın birinci ehtiyacı,  əgər bu xalq mütləqiyyət quruluĢu olan 

Avropanın bir hissəsini təĢkil edirsə, özü üçün sülalə tapmaqdır. Onlar deyir ki, bu qayda ilə 

inqilabdan sonra sülh, yəni öz yaralarını sağaltmaq, öz evini təmir etmək üçün vaxt əldə etmək 

olar. Sülalə taxta-Ģalbanın üstünü örtür, hərbi xəstəxanaların qabağını pərdələyir. 

Lakin sülalə tapmaq həmiĢə o qədər də asan olmur. 

Əslində, ilk istedadlı bir Ģəxs, ya bəxti gətirən təsadüfi bir adam kral ola bilər. Birinci halda bu 

Bonapartdır, ikinci halda – Ġturbidedir. 

Lakin, təsadüfi bir familiya sülalə yarada bilməz. Nəslin qədim olması zəruridir, əsrlər əlaməti 

isə qəfildən yaranmır. 

―Dövlət ərləri‖nin nöqteyi-nəzərini fikirdə tutulan bütün qeyd-Ģərtləri ilə qəbul etsək, onda belə 

bir sual meydana çıxır: inqilabdan sonra gələn yeni kral necə bir adam olmalıdır? O, inqilabçı ola 

bilər, hətta onun inqilabçı olması faydalıdır, baĢqa sözlə, o, özünü Ģübhə altına salacağından, ya 

Ģöhrət qazanacağından, inqilabın baltasınamı əl atacağından, ya qılınclamı iĢ görəcəyindən asılı 

olmayaraq, inqilabda Ģəxsən iĢtirak edə bilər. 

Sülalə necə bir keyfiyyətə malik olmalıdır? O, millətin qəbul edəcəyi  Ģəkildə olmalıdır, yəni o 

öz iĢi ilə deyil, qəbul etdiyi ideyalara görə uzaqdan inqilabçı görünməlidir. Onun keçmiĢi və 

gələcəyi olmalıdır, o, tarixi olmalı və xalqın rəğbətini qazanmalıdır. 

Niyə birinci inqilablar Kromvel, ya Napoleon kimi adamları tapmaqla kifayətlənirlər və niyə 

ikinci inqilablar, hər necə olsa, BraunĢveyq, ya Orlean sülaləsi kimi adlar tapmağa çalıĢırlar,  

bunlar hamısı yuxarıda söylədiyimizlə izah olunur. 

Kral xanədanı Hindistanda bitən fiqa ağacına bənzəyir; bu ağacın hər budağı yerə qədər əyilərək 

kök buraxır, özü də bir ağac olur. Kral xanədanının hər budağı, xalqa doğru əyilmək Ģərti ilə, 

sülalə ola bilər. 

Mahir adamların nəzəriyyəsi belədir. 

---

Müvəffəqiyyət hay-küyündə fəlakətin səslənməsinə, bu müvəffəqiyyətin meyvəsindən istifadə 

edənlərin eyni zamanda onun qarĢısında tir-tir əsməsinə nail olmaq, baĢ vermiĢ hadisə qarĢısında 

qorxu oyatmaq, keçilən yolun əyriliyini tərəqqini ləngitmək dərəcəsinə qədər artırmaq, bu səhər 

Ģəfəqini soldurmaq, ruh yüksəkliyinin və coĢqunluğun ifrat dərəcəsini ifĢa etmək, rədd etmək, 

məsələlərin kəskinliyini kütləĢdirmək, caynaqları kəsmək, qalibiyyət təntənəsini pambığa 

tutmaq, haqqı bərk-bərk bürümək, azman xalqı flanelə büküb tez yatağa uzatmaq,  həddindən 

artıq sağlam xalqı pəhrizdə saxlamaq, Herkulesə sağalmaq üzrə olan bir xəstə kimi baxmaq, 

mühüm məsələləri hərgünkü xırda iĢlər içərisində əritmək, dərman qatılmıĢ bu abi-həyatı ideal 

həsrətini çəkən adamlara təklif etmək, çox böyük müvəffəqiyyətlərə qarĢı tədbir görmək, 

inqilabın üzərinə abajur salmaq, heç demə, ən böyük ustalıq bu Ģeyləri yerinə yetirmək imiĢ! 

1688-ci ildə Ġngiltərədə tətbiq olunan bu nəzəriyyədən 1830-cu il istifadə etdi. 

1830-cu il – yarıyolda dayanmıĢ inqilabdır. Tərəqqinin yarısıdır, haqqa oxĢar bir Ģeydir. GünəĢ 

Ģam iĢığını hiss etmədiyi kimi, məntiq də yarımçıq Ģeyi qəbul etmir. 

Ġnqilabı yarıyolda kim saxlayır? Burjuaziya. Niyə? 

Çünki burjuaziya – təmin olunmuĢ Ģiddətli arzu və ehtirasdır. Dünən yemək arzu edilirdi, bu gün 

o, toxdur, sabah həddindən artıq toxluq əmələ gələcək. 

1814-cü ildə Napoleondan sonra baĢ verən hadisə – 1830-cu ildə, X Karldan sonra təkrar olundu. 

Burjuaziyanı nahaq yerə sinif etmək istəyirdilər. Burjuaziya xalqın təmin olunmuĢ hissəsidir, 

baĢqa bir Ģey deyil. Burjuaziya indi oturmağa vaxtı olan bir adamdır. Kreslo heç də kasta deyil.  

Lakin çox tez oturmağı arzu etməklə insanlığın irəliyə olan hərəkətini dayandırmaq olar. 

Burjuaziyanın tez-tez belə səhvi olmuĢdur. 

BuraxılmıĢ səhv  sinif təĢkil etməyə səbəb ola bilməz. Xudbinlik – ictimai qayda-qanunun 

Ģöbələrindən biri deyil. 

Xudbinliyə qarĢı da ədalətli olmaq lazımdır: hər halda, 1830-cu il sarsıntısından sonra xalqın 

―burjuaziya‖adlanan hissəsinin arxalandığı vəziyyəti – laqeydlikdən, tənbəllikdən əmələ gələn, 

içərisində az da olsa həya saxlayan fəaliyyətsizlik adlandırmaq olmaz; bu,  ani bir unutqanlıq 

kimi güman edilən və yuxuya aid olan mürgü də deyildi; bu, yol gedən adamın mənzil salıb 

dincəlməsi idi. 

Bu, mənzil salıb dincəlmənin az qala bir-birinə zidd olan iki və xüsusi mənası vardır: hərbi hissə 

yürüĢdədir, yəni hərəkətdədir; hərbi hissə dayanır, yəni istirahət edir. 

Mənzil salıb dincəlmək  əvvəlki qüvvəni əhya etməkdir, bu – meydana gələn, keĢikçi qoyan, 

qulağı səsdə olan faktdır. Bu, ehtiyatkarlıq və ayrılıq içində olan istirahətdir: mənzil salıb 

dincəlmək – dünənki vuruĢmanı və sabahkı vuruĢmanı ifadə edir.  

Həmin bu,  1830-cu illə 1848-ci il arasında olan fasilədir.  

Burada bizim ―vuruĢma‖ dediyimiz Ģeyə tərəqqi də demək olar.  

Bu qayda ilə burjuaziyaya, həm də dövlət ərlərinə  ―mənzil salıb dincəlmək‖ məfhumunu 

təcəssüm etdirən bir adam lazım idi, elə bir adam ki, ona lakin – zira demək olsun. Həm inqilabı, 

həm də sabitliyi əks etdirən, baĢqa sözlə, hal-hazırı təsdiq edən, keçmiĢi gələcəklə bir araya 

sıxıĢdırmağın əyani nümunəsi olan mürəkkəb bir Ģəxsiyyət! 

Heç demə, bu adam elə burada imiĢ. Onun adı Orlean familiyasından olan Lui-Filipp idi. 

Ġki yüz iyirmi bir adamın səsi Lui-Filippi kral elədi. Lafayet onu miro ilə yağlayaraq, təqdis 

etmək zəhmətini öz üzərinə götürdü. O, Lui-Filippi ―respublikaların ən yaxĢısı‖ adlandırdı. Paris 

Bələdiyyə Ġdarəsi Reyms kilsəsini əvəz etdi. 

Bu bütöv taxtı yarımtaxt ilə əvəz etmək ―1830-cu ilin iĢi idi‖. 

Mahir adamlar öz məqsədlərinə çatandan sonra onların həll etdiyi məsələdə çox böyük bir qüsur 

meydana çıxdı. Bu Ģeylərin hamısı mütləq haqdan kənarda edilmiĢdi. Mütləq haqq çığıraraq 

dedi: ―Mən etiraz edirəm!‖ Sonra yenə kölgədə gözdən itd – bu, qorxunc bir əlamət idi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Lui-Filipp. 

 

---

Ġnqilabın əli ağır, duyğusu düzgün, zərbəsi bərk və sərrast olur. Hətta 1830-cu il inqilabı kimi  

məzəmmət edilən, kiçik qardaĢ vəziyyətinə endirilən, natamam, zəif bir inqilabın da, vaxtında 

meydana gəlməsi üçün kifayət qədər irəlini görməyə iqtidarı vardı. Ġnqilabın kusufu heç də onun 

öz məqsədindən əl çəkməsi deyil. 

Bununla bərabər, çox da özümüzə güvənməyək; hətta inqilab da, hətta inqilabın özü də yanılır, 

onda böyük xatalar meydana çıxır. 

1830-cu ilə qayıdaq. 1830-cu il yolundan çıxsa da, uğurlu oldu. Qanad-quyruğu yolunmuĢ 

inqilabdan sonra ―qayda-qanun‖ adlandırılan vəziyyətdə hökmdar mütləqiyyətdən daha mühüm 

yer tutur. Lui-Filipp nadir bir adamdı. 

Tarix onun atasının öz dövründə vəziyyəti yumĢaltmasını etiraf edir; lakin onun atası 

məzəmmətə nə qədər layiqdisə, bu, o qədər hörmətə layiqdi; Lui-Filippdə qeyri-rəsmi bir adamın 

malik olduğu bütün fəzilətlər və ictimai xadimin bəzi fəzilətləri var idi; o öz səhhətinin, öz 

varının, öz Ģəxsiyyətinin, öz iĢlərinin qeydinə qalırdı; o, bir dəqiqənin qiymətini bilsə də, bəzən 

bir ilin qiymətini bilməzdi; o, sakit, təmkinli, səbirli, dinclik sevən Ģəxs idi; xoĢtəbiətli bir adam, 

mərhəmətli bir hökmdar idi; arvadına sədaqətli idi; sarayında bir neçə xidmətçi saxlardı: bu 

xidmətçilərin vəzifəsi – onun ər-arvada aid olan yatağını burjualara göstərməkdi. Abırlı ailə 

həyatı ilə lovğalanmaq indi faydalı olmuĢdu, çünki əvvəlki nəsil xəttində qeyri-qanuni əlaqələri 

xüsusi olaraq nəzərə çarpdırardılar. O, bütün Avropa dillərini və daha nadir olan bir Ģeyi – bütün 

mənafelərin dilini bilirdi, bu dildə danıĢmağı bacarırdı; ―orta təbəqə‖nin füsunkar nümayəndəsi 

idi, lakin bu təbəqədən hər barədə üstün olduğu üçün ondan yüksəkdə dururdu; öz əqli ilə 

fərqlənməklə və öz Ģəcərəsinin qədr-qiymətini bilməklə bərabər, hər Ģeydən əvvəl, öz daxili 

keyfiyyətini qiymətləndirirdi, hətta mənĢəyi haqqında qəribə bir mövqe tutaraq, özünü ―Burbon‖ 

deyil, ―Orlean‖ adlandırmıĢdı; o, ancaq ―həĢəmətli‖ olanda özünü nəslin birinci Ģahzadəsi kimi 

tuturdu, lakin ―Əlahəzrət‖ olan gündən xalis burjua oldu; camaat içində çox, yaxın adamları 

arasında az danıĢardı; hamı onun xəsis olduğunu deyirdi, ancaq bu, sübut olunmamıĢdı. Əslində, 

o, elə qənaətcil adamlardan idi ki, belə adamlar iĢ Ģıltaqçılığa, ya öz vəzifəsini yerinə yetirməyə 

çatanda bədxərc olurlar; o, çox kitab oxumuĢdu, lakin ədəbiyyatı az hiss etmiĢdi; dvoryan idi, 

lakin rıtsar deyildi; sadə, sakit və qüvvətli idi; ailəsi və xidmətçiləri  pərəstiĢ edəcək dərəcədə 

onu çox istərdi; öz söhbəti ilə adamı valeh edirdi; daxilən laqeyd, həmiĢə, ancaq ən vacib, ən 

zəruri Ģeyləri düĢünən, həmiĢə ancaq bu günü nəzərə alan, kin bəsləməyən, minnətdarlıq 

etməyən, ayıq bir dövlət xadimi idi; məĢhur adamlardan hədsiz dərəcədə istifadə edir, adi 

adamları sakit buraxırdı, çox bicliklə parlamentdə olan çoxluğun köməyi ilə təqsiri ondan narazı 

olan, boğuq-boğuq uğuldayan gizlin birləĢmələrin üzərinə yıxa bilirdi; fikrini açıq söylərdi, 

bəzən bu məsələdə ehtiyatsızlıq edirdi, lakin bu ehtiyatsızlığında çox məharət göstərirdi; vasitə, 

süni bir sima, maska seçməkdə tükənməz bacarığa malikdi; Fransanı Avropa ilə, Avropanı 

Fransa ilə qorxudurdu; Vətənini sevməsinə Ģübhə ola bilməzdi, lakin ailəsini daha çox sevirdi; 

hakimiyyəti nüfuzdan, nüfuzu ləyaqətdən üstün tuturdu; bu, pis meyil idi; o mənada pis idi ki, bu 

meyil hər Ģeyi müvəffəqiyyətə tabe etməklə hiyləgərliyə yol verir, alçaqlığı həmiĢə inkar etmir; 

lakin bu meyildə bir üstünlük var ki, siyasəti sərt təkanlardan, dövləti dağılmaqdan, cəmiyyəti 

fəlakətdən qoruyur. Lui-Filipp nəzakətli, ayıq, diqqətli, arif, yorulmaq bilməyən, hərdən öz-

özünə zidd gedən, sözünü geri götürən xırdaçı bir adamdı; o, Ankonada Avstriyaya qarĢı 

cəsarətli, Ġspaniyada Ġngiltərəyə qarĢı inadkar olur. Antverpeni topa tutur, Pritçarda pul verirdi; 

―Marselyoza‖nı ürəkdən oxuyurdu; məyusluğun, yorğunluğun, gözəlliyə və ideala vurulmağın, 

ağılsızca alicənablıq etməyin, utopiyanın, xülyanın, hiddətin, Ģöhrətpərəstliyin, qorxunun nə 

olduğunu bilmirdi; Ģəxsi cəsarətin hər növünə malikdi; Valmi vuruĢmasında general, Jemap 

vuruĢmasında əsgərdi. Səkkiz dəfə ona sui-qəsd edilmiĢ, öldürmək istəmiĢlər, lakin o, həmiĢə 

gülümsəmiĢdi; qrenador kimi cəsarətli, mütəfəkkir kimi ürəkli idi; o, ancaq Avropa dövlətləri 

əsasının sarsıla biləcəyindən qorxurdu, böyük siyasi avantüralar etməyə qabil deyildi; öz iĢini 

yox, öz həyatını həmiĢə təhlükəyə verməyə hazırdı. Öz hakimiyyətini təsir Ģəkildə büruzə verir, 

ona bir kral kimi deyil, ağıllı bir adam kimi tabe olunmağı üstün tuturdu; irəlini görmək deyil, 

müĢahidə etmək qabiliyyətinə malikdi; ruhlarla az maraqlanırdı, lakin adamları çox yaxĢı 

tanıyırdı, baĢqa sözlə, ancaq gördükləri haqqında mühakimə yürüdə bilirdi; sağlam düĢüncəyə, 

---

hadisələri dərindən görən canlı, praktik əqlə, danıĢmaq qabiliyyətinə, böyük bir hafizəyə 

malikdi; həmiĢə də hafizəsindəki Ģeylərdən istifadə edirdi, o ancaq bu cəhətdən Sezara, 

Aleksandra, Napoleona oxĢayırdı; faktları, ayrı-ayrı təfərrüatları, hadisələrin tarixini, adam və 

Ģey adlarını bilsə də, məqsədin, ehtirasın, çoxcəhətli kütlə mənəviyyatının, gizlin ümidlərin, 

qəlbin məxfi və məchul çırpıntılarının, bir sözlə, ―Ģüurun yeraltı cərəyanları‖ adlandırmaq olan 

Ģeylərin nə olduğunu bilmirdi; o, Fransanın yuxarı təbəqələri tərəfindən tanınsa da, aĢağı 

təbəqələrlə az əlaqədar idi, çətinlikdən hiylə ilə çıxırdı; idarəçiliklə həddindən artıq məĢğul olur, 

lakin kifayət qədər hökmdarlıq etmirdi; öz-özünün birinci naziri idi; xırda Ģeylərdən böyük 

ideyalara çox ustalıqla əngəl törədə bilirdi; tərəqqiyə, qayda-qanuna, təĢkili iĢlərə kömək etməyi 

çox bacarıqla formalizm və maneələrlə birləĢdirirdi; onda həm Böyük Karl, həm də minnətçi 

sifəti vardı, o, sülalənin həm banisi, həm də vəkili idi; ümumiyyətlə, görkəmli və orijinal bir 

Ģəxsiyyətdi: Fransanın təĢviĢinə baxmayaraq, hakimiyyəti möhkəmləndirdi, Avropanın 

bədxahlığına baxmayaraq, qüdrətini artırdı; Lui-Filipp öz dövrünün tanınmıĢ adamları sırasına 

daxil ediləcəkdir; Ģöhrəti bir az çox xoĢlasaydı, faydalı olmaq hissi qədər də böyüklük hissinə 

malik olsaydı, tarixdə ən məĢhur hökmdarlar sırasında yer tutardı. 

Lui-Filipp gəncliyində qəĢəngdi, qocalığında da cazibədarlığını itirməmiĢdi, millətin 

mərhəmətini bəzən qazanmasa da, kütlə həmiĢə ona hüsn-rəğbət göstərərdi. Onda baĢqalarının 

xoĢuna gəlmək qabiliyyəti vardı, ancaq onda əzəmət çatıĢmırdı; kral da olsa, baĢına tac 

qoymurdu, qoca da olsa, ağ saçını uzatmırdı. Ədaları – köhnə ədəb-ərkan ədaları, vərdiĢləri isə 

yeni idi: bu, 1830-cu ilə uyğun olan dvoryanla burjuanın qarıĢmasından əmələ gələn bir Ģeydi; 

Lui-Filipp, elə bil ki, padĢahlıq edən keçid dövrü idi; o, köhnə tələffüzü, köhnə imlanı iĢlədir, 

müasir nöqteyi-nəzəri onlarla ifadə edirdi; PolĢanı və Macarıstanı sevirdi, lakin Polonois yazır və 

hongrais1 deyirdi. X Karl kimi milli qvardiya mundiri geyir, Napoleon kimi fəxri legion lenti 

taxırdı. 

Çox az-az günorta ibadətinə gedirdi; ova çıxmırdı, operaya getmirdi; keĢiĢlərlə, itəbaxanlarla, 

rəqqasələrlə arası yox idi, bu, onun burjua arasında Ģöhrət qazanmasının səbəblərindən biri idi. 

Onun heç saray həyəti yox idi. Çətirini qoltuğuna vurub küçəyə çıxardı; bu çətir uzun zaman 

onun Ģöhrətini yayan vasitə oldu. O, bir az mason, bir az bağban, bir az da həkimdi. Bir dəfə 

atdan yıxılan foreytorun qolundan qan almıĢdı; III Henrix xəncərsiz bayıra çıxmadığı kimi, Lui-

Filipp də o gündən neĢtərsiz bayıra çıxmazdı. Royalistlər bu gülməli kraldan, adam sağaltmaq 

məqsədi ilə qan tökən bu ilk kraldan danıĢıb gülərdilər. 

Lakin tarixin Lui-Filippdən Ģikayətlənməsi məsələsinə gəldikdə,  bunlardan bəzilərini rədd 

etmək lazımdır; bu ittihamlardan bəzisi mütləqiyyətin, bəzisi Lui-Filippin padĢahlığı, bəziləri də 

kralın üzərinə düĢür; bu, hər birinin öz yekunu olan üç sütundur. Demokratik hüquqların ləğv 

edilməsi, tərəqqinin arxa plana çəkilməsi, kütlə çıxıĢlarının amansızca yatırılması, üsyançıların 

güllələnməsi, qiyamın silahla susdurulması, Transnonen küçəsi, hərbi məhkəmələr, həqiqətən var 

olan bir ölkənin – qanunla tanınan bir ölkə tərəfindən tutulması, ölkənin üç yüz min imtiyazlı 

Ģəxs tərəfindən kompaniya əsasında idarə edilməsi, –bunlara mütləqiyyət cavab verməlidir; 

Belçikadan üz döndərilməsi, Əlcəzairin çox çətinliklə, həm də ingilislər Hindistanı istila edən 

kimi, mədəniyyət gətirən Ģəxslər kimi deyil, vəhĢi üsullarla, həm də çox çətinliklə istila edilməsi, 

Abdulqadirə verilən vədin xaincəsinə pozulması, Bley, rüĢvətlə satın alınan Deys, pul verilən 

Pritçard məsələsi – bunlara Lui-Filippin padĢahlıq etdiyi dövr cavab verməlidir; aparılan 

siyasətin milli olmaqdan artıq ailə siyasəti olması – buna kral cavab verir. 

Görürsünüz ki, haqq-hesaba vurmaqla kralın təqsirini azaltmaq olar. 

O, Fransa naminə təvazökar idi,  onun baĢlıca səhvi də bundan ibarətdi. 

Bu səhvin kökü haradadır? 

Ġndi bundan danıĢaq. 

Kral Lui-Filippdə atalıq hissi çox qüvvətli idi; ailənin baĢına dolanmaq, bu ailədən sülalə çıxmalı 

idi! – Hər Ģey qarĢısında duyduğu qorxu, həm də təĢviĢ keçirməmək arzusu ilə əlaqədardı; 

həddindən artıq qorxu da buradan meydana gəlirdi, bu qorxu xalq üçün dözülməz bir Ģeydi; bu 

xalqın vətəndaĢlıq ənənələrində – 14 iyul, hərbi ənənələrində – Austerlits vardı. 

---

Əslində, birinci sırada duran ictimai vəzifələrdən sərf-nəzər edilsə – Lui-Filippin öz ailəsinə çox 

mehribanlıq göstərməsi heç də əsassız deyildi: onun ailəsi buna tamamilə layiqdi. Bu, çox gözəl 

bir ailə idi. Bu ailədə həm fəzilət, həm istedad vardı. Lui-Filippin qızlarından biri olan Mariya 

Orlean öz nəslini rəssamlar arasında, ġarl Orlean Ģairlər arasında ĢöhrətləndirmiĢdi. Mariya 

―Janna d’Ark‖ adlandırdığı mərmər heykəldə öz ruhunu təcəssüm etdirmiĢdi. Lui-Filippin iki 

oğlu Metternixdən belə demaqoqcasına bir tərif ala bilmiĢdi. Metternix demiĢdi: ―Bunlar elə 

cavan oğlandır ki, beləsinə rast gəlmək olmaz, elə Ģahzadədir ki, belə Ģahzadə görünməyib‖. 

Lui-Filipp haqqında olan həqiqət budur,  biz buna heç bir Ģey artırmırıq və heç bir Ģey 

əskiltmirik. 

Lui-Filippin 1830-cu ildəki müvəffəqiyyətinin səbəbi ―Bərabərlik Ģahzadəsi‖ olmasında, 

Restavrasiya ilə Ġnqilab arasındakı ziddiyyəti əks etdirməsində, inqilabçıların baĢqalarını təĢviĢə 

salan, hökmdarda isə sakitləĢdirici  Ģəkil alan meyillərinə malik olmasında idi; hələ indiyə qədər 

adamın hadisəyə belə tam bir Ģəkildə uyğunlaĢması olmamıĢdır; onun biri o birisinə daxil olmuĢ, 

bundan 1830-cu il təcəssüm etmiĢdir. Lui-Filipp – insan olmuĢ 1830-cu ildir. Üstəlik sürgün də – 

bu irəlicədən taxta təyin olunmaq kimi böyük məsələ də onun xeyrinə oldu. Onun haqqında 

hökm verilmiĢdi, o, yoxsuldu, o, sərsəri dolaĢırdı. O öz zəhməti ilə yaĢayırdı. Fransada ən 

dövlətli kral malikanəsinin varisi olduğu halda, yaĢamaq üçün Ġsveçrədə qoca atını satmıĢdı. 

Reyhenauda riyaziyyatdan dərs vermiĢdi, bacısı Adelaida corab toxuyar, paltar tikərdi, kralın 

Ģəxsiyyəti ilə əlaqədar olan bu xatirələr burjuanı valeh edirdi. O, XI Lüdovikin təsis etdiyi, XV 

Lüdovikin istifadə etdiyi Mon-Sen-MiĢeldəki son dəmir qəfəsi öz əli ilə dağıtmıĢdı.  

O, Dumuryenin silahdaĢı, Lafayetin dostu, yakobinçilər klubunun üzvü olmuĢdu, Mirabo əlini 

onun çiyninə vuraraq tərifləmiĢdi; Danton ona ―Cavan oğlan‖, – deyə müraciət etmiĢdi. Çox 

yerində haqlı olaraq ―bu zavallı zülmkar‖ deyilən XVI Lüdovikin mühakiməsində o da 

Konventin zalında, kiçik, qaranlıq lojanın dib tərəfində oturmuĢdu, onda 93-cü il idi, onun ancaq 

iyirmi dörd yaĢı vardı, ona hələ ―cənab de ġartr‖ deyirdilər. O, hər Ģeyi görmüĢdü, bütün 

baĢgicəlləndirən dəyiĢiklikləri, gələcəkdən kor-koranə xəbər verən inqilabı müĢahidə etmiĢdi: o 

inqilab ki, mütləqiyyəti hökmdarın Ģəxsiyyətində, hökmdarı mütləqiyyətlə bir yerdə ləğv etmiĢdi, 

eyni zamanda, ideyaların amansızca məhv edildiyi bu dövrdə bu adamı, bəlkə də, sezməmiĢdi; o, 

inqilab məhkəməsində xalq qəzəbinin əzəmətli fırtınasını, sorğu-sual edilərkən nə söyləyəcəyini 

bilməyən Kapetin mühakiməsini, bu fırtınanın tutqun nəfəsi altında hökmdar baĢının adamı 

dəhĢətə gətirən bir mənasızlıqla yırğalandığını, bu fəlakətdə iĢtirak edən bütün adamların – həm 

mühakimə edən, həm də mühakimə edilən Ģəxslərin nisbətən müqəssir olmadığını görmüĢdü; o, 

Konvent məhkəməsi qarĢısında duran əsrləri görmüĢdü; o, bütün məsuliyyətin yükü üzərinə 

düĢən XVI Lüdovikin bu uğursuz adamın arxasında, zülmət içində mütləqiyyətin – bu baĢlıca 

müqəssirin təcəssüm etdiyini görmüĢdü, onun qəlbi – Allahın həqqaniyyəti qədər simasız olan 

əzəmətli xalq həqqaniyyəti qarĢısında hörmət və qorxu ilə dolmuĢdu. 

Ġnqilabın onun üzərində buraxdığı iz – silinməz  iz idi. Onun hafizəsi, sanki, bu böyük illərin 

dəqiqəbədəqiqə həkk olunduğu canlı bir vərəqdi. Bir dəfə o, bir Ģahidin qarĢısında (o Ģahidə 

inanmamaq olmaz) Müəssisan məclisinin familiyaları ―A‖ hərfi ilə baĢlanan bütün üzvlərinin 

siyahısını əzbərdən söyləmiĢdi. 

Lui-Filipp aydın gün iĢığında hökmdarlıq edən bir kraldı. Onun padĢahlığı dövründə mətbuat 

azad idi, tribuna azad idi, söz və vicdan azad idi. Sentyabr qanunlarında iĢıq vardır. Lui-Filipp 

iĢığın imtiyazlara dağıdıcı təsir etdiyini bilirdi, bununla belə, öz taxtını iĢıqdan məhrum 

etməmiĢdi. Tarix onun bu gözəl hərəkətini nəzərə alacaqdır. 

Lui-Filipp, meydandan çıxan bütün tarixi simalar kimi, bu gün insan vicdanı məhkəməsi 

qarĢısında durmuĢdur. Onun iĢi indi məhkəmənin ancaq birinci mərhələsindən keçir. 

Tarixin azad və əzəmətli bir səslə söyləyəcəyi sözün, bu kral haqqında verəcəyi son hökmün 

vaxtı hələ gəlib çatmamıĢdır; çox ciddi və məĢhur bir tarixçi olan Lui-Blan onun haqqında 

verdiyi əvvəlki hökmünü bu yaxında yumĢaltmıĢdır; iki yüz iyirmi bir çoxluğu və 1830-cu il 

Lui-Filippi vaxtından əvvəl meydana gətirmiĢ, yəni Lui-Filipp onlar tərəfindən - yarımçıq 

parlament, yarımçıq inqilab tərəfindən seçilmiĢdir; hər halda, biz burada onu  filosofların 

duracağı mövqedən, yəni üzgörənlik etmədən, yuxarıda dediyimizə əsaslanaraq, ancaq müəyyən 

---

qeyd-Ģərt ilə, absolyut demokratik prinsiplər naminə mühakimə edə bilərik. Absolyut nöqteyi-

nəzərdən, insan hüququndan və xalq hüququndan baĢqa, hər bir hüquq qeyri-qanuni qəsbdir. 

Hal-hazırda biz bu qeyd-Ģərti söylədikdən, bütün vəziyyətləri ölçüb-biçdikdən sonra deyə bilərik 

ki, Lui-Filipp, onun haqqında nə deyilsə də, öz-özlüyündə xoĢtəbiətli bir insan olduğundan, 

qədim tarix dili ilə söyləsək, bu vaxta qədər taxta çıxan hökmdarların ən yaxĢılarından biri olub 

qalacaqdır. 

Bəs onun əleyhinə olan nədir? Elə həmin bu taxtın özü! Lui-Filippi onun krallıq rütbəsindən 

ayırın – o, bir insan olub qalacaqdır. Özü də xoĢtəbiətli, yaxĢı bir insan! Hətta heyrət ediləcək 

qədər yaxĢı insan! Çox vaxt o, ən ağır qayğılardan, Avropa diplomatiyasına qarĢı apardığı 

mübarizədən sonra axĢam öz otağına qayıdır, yorulub əldən düĢsə də, yatmaq istəsə də nə edirdi? 

Məhkəmə iĢini götürür, bütün gecəni yatmayaraq, mühakimə edilən bir adamın iĢini gözdən 

keçirirdi: o, güman edirdi ki, Avropanı dəf etmək mühüm  məsələdir, lakin bir adamı cəllad 

əlindən qurtarmaq daha mühümdür. O, öz ədliyyə nazirinə etiraz edirdi; o, ―həqqaniyyətin 

boĢboğaz vəkilləri‖ adlandırdığı prokurorlardan gilyotinin qəsb etdiyi haqqı addım-addım geri 

alardı. Bəzən masanın üstü yığın-yığın məhkəmə iĢləri ilə dolu olurdu; o, bütün bu iĢləri gözdən 

keçirirdi; baĢları kəsilməyə məhkum edilən bu bədbəxt adamların taleyi ona ağır əzab verirdi. 

Bir dəfə o, yuxarıda istinad etdiyimiz Ģahidə deyibmiĢ: ―Bu gecə mən yeddisini qurtardım‖. 

Onun padĢahlığının ilk illərində ölüm cəzası ləğv edilmiĢdi; ölüm kürsüsünün yenidən qurulması 

kralın iradəsinə qarĢı bir zorakılıqdı. Burbonların əvvəlki nəsli ilə bərabər Qrev meydanı da yox 

olub getmiĢdi, lakin onun yerinə burjuaziyanın Qrev meydanı – Sen-Jak qarovulxanası meydana 

gəldi; ―iĢgüzar adamlar‖, heç olmasa, zahirən qanuniləĢdirilmiĢ bir gilyotinin lazım olduğunu 

hiss edirdilər; onlar bunun düzəlməsinə müvəffəq oldular; bu, Kazimir Peryenin Lui-Filipp 

üzərində olan qələbələrindən biri idi: Kazimir Perye  ancaq öz xeyrini güdən burjuaziyanın 

mənafeyini, Lui-Filipp isə onun liberal cəhətlərini ifadə edirdi. Lui-Filipp öz əli ilə Bekkarianın 

kitabının kənarında qeydlər etmiĢdir. Fiyeskinin ―cəhənnəm maĢını‖ partladıqda o demiĢdi: ―Çox 

təəssüf ki, mən yaralanmadım! Yaralansaydım, mən onu əfv edə bilərdim!‖ Bir dəfə də o öz 

nazirlərinin göstərdiyi müqavimətə iĢarə edərək, dövrümüzün ən nəcib Ģəxslərindən biri olan, 

lakin qiyabi cəhətdən məhkum edilən bir adam haqqında bu sözləri yazmıĢdı: ―O əfv edilmiĢdir, 

indi mən gərək bunu yerinə yetirəm‖. Lui-Filipp  IX Lüdovik kimi yumĢaq, IV Henrix kimi 

xoĢtəbiətli adamdı. 

Biz bilirik ki, xoĢtəbiətli olmaq tarixdə çox az təsadüf edilən bir incidir; bizcə, xoĢtəbiətli adam 

böyük adamdan yüksəkdə durur. 

Lui-Filippi bəziləri çox kəskin, bəziləri, bəlkə də, çox amansızca mühakimə etmiĢdir; buna görə 

də Lui-Filippi tanıyan, özü də bu gün onun kimi xəyal olan adamın tarix qarĢısında onu müdafiə 

etməsi tamamilə aydın məsələdir; onu müdafiə edən adam, bu müdafiə nə Ģəkildə olsa da, heç 

Ģübhəsiz və hər Ģeydən əvvəl, öz mənfəətini güdmədən edir; ölənlər üçün yazılan kitabə səmimi 

olur; bir teyf o biri teyfə təsəlli verə bilər - buna yol verilir; eyni bir zülmət içində yaĢamaq  teyfi 

mədh etmək haqqını verir; sürgün edilmiĢ iki adamın qəbri haqqında bir zaman ―Burada sakin 

olanlardan biri o birinə yaltaqlanmıĢdır‖ sözlərinin deyiləcəyindən qorxmaq nə lazım?! 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Bünövrə altında əmələ gələn çatlar. 

 

Bu kitabda nəql etdiyimiz faciə Lui-Filipp hökmranlığının baĢlanğıc dövrünü bürüyən qara 

buludlardan birinə nüfuz edəcəyi bir vaxtda biz sözümüzü yarımçıq qoya bilməzdik, kralın 

Ģəxsiyyətini mütləq izah etməli idik. 

Lui-Filipp zorakılıq etmədən, öz tərəfindən bilavasitə heç bir təsir göstərmədən, inqilabi dönüĢ 

nəticəsində taxta çıxmıĢdı, lakin bu inqilabi dönüĢ, heç Ģübhəsiz, həqiqi inqilabi məqsəddən çox 

uzaq idi, adama Orlean hersoqu bu inqilabi dönüĢdə heç bir Ģəxsi təĢəbbüs göstərməmiĢdi. O, bir 

Ģahzadə kimi anadan olmuĢdu və özünü kral olmağa  haqlı hesab etmiĢdi. Bu səlahiyyəti o, öz-

özünə verməmiĢdi, bunu mənimsəməmiĢdi; bu səlahiyyəti ona təklif etmiĢdilər, o da qəbul 

---

etmiĢdi; o, bəlkə də, səhv etmiĢdi, lakin o tamamilə əmindi ki, bu təklif onun malik olduğu 

haqqa, bunu qəbul etməyə razılıq verməsi isə onun vəzifəsinə uyğundur. Hakimiyyətin qanuni 

olmasına inanması da bunun nəticəsi idi. Bəli, biz bunu təmiz vicdanla təsdiq edirik, Lui-Filipp 

öz hakimiyyətinin qanuni olmasına inanırdı, demokratiya da onunla mübarizə etməyin qanuni 

olmasına inanırdı, buna görə də ictimai vuruĢmaların doğurduğu dəhĢətli halların təqsiri nə 

kralın, nə də demokratiyanın üzərinə düĢür. Prinsiplərin bir-biri ilə toqquĢması təbiət 

qüvvələrinin bir-biri ilə toqquĢmasına bənzər. Okean – suyu müdafiə edir, qasırğa – havanı; kral 

– kral hakimiyyətini müdafiə edir, demokratiya – xalqı; nisbi, yəni mütləqiyyət – absolyuta, yəni 

respublikaya müqavimət göstərir; bu mübarizədə cəmiyyətin bol-bol qanı tökülür; lakin indi ona 

əzab verən Ģey  sonralar ona nicat verəcəkdir. Hər halda, bu, bir-biri ilə mübarizə edən tərəfləri 

məzəmmət etmək lazım deyil: onlardan biri mütləq yanılır; haqq, nəhəng Rodes heykəli kimi, 

eyni zamanda,  bir ayağını respublikaya, o biri ayağını mütləqiyyətə qoyaraq, – iki sahildə 

durmur; haqq bölünməz, o, mübarizə edənlərdən birinin tərəfində olur; lakin yanılan  öz iĢinin 

haqq olduğuna inanaraq yanılır; vandeyalı quldur olmadığı kimi, kor da cani deyil. Gəlin bu 

dəhĢətli toqquĢmaları məĢum bir vəziyyətin üzərinə qoyaq. Bu tufanlar necə olsa da, insanlar 

bunun üçün məsul deyildir.  

ġərhimizi qurtaraq. 

1830-cu il hökuməti elə o saat çox çətinliyə düĢdü. O dünən doğulmuĢdu, bu gün vuruĢmalı idi. 

O öz yerində əsaslanan kimi, hələ lap yenicə yaranan, hələ heç möhkəmlənməyən Ġyul sistemi 

üsul-idarəsinə qarĢı elə o saat hər tərəfdən yönəldilən qüvvələrin təsirini tutqun bir Ģəkildə hiss 

etdi. 

Müqavimət lap elə ertəsi gün baĢlandı; bu, bəlkə də, lap elə bir gün əvvəl meydana gəlmiĢdi. 

DüĢmənçilik aydan-aya artdı və nəhayət, gizlin deyil, aydın bir Ģəkildə özünü göstərdi. 

Ġyul inqilabı, yuxarıda dediyimiz kimi, Fransanın xaricində krallar tərəfindən pis qarĢılanmıĢdı, 

Fransanın özündə müxtəlif Ģəkildə Ģərh edilmiĢdi. 

Allah öz iradəsini insanlara hadisələrdə açıb göstərir – bu, sirli dillə yazılmıĢ qaranlıq bir 

mətndir. Ġnsanlar bunu dərhal tərcümə edirlər: bu, tələm-tələsik tərcümə olur, düzgün olmur, 

səhvlərlə, buraxılıĢlarla, təhriflərlə dolu olur. Tanrının dilini çox az adam baĢa düĢür. Gələcəyi 

daha artıq görən sakit, dərin adamlar onu yavaĢ-yavaĢ oxuyub dərk edirlər, lakin onlar öz mətni 

ilə meydana gələndə aydın olur ki, meydanda iyirmi tərcümə vardır. Hər tərcümədən  partiya, hər 

təhrifdən fraksiya ortaya çıxır; hər partiya elə zənn edir ki, düzgün mətn ancaq onun mətnidir, 

hər fraksiya da elə zənn edir ki, həqiqət ancaq onun malıdır. 

Çox vaxt hakimiyyət özü də fraksiya olur. 

Bütün inqilablarda axının tərsinə üzən üzgüçülər olur – onlar köhnə partiyalardır. 

Yalnız Allahın inayəti ilə verilən irsi hakimiyyəti tanıyan köhnə partiyaların fikrincə, əgər 

inqilab əsasən üsyan haqqına meydana gəlirsə, onda həmin bu haqqa əsasən də onun əleyhinə 

üsyan etmək olar. Bu fikir səhvdir. Çünki inqilab zamanı qiyam qaldıran xalq deyil, kral olur. 

Ġnqilab qiyamın əksidir. Təbii olaraq baĢa gələn hər inqilabın daxilində öz qanuniliyi var, bəzən 

bunu yalançı inqilabçılar ləkələyirlər; lakin inqilab bununla ləkələnsə də, möhkəm durur, hətta 

qana bulansa da yaĢayır. Ġnqilab təsadüfi hal deyil, zərurətdir. Ġnqilab sünilikdən təbiiliyə 

qayıtmaqdır. Ġnqilab onun üçün baĢ verir ki, o olmalıdır. 

Bununla belə, mütləqiyyətpərəst partiyalar 1830-cu il inqilabına Ģiddətlə hücum edirdilər: bu 

onların yanlıĢ nöqteyi-nəzərindən meydana gəlirdi. Yanılmaq çox gözəl mərmidir. 

Mütləqiyyətpərəst partiyalar inqilabın zirehindən məhrum olan  diĢ batan, yəni məntiqin 

çatıĢmadığı yeri məharətlə vururdular; onlar  kral simasında təzahür edən bu inqilaba hücum 

edirdilər. Onlar çığıraraq, bu inqilaba deyirdilər: ―Ġnqilab, niyə axı sənin kralın var?‖ Köhnə 

partiyalar – sərrast niĢan alan korlardır. 

Respublikaçılar da çığıraraq bunu deyirdilər. Lakin onlar bunu ardıcıl surətdə edirdilər. O Ģey ki 

mütləqiyyətpərəstlər üçün korluq idi – demokratlar üçün gələcəyi görməkdi. 1830-cu il xalqın 

nəzərində iflasa uğradı. QəzəblənmiĢ demokratiya bu cəhətdən onu məzəmmət edirdi. 

Ġyul üsul-idarəsi keçmiĢin və gələcəyin hücumlarını əks etdirdi. Sanki, onda .həm mütləqiyyət 

əsrləri, həm də əbədi haqq ilə döyüĢə giriĢən bir an təcəssüm edirdi. 

---

Bundan əlavə, 1830-cu il  inqilablıqdan çıxdıqdan, mütləqiyyətə çevrildikdən sonra Fransa 

xaricində Avropa ilə bir sırada getməyə borclu adi. Sülhü mühafizə etmək  vəziyyəti daha da 

mürəkkəbləĢdirmək deməkdi. Sağlam düĢüncənin əksinə olaraq qazanılan ahəngdarlıq  çox vaxt 

müharibədən də ağır olur. HəmiĢə buruntaqla saxlanılan, həmiĢə də mır-mır mırıldayan bu boğuq 

toqquĢmalardan müsəlləh dünya meydana gəlir ki, bu da öz-özünə etimadsızlıq təlqin edən 

mədəniyyətin dağıdıcı siyasətidir. Ġyul mütləqiyyəti necə bir mahiyyətdə olsa da, Avropa 

hökumətlərinin qoĢqusunda Ģahə qalxırdı. Metternix lap məmnuniyyətlə onun cilovunu əlinə 

alardı. Fransada tərəqqi ilə irəli qovulan Ġyul mütləqiyyəti, eyni zamanda, Avropa hökmdarlarını 

– bu ərincək meymunları irəli qovurdu. O özü yedəyə götürüldüyü halda, baĢqalarını öz 

yedəyində aparırdı. 

Bu zaman ölkənin daxilində yoxsullaĢma, proletariat, zəhməthaqqı, tərbiyə, cəza tədbirləri 

sistemi, fahiĢəlik, qadın vəziyyəti, sərvət, kasıblıq, istehsal, istehlak, məhsul bölgüsü, valyuta, 

kredit, kapital hüququ, əmək hüququ kimi məsələlər get-gedə artır, cəmiyyətin üzərini qara bulud 

kimi alırdı. 

Siyasi partiyalar xaricində baĢqa bir hərəkat da meydana çıxmıĢdı. Demokratik narazılıqla fəlsəfi 

narazılıq səs-səsə verirdi. Fikircə daha çox inkiĢaf etmiĢ adamlar da, kütlə kimi özünü, baĢqa 

cürə olsa da, eyni dərəcədə təĢviĢ içində hiss edirdi. 

Mütəfəkkirlər düĢünür, inqilabi cərəyanlarla qazıq-qazıq edilmiĢ zəmin isə - yəni xalq, bu zaman 

epileptik xəstəliyinə tutulmuĢ kimi onların ayağı altında titrəyirdi. Bu xəyalpərəstlərdən bəziləri 

tək-təkinə, bəziləri də cəmiyyətə bənzər bir Ģəkildə birləĢərək, ictimai məsələləri dinc bir halda, 

lakin dərindən tədqiq edirdilər; bu sakitcə çalıĢan qazmaçılar vulkanın dərinliyində yavaĢ-yavaĢ 

özlərinə yol açır, ayrı-ayrı təkanlardan və arabir qalxan alovdan çox da narahat olmurdular. 

Bu sakitlik o coĢqun dövrün gözəl mənzərələri sırasında əsas yerlərdən birini tuturdu. Bu 

adamlar hüquq məsələlərini siyasi partiyaların ixtiyarına buraxmıĢdı, özləri isə insan səadəti 

məsələləri ilə məĢğul idilər. 

Cəmiyyətin dərinliyindən onların çıxarmaq istədiyi Ģey insan rifahı idi. Onlar maddi məsələləri, 

əkinçilik, sənaye, ticarət məsələlərini az qala din yüksəkliyinə qaldırmıĢdılar. Qismən Allah və 

daha çox insan tərəfindən yaranan mədəni cəmiyyətdə insanların mənafeyi bir-birinə sarınaraq, 

bir-biri ilə birləĢərək, imtizac edərək, hərəkət qanununa əsasən xalis bir qaya əmələ gətirir, bu 

qaya siyasət geoloqları olan iqtisadçılar tərəfindən səbirlə öyrənilir. 

Müxtəlif ad altında birləĢən, ümumiyyətlə, sosialist adı verilə bilən bu adamlar  insan səadətinin 

dirilik çeĢməsi vursun deyə, qayanı deĢmək istəyirdilər. 

Onların yazdığı əsərlər – ölüm cəzasından tutmuĢ müharibəyə kimi – bütün məsələləri əhatə 

edirdi. Fransa inqilabının elan etdiyi insan hüququna onlar qadın hüququ və uĢaq hüququ da 

əlavə etdilər. 

Bəzi mülahizələrə görə, biz burada, sosialistlərin toxunduğu məsələləri nəzəri cəhətdən əsaslı 

surətdə müzakirə etmirik – qoy buna təəccüb etməsinlər. Biz ancaq onların adını çəkməklə 

kifayətlənirik. 

Sosialistlərin irəli sürdüyü bütün problemləri kosmoqoniyaya aid səfsətələri, xülya və mistisizmi 

- kənar etməklə, iki əsas problem üzrə yekunlaĢdırmaq olar. 

Birinci problem maddi sərvət yaratmaqdır. 

Ġkinci problem bu sərvəti bölüĢdürməkdir. 

Birinci problem  əmək, ikinci problem – əmək haqqı məsələsini əhatə edir. 

Birinci problemdə istehsal qüvvələrinin tətbiqindən, ikinci problemdə  həyat nemətlərini 

bölüĢdürməkdən söhbət gedir. 

Ġctimai qüdrət – istehsal qüvvələrinin düzgün tətbiqi ,Ģəxsiyyət xoĢbəxtliyi – həyat nemətlərinin 

düzgün bölüĢdürülməsi nəticəsidir. 

Düzgün bölüĢdürmək məsələsini tən bölüĢdürmə kimi deyil, ədalətli bölüĢdürmə kimi baĢa 

düĢmək lazımdır. Bərabərliyin əsası ədalətdir. 

Bu iki Ģeyin – ictimai qüdrətlə Ģəxsi xoĢbəxtliyin – birləĢməsindən ictimai inkiĢaf əmələ gəlir. 

Ġctimai inkiĢaf – xoĢbəxt insan, azad vətəndaĢ, böyük millət deməkdir. 

---

Ġngiltərə bu iki problemdən birincisini həll etdi. Maddi sərvəti o,  çox gözəl yaradır, ancaq bunu 

pis bölüĢdürür. Məsələnin birtərəfli həll olunması onu fəlakətli bir yola sürükləyərək, iki ifrata 

gətirib çıxarır: bunlardan biri  hədsiz dərəcədə sərvət, biri də hədsiz dərəcədə ehtiyacdır. Bütün 

həyat nemətləri birinin, bütün məhrumiyyətlər o birinin olur - yəni xalqın öhdəsinə düĢür; həm 

də imtiyazlar, müstəsnalıq, inhisarlar, feodallar hakimiyyəti əmək quruluĢunun özündən 

meydana gəlir. Bu, yanlıĢ və təhlükəli vəziyyətdir, çünki ictimai qüdrət burada fərdi adamların 

yoxsulluğuna, dövlət əzəməti isə ayrı-ayrı Ģəxslərin çəkdiyi iztiraba əsaslanır. Bu pis yaranmıĢ 

bir əzəmətdir: bunun bütün maddi əsasları burada birləĢir, lakin bircə mənəvi cəhət də bura daxil 

olmamıĢdır. 

Kommunizm və aqrar qanunu ikinci problemi həll etməyi nəzərdə tutur. Onlar yanılırlar. Belə 

bölgü istehsalatı öldürür. Tən bölgü  yarıĢı və nəticə etibarı ilə, əməyi məhv edir. Qəssab bölmək 

istədiyi Ģeyi bu qayda ilə öldürür. Deməli, məsələnin bu cür həll edilməsinin doğru olduğu 

iddiası üzərində dayanmaq olmaz. Sərvəti məhv etmək  onu bölüĢdürmək demək deyil. 

Bu iki problemi yaxĢı həll etmək üçün onları bir yerdə götürmək, onları birləĢdirmək, bir 

problem etmək lazımdır. 

Bu iki problemdən yalnız birincini həll etsəniz, onda siz Venetsiya olarsınız, Ġngiltərə olarsınız. 

Onda siz Venesiya kimi süni surətdə yaradılmıĢ qüdrətə, ya Ġngiltərə kimi maddi əzəmətə malik 

olarsınız; siz ədalətsiz bir dövlətli olarsınız. Siz ya Venetsiya kimi zorla, ya da bir gün süqut 

edəcək Ġngiltərə kimi iflasa uğrayıb məhv olarsınız. Həyat da sizə məhv olmağa, ya süqut etməyə 

imkan verər, çünki həyat hər bir xudbinliyin, insan övladına heç bir xeyirxahlıq etməyən, ideya 

gətirməyən hər Ģeyin süqut etməsinə, məhv olmasına imkan verir. 

Öz-özlüyündə aydındır ki, Venesiya, Ġngiltərə sözlərini deməklə biz burada xalqı deyil, müəyyən 

ictimai quruluĢu, millətlərin özünü deyil, millətlər üzərində duran oliqarxiyanı nəzərdə tuturuq. 

Biz həmiĢə xalqlara hörmət bəsləmiĢik və hüsn-təvəccöh göstərmiĢik. Venesiya, bir xalq kimi, 

yenidən doğulacaqdır; Ġngiltərə, bir aristokratiya kimi, süqut edəcəkdir, lakin Ġngiltərə, bir xalq 

kimi əbədidir. Bunu qeyd edib, sözümüzə davam edirik. 

Hər iki problemi həll edin: dövlətliləri həvəsləndirin, kasıbları himayə edin, yoxsulluğu aradan 

qaldırın, güclülərin gücsüzləri ədalətsizcəsinə istismar etməsinə son qoyun, yarıyolda olanların 

məqsədinə çatanlara haqsız yerə göstərdiyi həsədin qarĢısını alın, görülən iĢə görə əməkhaqqını 

qardaĢcasına, düzgün təyin edin, uĢaqlara pulsuz və məcburi təlimi bəxĢ edin, biliyi yetkinlik 

üçün əsas edin, əllərə iĢ verməklə əqli də inkiĢaf etdirin, həm qüdrətli  xalq, həm da xoĢbəxt 

insanlar ailəsi olun, xüsusi mülkiyyəti ləğv etməyərək demokratlaĢdırın, onu hamı üçün əlveriĢli 

edin, elə edin ki, hər bir vətəndaĢın, müstəsnasız olaraq, xüsusi mülkiyyəti olsun - bu isə 

təsəvvür edildiyindən asan bir Ģeydir; sözün qısası, həm sərvət yaratmağı, həm də sərvəti 

bölüĢdürməyi bacarın; onda siz həm maddi əzəmətə, həm də mənəvi əzəmətə malik olacaqsınız; 

onda siz özünüzə ―Fransa‖ deməyə layiq olacaqsınız. 

Bax, sosializm səhv edən bəzi sektalara etina etməyərək, onların səviyyəsindən qat-qat 

yüksələrək bunu deyirdi, faktlarda bunu axtarırdı, fikirlərdə bunu hazırlayırdı! 

Ġftixara layiq bir səy! Müqəddəs bir coĢqunluq! 

Bu təlimlər, bu nəzəriyyələr, bu müqavimət heç gözlənilmədiyi halda, dövlət adamı üçün 

filosoflarla hesablaĢmaq zərurəti, tutqun bir Ģəkildə nəzərə çarpan yeni həqiqətlər, köhnə 

quruluĢa uyan, inqilabi ideyalara çox da zidd olmayan yeni bir siyasət yaratmaq təĢəbbüsü, 

Polinyakı müdafiə etmək üçün Lafayetin xidmətindən istifadə etmək vəziyyəti, qiyam içərisində 

iĢıq saçan tərəqqi duyğusu, deputatlar palatası və küçə, onun ətrafında qızıĢan ehtirasları 

müvazinətləĢdirmək zərurəti, inqilaba inanmaq, bəlkə də, sonralar taxtdan əl çəkməyi 

qabaqcadan görmək məsələsi (bu da Tanrıya, inkaredilməz bir haqqa itaətkarlıqdan əmələ gələn 

hiss idi), düzgün  adam olmaq, öz nəslinə sədaqətli qalmaq arzusu, ailəpərəstlik ruhu, xalqa 

ürəkdən hörmət bəsləmək – bu Ģeylər Lui-Filippin bütün fikrini məĢğul edir, ona əzab verirdi, 

bəzən də, nə qədər möhkəm və mərd bir adam olsa da, onu sıxırdı, kral olmağın çətinliyini ona 

hiss etdirirdi. 

O hiss edirdi ki, ayağı altındakı zəmin qorxunc bir parçalanma vəziyyətindədir, lakin bu, tam 

dağılma deyildi, çünki Fransa əvvəlkilərdən daha artıq Fransa olub qalırdı. 

---

Bir-biri üstə qalaqlanan qara buludlar üfüqləri bürüyürdü. Qəribə bir kölgə get-gedə yaxınlaĢır, 

yavaĢ-yavaĢ insanların, əĢyanın, ideyaların üzərinə yayılırdı: bu, münaqiĢələr və sistemlər 

kölgəsi idi. Tez-tələsik susdurulan Ģeylər yenə də canlanır, hərəkətə gəlirdi. Sofizmin həqiqətə 

qarıĢdığı yerdə elə zərərli hallar əmələ gəlmiĢdi ki, bəzən düz adamın  da nəfəsi tutulurdu. 

Cəmiyyəti bürüyən bu təĢviĢ içində düĢüncəli insanlar – yaxınlaĢmaqda olan tufan qarĢısında 

titrəyən yarpaq kimi – tir-tir əsirdi. Ətrafda o qədər elektrik toplaĢmıĢdı ki, bəzən hələ bu vaxta 

qədər heç kəsin tanımadığı  adam bir anlığa iĢıq yarada bilirdi. Sonra yenə də axĢam qaranlığı 

çökürdü. Arabir uzaqdan gələn boğuq göy gurultuları bu buludların necə tufanlı buludlar 

olduğunu göstərirdi. 

Ġyul inqilabından ancaq iyirmi ay keçmiĢdi ki, 1832-ci il məĢum və tutqun bir simada özünü 

yetirdi. Xalqın yoxsulluğu, əməkçilərin çörəksiz qalması, son Konde Ģahzadəsinin zülmətdə yox 

olması, Paris Burbonlar sülaləsini qovduğu kimi Brüsselin Nassau sülaləsini qovması, 

Belçikanın özünü Fransa Ģahzadəsinə təklif etməsi, lakin Ġngiltərə Ģahzadəsinə verilməsi, rus 

imperatoru Nikolayın nifrət və ədavəti, bizim arxamızda iki cənub iblisinin – ispaniyalı 

Ferdinandın və portuqaliyalı Mikelin olması, Ġtaliyada zəlzələ, Metternixin Bolonyeyə əl 

uzatması, Fransanın Ankonda Avstriyanı təhqir etməsi, Ģimalda PolĢanın yenə də tabuta 

qoyulması, tabutun ağzını mıxlayan məĢum çəkic səsi, bütün Avropanın Fransanı acıqlı 

baxıĢlarla güdməsi, Ġngiltərənin - bu Ģübhəli müttəfiqin tərəddüd edəni itələməyə, yıxılanın 

üstünə atılmağa hazır olması, Bekkarinin arxasında gizlənərək, qanuni hökmdən dörd adamı 

xilas etmək üçün düzələn perlər məhkəməsi, kralın karetasından zanbaq Ģəklinin silinməsi, 

Noterdam kilsəsindən xaçın qoparılması, Lafayetin alçaldılması, Lafitin iflası, Benjamen 

Konstanın yoxsulluq içində ölməsi, Kazimir Peryenin bütün nüfuzunu itirərək vəfat etməsi, 

krallığın hər iki paytaxtında – biri fikirlər Ģəhərində, biri də əmək Ģəhərində – eyni zamanda 

siyasi xəstəliklə ictimai xəstəliyin əmələ gəlməsi, Parisdə vətəndaĢ müharibəsi, Lionda fəhlələr 

müharibəsi, Ģiddətlə coĢan alovun hər iki Ģəhərdə eyni Ģəkildə parıldaması, püskürən vulkanın 

tünd-qırmızı iĢığının xalqın alnına düĢməsi, Cənubun özündən çıxması, Qərbin həyəcanlanması, 

Berriya hersoginyasının Vandeyadı alması, sui-qəsdlər, pis niyyətli hərəkətlər, üsyanlar, vəba 

xəstəliyi – bütün bu Ģeylər ideyaların qarıĢıq uğultusuna,  hadisələrin qarıĢıq hərc-mərcliyinə 

əlavə olunurdu. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Tarixi yaradan, lakin tarixin qəbul etmədiyi hadisələr. 

 

Aprelin sonlarında hər Ģey mürəkkəbləĢdi. Narazılıq son dərəcə artdı. 1830-cu ildən sonra gah 

orada, gah burada, kiçik qiyamlar oldu; bunlar tez yatırılsa da, yenə təzədən baĢ verdi, bu, 

geniĢlənən gizli  yanğının əlaməti idi. DəhĢətli bir Ģey olacağı gözlənilirdi. BaĢ verə biləcək  

inqilabın hələ lazımınca sezilməyən və pis iĢıqlanan cəhətləri meydana çıxırdı. Fransa Parisə, 

Paris  Sent-Antuan civarına baxırdı. 

Gizlicə hərəkətə gətirilən Sent-Antuan civarı dalğalanmağa baĢlayırdı. 

ġaron küçəsində olan meyxanalar ciddi və qorxunc Ģəkil aldı; bu iki sifətin meyxanaya verilməsi 

nə qədər qəribə görünsə də, bu, doğrudan da, belə idi. 

Hökumət orada açıqca Ģübhə altına alınmıĢdı. VuruĢmaq, ya da sakit durmaq məsələsi aydınca 

müzakirə edilirdi. Bəzi meyxanaların dal otağında fəhlələrə and içdirirdilər ki, onlar həyəcan 

olan kimi küçəyə çıxacaq, düĢmənin sayına baxmayaraq, vuruĢacaqlar. Fəhlələr bu iĢi 

boyunlarına götürən kimi meyxananın dib tərəfində oturan adam ―səsini qaldıraraq‖ deyərdi: 

―Sən razılıq vermisən! Sən bu barədə and içmisən!‖ Bəzən ikinci mərtəbəyə qalxıb, bağlı otağa 

girərdilər; orada mason ayinini xatırladan Ģeylər olardı: sirrə vaqif edilən adam and içərdi: ―UĢaq 

öz atasına necə qulluq eləyirsə, mən də bu iĢə elə qulluq edəcəyəm‖. Onların and içməsi bu 

Ģəkildə idi. 

Ümumi zallarda ―qiyamçılıq‖ kitabları oxunardı. O vaxtın dövlət idarələrinə verilən məxfi 

məlumat göstərir ki, onlar hökuməti pisləyir, biabır edirmiĢlər. 

---

Orada belə sözlər eĢidilirdi: ―BaĢçıların adı mənə məlum deyil. Bizə gəlincə, təyin edilən günü 

ancaq iki saat əvvəl biləcəyik‖. Bir fəhlə dedi: ―Biz üç yüz adamıq, hərəmiz on su verdik, bu da 

barıt və güllə üçün yüz əlli frank pul!‖ Bir baĢqası dedi: ―Mənə altı ay lazım deyil, heç iki ay da 

lazım deyil. Ġki həftə keçməyəcək ki, biz hökumətlə bərabərləĢəcəyik. Ġyirmi beĢ min adam 

yığsaq, vuruĢmağa giriĢə bilərik‖. Bir ayrısı da dedi: ―Mən heç yatmıram, bütün gecəni patron 

düzəldirəm‖. Arabir ―yaxĢı geyinmiĢ, üzdən burjuaya oxĢayan‖ adamlar da gəlirdi, ―təĢviĢ 

oyadırdılar‖, onlar özlərini ―sərəncamçı‖ kimi tutur, lap baĢçının əlini sıxır, sonra çıxıb 

gedirdilər. Onlar on dəqiqədən artıq qalmazdılar. Səslərini endirərək, mənalı-mənalı deyərdilər: 

―Qiyam yetiĢib. Məsələ hazırdır‖. Orada iĢtirak edənlərdən biri belə dedi: ―Orada olanların 

hamısı bunu dönə-dönə təkrar edirlər‖. Həyəcan o dərəcəyə gəlib çatmıĢdı ki, bir gün ağzına 

kimi dolu olan meyxanada bir fəhlə çığıraraq dedi: ―Bizim silahımız yoxdur!‖ YoldaĢlarından 

biri ona belə cavab verdi: ―Əsgərlərin silahı var!‖ Bununla o, heç özü də bilmədən, Bonapartın 

italyan ordusuna olan müraciətini yamsılamıĢdı. Verilən məlumatların birində bu da əlavə 

edilirdi: ―Məsələ daha mühüm sirrə aid olanda – bunu onlar orada bir-birinə söyləmirdilər‖. O 

Ģeyi ki onlar deyirdilər, bundan artıq daha nəyi gizlədə bilərdilər – bu, məlum deyildi. 

Çox vaxt belə yığıncaqlar tamamilə müntəzəm  Ģəkil alırdı. Bunlarda səkkizdən, ondan artıq 

adam olmazdı, həmiĢə də eyni adamlar iĢtirak edərdi. O birilərinə kim istəsə gedə bilərdi, zal elə 

dolardı ki, adamlar ayaq üstə durardı. Kimisi böyük ruh yüksəkliyi duyduğu üçün, kimisi də iĢə 

gedəndə yolları buradan düĢdüyü üçün ora gedərdi. Bu yığıncaqlara, 1789-cu il inqilabında 

olduğu kimi, vətənpərvər qadınlar da gedərdi, onlar yeni gələnləri öpüĢlə qarĢılardılar. 

BaĢqa faktlar da məlum oldu. 

Birisi meyxanaya girib içər və Əmi can, sənin pulunu inqilab verəcəkdir – sözlərini deyib 

gedərdi. 

ġaron küçəsi ilə üzbəüz olan meyxanada inqilab müvəkkillərini ayırırdılar. Seçki siyahılarını 

furajkalara yığardılar. 

Fəhlələr Kott küçəsindəki qılınc təlimçisinin yanına yığıĢardılar: o adam hücum etmək üsullarını 

öyrədərdi. Orada çoxlu taxta espadron, əsa, ağac və rapira vardı. Elə bir gün gəldi ki, rapiraların 

düymələrini çıxartdılar. Bir fəhlə dedi: ―Biz iyirmi beĢ adamıq, ancaq mən hesabda deyiləm, 

çünki məni əfəl sayırlar‖. Həmin bu ―əfəl‖ deyilən adamın sonralar Kenisse olduğu meydana 

çıxdı. 

Camaat bəzi məsələlərdən yavaĢ-yavaĢ xəbər tutdu - bunun necə olduğu məlum deyildi. Evinin 

qabağını süpürən bir arvad baĢqa bir arvada dedi: çoxdandı hər yerdə patron düzəldirlər. 

Küçələrdə departamentlərin milli qvardiyalarına yazılmıĢ intibahnamələri açıqca oxuyurdular. 

Bu intibahnamələrdən birinin altında ―Borto, çaxırsatan‖ imzası vardı. 

Bir gün Lenuar bazarında, araq satılan dükanın qabağında saqqallı bir adam tumba üstə çıxaraq, 

sanki, gizlin bir hökumət tərəfindən döndərilmiĢ əlyazmasını italyan Ģivəsi ilə ucadan oxuyurdu. 

Onun baĢına bir dəstə adam yığıĢmıĢdı, ona əl çalırdılar. Bu namənin adamları daha çox 

həyəcana gətirən bəzi ifadələri toplanılmıĢ və yazılmıĢdır. Bu ifadələr belədir: ―...Bizim 

təlimimizə mane olurlar, bizim müraciətnamələri məhv edirlər, bizim adamları güdürlər, 

dustaqxanaya salırlar...‖,  ―Manufakturalarda baĢ verən intizamsızlıqlar mötədil adamları bizim 

tərəfimizə cəlb etdi‖, ―...Xalqın gələcəyi bizim heç kəsə məlum olmayan sıralarımızda yaranır‖, 

―...Ġki Ģeydən ancaq biri seçilməlidir: ya hərəkat, ya əks-hərəkat, ya inqilab, ya əks-inqilab. 

Çünki bizim dövrümüzdə daha nə fəaliyyətsizliyə, nə ətalətə inanırlar. Xalqlamı, ya xalqın 

əleyhinəmi olmaq – məsələ, bax, bundadır‖,  ―...O gün ki biz daha sizin iĢinizə yaramayacağıq – 

onda bizi dəyiĢdirin, lakin o vaxta qədər bizim qabağa getməyimizə kömək edin‖. Bütün bu 

sözlər günün günorta çağında deyilirdi. 

Lakin bundan da cəsarətli çıxıĢlar olurdu: bu çıxıĢlar belə cəsarətli olduğu üçün xalqa Ģübhəli 

görünürdü. 1832-ci ildə, aprelin 4-də yoldan ötən bir adam, Müqəddəs Marqarita küçəsi tinində 

kötük üstə qalxıb çığırdı: ―Mən babefçiyəm!‖ Lakin camaat özünü ―babefçi‖ adlandıran bu 

adamın Jiske olduğunu duydu. 

Bu yoldan ötən adam bunu da dedi: 

---

– Rədd olsun xüsusi mülkiyyət! Sol müxalifətçilər qorxaq və satqın adamlardır. Onlar sağlam 

ağıl sahibi olduqlarını sübut etmək istəyəndə inqilabı təbliğ edirlər. Onlar döyülməmək üçün 

özlərini ―demokrat‖, dalaĢmamaq üçün ―royalist‖ adlandırırlar, respublikaçılar miskin 

adamlardır. VətəndaĢ əməkçilər, respublikaçılara inanmayın! 

Bir fəhlə onun üstünə çığırdı: 

– Sus, vətəndaĢ casus! 

Bu çığırtı ilə də o səsini kəsdi. 

Sirli təsadüflər də olurdu. 

Bir gün axĢamçağı bir fəhlə xəndək yanında ―yaxĢı geyinmiĢ bir cənaba‖ rast gəldi.  ―YaxĢı 

geyinmiĢ cənab‖ ondan soruĢdu: ―VətəndaĢ, hara gedirsən?‖ Fəhlə ona belə cavab verdi: ―Cənab, 

mən sizi tanımaq Ģərəfinə nail olmamıĢam‖.  O adam dedi: ―Amma mən səni yaxĢı tanıyıram, -  

sonra da əlavə etdi, - qorxma. Mən komitet müvəkkiliyəm. Səndən Ģübhələnirlər, deyirlər ki, sən 

çox da etibarlı adam deyilsən. Bax, ağzından bir Ģey qaçırsan, bu, bizə məlum olacaqdır, səni 

güdürlər, bunu bil!‖ Sonra da fəhlənin əlini sıxdı, ―biz tezliklə görüĢəcəyik‖, - deyib getdi. 

DanıĢıqlara gizlincə qulaq asan polis iĢçiləri yalnız meyxanalarda deyil, küçələrdə də qəribə 

söhbətlər eĢidirdilər.  

Bir toxucu qiymətli mebel düzəldənə deyirdi: 

– Tez ol, al! 

– Niyə? 

– Bir az atmaq lazım gələcək. 

Yolla gedən iki cındır paltarlı adam diqqətəlayiq bir Ģəkildə danıĢırdı; onların danıĢığından 

aydınca Jakeri üsyanı qoxusu duyulurdu: 

– Bizi idarə eləyən kimdir? 

– Cənab Filipp. 

– Yox, burjuaziyadır. 

―Jakeri‖ sözünü pis mənada iĢlətdiyimizi zənn edənlər yanılırlar. Jakeri üsyanında iĢtirak edən 

yoxsullardı. 

BaĢqa bir vaxtda yolla gedən adamın o birisinə bu sözləri dediyini eĢidirdilər: ―Bizim gözəl bir 

hücum planımız vardır‖. 

Taxt qarovulxanası qabağındakı girdə meydanın xəndəyində oturan dörd kiĢinin gizli 

söhbətindən ancaq bu sözləri eĢitmək mümkün oldu: ―Onun bir daha Parisdə gəzməməsi üçün 

mümkün olan hər Ģeyi edəcəklər‖. 

Bu ―onun‖ deyilən kim idi? Təhdid dolu bir məchuliyyət! 

―BaĢçılar‖ özlərini kənarda tuturdular (bu adamlara civarda ―baĢçı‖ deyirdilər). Elə güman 

edirdilər ki, onlar öz iĢlərini bir-biri ilə uyğunlaĢdırmaq üçün Sent-EstaĢ kilsəsi yanındakı 

meyxanaya toplaĢırlar. Mondetur küçəsi dərzilərinin qarĢılıqlı yardım cəmiyyətinin sədri - ―Oq‖ 

ləqəbli bir adam bu baĢçılarla Sent-Antuan civarı arasında əsas rabitəçi hesab olunurdu. Bununla 

belə, baĢçılar həmiĢə kənarda durur, gözdən yayınırdılar; sonralar perlər məhkəməsində 

ittihamçının verdiyi ―Sizin baĢçınız kimdir‖ sualına, müttəhim belə cavab vermiĢdi: 

– Mən bunu bilmirdim, onun kim olduğunu heç öyrənmədim də. 

Bu təkzibedilməz əsas dəlil də bu cavabın möhkəmliyini sarsıda bilməmiĢdi. 

Lakin bunlar hələ ancaq mənaca aydın, lakin qeyri-müəyyən sözlər, bəzən də boĢ mülahizələr, 

Ģayiələr və dedi-qodular idi. Amma baĢqa əlamətlər də meydana çıxmağa baĢladı. 

Bir dülgər Rey küçəsində tikilən evin ətrafına çəkilən hasara taxta vurarkən elə orada bir parça 

cırılmıĢ məktub tapmıĢdı; bu kağız parçasındakı sözləri oxumaq olardı: ―...Komitet bəzi 

cəmiyyətlərin seksiyalarına adam yığılmasına mane olmaq üçün mütləq tədbir görməlidir...‖ 

Sonra da əlavə olunmuĢdu: ―Biz bildik ki, Fobur – Puasonyer küçəsində 5(6) nömrəli evdə, 

silahçının həyətində beĢ, ya altı min ədəd tüfəng vardır. Amma seksiyaların heç tüfəngi yoxdur‖. 

Dülgər təĢviĢə düĢərək, tapdığı kağız parçasını yoldaĢlarına göstərdi; o bir az kənarda yenə 

cırılmıĢ bir kağız tapmıĢdı, bu, əvvəlkindən daha əhəmiyyətli idi. Bu qəribə sənədin tarixi 

cəhətdən maraqlı olduğunu nəzərə alaraq, biz burada onun Ģəklini eynən veririk. 

---

Onda bu sirli kağıza bələd olanlar, ancaq sonralar o, dörd baĢ hərfin mənasını baĢa düĢdülər: 

onlar – kvinturionlar, senturionlar, dekurionlar, kəĢfiyyatçılar deməkdi; yu oq a1 fe isə: 15 aprel 

1832-ci il tarixini göstərirdi. Hər baĢ hərfin altında ad, adın da yanında çox diqqətəĢayan qeydlər 

vardı: ―K – Banerel. 8 tüfəng, 83 patron. Etibarlı adamdır.  

S – Bubyer. 1 tapança, 40 patron; D – Role. 1 rapira, 1 tapança, 1 funt barıt; K – Teysye. 1 

qılınc, 1 patrondaĢ. Düzdür; Terror. 8 tüfəng. Ġgiddir və sairə. 

Nəhayət, elə həmin dülgər elə bu hasarın içərisində bir kağız da tapdı: bu, çox aydın Ģəkildə 

karandaĢla yazılmıĢ qəribə  siyahı idi. 

Birlik. BlanĢar. Arbr-Sek, 6. 

Barra. Suaz. Hesablama palatası. 

KostyuĢko. Obri-Qəssab? 

J.J.R. 

Kay Qrakx. 

Yoxlama ixtiyarı. Düfon. Fur. 

Jirondistlərin süqutu. Derbak. Mobüe. 

VaĢinqton. Alacəhrə quĢu. 1 tap. 86 pat. 

Marselyoza. 

Xalqın baĢç. MiĢel. Kenkampua. Qılınc. 

HoĢ. 

Marso. Platon. Arbr-Sek. 

VarĢava. Tilli, ―Popüler‖ qəzeti satan. 

Bu kağız hörmətli bir burjuanın əlinə düĢəndə o bunun mənasını baĢa düĢdü. Görünür, bu 

siyahıda Ġnsan Hüququ Cəmiyyətinin dördüncü dairəsində olan seksiyalar, bu seksiya 

baĢçılarının adı və ünvanı qeyd olunmuĢdu. Bu vaxta qədər məchul qalan bu faktlar ancaq tarixə 

aid məsələdir, indi onları elan etmək olar.  

Ancaq bir Ģeyi əlavə etmək lazımdır: Ġnsan Hüququ Cəmiyyətinin qurulması, elə bil ki, bu kağız 

tapılan vaxtdan sonra olmuĢdu. Bəlkə də, bu, ilk qeydlərmiĢ. 

Lakin iĢarələr, eyhamlar, sözlər yazılan kağızlar ardında əsl iĢlər meydana çıxmağa baĢladı. 

Popenkur küçəsində, polis iĢçiləri köhnə Ģey-Ģüy alveri edən bir adamın evini axtaranda 

komodun siyirtməsindən eyni qayda ilə əvvəl iki, sonra da dörd yerə qatlanmıĢ yeddi vərəq Ģey 

bükülən kağız tapırlar; bu vərəqlərin altında iyirmi altı dənə patron üçün dördqat bükülmüĢ kağız 

və bir kartoçka gizlədilmiĢdi; bu kağız da Ģey bükülən kağızdandı; kartoçkada bunlar yazılmıĢdı: 

Köhərçilə  

 12 unsiya. 

Kükürd  

 2 unsiya. 

Kömür  

 2 yarım unsiya. 

Su  

 2 unsiya. 

AxtarıĢ protokolunda  komodun siyirtməsindən çox bərk barıt qoxusu gəldiyi də qeyd olunurdu. 

Bir bəndənin iĢdən qayıdanda Austerlits körpüsü yanında, oturacağın üstündə balaca bir 

düyünçəsi yadından çıxıb qalır. Düyünçəni qarovulxanaya aparıb açırlar; onun içindən çap 

olunmuĢ ―Lotyer‖ imzası, iki dialoq, ―Fəhlələr, birləĢin!‖ sərlövhəli nəğmə, patron dolu tənəkə 

bir qab varmıĢ. 

Bir fəhlə öz dostu ilə içirmiĢ, istiləndiyini sübut etmək istəyir, dostuna deyir ki, inanmırsan, əlini 

bədənimə vur; o da əlini vuranda görür ki, kurtkasının altında tapançası var. 

UĢaqlar Per-LaĢezlə taxt qarovulxanası arasında, bulvarın lap ucqar yerində oynayanda, 

xəndəyin içindən yonqar və zibil yığını altından bir torba, torbanın da içindən güllə tökmək üçün 

qəlib, patron düzəltmək üçün ağac kötük, ovçu barıtı töküntüsü olan  ağac cam, bir də balaca 

çuqun qazan tapırlar - qazançada ərimiĢ qurĢun izi aydınca görünürmüĢ. 

Polis iĢçiləri səhər saat beĢdə qəfildən Pardon adlı bir adamın evinə girirlər, görürlər ki, o, 

yatağının qabağında durub, patron düzəltməklə məĢğuldur, əlində də patron vardır. Həmin bu 

adam sonralar Merri-Barrikadası seksiyasının üzvü olur və 1834-cü ildə aprel üsyanında 

öldürülür. 

---

Fəhlələr nahar vaxtı dincələndə Pikpüsla ġaranton qarovulxanası arasında, ensiz keĢikçilər 

yolunda, iki divar arasında, qarĢısında adətən Siam keqlisi oynanılan meyxananın yanında iki 

adam görürlər. Onlardan biri bluzunun altından bir tapança çıxardıb, o birisinə verir. Bu vaxt o, 

tərli döĢündə tapançadakı barıtın bir az nəm çəkdiyini hiss edir, tapançanı yoxlayıb, barıtı taxtın 

üstünə tökür. Sonra ayrılıb gedirlər. 

Qall adlı birisi lovğalana-lovğalana deyirmiĢ ki, mənim yeddi yüz patronum, iyirmi dörd də 

tüfəngə qoyulan çaxmaqdaĢım var. Bu adam sonralar - aprel hadisələrində Bobur küçəsində 

öldürülmüĢdür. 

Bir gün hökumətə xəbər verirlər ki, Ģəhər ucqarlarında camaata çoxlu silah, iki yüz min də patron 

paylanmıĢdır. Bir həftə sonra otuz min də patron paylanır. Qəribə burasıdır ki, bu patronlardan 

bircəciyi də polis iĢçilərinin əlinə düĢməmiĢdi. Ələ keçən məktubda yazılırdı: ―Gecə saat dördü 

vuran kimi, səksən min vətənpərvərin silaha sarılacağı gün uzaqda deyil‖. 

Bütün bu iĢlər açıqca və bəlkə də, lap sakitcə edilirdi. YetiĢməkdə olan üsyan hökumətin gözü 

önündə tufan hazırlayırdı. Bu gizlin, lakin artıq hiss edilməkdə olan böhranın bütün 

xüsusiyyətləri meydanda idi. QarĢıda duran məsələlər haqqında burjua fəhlələrlə sakitcə 

danıĢırdı, hal-əhval tuturdular. ―Üsyan nə vəziyyətdədir?‖ – onlar bu sualı ―Zövcənizin kefi 

necədir?‖ sualı kimi ifadə edirdilər. 

Moro küçəsindəki mebelçi soruĢurdu: ―Bəs nə vaxt baĢlayacaqsınız?‖ 

BaĢqa bir dükançı deyirdi: ―Bu yaxında iĢə baĢlanacaqdır, mən bunu bilirəm. Bir ay əvvəl siz on 

beĢ min nəfərdiniz, indi iyirmi beĢ min nəfərsiniz‖. O öz tüfəngini, qonĢusu isə balaca bir 

tapança təklif edirdi,  bu tapançaya yeddi frank pul istəyirdi. 

Ġnqilabi qızğınlıq get-gedə artırdı. Parisin, Fransanın hər yerində bu belə idi. Hər yerdə onun 

nəbzinin vurduğu hiss olunurdu. Ġnsan bədəninin iltihablaĢan hissələri ətrafında qiĢa əmələ 

gəldiyi kimi, gizlin cəmiyyətlər də ölkənin hər yerinə yayılmağa baĢladı. Eyni zamanda həm 

açıq, həm də gizlin cəmiyyət olan ―Xalq dostları‖ cəmiyyətindən ―Ġnsan hüququ‖ cəmiyyəti 

meydana gəldi; öz sərəncamlarından birinə o, Plüvioz, respublika erasının 40-cı il tarixini 

qoymuĢdu. Bu cəmiyyətə, hətta cinayət məhkəməsinin onun ləğv edilməsi haqqında çıxardığı 

qərardan sonra da yaĢamaq nəsib olmuĢdu, həm də o heç tərəddüd etmədən öz seksiyalarına bu 

mənalı adları vermiĢdi: 

Nizələr. 

Zəng səsi. 

ĠĢarə topu. 

Friqiya qalpağı. 

Yanvarın 21-i 

Dilənçilər. 

Sərsərilər. 

Robespyer. 

Nivelir. 

Bir gün olacaq. 

―Ġnsan hüququ‖ cəmiyyətindən ―Hərəkət‖ cəmiyyəti yarandı. Bunu cəmiyyətdən ayrılan səbirsiz 

və qabağa qaçan adamlar təĢkil etdilər. BaĢqa ittifaqlardakı adamların sayı böyük və əsas 

cəmiyyətlərdə olan həmfikir Ģəxslərin hesabına artırdı. Seksiyaların üzvləri Ģikayətlənirdi ki, 

onları bir neçə tərəfə çəkib aparırlar. Bu qayda ilə ―Qall ittifaqı‖ və ―ġəhər bələdiyyə idarələrinin 

təĢkilat komitəsi‖ meydana gəldi; Mətbuat azadlığı, ġəxsiyyət azadlığı, Xalq maarifi, ―Qeyri-

müstəqim vergilərlə mübarizə‖ ittifaqları, sonra da ―Bərabərliyi müdafiə edən fəhlələr‖ 

cəmiyyəti təĢkil olundu. Bu da bərabərliyi müdafiə edənlər, kommunistlər, islahatçılar adı altında 

üç seksiyaya bölündü. Bundan sonra da hərbi qayda ilə təĢkil olunmuĢ, kohortayabənzər 

Bastiliya ordusu düzəldi: hər dörd adama  kapral, hər on adama  serjant, iyirmi adama  kiçik 

leytenant, qırx adama  leytenant komanda edirdi; burada ən çoxu beĢ adam bir-birini tanıya 

bilərdi. Ehtiyatkarlıqla cəsarətin birləĢdiyi bu məsələdə, sanki, Venesiya dühasının əli vardı. 

BaĢda duran Mərkəzi Komitənin iki əli vardı: bunlardan biri  ―Hərəkət‖ cəmiyyəti, biri də 

---

Bastiliya ordusu idi. ―Sədaqət rıtsarlarının legitimist ittifaqı‖ bu respublika cəmiyyətləri arasına 

qarıĢıqlıq salırdı. Bu ittifaq ifĢa edilərək dağıdıldı. 

Paris cəmiyyətləri əsas Ģəhərlərdə yerləĢirdi. Lionun, Nantın, Lillin, Marselin  ―Ġnsan hüququ‖, 

―Karbonarlar‖, ―Azad insan‖ cəmiyyətləri vardı. Eksdə Kuqurda adlı inqilabi cəmiyyət vardı. 

Biz yuxarıda bundan bəhs etmiĢik. 

Parisin Sen-Marso civarı Sent-Antuan civarından az hərəkətə gəlməmiĢdi, məktəblər də bu 

civarlardan az həyəcanlanmamıĢdı. Sent-Ġasent küçəsindəki kafe və Matüren–Sen Jak 

küçəsindəki ―Yeddi bilyard‖ meyxanası tələbələrin toplaĢdığı yer idi. Anjerdəki və Kuqurdadakı 

qarĢılıqlı yardım cəmiyyətləri ilə sıxı surətdə əlaqədar olan ―Əlifba dostları‖ cəmiyyəti, məlum 

olduğu kimi, Eksda, ―Müzen‖ kafesində yığıncaq düzəldirdilər. Bu gənclər, yuxarıda qeyd 

etdiyimiz kimi, Mondetur küçəsi yaxınlığında, ―Korinf‖ meyxanasında da bir-biri ilə 

görüĢürdülər. Bu yığıncaqlar gizlin keçirilirdi. BaĢqa yığıncaqlar, vəziyyət nə qədər imkan 

verirdisə, o dərəcə açıq olurdu; bu yığıncaqların meydanoxuyucu, cəsarətli bir Ģəkildə olduğunu 

sonrakı məhkəmələrdən bilmək olar; bu məhkəmələrin birində belə bir sorğu-sual olmuĢdu: ― - 

Yığıncaq harada olurdu? – Sülh küçəsində. – Kimin evində? – Küçədə. – Orada hansı seksiyalar 

vardır? – Bir seksiya vardı. – Hansı seksiya? – ―Manüel‖ seksiyası. – Onun rəhbəri kim idi? – 

Mən! – Hökumətlə mübarizəyə giriĢmək kimi təhlükəli bir qərarı siz müstəqil surətdə qəbul edə 

bilməzdiniz, bunun üçün siz hələ çox cavansınız. Siz haradan göstəriĢ alırdınız? – Mərkəzi 

komitədən‖. 

Ordu da xalq kimi həyəcana gəlmiĢdi. Sonralar Belforda, Lünevildə, Epinalda baĢ verən 

iğtiĢaĢlar bunu sübut etdi. Qiyamçılar əlli ikinci polka, beĢinci, səkkizinci, otuz yeddinci və 

iyirminci süvari polklarına ümid bəsləyirdilər. Burqundiyada və cənub Ģəhərlərində yerə ―azadlıq 

ağacı‖, yəni baĢına qırmızı qalpaq keçirilmiĢ paya sancmıĢdılar. 

Vəziyyət belə idi. 

Bu vəziyyət, lap baĢlanğıcda dediyimiz kimi, özünü, xüsusilə, Sent-Antuan civarında daha böyük 

bir qüvvət və Ģiddətlə hiss etdirdi. Həyəcanın mərkəzi də ora idi. 

Parisin qarıĢqa yuvasına və bal arısı pətəyinə bənzəyən, qarıĢqa kimi çoxlu adam yaĢayan, bal 

arısı kimi çalıĢqan, cəsarətli, acıqlı adamları olan bu qədim civarı böyük bir səbirsizliklə üsyanın 

baĢlanmasını gözləyirdi. Burada hamı həyəcan içində idi, lakin bu iĢə mane olmurdu. Heç bir Ģey 

bu civarın canlı və tutqun siması haqqında təsəvvür verə bilməz. Buradakı mansardların 

taxtapuĢları altında dəhĢətli səfalət olduğu kimi, çox nadir hallarda təsadüf edilən ağıllı və 

coĢqun düĢüncəli adamlar da tapmaq olardı. Səfalət ilə ağıl – iki ifrat dərəcənin ən qorxunc 

Ģəkildə birləĢməsidir. 

Sent-Antuanda baĢ verən iğtiĢaĢa ayrı səbəblər də vardı: böyük siyasi sarsıntılardan ayrılmayan 

ticarət böhranları, iflasa uğramaq, tətillər, iĢsizlik də həmiĢə bu iğtiĢaĢlara öz təsirini göstərir. 

Ġnqilab vaxtında ehtiyac həm səbəb, həm də nəticədir. Ġnqilabın endirdiyi zərbə onun özünə də 

təsir edir. Bu civarın böyük bir qəlb coĢqunluğunu özündə gizlədə bilən, silaha sarılmağa həmiĢə 

hazır olan, çox asanlıqla hərəkətə gələn, öz niyyətini gizli tutan, üsyana hazır edilən acıqlanmıĢ, 

qorxmaz, mərd əhalisi, elə bil ki, ancaq bir qığılcım gözləyirdi. Hər dəfə üfüqdə, hadisələr küləyi 

ilə qovulan bu qığılcımlar görünəndə Sent-Antuan civarında – Parisin qapısı ağzında bu 

iztirabların və fikirlərin barıtqabını yerləĢdirən qorxunc təsadüfi düĢünməmək olmazdı. 

Kitabın əvvəlki xülasəsində dəfələrlə adıçəkilən bu ―Antuan civarı‖ meyxanaları tarixdə 

məĢhurdur. ĠğtiĢaĢ vaxtında burada Ģərabdan artıq sözdən keflənirdilər. Burada qəlbləri dolduran, 

ruhlara əzəmət verən bir qüvvə – irəlini görən bir ruhun, yenilik gətirəcək bir gələcəyin təsiri 

hiss olunurdu. ―Antuan civarı‖ meyxanaları Sivill mağarası üzərində tikilən Aventin aĢxanalarına 

bənzəyirdi: mağaranın dərinliyindən əsən müqəddəs meh bu aĢxanalara daxil olardı; oradakı 

masalar üçayağa oxĢardı; orada Enninin ―Sivil Ģərabı‖ adlandırdığı içki içərdilər. 

Sent-Antuan civarı  xalqın ehtiyat anbarıdır. Ġnqilabi sarsıntılar onda çatlar əmələ gətirir: xalqın 

baĢ hakimiyyəti bu çatlardan keçib gəlir. Bu baĢ hakimiyyət pis iĢ tuta bilər, onun da baĢqa 

hakimiyyətlər kimi səhvi ola bilər, lakin o səhv etsə də, böyüklüyünü itirmir. Onun da haqqında 

təpəgöz haqqında deyilən Ġngens1  sözünü iĢlətmək olar. 

---

93-cü ildə, fikirlərə hakim olan ideyanın yaxĢılığından, ya pisliyindən, həmin gün bu fikirlərdə 

fanatizmin, ya nəcib bir ruh yüksəkliyinin özünü göstərib-göstərməməsindən asılı olaraq, Sent-

Antuan civarından vəhĢilər legionu, ya da qəhrəmanlar dəstəsi çıxardı. 

VəhĢilər deyirik. Bu ifadə haqqında izahat verək. Yaradıcı inqilab hərc-mərcliyi günlərində 

dəyənəklərini əllərində hazır tutaraq, nizələrini qaldıraraq, kökündən sarsılan köhnə Parisə 

Ģiddətlə hücum edən bu cındırpaltarlı, bu qəzəbli, bu nər-nər nərildəyən amansız insanlar nə 

istəyirdi? Onlar zülmə, əsarətə, müharibələrə son qoymaq istəyirdi. Onlar böyüklər üçün iĢ, 

uĢaqlar üçün savad, qadınlar üçün ictimai qayğı, hamı üçün azadlıq, bərabərlik, qardaĢlıq, çörək, 

bütün dünyanı cənnətə döndərmək istəyirdi. Onlar tərəqqi istəyirdi. Ən ağır bir vəziyyətə 

gətirilib çıxarılan bu qorxunc və yarıçılpaq insanlar, böyük bir həyəcan içində, əllərində dəyənək, 

dillərində lənət bu müqəddəs, bu gözəl, bu dinc tərəqqini tələb edirdilər. Bəli, onlar vəhĢi idilər, 

lakin mədəniyyət vəhĢiləri idilər. 

Onlar amansız bir qəzəblə insan hüququ uğrunda mübarizə edirdilər; qoy onların bu mübarizəsi 

qorxunc və dəhĢətli olsun; onlar insan övladını cənnətdə yaĢamağa məcbur etmək istəyirdilər. 

Onlar vəhĢi görünsə də, əslində, xilaskar idilər. Onlar zülmət maskası altında gizlənsələr də, iĢıq 

tələb edirdilər. 

Bu qəzəbli və qorxunc insanlar, doğrudan da, qəzəbli və qorxunc idilər, biz bunu etiraf edirik, 

lakin onlar yaxĢılıq naminə qəzəbli və qorxunc idilər; bəli, bu qəzəbli və qorxunc insanlarla 

bərabər, baĢqa adamlar da vardı: onlar zərli paltar, ipək corab, sarı əlcək, lak tuflilər geyər, 

lentlər, ulduzlar taxar, Ģlyapalarına ağ lələklər sancardılar; onların üzü gülümsərdi; onlar mərmər 

buxarı qarĢısında məxmər üzlü masaya dirsəklənərək, mülayim bir ifadə ilə danıĢar, keçmiĢin, 

orta əsrlər qayda-qanununun, müqəddəs hüququn, fanatizmin, nadanlığın, köləliyin, ölüm 

cəzasının, müharibənin saxlanmasını və buna kömək edilməsini lazım görər, astadan və 

nəzakətlə qılıncı, tonqalı, ölüm kürsüsünü tərifləyərlər. Bizə gəlincə, əgər biz mədəniyyət 

vəhĢiləri ilə mədəni vəhĢilərdən birini seçmək məcburiyyəti qarĢısında qalsaq,  onda birinciləri 

seçərdik. 

ġükür olsun Allaha ki, baĢqa bir yol da mümkündür. Nə keçmiĢin, nə də gələcəyin xatirinə 

girdaba yuvarlanmaq zəruri deyil. Nə istibdad, nə terror! Biz tərəqqiyə yüngül eniĢli bir cığırla 

getmək istəyirik. 

Allah bu barədə binagüzarlıq edər. Allahın bütün siyasəti də yolların kələ-kötürlüyünü 

hamarlamaqdan ibarətdir. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Anjolras və onun köməkçiləri. 

 

Bu vaxta az qalmıĢdı ki, Anjolras bir hadisə baĢ verəcəyini qabaqcadan duyaraq, gizlin 

yoxlamaya bənzər bir iĢ düzəltdi. 

Hamı ―Müzen‖ kafesindəki gizlin iclasda idi. 

Anjolras öz nitqində bir neçə qəribə, lakin çox mənalı məcaz iĢlədərək dedi: 

– Bizim nəyimiz var, biz kimə ümid ola bilərik – bunu bilmək pis olmazdı. Kim ki istəyir 

döyüĢçüsü olsun, gərək bu döyüĢçüləri hazırlasın. Nə ilə vuruĢmaq lazımdır – bunu gərək əldə 

eləsin. Bu, iĢə zərər yetirməz. Yolda öküz olanda yoldan keçənlər bu öküzün buynuzu altına 

düĢməsini daha çox ehtimal edə bilər, lakin öküz olmadıqda bu ehtimal daha az olar. Sayaq 

görək təxminən bizim sürümüzdə nə var, biz neçə nəfərik. Bu iĢi sabaha qoymaq olmaz. 

Ġnqilabçılar həmiĢə tələsməlidirlər; tərəqqinin vaxtı azdır. Gəlin gözlənilməyən bir Ģeyə 

inanmayaq. Qoymayaq ki, nagahani bir vəziyyət üstümüzü alsın. Gərək bütün gördüyümüz iĢləri 

birbəbir gözdən keçirək, onların möhkəm olub-olmadığını yoxlayaq. ĠĢi axıra yetirək, özü də elə 

bu gün. Kurfeyrak, sən politexniklərə baxmağa get. Bu gün çərĢənbədir, onların istirahət 

günüdür. Feyi, siz gedin Qlasyerdə olanlara baxın, elə deyilmi? Kombefer Pikpüsə gedəcəyini 

mənə vəd edib. Orada yaman hərəkət var. Baorel Estrapaya baĢ çəkər. Prüver, masonlar 

soyuyurlar, sən bizə Qrenel-Sent-Onore küçəsindəki masonlar təĢkilatından xəbər gətirərsən. Joli 

---

Düpüitrendəki klinikaya gedər, həm də tibb məktəbinin nəbzini yoxlar. Bossüe məhkəmə 

palatasına dəyər, təzə iĢə baĢlayan yuristlərlə söhbət elər. Mən özüm Kuqurda ilə məĢğul olaram. 

Kurfeyrak dedi: 

– Bununla da iĢ bitib gedər. 

– Yox, bununla iĢ bitmir. 

– Daha nə var? 

– Çox mühüm bir iĢ. 

Kurfeyrak: 

– Necə iĢ? – deyə soruĢdu. 

Anjolras ona belə cavab verdi: 

– Men qarovulxanasının məsələsi. 

O, düĢünürmüĢ kimi, bir az susdu, sonra yenə sözə baĢladı: 

– Men qarovulxanası tərəfdə mərmərçilər, rəssamlar, heykəltəraĢların Ģagirdləri yaĢayır. Onlar 

odlu uĢaqlardır, ancaq soyumağa meyil edirlər. Xeyli vaxtdır onların arasında nəsə olur, ancaq nə 

olduğunu bilmirəm. Onlar baĢqa bir Ģey haqqında düĢünürlər. CoĢqunluq zəifləyir, onlar 

vaxtlarını dominoya sərf edirlər. Onlarla az, ancaq möhkəm danıĢmaq gərək, bu, mütləq 

lazımdır. Onlar RiĢfeyə toplaĢırlar. Saat on iki ilə bir arasında onları orada görmək olar. Bu kül 

basmıĢ közü üfürüb qızartmaq lazımdır. Mən bu iĢi o yaddaĢsız Mariusa tapĢırmaq istəyirdim, o, 

ümumiyyətlə, yaxĢı oğlandır, ancaq buralara gəlmir. Men qarovulxanası üçün mənə bir adam 

gərəkdir. Ancaq mənim adamım yoxdur. 

Qranter dedi: 

– Bəs mən? Mən ki, buradayam. 

– Sən? 

– Mən. 

– Respublikaçılara sən ağıl öyrədəcəksən?! SoyumuĢ ürəklərdə prinsip naminə sən alov 

yaradacaqsan?! 

– Niyə yaratmıram? 

– Sən, yəni, bir iĢə yaraya bilərsən? 

– Hər halda, yaramağa çalıĢaram. 

– Sən axı heç bir Ģeyə inanmırsan. 

– Sənə inanıram. 

– Qranter, mənə kömək etmək istəyirsən? 

– Hər necə kömək desən, mən hazıram! Lap sənin çəkmələrini də silə bilərəm. 

– YaxĢı, onda bizim iĢimizə qarıĢma. Öz yovĢan arağını iç. 

– Anjolras, sən nanəcibsən. 

– Deyirsən, yəni, sən Men qarovulxanasına gedə bilərəm? Səndə buna qabiliyyət var? 

– Mən Qre küçəsi ilə enərəm, Sen-MiĢel meydanını keçərəm, ġahzadə küçəsi ilə gəlib Vojirar 

küçəsinə çıxaram, Karmelitlərin yanından ötərəm, Assas küçəsinə dönərəm, özümü ġerĢ-Midi 

küçəsinə yetirərəm. Hərbi Ģuranı arxada buraxaram, Köhnə Tüilrini adlaram, bulvardan ötüb 

gedərəm, nəhayət, Men daĢ yolu ilə irəliləyib qarovulxanadan keçərəm, gəlib düz RiĢfeyə 

çataram. Məndə buna qabiliyyət var. Mənim uzunboğaz çəkmələrimin də buna qabiliyyəti var. 

– RiĢfedəki yoldaĢları sən heç az da olsa tanıyırsanmı? 

– Çox da elə tanımıram. Ancaq danıĢanda onlara ―sən‖ deyirəm. 

– Sən gedib onlara nə deyəcəksən? 

– Mən nə bilim?! Onlarla Robespyerdən, Dantondan, prinsiplərdən danıĢaram. 

– Sən?! 

– Mən. Mənim qədrimi bilmirlər. Amma elə ki  iĢə giriĢdim,  onda gör nələr edirəm! Mən 

Prüdomu oxumuĢam, ―Ġctimai müqavilə‖ mənə məlumdur: Ġkinci il konstitusiyasını əzbər 

bilirəm! ―Bir vətəndaĢın azadlığı baĢqa bir vətəndaĢın azadlığının baĢlandığı yerdə qurtarır‖. 

Yoxsa sən elə bilirsən, mən nadanam? Mənim yazı masamda köhnə əskinas var. Ġnsan hüququ, 

xalqın baĢ hakimiyyəti – sən məni necə bilirsən?! Mən hətta bir az ebertistəm də. Mən əlimdə 

saat, ən qəribə Ģeylərdən bir-birindən ardınca altı saat danıĢa bilərəm. 

---

Anjolras: 

– Bir az ciddi ol, – dedi. 

– Bundan da ciddi?! 

Anjolras bir az düĢündü, sonra müəyyən qərara gəlmiĢ  adam kimi, baĢını qaldırıb mənalı bir 

halda dedi: 

– Qranter, mən səni sınaqdan keçirməyə razıyam. Men qarovulxanasına get! 

Qranter ―Müzen‖ kafesi ilə yan-yana, mebelli otaqlarda yaĢayırdı. O, evinə getdi, beĢ dəqiqədən 

sonra qayıdıb gəldi. O, Robespyer dövrünün zövqünə uyğun olan jileti geyməyə getmiĢdi. 

Ġçəri girəndə Anjolrasa diqqətlə baxaraq dedi: 

– Qırmızı. 

Sonra əlini döĢünə, jiletinin tünd-qırmızı yaxasına bərkdən vurdu. 

Anjolrasa yaxınlaĢaraq, qulağına dedi: 

– Narahat olma. 

Sonra da Ģlyapasını qəti bir hərəkətlə baĢına basıb otaqdan çıxdı. 

On beĢ dəqiqədən sonra ―Müzen‖ kafesinin dal otağı boĢaldı. ―Əlifba dostları‖nın hamısı öz 

iĢinin dalınca getdi. Kuqurdanı öz üzərinə götürən Anjolras hamıdan sonra otaqdan çıxdı. 

Kuqurdanın Eksdən gələn və Parisdə olan üzvləri onda Ġss dərəsində, tərk edilmiĢ daĢ 

karxanalarının birində toplaĢırdı - Senanın bu tərəfində belə karxanalar çox idi. 

Anjolras görüĢ yerinə gedərkən, yolda vəziyyəti düĢünürdü. BaĢ verən hadisələrin ciddiliyi 

aydındı. Gizlin bir ictimai xəstəliyin olduğunu qabaqcadan xəbər verən hadisələr ağır-ağır 

inkiĢaf etdikdə  xırdaca bir çətinlik bu inkiĢafın qarĢısını alır, onu dayandırır və dolaĢdırır. ĠĢin 

dağılmasının, həm də yenidən meydana gəlməsinin səbəbi bundadır. Anjolras parlaq üsyanı 

gələcəyin qaranlıq pərdəsi altında görürdü. Kim bilir, bəlkə də, bu an yaxınlaĢırdı. Budur, xalq 

yenə də öz hüququnu fəth edir! Nə gözəl tamaĢa! Ġnqilab yenə əzəmətlə Fransanı ələ alır, 

―Mabədi sabah‖, – deyə dünyaya xəbər verir. Anjolras iĢin gediĢindən razı idi. Ocaqdan alov 

saçılırdı. Bu anda Anjolrasın ardınca uzun  barıtlı bir yol uzanıb gedirdi - bu, onun bütün Parisə 

yayılmıĢ dostları idi. Fikrində o, Kombeferin fəlsəfi, səmimi, mənalı natiqliyini dünya vətəndaĢı 

olan Feyinin məftuniyyəti ilə, Kurfeyrakın coĢqunluğu ilə, Baorelin gülüĢü ilə, Jan Prüverin 

kədəri ilə, Jolinin alimliyi ilə, Bossüenin acı istehzası ilə birləĢdirirdi; bunlar hamısı bir yerdə 

elektrik çatırtısına bənzər bir Ģey əmələ gətirirdi, bu da hər yerdə və eyni zamanda qığılcımlar 

saçırdı. Hamı iĢ üstədir, bunun nəticəsi, heç Ģübhəsiz, sərf edilən əməyə layiq olacaqdır. Bu 

yaxĢıdır. Anjolros bu anda Qranteri xatırlayaraq, öz-özünə dedi: ―Əslinə qalanda, Men 

qarovulxanası yolumun üstündədir. Gəlsənə bir RiĢfeyə baĢ çəkim? Gedim görüm Qranter 

neyləyir, indiyə kimi nə eləyə bilmiĢdir‖. 

Anjolras RiĢfenin papiros çəkilən zalına çatanda Vojirar zəng qülləsində saat biri vurdu. Ġçəri 

girib qapını buraxdı, qapı Ģappıltı ilə onun kürəyinə dəydi; o, əllərini döĢündə çarpazlayaraq zalı 

gözdən keçirdi; zal masayla, adamla, papiros tüstüsü ilə dolu idi. 

Bu dumanın içində kiminsə səsi guruldayırdı, bir adam bu səsi səbirsizliklə kəssə də, bu səs yenə 

də kəsilmirdi. Bu danıĢan  öz rəqibi ilə mübahisə edən Qranter idi. 

Qranter bir adamla üstünə kəpək tökülmüĢ, domino daĢları düzülmüĢ xal-xal mərmər masanın 

arxasında oturub, yumruğunu masaya çırpırdı; Anjolras bu zaman aĢağıdakı sözləri eĢitdi: 

– QoĢa altı. 

– Dördlük. 

– Donuz! Məndə belə daĢlar yoxdur. 

– Sənin iĢin bitdi. Ġkilik. 

– Altılıq. 

– Üçlük. 

– Bir. 

– Mən oynayacağam. 

– Dörd təklik. 

– BoĢ Ģeydir. 

– Sən oynayacaqsan. 

---

– Mən çox pis oynadım. 

– Sən düz oynadın. 

– On beĢ. 

– Bir də yeddi. 

– Ġndi mənimki oldu iyirmi iki (fikirli). Ġyirmi iki. 

– Sən qoĢa altı olacağını gözləmirdin. Mən bunu oyunun lap baĢlanğıcında qoysaydım, oyun 

tamam dəyiĢəcəkdi. 

– Yenə ikilik. 

– Bir! 

– Bir? Al, bu da beĢlik. 

– Məndə yoxdur. 

– Sən beĢliyi, deyəsən, qoymusan? 

– Hə. 

– Heçlər. 

– Sənin əlin yaman gətirir! Bəli... Sənin əlin gətirdi! (Xeyli fikrə gedir). Ġkilik. 

– Bir! 

– Nə beĢlik var, nə bir. Bu, sənin çox da xoĢuna gəlməyəcək. 

– Buna domino deyərlər! 

– Ay səni öküz vursun! 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Torağay çölü. 

 

Marius Javeri quldurlar yuvasının izinə salmıĢ, özü də qurulan tələdə hadisənin heç 

gözlənilmədiyi halda nə ilə nəticələndiyini görmüĢdü. Lakin Javer öz əsirlərini üç fiakra 

doldurub daxmadan gedən kimi, Marius da evdən yavaĢca əkilmiĢdi. AxĢam-saat doqquz idi. 

Maruis Kurfeyrakın yanına getdi. Kurfeyrak indi daha Latın məhəlləsinin köhnə sakini deyildi: 

indi o, ―siyasi mülahizəyə‖ görə, ġüĢəçilər küçəsində yaĢayırdı; bu məhəllə o zaman üsyanın lap 

məmnuniyyətlə özünə sığınacaq tapdığı yerlərdən idi. Marius Kurfeyraka dedi: ―GəlmiĢəm 

gecəni sənin yanında qalam‖. Kurfeyrak da çarpayısında olan iki döĢəkdən birini götürdü, yerə 

salıb dedi: ―Hazır‖. 

Marius ertəsi gün səhər saat yeddidə Qorbonun daxmasına getdi, otaq kirayəsini və Deyingən 

qarıya nə çatacaqdısa, hamısını verdi, kitablarını, yorğan-döĢəyini, masasını, komodunu, iki də 

stulunu əl arabasına yığıb getdi, hara getdiyini də heç kəsə demədi; belə ki, Javer dünənki hadisə 

haqqında onu sorğu-sual etməyə gələndə ancaq Deyingən qarını orada gördü; qarı onun sualına 

belə cavab verdi: ―Çıxıb getdi!‖ 

Deyingən qarı bu fikrə gəlmiĢdi ki, Marius da dünən axĢam tutulan oğrularla müəyyən dərəcədə 

əlbir imiĢ. O, qonĢu evlərin dalandarları ilə söhbət edərkən həyəcanla deyirdi: ―Heç ağla gələn 

Ģeydir?! Belə baĢıaĢağı cavanca bir oğlan, elə bil lap qız idi, belə iĢ tutsun?!‖ 

Mariusun öz yaĢayıĢ yerini belə tez dəyiĢməsində iki əsası vardı. Bunlardan biri – bu ev 

haqqında düĢünərkən duyduğu dəhĢət idi: burada o, ictimai pozğunluğu bütün dərinliyi, bütün 

çirkinliyi və bütün çılpaqlığı ilə lap yaxından görmüĢdü; o, bəlkə də, cinayətkar dövlətlidən daha 

qorxunc bir Ģey görmüĢdü: o, cinayətkar yoxsulu görmüĢdü. Ġkinci də bu idi ki, o heç bir 

məhkəmə iĢində iĢtirak etmək, bir Ģahid kimi Tenardyenin əleyhinə çıxmaq istəmirdi,  belə bir 

məhkəmə, yəqin ki, olacaqdı və bu labüd idi. 

Javer düĢünürdü ki, adını unutduğu cavan oğlan ya qorxub qaçmıĢ, ya da bəlkə, heç pusqu 

qoyulan vaxta qədər otağına qayıtmamıĢdır; o belə düĢünsə də, Mariusu axtarıb tapmaq istəyirdi, 

ancaq onun axtarıĢı bir nəticə vermədi. 

---

Bir ay keçdi, iki ay keçdi. Marius hələ də Kurfeyrakın yanında yaĢayırdı. O, yeni iĢə baĢlayan, 

həmiĢə də məhkəmədə iĢtirak edən tanıĢ bir advokatdan bildi ki, Tenardyeni biradamlıq 

kamerada saxlayırlar. O hər bazar ertəsi günü Fors həbsxanası dəftərxanasına Tenardye üçün beĢ 

frank pul verirdi. 

Mariusun daha pulu yox idi, bu beĢ frankı o, Kurfeyrakdan alırdı. Ömründə birinci dəfə idi ki, o, 

borc alırdı. Müntəzəm surətdə alınan bu beĢ frank həm bu pulu verən Kurfeyrak üçün, həm də 

pulu alan Tenardye üçün  sirr olub qaldı. Kurfeyrak düĢünürdü: ―Bunu o kimdən ötrü ala bilər?‖ 

Tenardye də öz-özündən soruĢurdu: ―Bunu kim göndərə bilər?‖ 

Lakin Marius ağır iztirab çəkirdi. Sanki, hər Ģey yenə də qaçıb gizlənmiĢdi. Ġrəlidə o daha heç bir 

Ģey görmürdü; onun həyatı yenə də sirlərə qərq olmuĢdu: bu sirlər aləmində o, kor adam kimi 

hərəkət edirdi. Bu zülmət içərisində bir anlığa lap onun yanından, onun gözləri önündən cavan 

bir qız, bir də bir qoca ötüb keçdi: bu qızı o sevirdi, bu qoca, elə bil ki, onun atası idi; onun 

həyatının mənasını yalnız bu tanımadığı adamlar təĢkil edirdi; bu dünyada onun ümidi yalnız 

bunlar idi; o bunları əldə etmək ümidində ikən qəribə bir külək bu kölgələri alıb apardı. Hətta 

belə  dəhĢətli zərbə nəticəsində onun qəlbində nə bir parça həqiqət iĢığı, nə də inam qığılcımı 

parıldadı. Heç bir təsəvvür oyanmadı. Hətta indi onların adını da bilmirdi, amma əvvəllər elə 

zənn edirdi ki, bilir. Bir Ģey lap qəti idi: onun adı Ursula deyildi. ―Torağay‖ ancaq ləqəbi idi. 

Qoca haqqında nə düĢünmək olar? O, doğrudanmı,  polis iĢçilərindən yayınırdı? Marius əlillər 

evi yaxınlığında ağsaçlı bir fəhləyə rast gəldiyini xatırladı. Bu fəhlə ilə ―Cənab Ağ‖ın eyni adam 

olması ehtimalı indi ona düzgün bir Ģey kimi görünürdü. Deməli, o, paltarını dəyiĢibmiĢ? Bu 

adamda nəsə bir qəhrəmanlıq və ikimənalı bir hal duyulurdu. Niyə o, köməyə adam çağırmadı? 

Niyə qaçdı? O, cavan qızın atası idimi? Tenardyenin düĢündüyü adam, doğrudan da, o idimi? 

Tenardye yanıla bilməzdimi? Gör nə qədər müəmmalı məsələ var! Lakin bunlar Lüksemburq 

bağındakı cavan qızın mələkcəsinə füsunkarlığını heç də azaltmırdı. Ağır bir kədər Mariusun 

qəlbini gəmirirdi, ehtiras ürəyini yandırırdı, onun gözlərinə qaranlıq çökmüĢdü. Bir Ģey onu eyni 

zamanda həm özündən geri itələyir, həm də özünə çəkirdi, o, yerindən tərpənə bilmirdi. 

Sevgidən baĢqa hər Ģey yox olmuĢdu. Sevgi instinkti özü ona xəyanət etmiĢdi – sevginin qəfildən 

parıldayan iĢıqları yox olmuĢdu. Adətən bizi yandıran alov eyni zamanda kənara titrək iĢıq saçır, 

bizə yol göstərir. Lakin Marius ehtirasın bu gizlin məsləhətlərini daha eĢitmirdi. Daha o, öz-

özünə demirdi: ―Filan yerə getməyimmi? Filan Ģeyi sınaqdan keçirməyimmi?‖ Onun daha 

―Ursula‖ deyə bilmədiyi qız indi, yəqin ki, haradasa yaĢayırdı, ancaq onu harada axtarmaq 

lazımdı  heç br Ģey bunu Mariusa hiss etdirmirdi, ona xəbər vermirdi. Ġndi onun bütün həyatını 

bir neçə sözlə ifadə etmək olardı - qalın duman içərisində tam bir inamsızlıq, tərəddüd! O qızı, o 

qızı görmək! O həmiĢə bunu arzu edirdi, buna can atırdı, lakin daha heç bir Ģeyə ümid etmirdi. 

Bundan baĢqa, ehtiyac da özünü yenə hiss etdirməyə baĢladı. Marius onun buz kimi soyuq 

nəfəsini lap yaxından duyurdu. Keçirdiyi bu ağır həyəcanlar içində o, çoxdandı öz iĢini də 

atmıĢdı: arasıkəsilmiĢ əməkdən də təhlükəli bir Ģey ola bilməz; bu, əldən çıxan vərdiĢdir. VərdiĢi 

asanlıqla itirmək, lakin çox çətinliklə əhya etmək olar. 

Bir qədər xəyalpərəst olmaq müəyyən miqdarda verilən narkoz kimi yaxĢıdır. Bu, fəaliyyət 

göstərən ağılın çox vaxt amansız Ģəkildə olan həyəcan və təĢviĢini sakitləĢdirir, orada aydın 

fikrin son dərəcə kəskin cəhətlərini yumĢaldan mülayim, sərin duman əmələ gətirir, boĢluqları 

doldurur, qüsurları düzəldir, ayrı-ayrı ideya qruplarını bir-birilə əlaqələndirir, onların arasında 

olan kəskinliyi azaldır. Lakin xəyalpərəstik həddindən artıq olanda  sel kimi hər Ģeyi basıb 

bürüyür, öz içərisində qərq edir. Vay o adamın halına ki, fikrin yüksək zirvələrini buraxaraq, 

özünü tamamilə xəyala həsr edir! O elə zənn edir ki, bu vəziyyətdən asanlıqla canını qurtaracaq; 

o, özünü inandırır ki, nəticə etibarı ilə bunlar eyni Ģeydir. O yanılır! 

Təfəkkür zehnin iĢidir, xəyalpərəstlik onun zövqüdür. Fikri xəyalla əvəz etmək  yemək yerinə 

zəhər qəbul etmək deməkdir. 

Oxucuların yadındadır: Marius da iĢə bununla baĢlamıĢdı. Qəfildən onu bürüyən ehtiras, 

nəhayət, onu gətirib ucsuz-bucaqsız, boĢ bir aləmə – xəyallar aləminə yuvarlatdı. Belə hallarda 

evdən ancaq xəyala dalmaq üçün çıxırlar. Tənbəlcəsinə yaĢamaq təĢəbbüsü! Həm coĢqun, həm 

də durğun bir girdab! Lakin iĢ azaldıqca ehtiyac artırdı. Bu, qanundur. Xəyalpərəst adam, təbii 

---

ki, bədxərc və zəif iradəli olur. Vaxtını xəyalla keçirən adam təvazökar və qənaətlə yaĢamağa 

qabil deyil. Belə bir həyat tərzində pis cəhətlə bərabər, yaxĢı cəhətlər də vardır, çünki süstlük 

fəlakətli olsa da, alicənablıq sağlam və təqdirəlayiq  Ģeydir. Lakin yoxsul, səxavətli, nəcib, həm 

də iĢləməyən adam məhv olur. Pul get-gedə qurtarır, tələb artır. 

Bu, fəlakətli vəziyyətdir: ən düz və səbatlı, həm də ən zəif və qəbahətli adamlar bu vəziyyətə 

düĢə bilər; bu vəziyyət iki uçurumdan birinə – ya özünü öldürməyə, ya da cinayətə gətirib 

çıxarır. 

Əgər adamda xəyala dalmaq üçün evdən çıxmaq vərdiĢi əmələ gəlibsə, elə bir gün gələcək ki, o, 

evdən özünü suya atmaq üçün çıxacaq. 

Xəyalpərəstliyin artıqlığı Eskuslar və Lebralar yaradır. 

Marius da gözlərini daha görmədiyi qızın xəyalına zilləyərək, yavaĢ-yavaĢ bu vəziyyətə düĢürdü. 

Bizim söylədiyimiz Ģey qəribə görünə bilər, lakin görünsə də bu belədir. Göz önündə olmayan 

adamın xatirəsi qəlbin qaranlıq, dərin guĢəsində alıĢıb yanır; bu adamın bir daha qayıdıb 

gəlməsinə ümid nə qədər az isə onun xatirəsi də bir o qədər çox iĢıqlanır. Ümidsizliyə tutulan, 

zülmət içində boğulan qəlb bu iĢığı öz üfüqündə görür: bu, onun gecəsinin ulduzudur. Yalnız o, 

yalnız o qız Mariusun bütün fikrini bürümüĢdü. Marius baĢqa heç bir Ģey haqqında düĢünmürdü; 

o, tutqun  Ģəkildə hiss edirdi ki, əynindəki köhnə frak lap xarab olmuĢdur, təzə frakı köhnəlir, 

köynəyi, Ģlyapası, uzunqunc çəkməsi lap korlanmıĢdır. Həyatı tükənmiĢdir; o dönə-dönə öz-

özünə deyirdi: ―Ölməzdən qabaq onu görə biləydim!‖ 

Mariusda ancaq xoĢ bir fikir qalmıĢdı, bu fikir də o idi ki, ―Ursula‖ dediyi qız onu sevir; onun 

gözləri bunu söyləmiĢdi; qoy o qız Mariusun adını bilməsin, adını bilməsə də, qəlbini bilirdi; 

indi o qız harada olsa da, o yer nə qədər əsrarəngiz bir yer olsa da, bəlkə, hələ də Mariusu sevir. 

Görəsən, Marius onun haqqında düĢündüyü kimi, o da Marius haqqında düĢünürmü? O bəzən, 

izahı mümkün olmayan, lakin hər sevən qəlbə tanıĢ olan vaxtlarda, ancaq kədərlənəcəyi halda 

yenə də tutqun bir sevinc duyaraq öz-özünə deyirdi: ―Onun düĢüncələridir gəlib məni tapdı!‖ 

Sonra əlavə edirdi: ―Bəlkə, mənim də düĢüncələrim gedib onu tapır‖. 

Bu, bir xəyal idi; bir an sonra o, özünə gəlir, baĢını yelləyirdi; bununla belə, xəyal onun qəlbinə 

iĢıq saçmıĢ olurdu; bəzən bu iĢıq ümidə bənzəyirdi. Arabir də, xüsusilə axĢamçağı – o zaman ki, 

xəyalpərəstlər kədərlənməyə daha çox meyil edirlər – məhəbbətin onun beyninə doldurduğu 

xülyaların ən təmizini, ən safını, ən Ģəffafını ən idealını öz dəftərinə qeyd edirdi;  bu dəftəri 

ancaq bu məqsəd üçün ayırmıĢdı. Buna o ―onun haqqında yazmaq‖ deyərdi. 

Lakin elə düĢünülməsin ki, onun ağlı sarsılmıĢdı. Əksinə. O iĢləmək, inadla müəyyən məqsədə 

doğru getmək qabiliyyətini itirmiĢdi, amma əvvəlkilərdən daha artıq arif, düz və açıqürəkli 

olmuĢdu. Gözləri önündə baĢ verən hər Ģeyə, hətta əvvəllər ona daha çox əhəmiyyətsiz görünən 

hadisələrə, ya insanlara, qəribə bir Ģəkildə olsa da, sakit və düzgün baxırdı; o hər Ģey haqqında 

düzgün, lakin gizlədilməyən bir məyusluq, açıqca ifadə olunan bir laqeydliklə mühakimə 

yürüdürdü. Onun idrakı, bəlkə də, bütün ümidini itirərək, əlirməz yüksəklikdə uçurdu. 

Ağlın belə bir vəziyyətində heç bir Ģey onun gözündən yayınmırdı, heç bir Ģey onu aldada 

bilmirdi, o hər anda həyatın mahiyyətini, insanlığı, taleyi dərk edirdi. XoĢbəxt o adamdır ki, 

Allah ona, qəmginlik içində olsa da, məhəbbətə və bədbəxtliyə layiq bir qəlb vermiĢdir;  kim ki, 

dünyanın hadisələrini və insan qəlbini bu iki cəhətdən görməmiĢdir, o,  heç  həqiqi Ģey 

görməmiĢdir, heç bir Ģey bilmir. 

Sevən və iztirab çəkən qəlb – ülvidir. 

Günlər bir-birinin ardınca gəlib keçirdi, yeni heç bir Ģey yox idi. Mariusa ancaq elə gəlirdi ki, 

keçdiyi qaranlıq yolun qalan hissəsi hər anda qısalır. O, hiss edirdi ki, bu ucsuz-bucaqsız eniĢin 

kənarını aydınca görür. 

O dönə-dönə öz-özünə deyirdi: 

– Necə?! Bundan qabaq mən onu görməyəcəyəm?! 

Qarovulxananı kənarda buraxaraq, Sen-Jak küçəsi ilə yuxarı qalxsan, əvvəlki daxili bulvarın sol 

tərəfi ilə bir qədər getsən, gəlib Sante küçəsinə, sonra da Qlasyerə çıxarsan, sonra da Hobelen 

çayına bir az qalmıĢ çöləoxĢar bir yer görərsən; bura  bir-birinə bənzər uzun Paris bulvarları 

sahəsində yeganə bir yerdir ki, Reysdal burada dincəlməyə həvəs göstərərdi. 

---

Burada hər Ģey gözəldir; bu gözəlliyin mənbəyi anlaĢılmaz bir sirdir; burada o baĢ-bu baĢa 

kəndir çəkilmiĢ balaca, yaĢıl bir çəmən vardı; kəndirlərdən cürbəcür köhnə paltar asılmıĢdır, 

külək bu paltarları qurudur; yenə burada XIII Lüdovikin vaxtında tikilmiĢ hündür, taxtapuĢlu, 

qəĢəng mansardlı, bostanla əhatə olunan bir ferma, ora-burası dağılmıĢ çəpər, qovaq ağacları 

arasında parıldayan su, həm də qadınlar görünür, gülüĢ səsi, hay-küy eĢidilir; üfüqdə Panteon, 

lal-karlar məktəbi yanında bir ağac, qara yastı-yapalaq, qəribə, gülməli, gözəl Val-de-Qras 

kilsəsi, uzaqda isə Noterdam kilsəsinin dördbucaq qüllələri nəzərə çarpır. 

Bu tamaĢa edilməyə layiq bir yerdir, elə buna görə də heç kəs bura gəlmir. Çox yox, on beĢ 

dəqiqədən bir buradan ya kiçik, ya ağır bir yük arabası gəlib gedir. 

Bir gün Marius təkbaĢına gəzərkən gəlib çay qırağında olan bu kiçik çəmənə çıxdı. Bulvardan bir 

adam gedirdi,  bu, çox nadir bir Ģeydi. Bu hücrə yerin gözəlliyi Mariusu özünə məftun etdi. 

Bulvardan keçən adamdan soruĢdu: ―Bu yerin adı nədir?‖ 

O adam da ―Torağay çölü‖, – deyə cavab verdi. 

Sonra da əlavə etdi: ―Ulbax burada Ġvrli çoban qızını öldürmüĢdür‖. 

Lakin Marius ―Torağay‖ sözündən baĢqa bir söz eĢitmədi. Bəzən elə olur ki, xəyala dalmıĢ adam 

birdən donub qalır – bunun üçün bircə kəlmə söz də kifayətdir. Fikir dərhal bir surətin ətrafında 

toplanır, adam daha ayrı Ģey dərk etmir. ―Torağay‖ elə bir söz idi ki, Marius dərin malxulya 

içində ―Ursula‖ adını bu sözlə əvəz etmiĢdi. O, səbəbsiz yerə təəccüblənmiĢ kimi öz-özünə dedi: 

―Ah, bu, onun çölüdür. Onun harada yaĢadığını mən buradan öyrənə bilərəm‖. 

Bu, mənasız, lakin rədd edilməsi mümkün olmayan bir fikirdi. 

Bundan sonra o hər gün Torağay çölünə gəlirdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Həbsxanada cinayətin rüĢeymi. 

 

Qorbonun daxmasında Javerin əldə etdiyi müvəffəqiyyət tamam görünsə də, əslində, belə 

deyildi. Hər Ģeydən əvvəl, o, quldurların əsirini öz əsiri edə bilməmiĢdi – onu düĢündürən baĢlıca 

məsələ də bu idi. Qatilin əlinə düĢən adam qaçıb gizlənirsə, onda o, qatilin özündən Ģübhəli bir 

adamdır; canilər üçün çox qiymətli olan bu Ģəxs, yəqin ki, hökumət üçün də qiymətli  qənimət 

olardı. 

Bundan baĢqa, Monparnas da Javerin əlindən çıxmıĢdı. 

Bu ―Ģıq geyimli Ġblis‖ tutmaq üçün baĢqa bir fürsətin ələ düĢməsini gözləmək lazımdı. 

Monparnas bulvar ağacları altında qarovul çəkən Eponinaya rast gələndə – qız ilə Nemorin 

olmağı ġinderhannes ilə atası olmaqdan üstün tutmuĢ, qızı götürüb aparmıĢdı. O, iĢin yaxĢı 

cəhətini seçmiĢdi. Bununla da həbsxanaya düĢməmiĢdi. Lakin Javer Eponinanı yenə də 

―məngirləyə‖ bilmiĢdi. Ancaq bu, onun üçün zəif təsəlli idi. Eponinanı Madlonetdə Azelmanın 

yanına salmıĢdılar. 

Bir də ki, dustaqları Qorbo daxmasından Fors həbsxanasına aparanda baĢ canilərdən biri olan 

GecəquĢu yox olmuĢdu. Bunun necə olduğunu heç kəs bilmirdi, agentlər, serjantlar ―heç bir Ģey 

baĢa düĢmürdülər‖, o, sanki, donub buxar olmuĢdu, o, əllərini dəmir buxovdan çıxarmıĢdı, o, 

karetanın çatlarından – karetanın belə çatları var idi – siviĢib qaçmıĢdı; ancaq həbsxanaya 

çatanda gördülər ki, GecəquĢu yoxdur. Bu ya sehrbazlıq, ya da polis iĢçilərinin iĢi idi. GecəquĢu 

qar dənələri suda əriyən kimi, qaranlıqda ərimədi ki... Ya da bəlkə, agentlərin bu məsələdə 

iĢtirakı vardı, boyunlarına almırdılar! Bəlkə, bu adam ikiqat müəmma ilə – həm qanunsuzluqla, 

həm də qanunla əlaqədar idi. Elə bəlkə də, o həm təqsirin, həm də cəzanın mücəssəməsi idi? Ya 

bəlkə, bu əbülhövl qabaq pəncəni cinayət, dal pəncələrini hökumət üzərinə qoyaraq, onlara 

əsaslanmıĢdı! Javer bu Ģeylərin heç birini qəbul etmirdi, belə bir Ģey ağlına gəlsəydi, bundan 

bərk acıqlanardı... Lakin onun Ģöbəsində baĢqa nəzarətçilər də vardı; onlar Javerə tabe olsa da, 

prefekturanın sirlərinə ondan yaxĢı bələddirlər: GecəquĢu elə bir cani idi ki, ondan çox yaxĢı 

agent də olardı. Gecənin zülmətilə belə yaxından əlaqədar olmaq, hamının diqqətindən yayınıb 

gözdən itmək həm quldurlar üçün faydalı, həm də polis iĢçiləri üçün əlveriĢli bir Ģeydir. Bu cür 

---

ikisürfəli dələduzlar vardır. Məsələ hər necə olsa da, aradan çıxmıĢ GecəquĢunu tapa bilmədilər. 

GecəquĢunun itməsi, elə bil ki, Javeri təəccübləndirməkdən artıq acıqlandırmıĢdı. 

Javer, yəqin, qorxuya düĢən o sarsaq advokata elə bir əhəmiyyət verməmiĢdi, həm də onun adını 

unutmuĢdu. Bir də o advokatdı, deməli, onu həmiĢə tapmaq olar. Lakin o ancaq advokatdımı? 

Ġstintaq baĢlandı. 

Məhkəmə müstəntiqi ―Xoruz banı‖ quldurlarından birini həbsxanada biradamlıq dama 

salmamağı faydalı gördü. Belə düĢündü ki, bəlkə, o, ağzından bəzi Ģeylər qaçırtdı. Bu, Kiçik 

Bankir küçəsindən olan, qarıĢıq saçlı Brüjon idi. Onu ġarleman həbsxanasının həyətinə 

buraxdılar: keĢikçilər çox diqqətlə ona göz yetirirdilər. 

Brüjon adı Fors həbsxanasında unudulmayan adlardan biridir. Həbsxananın Yeni bina adlanan 

yerində mənhus bir həyat var; həbsxana iĢçiləri ona Sen-Bernar həyəti, oğrular isə Aslan xəndəyi 

deyirdilər; həyətin sol tərəfində üstünü mamır, yosun və kif basmıĢ, taxtapuĢa qədər yüksələn bir 

divar görünür. Burada əvvəllər Forsun hersoq sarayındakı zəng qülləsinə açılan köhnə, paslı bir 

dəmir qapı nəzərə çarpır; sonralar bu zəng qülləsi canilərin yataqxanası olmuĢdur. Həmin bu 

dəmir qapıya yaxın yerdə bu divar daĢına hələ on iki il bundan qabaq mismarla kobudca cızılmıĢ, 

qalayaoxĢar bir Ģəkil vardır, Ģəklin altında bu sözləri oxumaq olar: 

 

BRÜJON, 1811. 

 

 

1811-ci il Brüjonu, 1832-ci il Brüjonunun atası idi. 

Qorbo daxmasında pusquya düĢən və ancaq ötəri gördüyümüz bu 1832-ci il Brüjonu çox bic, çox 

cəld, lakin özünü dalğın və miskin göstərən cavan bir oğlandı. Elə hakim də Brüjonun bu 

miskinliyinə görə ona bir az sərbəstlik vermiĢdi, elə güman etmiĢdir ki, o, ġa-leman həyətinə 

buraxılarsa, biradamlıq damda saxlanılmaqdan daha faydalı olar. 

Oğrular məhkəmə əlinə düĢsə də, öz iĢlərini davam etdirirlər. Belə boĢ bir Ģey onların iĢini 

çətinləĢdirmir. Cinayət üstündə həbsxanaya düĢmək heç də onların baĢqa cinayəti hazırlamasına 

mane olmur. Rəssam da öz Ģəklini Salonda sərgiyə qoymaqla, yenə öz emalatxanasında yeni 

əsərlər yaratmaq üzərində iĢləyir. 

Brüjon həbsxanada, sanki, sərsəmlədi. O, ġarleman həyətində, bufetçinin pəncərəsi qabağında 

gic adam kimi saatlarla durar, bu həbsxana dükançısının ―sarımsaq – 62 santim‖ sözləri ilə 

baĢlanan, ―siqara – 5 santim‖ sözləri ilə qurtaran zəhlətökən qiymət cədvəlinə baxardı, ya da 

titrəyə-titrəyə, diĢləri-diĢlərinə dəyə-dəyə isitmə xəstəliyinə tutulduğundan Ģikayətlənər, 

soruĢardı ki, xəstəxanada isitməlilər üçün olan otaqda iyirmi səkkiz çarpayıdan heç boĢalanı 

varmı? 

Birdən 1832-ci ildə, fevral ayının ikinci yarısında məlum oldu ki, Brüjon, bu sısqa adam 

həbsxananın üç nəfər kağız aparanına üç dost adından üç müxtəlif tapĢırıq vermiĢ və bu tapĢırıq 

ona əlli suya oturmuĢdur: bu elə bir məbləğdi ki, həbsxana keĢikçilərinin diqqətini cəlb etmiĢdi. 

Bunu bildikdən və həbsxananın qəbul otağında asılmıĢ tapĢırıqlar məzəndəsinə baxdıqdan sonra 

belə bir nəticəyə gəldilər, əlli su bu qayda ilə bölüĢdürülmüĢdür: tapĢırıqlardan biri Panteona 

imiĢ – buna on su, o birisi Val-de-Qrasa imiĢ – buna on beĢ su, üçüncüsü də Qrenel 

qarovulxanasına imiĢ – buna da iyirmi beĢ su verilibmiĢ. Qrenel qarovulxanasına olan tapĢırıq 

məzəndəyə əsasən daha baha baĢa gəlmiĢdir. Panteonun, Val-de-Qrasın, Qrenel 

qarovulxanasının yaxınlığında üç nəfər çox təhlükəli gecə sərsərisinin daldalandığı bir yer 

varmıĢ; sərsərilərdən birinə ―Sələmçi qadın‖, ya ―Bizarro‖, birinə ―Lovğa‖, birinə də 

―ġlaqbaum‖ deyirlərmiĢ; ―Lovğa‖ deyilən kürək cəzasını çəkib qurtarmıĢ məhbus idi. Bu hadisə 

polis iĢçilərinin diqqətini onlara cəlb etdi. Elə güman edilirdi ki, onlar ―Xoruz banı‖ quldurları 

ilə əlaqədardı. ―Xoruz banı‖nın iki baĢçısı isə – Babetlə Tüfeyli - tutulub həbsxanaya salınmıĢdır. 

Brüjonun göndərdiyi kağızlarda cinayətkar bir niyyətin olduğundan Ģübhələnirdilər: bu kağızlar 

müəyyən evlərə göndərilməmiĢdi, küçədə durub gözləyən adamlara verilmiĢdi. Bu kağızlarda pis 

bir Ģey hazırlandığı qeyd olunurdu. Bunun üçün baĢqa səbəblər də vardı. Üç sərsərini tutub 

arxayınlaĢdılar, bu qərara gəldilər ki, Brüjonun kələyi daha baĢ tutmaz. 

---

Bu tədbir görüldüyündən təxminən bir həftə sonra, gecə yeni binanın aĢağı yataqxanasına nəzarət 

edən keĢikçi öz jetonunu qutuya atmağa hazırlaĢırdı (bütün nəzarətçilərin öz vəzifəsini düzgün 

yerinə yetirib-yetirməməsi bu qayda ilə yoxlanılırdı: nəzarətçilər yataqxanaların qapısına vurulan 

qutuya hər saatdan bir bir jeton salardılar), bu zaman qapıdakı deĢikdən gördü ki, Brüjon öz 

çarpayısında oturub, gecə çırağının iĢığında nəsə yazır. KeĢikçi içəri girir; Brüjonu bir ay karserə 

salırlar, ancaq onun yazdığı kağızı tapmırlar. Polis iĢçiləri də bir Ģey öyrənə bilmir. 

Yalnız bir Ģey müəyyəndi: ertəsi gün həbsxana həyətinin ortasında olan beĢmərtəbəli binanın 

üstündən, ġarlemandan Aslan xəndəyinə bir ―poçtalyon‖ atılır. 

Dustaqlar çox məharətlə çörəyi yumrulayır, ―Ġrlandiya‖ya göndərərdilər, baĢqa bir sözlə, 

həbsxana binasının damı üstündən, bir həyətdən o biri həyətə atardılar, ―poçtalyon‖ da bu atılan 

çörək yumrusuna deyərdilər. ―Ġrlandiya‖ sözü isə  Ġngiltərədə, bir sahildən o biri sahilə, yəni 

Ġrlandiyaya keçmək məfhumunu ifadə edirdi. Atılan çörək yumrusu həyətə düĢərdi. Bunu 

götürən adam çörək yumrusunu aralar, içindən kağız tapardı: kağız bu həyətdə olan dustaqlardan 

birinə yazılmıĢ olardı. Çörək yumrusu dustaqlardan birinin əlinə düĢsə, kağızı aparıb sahibinə 

verərdilər, keĢikçinin, ya da pulla saxlanılan dustağın əlinə düĢsə, həbsxana idarəsinə aparar, 

polis iĢçilərinə çatdırardılar; həbsxanada belə gizlin iĢ görən dustaqlara  ―qırt toyuq‖, katorqada 

isə ―tülkü‖ deyərdilər. 

Bu dəfə ―poçtalyon‖ öz sahibinə çatdırılmıĢdı, onun biradamlıq damda olması buna mane ola 

bilməmiĢdi. Bu adam ―Xoruz banı‖ quldur dəstəsinin dörd baĢçısından biri olan Babet imiĢ. 

―Poçtalyon‖ bir parça bükülmüĢ kağızdan ibarətdir; kağızda cəmi iki sətir söz yazılmıĢdı: 

―Babetə. Plüme küçəsində iĢ düzəltmək olar. Barmaqlıq ardındakı bağ‖. 

Brüjonun gecə yazdığı kağız bu idi. 

KiĢi və qadın nəzarətçilərinin olmasına baxmayaraq, Babet bu kağızı Forsdan  Salpetriyerə bir 

―qadın dostuna‖ ötürə bilmiĢdi; Salpetriyerdə dustaq olan bu qadın həmin kağızı Manyon adlı 

yaxın bir dostuna vermiĢdi; Manyon polis nəzarəti altında idi, lakin hələ tutulmamıĢdı. Oxucular 

əsərdə bu ada rast gəlmiĢlər; Manyon Tenardye ailəsi ilə çox yaxın idi, onların bu əlaqəsi 

haqqında sonralar müfəssəl danıĢılacaqdır; həmin qadın Eponinaya rast gəlməklə, Salpetriyer ilə 

Madlonet arasında bir körpü ola bilmiĢdi. 

 

Elə bu zaman Tenardyenin qızları Eponina ilə Azelma həbsdən azad edilmiĢdi, çünki iĢi 

yoxlarkən onların cinayətdə iĢtirak etməsi haqqında lazımi sübut tapılmamıĢdı. 

Eponina həbsxanadan çıxanda Manyon Madlonetin qapısı qabağında durub onu gözləyirmiĢ. 

Brüjonun Babetə yazdığı məktubu Eponinaya verir. ―ĠĢi aydınlaĢdırmağı‖ ona tapĢırır. 

Eponina Plüme küçəsinə gedir, barmaqlığı və bağı tapır, evi gözdən keçirir, kimisə izləyir, 

güdür, bir neçə gündən sonra KloĢpers küçəsində yaĢayan Manyona bir suxarı aparır, Manyon da 

onu Babetin Salpetriyerdə olan məĢuqəsinə çatdırır. Suxarı simvolik həbsxana dilində ―görməli 

bir iĢ yoxdur‖ deməkdir. 

Heç bir həftə keçmədi ki, Babetlə Brüjon Fors həbsxanasının keĢikçilər cığırında bir-birinə rast 

gəldi; onlardan biri ―istintaqa‖ gedir, o birisi istintaqdan qayıdırdı. Brüjon Babetdən soruĢdu: ―P. 

küçəsi nə oldu?‖ Babet də ona belə cavab verdi: ―Suxarı‖. 

 

Bu qayda ilə Brüjonun Fors həbsxanasında baĢladığı cinayət boĢa çıxdı. 

Lakin bunun bəzi nəticələri oldusa da, bu nəticələr Brüjonun planından tamamilə fərqlənirdi. 

Oxucular vaxtı gələndə bunu biləcəkdir. 

Çox vaxt adam bir iĢ tutmaq istərkən baĢqa bir iĢ tutur. 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Mabef babanın gözünə görünən xəyal. 

 

Marius daha heç kəsin yanına getmirdi. Ancaq arabir Mabef babaya rast gəlirdi. 

Marius qaranlıq pillələrlə ağır-ağır aĢağı enirdi: qatı zülmətə doğru enən bu pilləkəni  mağara 

pilləkəni adlandırmaq olardı; burada adam baĢı üstündə xoĢbəxt insanların ayaq səsini eĢidir; elə 

bu vaxt Mabef də ora enirdi. 

---

―Kotere bitkiləri‖ni daha alan yox idi. Austerlits bağında, kiçik, münasibətsiz bir yerdə indiqo 

sahəsində aparılan təcrübələr müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Cənab Mabef orada rütubət və 

kölgə xoĢlayan bir neçə nadir bitki yetiĢdirə bildi. Lakin o, ruhdan düĢmürdü. O çalıĢaraq, indiqo 

sahəsində ―öz hesabına‖ təcrübə aparmaq üçün Nəbatat bağında bir parça yaxĢı torpaq əldə etdi. 

Bunun üçün ―Kotere bitkiləri‖nin mis kliĢelərini aparıb lombarda qoydu. Ġndi o, səhər 

yeməyində iki yumurta ilə kifayətlənirdi, bunun da birini xidmətçi qadına saxlayırdı: cənab 

Mabef on beĢ ay idi ki, onun maaĢını vermirdi. Çox vaxt da o bütün günü bu səhər yeməyinin 

üstündə qalırdı. O daha uĢaq kimi gülmürdü, qonaq qəbul etmirdi, özü də qaĢqabaqlı olmuĢdu. 

Marius daha onun yanına getməməkdə düzgün hərəkət edirdi. Lakin cənab Mabef Nəbatat 

bağına gedəndə Marius hərdən ona Xəstəxana bulvarında rast gəlirdi. Onlar dayanıb söhbət 

etmirdilər, amma bir-birinə qəmgin-qəmgin baĢ əyirdilər. Elə bir vaxt gəlir ki, yoxsulluq 

adamları bir-birindən ayırır, nə dəhĢətli bir hal! Onlar əvvəl dost idi, indi bir-biri üçün yoldan 

keçən adi adamlardı. 

Kitabsatan Ruayol öldü. Ġndi Mabef ancaq öz kitabları, öz bağı, öz indiqosu ilə məĢğuldur; 

xoĢbəxtlik, zövq və ümid onun üçün bu üç Ģeydən ibarətdi. YaĢamaq üçün bu ona kifayətdi. O, 

öz-özünə deyirdi: ―Mən göy kürəcikləri hazırlayanda varlanacağam, lombarddan mis kliĢeləri 

geri alacağam, sonra gurultulu reklamlar, qəzet elanları ilə öz ―Kotere bitkiləri‖mə asanlıqla 

müvəffəqiyyətlər yaradacağam, Pyer de Medinin ―Naviqasiya sənəti‖ əsərinin 1559-cu il çapını, 

ağac qravürləri ilə birlikdə alacağam, özü də mən bilirəm bunu haradan almaq lazımdır‖. Ancaq 

hələlik o bütün günü indiqo ləkləri üzərində iĢləyirdi, axĢam evinə qayıdırdı, bağını sulayırdı, 

kitab oxuyurdu. Bu zaman onun səksən yaĢı olmağa az qalırdı. 

Bir gün axĢam onun gözünə qəribə bir xəyal görünür.  

Evinə qayıdanda hava hələ lap iĢıqdı. Plutarx xalanın səhhəti pozulduğundan xəstələnib 

yatmıĢdı. O, nahar əvəzinə üstündə azca ət qalmıĢ balaca bir sümüyü gəmirərək, mətbəx masası 

üstündən tapdığı bir parça çörəyi yedi, sonra böyrü üstə düĢmüĢ daĢ tumbanın üstündə oturdu; bu 

tumba onun bağında oturacağı əvəz edirdi. 

Bu oturacağın yanında taxtadan və dirəkdən düzəldilmĢ anbaraoxĢar, iri, köhnə bir Ģey vardı; 

onun aĢağı hissəsində adadovĢanı, yuxarı hissəsində meyvə saxlardılar. Ġndi orada daha 

adadovĢanı yox idi, yuxarı hissəsində hələ bir neçə alma vardı: bunlar qıĢ ehtiyatından qalmıĢdı. 

Cənab Mabef gözlüyünü taxaraq iki kitabı vərəqləməyə, gözdən keçirməyə baĢladı; bu kitablar 

onu olduqca həyəcanlandırır, hətta son dərəcə məĢğul edirdi – bu cür maraq bu yaĢda adam üçün 

daha artıq diqqətəlayiq bir Ģeydi. Təbiətən cəsarətsiz olması onu bir qədər mövhumatçı etmiĢdi. 

Bu kitablardan biri prezident Delankrın  ―Ġblislərin siması haqqında‖  məĢhur elmi əsəri, o birisi 

də  Mütor de la Rübodyerin – ―Vover Ģeytanları və byevr əcinnələri haqqında‖ in quarto idi. 

Ġkinci kitab cənab Mabefi  ona görə çox maraqlandırırdı ki, qədim zamanda onun bağına 

əcinnələr gələrmiĢ. Qaralmaqda olan hava səmanı solğun, yeri qara rənglərə boyayırdı. Mabef 

baba əlində tutaraq oxuduğu kitabın üstündən öz bitkilərinə, o cümlədən, onun təsəllisi olan 

gözəl rododendrona baxırdı. Dörd gün idi ki, hava bərk isti idi, külək əsirdi, günəĢ yaxıb-

yandırırdı, bircə damla da yağıĢ yağmırdı, bitkilər, qönçələr, yarpaqlar solub baĢını əymiĢdi, 

bunlar hamısı gərək sulanaydı. Xüsusilə rododendronun kədərli görünüĢü vardı. Mabef baba 

bitkilərin də ruhu olduğunu hiss edən adamlardandı. O bütün günü indiqo ləkində iĢləmiĢ, 

yorulub əldən düĢmüĢdü; bununla belə, ayağa qalxdı, kitabları oturacağın üstünə qoyub, ayağı-

ayağına dolaĢa-dolaĢa, beli lap əyilə-əyilə quyuya sarı getdi, zəncirdən yapıĢıb dartdı. Lakin onu 

qarmaqdan çıxarana qədər də darta bilmədi. Ġztirab və kədər dolu gözlərini qaldırıb göyə baxdı: 

ulduzlar göydə par-par parıldayırdı. 

AxĢam havasına sakit bir aydınlıq çökmüĢdü; bu, kədərli və əbədi sevinclə insan qəlbinin 

iztirabını yüngülləĢdirən aydınlıq idi. Görünür, gecə də gündüz kimi isti olacaqdı. 

Qoca düĢünərək öz-özünə deyirdi: ―Bütün göy ulduzlarla doludur! Bircə parça bulud görünmür! 

Bircə damla yağıĢ yoxdur!‖ 

O yenə də baĢını aĢağı saldı.  

Sonra yenə göyə baxıb pıçıldadı: 

– Heç olmasa bircə damla Ģeh düĢəydi! Bircə damla mərhəmət enəydi. 

---

O yenə də istədi zənciri qarmaqdan çıxarsın, çıxara bilmədi.  

Birdən bir səs eĢitdi: 

– Mabef baba, istəyirsiniz mən sizin bağınızı sulayım? 

Elə bu zaman çəpər tərəfdən bir Ģıqqıltı gəldi, sanki, vəhĢi bir heyvan çəpərin üstündən aĢırdı; 

kolun arxasından uzun, arıq bir qız çıxdı, gəlib qocanın qabağında dayandı, cəsarətlə onun 

gözlərinə baxdı... Elə bil ki, bu insan deyildi, qaranlıqdan doğan xəyaldı. 

Biz yuxarıda demiĢdik ki, Mabef baba Ģeydən özünü itirər və qorxardı; indi də özünü itirmiĢ və 

qorxmuĢdu; o, özünə gəlib səsini çıxarana kimi, qız zənciri qarmaqdan ayırıb quyuya saldı, bir 

vedrə su çıxartdı, susəpəəni doldurdu; onun hərəkətlərində qəribə sərtlik və coĢqunluq 

görünürdü; sonra bu mərhəmətli qoca, köhnə, balaca bir yubka geymiĢ bu ayaqyalın xəyalın 

ləklər arasında o yan–bu yana qaçdığını, ətrafına həyat saçdığını gördü. Yarpaqların üstünə 

tökülən suyun Ģırıltısı Mabef babanın qəlbini fərəhlə doldururdu. Ona elə gəlirdi ki, rododendron 

indi xoĢbəxtdir. 

Qız bu suyu ləklərə səpdikdən sonra yenə bir neçə vedrə su çıxartdı. Bütün bağı suladı. 

O, uzun, arıq əllərini yelləyə-yelləyə, qaça-qaça bağı sulayanda baĢındakı cırıq ləçəyin ucları 

yellənirdi, yandan o, yarasaya oxĢayırdı. 

Qız bu iĢi qurtaran kimi, Mabef baba, gözləri yaĢla dolmuĢ halda, ona yaxınlaĢıb əlini baĢına 

qoydu: 

– Allah sizə kömək olsun, – dedi, – siz mələksiniz, çünki siz güllərin qeydinə qalırsınız. 

Qız: 

– Yox, – dedi, – mən iblisəm, hər nə olsam – iblis də, mələk də – bunun məndən ötrü fərqi 

yoxdur. 

Qoca onun söylədiyini eĢitmədi, həm də onun cavabını gözləməyərək dedi: 

– Çox təəssüf ki, mən belə bədbəxtəm, belə kasıbam, sizə heç nə ilə kömək edə bilmərəm. 

– Siz bir Ģeylə mənə kömək edə bilərsiniz. 

– Nədə? 

– Cənab Mariusun yerini göstərməklə... 

Qoca əvvəl onun dediyini baĢa düĢmədi. 

– Hansı cənab Marius? 

Qoca baĢını qaldırdı, o, sanki, öz sönük gözləri ilə çox-çox uzaqda olan bir Ģeyə baxırdı. 

– O cavan oğlan qabaqlar sizin yanınıza gələrdi. 

Cənab Mabef hafizəsini araĢdıraraq, onun kim olduğunu yadına salmağa çalıĢırdı. 

Birdən o çığıraraq dedi: 

– Hə, bildim... sizin sözünüzü baĢa düĢdüm... Dayanın, cənab Marius... baron Marius Ponmersi... 

Ġndi bildim! O, bilirsiniz, harada yaĢayır... ya da, daha doğrusu, daha orada yaĢamır... Ah, yox, 

mən bilmirəm... 

Cənab Mabef onunla danıĢa-danıĢa əyildi ki, rododendronun budağını düzəltsin: 

– Dayanın, indi mənim yadıma düĢdü. O çox tez-tez bulvarla Qlasyerə sarı, Krulbarb küçəsinə, 

Torağay çölünə gedir. Ora gedin, orada onu asanlıqla taparsınız. 

Cənab Mabef qalxanda heç kəsi görmədi - qız yox olmuĢdu. 

Məlum Ģeydir ki, o bir az qorxmuĢdu. 

Qoca Mabef düĢünərək, öz-özünə dedi: ―Mənim bağım sulanmıĢ olmasaydı, elə bilərdim ki, bu 

gələn ruhdur‖. 

Bir saat sonra yerinə girəndə onun ağlına baĢqa bir fikir də gəldi. Adamı yuxu aparanda fikir 

yuxunun içərisindən keçib getmək üçün, dənizi keçərkən balığa çevrilən əfsanəvi quĢ kimi 

yavaĢ-yavaĢ röya Ģəklini alır, cənab Mabefin də gözünə yuxu gedəndə mızıldayaraq, öz-özünə 

dedi: 

– Doğrudan da, bu Rübodyerin əcinnələr haqqında yazdığına çox oxĢayır. Bəlkə də, bu elə 

əcinnə imiĢ?! 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

---

Mariusun gözünə görünən xəyal. 

 

―Ruh‖un Mabef babanın yanına gəlməsindən bir neçə gün keçmiĢdi. Marius adəti üzrə bazar 

ertəsi Tenardyeyə vermək üçün Kurfeyrakdan yüz su pul alardı; yenə həmin gün, səhərçağı 

Kurfeyrakdan yüz su alıb, cibinə qoydu, dustaqxanaya getməmiĢdən əvvəl ―bir az gəzmək‖ 

istədi; bu ümidlə gəzməyə gedirdi ki, qayıdandan sonra, bəlkə, yaxĢı iĢləyə bildi. Bunu o hər gün 

edərdi. Səhər yuxudan duran kimi kitab və kağız qoyulmuĢ masanın yanında oturar, bir Ģey 

tərcümə etmək istərdi. Bu zaman o, Hansla Savinyi arasında gedən məĢhur alman mübahisəsini 

fransızcaya tərcümə etmək fikrində idi. Savinyinin də, Hansın da kitabını açar, dörd sətir 

oxuyardı, çalıĢardı ki, bircə sətir də olsa, tərcümə eləsin, lakin bu vaxt vərəqlə onun arasında bir 

ulduz parıldar, o heç nə edə bilməzdi, ayağa qalxıb deyərdi: ―Bir az gəzmək lazımdır, bu, mənə 

qüvvət verər‖. 

O, Torağay çölünə gedərdi. 

Ulduz orada, onun gözləri qarĢısında daha bərk parıldar, Savinyi ilə Hans daha sönük görünərdi. 

Evinə qayıdar, yenə iĢə giriĢərdi, ancaq bunun heç bir nəticəsi olmazdı, fikrini bir yerə toplaya 

bilməzdi. Onda öz-özünə deyərdi: ―Sabah evdən bayıra çıxmayacağam. Bu, mənə mane olur‖. 

Amma hər gün də evdən çıxıb gedərdi. 

O, Kurfeyrakın mənzilindən daha çox Torağay çölündə yaĢayardı. Onun əsl ünvanı belə idi: 

Sante bulvarı, Krulbarb küçəsindən yeddinci ağac. 

Bu gün səhər yeddinci ağacı tərk edib, kiçik Qobelen çayı qırağındakı sürahidə oturdu. GünəĢin 

ürəkaçan Ģüaları təravətli, parlaq, yaĢıl yarpaqlar arasından süzülürdü. 

Marius ―o qız‖ haqqında düĢünürdü. O, düĢüncələrində öz-özünü məzəmmət edirdi; o öz 

tənbəlliyini, qəlbinin fəaliyyətdən düĢərək, sanki, iflic olmasını, ətrafında get-gedə qatılaĢan 

zülməti dərdli-dərdli düĢünürdü; bu zülmət o dərəcəyə çatmıĢdı ki, o daha günəĢi də görmürdü. 

Onun hətta ruhdan düĢməyə, ümidsiz olmağa da gücü qalmamıĢdı. Lakin bu dərdli düĢüncələr, 

sel kimi axıb gələn ona əzab verən  dumanlı fikirlər içərisində o yenə də xarici aləmin təsirini 

hiss edirdi; onun iĢ görmək qabiliyyəti o qədər zəifləmiĢdi ki, bu sel kimi axıb gələn, dumanlı 

fikirlər heç monoloq da deyildi. O, arxa tərəfdə, aĢağıda, çayın hər iki sahilində paltar yuyan 

arvadların ağacla paltar döyəclədiyini, baĢı üstündə qarağacın yaĢıl budaqları arasında quĢların 

civildədiyini, nəğmə oxuduğunu eĢidirdi. Bir tərəfdə qayğısız xoĢbəxt  həyatın azadlıq səsi, bir 

tərəfdə də iĢ səsi... Bu ürəkaçan Ģən səsləri eĢitdikcə o, xülyaya dalır, bu xülya onu dərin 

düĢüncələrə qərq edirdi. 

Belə bir vəziyyətdə o tanıĢ səs eĢitdi. 

– Bu da o! 

Marius baĢını qaldırdı, bu, bir gün səhər onun yanına gələn o bədbəxt qızdı. Tenardyenin böyük 

qızı Eponina idi. Marius indi onun adını bilirdi. Qəribədir, onun geyimi daha da yoxsullaĢmıĢdı, 

amma özü yaxĢılaĢmıĢdı; bu elə bir dəyiĢiklikdi ki, əvvəllər onun yaxĢılaĢacağını heç təsəvvür 

etmək olmazdı. O həm iĢığa, həm də ehtiyaca doğru irəliləmiĢdi. Onun ayağı yalındı, paltarı 

köhnə idi; ilk dəfə cəsarət edib Mariusun otağına gələndə də o belə idi. Ancaq bu iki ayda paltarı 

daha da köhnəlmiĢdi, yırtıqları böyümüĢdü, daha iyrənc olmuĢdu. Səsi yenə də xırıldayırdı, 

solğun alnında yenə də qırıĢıqlar görünürdü, baxıĢlarında yenə də həm zirəklik, həm də tərəddüd 

və ĢaĢqınlıq ifadə olunurdu. Onun sifətində elə bir qeyri-müəyyən qorxu və miskin ifadə vardı ki, 

bu, yoxsulluğun həbsxana ilə tanıĢ olduğunu göstərirdi, bu qorxaqlıq və miskinlik əvvəlkindən 

daha artıq nəzərə çarpırdı. 

Saçında saman çöpü, ot qırıntıları iliĢib qalmıĢdı, ancaq bunun səbəbi  baĢqa idi, Ofeliyanınkı 

kimi deyildi. Ağılsız Hamletin ağılsızlığı ona sirayət etməmiĢdi, gecəni haradasa, ot anbarında 

keçirmiĢdi. 

Bununla belə, o, qəĢəngdi. Ey gənclik, sənin varlığında hansı ulduz parıldayır?! 

Qız gəlib, Mariusun qabağında dayandı; onun solğun üzündə həm xırdaca sevinc iĢığı, həm də 

təbəssüməbənzər bir Ģey görünürdü. 

O, bir qədər susub durdu, sanki, danıĢmağa iqtidarı yox idi. 

Nəhayət, dedi: 

---

– Axır ki sizi tapdım! Mabef baba bu bulvarı düz niĢan veribmiĢ! Heç bilirsiniz, sizi nə qədər 

axtarmıĢam? Məni tutmuĢdular, bilirsinizmi? Ġki həftə saxladılar! Sonra buraxdılar! Çünki heç 

bir dəlil tapmadılar, bir də ki, yaĢım azdı. Ġki ay çatıĢmırdı. Sizi nə qədər axtarmıĢam! Düz altı 

həftə! Deməli, indi siz orada yaĢamırsınız? 

Marius: 

– Yox, – dedi. 

– Hə! BaĢa düĢürəm. O iĢdən ötrü? Bu polis basqınları nə pis Ģeydir! Deməli, siz baĢqa yerə 

köçmüsünüz? Siz niyə belə köhnə Ģlyapa qoyursunuz? Sizin kimi cavan oğlan gərək yaxĢı 

geyinsin. Cənab Marius, bilirsinizmi, Mabef baba sizə ―baron Marius‖ deyir; o bir Ģey də dedi, 

ancaq yadımda qalmayıb. Siz ki baron deyilsiniz? Baronlar qoca olur; onlar Lüksemburq 

bağında, sarayın qabağında, günəĢ çox olan yerdə gəzirlər, ―Gündəlik‖ oxuyurlar, bunun da hər 

nömrəsi bir sudur. Bir dəfə mən belə baronlardan birinə məktub aparmalı oldum. Onun yaĢı 

yüzdən çox idi. YaxĢı, deyin görüm, indi siz harada yaĢayırsınız? 

Marius cavab vermədi. 

Qız sözünə davam edərək dedi: 

– Ah, köynəyiniz cırılıb! Mən tikərəm, sonra da qəmgin halda əlavə etdi: 

– Siz, deyəsən, məni görməyinizdən sevinmirsiniz?  

Marius susurdu. Qız da bir az susduqdan sonra ucadan dedi: 

– Mən istəsəm, siz çox sevinərsiniz!  

Marius soruĢdu: 

– Necə? Siz bununla nə demək istəyirsiniz? 

– Ah, siz əvvəllər mənə ―sən‖ deyirdiniz! 

– YaxĢı, sən nə demək istəyirsən? 

Eponina dodağını diĢlədi, sanki, o, öz-özü ilə mübarizə edir. Buna görə də tərəddüd edirdi. 

Görünür, axırda o, müəyyən qərara gəlmiĢdi. 

– Bu daha pis olacaq, ancaq fərqi yoxdur. Siz fikir çəkirsiniz, mən istəyirəm ki, sizin ürəyiniz 

açılsın. Ancaq söz verin ki, güləcəksiniz. Mən istəyirəm görüm, siz necə gülürsünüz. Onda 

deyəcəksiniz: ―Hə, bax, bu yaxĢıdır!‖ Yazıq cənab Marius! Yadınızdadırmı, siz demiĢdiniz ki, nə 

istəsən sənə verəcəyəm... 

– Hə, hə! De də! 

Eponina Mariusun düz gözlərinin içinə baxdı: 

– Mən ünvanı bilirəm. 

Mariusun rəngi ağardı. Bütün qanı ürəyinə vurmuĢdu. 

– Hansı ünvanı?! 

– Sizin istədiyiniz ünvanı! 

Sonra, sanki, güc ilə əlavə etdi: 

– Ünvan... Bunu ki, siz özünüz bilirsiniz... 

Marius dili dolaĢa-dolaĢa dedi: 

– Hə. 

– O xanım qızın ünvanını! 

Eponina bu sözü söylədikdən sonra dərindən ah çəkdi.  

Marius oturduğu sürahidən cəld qalxıb, çılğın halda qızın əlindən tutdu. 

– Ah, məni apar ora! De! Nə istəyirsən məndən istə! Haradır? 

– Gedək mənimlə. Mən küçənin adını, evin nömrəsini düzgün bilmirəm. Bu o biri tərəfdədir. 

Ancaq ev yaxĢı yadımdadır, mən sizi apararam. 

Eponina əlini onun əlindən çəkdi: 

– Ah, siz necə sevindiniz! – Bu sözü o elə bir ifadə ilə dedi ki, bu , kənar  adamı da dərindən 

mütəəssir edə bilərdi, lakin sevincindən məst olmuĢ, həyəcana tutulmuĢ Mariusa heç təsir 

etmədi. 

Mariusun üzü tutuldu. O, Eponinanın əlindən tutdu. 

– Bir Ģeydə mənə and iç! 

– And içim? Bu nə sözdür? Ah! Siz istəyirsiniz ki, mən and içim? 

---

Eponina güldü. 

– Sənin atan!.. Eponina, mənə söz ver! And iç ki, bu ünvanı atana deməyəcəksən. 

Eponina heyrət içində ona sarı döndü. 

– Eponina? Siz haradan bilirsiniz ki, mənim adım Eponinadır? 

– Söz ver ki, mənim xahiĢimi yerinə yetirəcəksən.  

Eponina, sanki, onun dediyini eĢitmirdi. 

– Bu nə yaxĢıdır! Siz mənə Eponina dediniz!  

Marius onun əllərindən tutdu. 

– Di cavab ver! Sən Allah! Diqqətlə qulaq as, gör sənə nə deyirəm, and iç ki, sən bu ünvanı atana 

deməyəcəksən! 

Eponina: 

– Atama? – deyərək təkrar soruĢdu. – Ah, hə, atama... Arxayın olun! O, dustaqxanada biradamlıq 

dama salınıb. O, mənim nəyimə gərəkdir. 

Marius həyəcanla dedi: 

– Mənə söz vermirsən?!  

Eponina güldü: 

– Di buraxın məni! Gör məni necə silkələyirsiniz! YaxĢı! YaxĢı! Söz verirəm! And içirəm! 

Mənim üçün nə fərqi var! Ünvanı atama demərəm! YaxĢımı? Bütün məsələ bundadır? 

– Ayrı heç kimə də? 

– Heç kimə. 

Marius: 

– Ġndi, məni apar, – dedi. 

– Ġndi? 

– Ġndi. 

– Gedək. Ah, gör nə sevinir!.. – Eponina ah çəkdi. Bir neçə addım getdikdən sonra dayandı. 

– Cənab Marius, siz mənimlə lap yan-yana gedirsiniz. Qoy mən qabaqda gedim, siz də daldan 

gəlin, elə bil ki, siz məni heç tanımırsınız. Sizin kimi abırlı, cavan oğlanın mənim kimi bir 

arvadla getməsini qoy görməsinlər, yaxĢı olmaz. 

Bu qızın söylədiyi ―arvad‖ sözündə necə bir məna vardı – bunu heç bir sözlə izah etmək olmaz. 

BeĢ-on addım getdikdən sonra o yenə dayandı. Marius gəlib ona çatdı. Eponina ona sarı 

dönmədən, baĢqa bir adama söyləyirmiĢ kimi dedi: 

– Yeri gəlmiĢkən, bir söz deyim, siz axı mənə nəsə  vəd etmiĢdiniz? 

Marius ciblərini axtardı, onun cəmisi beĢ frank pulu var idi, bunu da Tenardye üçün hazırlamıĢdı. 

Pulu çıxarıb, Eponinanın ovcuna qoydu. 

Eponina əlini açdı, pul yerə düĢdü, o, tutqun  halda baxaraq dedi: 

– Sizin pulunuz mənə lazım deyil! 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Sirli ev. 

 

Keçən əsrin ortalarında Paris məhkəməsi palatasının sədri Sen-Jermen civarında, indi Plüme 

deyilən Blome küçəsində, ―Heyvanlar döyüĢü‖ adlanan yerdən bir az kənarda özünə 

―Ģəhərkənarı‖ ev tikdirmiĢdi. Onun adamlardan gizli saxladığı bir məĢuqəsi vardı; o vaxtlar 

kübar ağalar məĢuqəsi olduğunu heç kəsdən gizlətməzdi, amma burjua gizlədərdi. 

Bu ikimərtəbəli bir evdi - birinci mərtəbədə iki zal, yuxarı mərtəbədə iki otaq, aĢağısında 

mətbəx, yuxarısında buduar, taxtapuĢu altında çardaq, evin qabağında küçəyə baxan enli 

barmaqlıqlı  bağ vardı. Bağ təxminən bir arpan yer tuturdu. Yoldan keçənlərin görə bildiyi ancaq 

bu bağ idi. Evin dal tərəfində balaca, dar bir həyət, həyətin də dib tərəfində ikiotaqlı, zirzəmili, 

alçaq fligel vardı; sanki, bu fligel, lazım gələrsə, uĢaqla onu əmizdirən dayəni gizlətmək üçün 

---

tikilmiĢdi. Fligelin dal tərəfindən, gizlin həyət qapısından – iki hündür divar arasından burula-

burula gedən daĢ döĢəməli, taxtapuĢsuz, uzun, dar bir koridora çıxmaq olurdu. Çox ustalıqla 

gizlədilmiĢ bu yol bağların, bostanların hasarı arasında itib-batır, bu hasarların döngələrində 

gözdən itirdi; yol gedib baĢqa bir gizli həyət qapısına çıxırdı; bu isə bağdan milin dörddə biri 

qədər kənarda, təxminən baĢqa məhəllədə, Babil küçəsinin sonunda, boĢ bir yerdə idi. 

Cənab sədr bu yoldan istifadə edirdi: belə ki, bir adam onu addım-addım izləsəydi də, onun hər 

gün hara getdiyini bilsəydi də, yenə də baĢa düĢməzdi ki, Babil küçəsinə getmək  Blome 

küçəsinə getmək deməkdir. Bu hiyləgər hakim çox ustalıqla torpaq sahələri almıĢ, bu sahələr 

üzərində öz evinə gizlin yol düzəltmiĢdi, bununla da təqib edilməkdən qorxmaya bilərdi. 

Sonralar o, koridorun hər iki tərəfində olan torpağı kiçik sahələrlə bağ salmaq, bostan əkmək 

üçün satmıĢdı; torpaq sahibləri elə zənn edirdi ki, bu divar  sahələr hüdudunu ayıran adicə bir 

divardır, bu iki divar arasında, ləklər, meyvə bağları içərisində burula-burula gedən uzun, daĢlı 

çığırın olduğunu heç güman da etmirdilər. Yalnız quĢlar bu maraqlı Ģeyi görə bilirdi. Yəqin ki, 

keçən əsrdə birəbitdən quĢu ilə arı quĢları cənab sədr haqqında az qiybət etməmiĢdilər... 

DaĢ ev Mansar üsulu ilə tikilmiĢdi; iç tərəfdən vatto-rokayl, bayır tərəfdən rokoko zövqündə 

düzəldilmiĢdi, mebeli də vatto-rokayl zövqündə idi; ev üç sıra güllü-çiçəkli çəpərlə əhatə 

olunmuĢdu; adam orada məxfilik, iĢvəkarlıq, həm də vüqar duyurdu - sevgi və məhkəmə 

dəftərxanası Ģıltaqlığına bu, tamamilə uyurdu. 

Bu ev, iki divar arasından keçən yol on beĢ il bundan qabağa kimi dururdu. Ġndi onlar yoxdur. 

93-cü ildə bir misgər bu evi sökmək üçün almıĢdı, lakin evin pulunu vaxtında verə 

bilmədiyindən sınıq çıxmıĢdı. Bu qayda ilə sökülmək üçün satılmıĢ ev misgərin özünü söküb 

dağıtmıĢdı. O vaxtdan bəri evdə heç kəs yaĢamırdı: ev insan əli dəyməyən bütün binalar kimi 

get-gedə köhnəlmiĢdi. Onun bütün köhnə mebelləri dururdu; o yenə də satılır, ya da icarəyə 

verilirdi; 1810-cu ildən bağın barmaqlığında asılıb qalan, rəngi solmuĢ, güclə oxunan elan bunu  

bir ildə Plüme küçəsindən keçən on-on iki adama bildirirdi. 

Restavrasiyanın sonunda həmin o adamlar burada yeni bir Ģey görə bilərdilər: elan 

götürülmüĢdü, hətta birinci mərtəbənin pəncərə qapıları da açılmıĢdı. Evdə adam olurdu. 

Pəncərələrdən qəĢəng pərdə asılmıĢdı, bu göstərirdi ki, orada qadın yaĢayır. 

1829-cu ilin oktyabr ayında ahıl bir adam gəlib, dal həyətdəki fligel də, Babil küçəsinə çıxan 

divarlı yol da daxil olmaqla, bütün bu evi icarəyə götürmüĢdü. O, koridorun iki gizlin qapısını 

əvvəlki Ģəklinə saldırdı. Yuxarıda dediyimiz kimi, cənab sədrin köhnə mebeli otaqlarda dururdu. 

Təzə gələn adam bəzi Ģeyləri təzələdi, çatıĢmayan Ģeyləri əlavə etdi, həyətin ora-burasını 

döĢətdirdi, divarların kərpic düĢən yerlərini, pilləkənin sınan pillələrini, parketin qopan 

taxtalarını, pəncərələrin düĢən ĢüĢələrini düzəltdirdi, sonra da cavan bir qızla, qoca bir xidmətçi 

qadınla, açıq-açığına öz evinə köçən bir adam kimi deyil, gizlincə, heç kəsə hiss etdirmədən ora 

köçdü; qonĢular da bu barədə söz-söhbət açmadı, çünki onun qonĢusu yox idi. 

Bu təvazökar adam – Jan Valjan, cavan qız da – Kozetta idi. Tusen adlı xidmətçi qadını Jan 

Valjan xəstəxanadan və yoxsulluqdan xilas etmiĢdi; o həm əyalətdən gəlmiĢdi, həm qarımıĢ 

qızdı, həm də dili pəltəkdi. Jan Valjan onun bu üç keyfiyyətini nəzərə alıb, 

öz yanına aparmıĢdı. Evi o, cənab FoĢlevan adı ilə, bir rentaçı kimi tutmuĢdu. Oxucular, heç 

Ģübhəsiz, Tenardyedən daha tez bu adamın Jan Valjan olduğunu tanımıĢdı, çünki əvvəllər onun 

haqqında danıĢılmıĢdı. 

Jan Valjan niyə Kiçik Pikpüs monastırından çıxmıĢdı? Ona nə olmuĢdu? 

Ona heç bir Ģey olmamıĢdı. 

Jan Valjan monastırda xoĢbəxt yaĢayırdı,  bu, oxucuların yadındadır; özü də elə xoĢbəxt 

yaĢayırdı ki, axırda vicdanı onu narahat etməyə baĢladı. Kozettanı hər gün görürdü, qəlbində 

atalıq duyğusunun get-gedə artdığını, möhkəmləndiyini hiss edirdi; uĢağı əzizləyir, ona ümid 

bəsləyirdi; öz-özünə ―o, mənimdir; heç kəs onu mənim əlimdən ala bilməz; bu həmiĢə də belə 

olub qalacaq; o, yəqin, monax olacaq, çünki hər gün bunu ona nəzakətlə təĢviq edirlər; bu qayda 

ilə monastır həm onun, həm də mənim üçün bir kainat olacaq; mən burada qocalacağam; o 

böyüyəcək, sonra o da qocalacaq, mən öləcəyəm; biz heç vaxt bir-birimizdən ayrılmayacağıq...‖, 

- deyirdi. Ey qəlbi məftun edən füsunkar ümidlər! Jan Valjan bu barədə düĢünərkən ürəyində 

---

Ģübhə oyandı. Öz-özünü sorğu-suala tutdu. Öz-özündən soruĢdu: ‖Belə xoĢbəxt olmağa mənim 

haqqım varmı, bu xoĢbəxtlik mənim sevdiyim və gizlətdiyim uĢağın – baĢqa bir adamın 

xoĢbəxtliyindən əmələ gəlməmiĢmi? Bu oğurluq deyilmi?‖ Jan Valjan öz-özünə deyirdi: ―Bu 

uĢağın həyatdan üz döndərənə qədər həyata bələd olmağa haqqı vardı; bu uĢağın razılığı 

olmadan, onu bütün sınaqlardan xilas etmək bəhanəsi ilə  bütün sevincini, fərəhini əlindən 

almaq, onda süni surətdə baĢqa həyat meyili tərbiyə etmək üçün onun təcrübəsizliyindən, 

təkliyindən istifadə etmək – insan varlığını Ģikəst eləmək, Allaha yalan deməkdir. Kim bilir, 

bəlkə, bir gün gələcək Kozetta bütün bu Ģeyləri baĢa düĢəcək, monax olmasına təəssüf edəcək, 

mənə nifrət eləyəcəkdir?!‖ Bu sonuncu fikirdə əvvəlki fikirlərdən daha az fədakarlıq ifadə 

olunurdu, bu, bəlkə də, xudbincəsinə bir fikirdi; o daha buna dözə bilmədi. Monastırı tərk etmək 

qərarına gəldi. 

O, ―belə etmək lazımdır‖, - deyərək, böyük bir kədər içində bu qərara gəldi. Ona mane olacaq bir 

Ģey yox idi. O qaçıb gözdən itəndən bəri beĢ il idi ki monastırın dörd divarı arasında yaĢayırdı, 

bu, onun bütün qorxusunu ləğv etməli, ya da dağıtmalı idi. Ġnsanlar arasına o sakitcə çıxa bilərdi. 

O qocalmıĢdı, hər Ģey dəyiĢmiĢdi. Ġndi onu kim tanıyardı? Bir də ki, lap bəd ayaqda təhlükə baĢ 

versəydi də, bu, ancaq ona aid olacaqdı: özü katorqa cəzasına məhkum edilmiĢdir deyə, 

Kozettanı monastıra məhkum etməyə onun haqqı yox idi. Bir də axı vəzifə qarĢısında təhlükə nə 

Ģeydir ki! Bundan baĢqa, heç kəs ona ehtiyatlı tərpənməyə, özünü qorumaq üçün lazımi tədbir 

görməyə mane olmurdu. 

Bu vaxtlar Kozettanın təlim və tərbiyəsi tamamilə qurtarmaq üzrə idi. 

Jan Valjan bu  qərara gəldikdən sonra fürsət gözləməyə baĢladı; çox keçmədi ki, belə bir fürsət 

onun əlinə düĢdü. Qoca FoĢlevan öldü. 

Jan Valjan xahiĢ edərək, hörmətli monastır baĢçısının yanına getdi; ona dedi: ―YardaĢım öləndən 

sonra mənə bir qədər miras qalmıĢdı, bu, mənə bundan sonra iĢləmədən yaĢamağa imkan verir; 

buna görə də monastırdakı qulluğumu buraxıram, qızımı götürüb aparıram; ancaq bir Ģey var: bir 

qızın monaxlığı qəbul etmədən uzun zaman monastırda pulsuz tərbiyə olunması düzgün deyil; 

buna görə də mən hörmətli monastır baĢçısından acizanə xahiĢ edirəm, bunun əvəzində beĢ min 

frank verməyim üçün öz razılığını bildirsin: bu pulu mən Kozettanın beĢ il yaĢadığı monastıra 

təqdim edirəm‖. 

Bu qayda ilə Jan Valjan Daimi səcdə monastırından çıxıb getdi. 

Monastırdan gedəndə kiçik bir çamadanı özü apardı, etibar edib hambala vermədi; çamadanın 

açarı həmiĢə cibində olurdu. Çamadan Kozettanı maraqlandırdı, çünki ondan balzam iyi gəlirdi. 

Bunu da qeyd edək ki, bu gündən Jan Valjan bu çamadandan ayrılmadı, onu həmiĢə öz otağında 

saxladı. Bir yerdən baĢqa yerə köçəndə onun özü ilə apardığı birinci, bəzən də yeganə Ģey bu 

çamadan olurdu. Kozetta buna gülür, çamadanı ―ayrılmaz dost‖ adlandıraraq deyirdi: ―Mən onu 

sizə qısqanıram‖. 

Lakin Jan-Valjan yenə də sərbəst həyata böyük  qorxu və həyəcan içində qədəm qoymuĢdu. 

O, Plüme küçəsində ev tutdu, ―Ultim FoĢlevan‖ adı altında orada gizlin yaĢamağa baĢladı. 

Eyni zamanda, Parisdə iki baĢqa mənzil də tutdu; bu mənzilləri ona görə tutmuĢdu ki, həmiĢə bir 

küçədə yaĢamaqla baĢqalarının diqqətini cəlb etməsin, lazımi vaxtda, xırdaca bir təhlükə üz 

verərsə, qaçıb gizlənə bilsin, xülasə, ondakı kimi qəfildən ələ keçməsin: onda Javerin əlindən 

qaçıb qurtarması möcüzə idi! Bu mənzillər xaricdən çox köhnə olsa da, hərəsi bir məhəllədə, bir-

birindən də xeyli uzaqda idi: biri Qərb küçəsində, biri də Silahlı adam küçəsində idi. 

O bəzən Kozettanı götürüb gah Silahlı adam küçəsinə, gah da Qərb küçəsinə gedər, orada bir ay, 

ay yarım qalardı; Tuseni özləri ilə aparmazdılar. Orada dalandarların xidmətindən istifadə edər, 

özünü Paris civarında yaĢayan, lakin Ģəhərdə də evi olan, renta ilə dolanan adam kimi qələmə 

verərdi. Belə xeyirxah adamın Parisdə, polis iĢçilərinin gözündən yayınmaq üçün üç mənzili 

vardı. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Jan Valjan – milli qvardiyaçı. 

---

 

Lakin onun əsas yaĢadığı yer Plüme küçəsindəki ev idi; burada o öz həyatını aĢağıdakı qayda ilə 

qurmuĢdu: 

Kozetta xidmətçi qadınla bütün evi tutmuĢdu; onun böyük  yataq otağı, bir buduarı, bir də qonaq 

otağı vardı; yataq otağının pəncərələri arasında divara naxıĢlı Ģəkillər çəkilmiĢdi, buduarın 

divarlarına zərli bagetlər, qonaq otağının divarlarına xalça çeĢidli kağız vurulmuĢdu; otağa enli 

kreslolar qoyulmuĢdu; vaxtı ilə bura sədrin qonaq otağı idi. Kozetta bağın da sahibi idi. Jan 

Valjan Kozettanın yataq otağına baldaxinli çarpayı qoydurmuĢdu, yerə gözəl qədim Ġran 

xalçaları döĢətmiĢdi; çarpayının baldaxini üçrəngli qədim Ģtofdandı. Xalçaları isə o Fiqye-Sen-

Pol küçəsində HoĢe adlı bir qarıdan almıĢdı, o, qədim, lakin gözəl mebellərin bağıĢladığı ağır 

təsiri yüngülləĢdirmək üçün otaqlara cavan qıza yaraĢan yüngül, zərif Ģeylər də qoydurmuĢdu; 

bunlar da: etajerka, kitab Ģkafı, zərli kitablar, yazı dəm-dəstgahı idi, büvardı, sədəfə tutulmuĢ 

balaca bir iĢ masası idi, qızıl suyuna çəkilmiĢ gümüĢ tualet qutusu idi, yapon farforundan 

hazırlanmıĢ tualet Ģeyləri idi. Ġkinci mərtəbənin pəncərələrindən – yataq üzərindəki üçrəngli 

Ģtofdan qırmızı naxıĢlı uzun pərdələr asılmıĢdı. Birinci mərtəbənin pəncərələrində naxıĢlı 

pərdələr vardı. Kozettanın bu kiçik evində bütün qıĢı sobalar yanırdı, Jan Valjan özü dal həyətdə, 

keĢikçi damına oxĢar fligeldə yaĢayırdı. Burada döĢəkli qatlama bir çarpayı, rənglənməmiĢ masa, 

iki həsir stul, çini bardaq, rəfdə bir neçə köhnə kitab, bucaqda isə onun çox qiymətli çamadanı 

vardı. Fligeldə soba yandırılmazdı; Jan Valjan Kozetta ilə bir yerdə nahar edərdi; burada onun 

qabağına çovdar çörəyi qoyardılar. Tusen bu evə gələndə Jan Valjan ona dedi: ―Buranın sahibi 

xanım qızdır‖. Tusen heyrətlə soruĢdu: ―Bəs siz, cənab?‖ – ―Mən ev sahibindən daha böyüyəm: 

mən atayam!‖ 

Monastırda Kozettanı təsərrüfat iĢlərini idarə etməyə hazırlamıĢdılar; xərclər onun əlindən gəlib 

gedirdi, xərc də çox az olardı. Jan Valjan hər gün Kozettanın qoluna girib gəzməyə gedirdi. Onu 

Lüksemburq bağına, lap adam az olan xiyabana aparırdı. Hər bazar günü də Sen-Jan-dü-O-Pa 

kilsəsinə günorta ibadətinə gedərdilər. Bu kilsə onların evindən çox uzaqda idi, elə buna görə də 

Jan Valjan ora gedərdi. Kilsə olan məhlə çox kasıb məhlə idi, Jan Valjan orada çox səxavətlə 

sədəqə verər, dilənçilər kilsədə onun baĢına yığıĢardı. Tenardyenin ―Cənab Sen-Jan-dü-O-Pa 

kilsəsindəki vəlinemətə‖ adam göndərməsinə də Jan Valjanın belə səxavətlə sədəqə verməsi 

səbəb olmuĢdu. Jan Valjan yoxsullara, xəstələrə dəyməyə gedəndə Kozettanı da məmnuniyyətlə 

özü ilə aparardı. Plüme küçəsindəki evə kənar adam buraxılmazdı. Tusen yeyinti Ģeyləri alar, Jan 

Valjan isə lap yaxında, bulvarda olan krandan su gətirərdi. Odun və Ģərab qoymaq üçün  

mağarayabənzər,  döĢəməsinə balıqqulağı döĢənmiĢ zirzəmidən istifadə edərdilər; bu mağara 

Babil küçəsinə çıxan həyət qapısının yaxınlığında idi; vaxtı ilə cənab sədr üçün bu, süni kaha 

vəzifəsini görərdi - ―Ģəhərkənarı evlər‖, ―xoĢ ehtiraslar yurdu‖ dövründə kahasız sevgi olmazdı. 

Babil küçəsinə çıxan həyət qapısına məktub və qəzet salmaq üçün qutu vurulmuĢdu; lakin Plüme 

küçəsindəki evdə yaĢayan üç adam nə məktub, nə də qəzet alardı. Vaxtı ilə bu qutu qadın 

həvəskarı olan məhkəmə sədrinin sevgi Ģıltaqlıqları üçün bir vasitəçi, bir nədim rolunu oynardı, 

bu qutunun ancaq bir faydası vardı: vergi yığanın çağırıĢ vərəqələri, milli qvardiyaçıya gələn 

bildiriĢlər bu qutuya salınardı, çünki rentaçı olan cənab FoĢlevan milli qvardiyaçı sırasına 

daxildi, o, 1834-cü ildə çox diqqətlə aparılan hesabaalınma siyahısından yayına bilməmiĢdi. 

Kiçik Pikpüs monastırı – bu, nüfuz edilməyən müqəddəs buludaoxĢar Ģey də o dövrdə tətbiq 

edilən bələdiyyə siyahısına düĢmüĢdü,  Jan Valjan monastırdan çıxmaqla bələdiyyə rəisinin 

nəzərində xüsusi  hörmət sahibi olmuĢdu, nəticə etibarı ilə də, milli qvardiyaya girməyə layiq 

görülmuĢdü. 

Jan Valjan ildə üç-dörd dəfə mundirini geyər, qarovula gedərdi, özü də bu vəzifəsini çox həvəslə 

yerinə yetirərdi, bu, onu həm baĢqa adamlarla əlaqələndirər, həm də onun ayrıca qalmasına 

imkan verərdi. Jan Valjanın yaĢı altmıĢdan ötmüĢdü: o, qanunla hərbi xidmətdən azad olunmalı 

idi; lakin ona əllidən artıq yaĢ vermək olmazdı; bir də ki, o, baĢ serjant rütbəsindən ayrılmaq, 

qraf Lobonu narahat eləmək istəmirdi. Onun ictimai mövqeyi yox idi. O öz adını da, əsl simasını 

da, yaĢını da - hər Ģeyini gizlədirdi, o ancaq, indicə yuxarıda dediyimiz kimi, öz xoĢu ilə milli 

qvardiyaçı olmuĢdu. Onun bütün həvəsi, ehtirası  dövlət qarĢısında öz vəzifəsini yerinə yetirən 

---

adamlara oxĢamaqdan ibarətdi. Bu adamın mənəvi idealı mələkdi, lakin üzdən burjuaya 

bənzəməyə çalıĢırdı. 

Onun bir xüsusiyyətini də qeyd etmək lazımdır. O həmiĢə Kozetta ilə evdən çıxanda elə 

geyinərdi ki, bütün görkəmi ilə istefaya çıxmıĢ hərbi adamı xatırladırdı. Lakin evdən tək çıxanda 

– bu da adətən axĢamlar olardı – fəhlə kurtkası, Ģalvarı geyər, baĢına kartuz qoyardı, kartuzun 

günlüyü onun üzünü gizlədərdi. Bu nə deməkdi: ehtiyatkarlıqdımı, ya təvazökarlıqdımı? Bu həm 

ehtiyatkarlıq, həm də təvazökarlıqdı. Kozetta həyatında çoxlu sirli hallar olduğuna adət etmiĢdi, 

buna görə də atasının qəribəliklərini çox az duyurdu. Tusen isə Jan Valjana çox böyük hörmət 

bəslər, onun tutduğu bütün iĢləri yaxĢı hesab edərdi. Jan Valjana rast gələn bir qəssab bir gün 

Tusenə demiĢdi: ―O, qəribə adamdır‖. Tusen də ona belə cavab vermiĢdi: ―O, müqəddəs 

adamdır‖. 

Jan Valjan da, Kozetta da, Tusen də ancaq Babil küçəsindəki həyət qapısından gedib-gələrdi. 

Dəmir barmaqlıq arasından görməsən, onların Plüme küçəsində yaĢadıqlarını bilmək mümkün 

deyildi. Bu dəmir barmaqlıqlı qapı həmiĢə qıfıllı olardı. Jan Valjan bağı baĢlı-baĢına buraxmıĢdı 

ki, adamların diqqətini cəlb etməsin. 

O, bəlkə də, bu barədə yanılırdı. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Foliis ac frondibus. 

 

Yarım əsrdən bəri baĢlı-baĢına buraxılan bağ gözəlləĢmiĢ, qəribə bir Ģəklə düĢmüĢdü. Qırx il 

bundan əvvəl yoldan keçən adamlar küçədə dayanar, heyran-heyran bağa baxardı, lakin bu 

təravətli, sıx yaĢıllıq içərisində baĢ verən sirlərdən onların xəbəri olmazdı. O zaman bir çox 

xəyalpərəst  iki göyərmiĢ, yosun basmıĢ sütun arasında əyilən, anlaĢılmaz arabesklə bəzədilmiĢ, 

qəribə otağı olan qıfıllı qapının laxlamıĢ, köhnə barmaqlığı arasından həm baxıĢları, həm də öz 

fikirləri ilə dəfələrlə içəri nüfuz etmək istəmiĢdilər. 

Bağın bir tərəfində daĢ oturacaq, yosun basmıĢ bir-iki heykəl, bir neçə də qopub-tökülmüĢ, 

çürüməkdə olan çardaq vardı; xiyabanların və qazonların heç izi də qalmamıĢdı; hara baxırdınsa,  

ayrıcotu görürdün. Bağban buradan getmiĢ, təbiət yenə də öz yerinə qayıtmıĢdı. Hər yanı alaqotu 

basmıĢdı: bir parça miskin torpaq üçün bu, qəribə bir müvəffəqiyyətdi. Burada mixəkotu çox 

qəĢəng gül açmıĢdı. Bu bağda heç nə həyata can atan varlığa mane olmurdu; bura böyük 

hörmətlə qarĢılanan bitkilər səltənəti idi. Ağaclar çaqqalgavalısına sarı əyilmiĢdi. Çaqqalgavalısı 

ağaclara sarı uzanırdı, bitkilər yuxarı dırmaĢırdı, budaqlar baĢını aĢağı əymiĢdi, o Ģey ki yerə 

sərilmiĢdi – havada çiçək açan bitkilərə rast gəlirdi, o Ģey ki küləkdə titrəyirdi – yosunlara can 

atırdı; gövdələr, budaqlar, yarpaqlar, zoğlar, pöhrənlər, tikanlar bir-birinə qarıĢmıĢdı, bir-birinə 

dolaĢmıĢdı, bir-birinə sarılmıĢdı, bir-birinə bitiĢmiĢdi; bitkilər bir-birini səmimiyyətlə bərk-bərk 

qucaqlayaraq, xaliqin lütfkar nəzəri altında, bu üç yüz kvadrat fut böyüklükdə bir parça məhdud 

yerdə öz müqəddəs qardaĢlıq ayinini ucaldır, yerinə yetirirdi, bu isə insan qardaĢlığının rəmzidir. 

Bu indi daha bağ deyildi. O nəhəng bir kolluğa çevrilmiĢdi, yəni o, məbəd kimi tutqun, yuva 

kimi yalqız, meĢə kimi nüfuzedilməz bir Ģey olmuĢdu, onun Ģəhər kimi əhalisi vardı, o, gül 

dəstəsi kimi ətir saçırdı, o, qəbir kimi tənha, izdiham kimi canlı idi. 

Öz barmaqlığı ardında, dörd divar arasında sərbəst olan bu nəhəng fızıllıq avqust ayında kainatın 

səssizcə baĢ verən törəyib artmaq iĢinə ehtirasla qədəm qoyurdu; gün çıxanda kosmik 

məhəbbətin mehini tənəffüs edən, damarlarında aprel Ģirəsinin axdığını, qaynadığını hiss edən 

bir heyvan kimi diksinib titrəyirdi; o son dərəcə gözəl, yaĢıl yalını küləkdə əsdirərək, nəm 

torpağa, ora-burası çatlamıĢ heykəllərə, evin köhnə artırmasına, hətta boĢ küçənin daĢ yoluna 

ulduz kimi çiçəklər, inci kimi Ģeh damcıları, bərəkət, gözəllik, həyat, sevinc və ətir saçırdı. 

Günorta vaxtı ora çoxlu ağ kəpənək uçub gəlirdi; bu parça-parça yağan yay qarı qasırğaya 

tutulmuĢ kimi kölgədə uçuĢur, adamı özünə valeh edirdi. Ürəkaçan yaĢıllığın toranlığı içindən 

quĢların məsum səsləri gəlirdi, bu səslər könülə mehribanca nəsə deyirdi; quĢların unutduğunu 

böcəklər öz vızıltısı ilə tamamlayırdı. AxĢam bağdan, sanki, xoĢ xəyallar buxarı qalxır, bağın hər 

---

yerinə yayılırdı; bağ ilahi, sakit bir kədər dumanına bürünürdü; hər tərəfdən xanıməli və küsküt 

çiçəyinin məstedici ətri  ən incə, ən zərif zəhər kimi axıb gəlirdi; budaqda yuxuya gedən sitta və 

yöndəquĢunun son çağırıĢları eĢidilirdi; orada quĢlarla ağacların müqəddəs yaxınlığı hiss 

olunurdu: gündüz qanadlar yarpaqları canlandırırdı, gecələr yarpaqlar bu qanadları mühafizə 

edirdi. 

QıĢda bu böyük fızıllıq çılpaqlaĢırdı, qaralırdı, nəmlənirdi, soyuqdan titrəyirdi; onun arasından 

evi görmək olurdu. Budaqdakı güllərin, gül üzərindəki Ģeh damlalarının əvəzində  soyuq, qalın 

bir xalça kimi yerə sərilən sarı yarpaqlar üzərində ilbizlərin gümüĢü, uzun izləri görünürdü; 

ətrafına divar çəkilmiĢ bu bağ necə olsa da, ilin hər fəslində – yazda, qıĢda, yayda, payızda necə 

görünsə də, orada həmiĢə malxulyalıq, dalğınlıq, tənhalıq, sərbəstlik, insan yoxluğu, Allahın 

varlığı hiss olunurdu; pas atmıĢ köhnə dəmir barmaqlıq da, sanki, deyirdi: ―Bu bağ mənimdir‖. 

Qoy lap bu yerin ətrafında Paris küçələri olsun, iki addımlıqda Varenn kuçəĢinin gözəl, klassik 

villaları olsun, lap böyründə əlillər evinin qübbəsi olsun, bir az kənarda deputatlar palatası olsun, 

qonĢuluğunda - Burqundiya və Sen-Dominik küçələrində qəĢəng karetalar iĢləsin, lap yaxındakı 

yolayrıcından sarı, ağ, mixəyi, qırmızı omnibuslar gedib-gəlsin,  Plüme küçəsi boĢ idi, ki, boĢ 

idi! Köhnə sahibkarın ölməsi, inqilabın keçib getməsi, keçmiĢ dudmanların dağılması, 

məchuliyyət, unutqanlıq, qırx il yiyəsizlik və sərbəstlik kifayətdi ki, bu aristokratlara məxsus 

yerdə əyriltiotu, padĢahəsası, subaldırğanı, yabanı qarabaĢaq, hündür otlar, açıq yaĢıl mahuda 

oxĢayan enliyarpaqlı, naxıĢlı iri bitkilər, kərtənkələlər, qara qurdlar, ora-bura qaçıĢan böcəklər 

özünə yurd salsın; yenə də əsrarəngiz, vəhĢi, təklik sevən əzəmət yerin dərinliyindən qalxıb, bu 

dörd divar arasında görünsün; insanların rəzil hiyləgərliyini pozan, həmiĢə də hər yerdə - istər 

qarıĢqa, istərsə qartal yuvası olsun - özunü tamamilə büruzə verən təbiət burada da, bu xırdaca, 

bu miskin Paris bağında da, yeni Dünyanın insan əli dəyməmiĢ meĢələri kimi baĢlı-baĢına, 

əzəmətlə qol-qanad açsın. 

Doğrudan da, təbiətdə əhəmiyyətsiz heç bir Ģey yoxdur – təbiətə dərindən nüfuz edənlər bunu 

bilir. Fəlsəfəyə səbəbi nöqtəbənöqtəsinə kimi müəyyənləĢdirmək, nəticənin hüdudunu göstərmək 

imkanı verilmədiyi kimi, öz iĢindən tamamilə kifayətlənmək imkanı da verilməmiĢdir. Bununla 

belə, təbiəti düĢünə-düĢünə seyrə dalan adam  qüvvənin vəhdətlə qurtaran parçalanmasını 

gördükdə buna valeh olur. Hər Ģey hər Ģey üçün iĢləyir. 

Cəbri buludlara tətbiq etmək olar; ulduzların saçdığı iĢıq qızılgülə fayda verir; heç bir mütəfəkkir 

cəsarət edib deməz ki, yemiĢanın ətri bürclər üçün faydalı deyil. Molekulaların yolunu kim ölçə 

bilər? Dünyaların yaranmasına, bəlkə də, xırdaca bir qum zərrəsinin düĢməsi səbəb olmuĢdur,  

bu kimə məlumdur? Hədsiz dərəcədə böyük və hədsiz dərəcədə kiçik Ģeylərin bir-birinə nüfuz 

etməsindən, ayrı-ayrı varlıqların girdabında xilqətin axınında ilk səbəbin əks-sədasından kimin 

xəbəri var? Gənə özü də mühüm bir Ģeydir; kiçik böyükdür, böyük kiçikdir; hər Ģey zərurətlə 

müvazinətləĢdirilir; xəyal idrakı qorxu altına alır! Canlı varlıqlarla cansız maddələr arasında 

ecazkar  əlaqə vardır; günəĢdən tutmuĢ cücəyə kimi, bu tükənməz külldə bir-birinə nifrət yoxdur; 

birinin o birisinə ehtiyacı vardır. Yerin ətrini lacivərd göylərə aparan iĢıq nə etdiyini bilir; gecə 

yatmıĢ çiçəklərə ulduzların cövhərini bəxĢ edir; hər uçan quĢ namütənahiliyin sapını öz 

caynağında tutur. DoğuluĢ  həm meteorun əmələ gəlməsi ilə, həm də qaranquĢ balasının 

yumurtadan çıxmaq üçün din vurması ilə mürəkkəbləĢir; bu doğuluĢ nəticəsində eyni dərəcədə 

həm soxulcan yaranır, həm Sokrat meydana gəlir. O yerdə ki, teleskop öz iĢini qurtarır, 

mikroskop iĢə baĢlayır. Onlardan hansının görüĢ dairəsi böyükdür? Bunu özünüz təyin edin. Kif 

– çiçəklər zümrəsidir; səhabiyyə – ulduzlar yuvasıdır. Ġdrak hadisələri ilə maddə vəziyyətləri 

arasında da belə bir sıx yaxınlıq, bəlkə, bundan da artıq  yaxınlıq vardır. Varlığın stixiyaları və 

qanunları bir-birinə qarıĢır, bir-biri ilə birləĢir, izdivac edir, bir-birindən törəyib artır, nəticə 

etibarı ilə maddi və mənəvi aləmi eyni bir aydınlığa gətirib çıxarır. Təbiətin hadisələri ardı-arası 

kəsilmədən öz-özünü təkrar edir. GeniĢ kosmik mütəqabil dəyiĢmələrdə kainatın həyatı  hər Ģeyi 

məchul yaradılıĢ misteriyasında hərləyərək, hər Ģeydən – Ģirin xəyalları, röyaları belə itirmədən,  

istifadə edərək, bir yerdə infuzoriya törədərək, baĢqa bir yerdə ulduzu hissələrə bölərək, titrəyə-

titrəyə, qıvrıla-qıvrıla iĢıqdan qüvvət, fikirdən  hər yerə yayılan və bölünməyən stixiya 

yaradaraq, ―mən‖ deyilən həndəsi nöqtədən baĢqa hər Ģeyi əridərək, hər Ģeyi ruha, yəni atoma 

---

gətirib çıxararaq, hər Ģeyi Allahın varlığında açaraq, bu baĢgicəlləndirən mexanizmin zülmətində 

– ən yüksək Ģeylərdən tutmuĢ ən alçaq Ģeylərə qədər – bütün fəal baĢlanğıcları bir-birinə 

qarıĢdıraraq, cücünün uçmasını yerin hərəkətinə bağlayaraq, göy qübbəsində kometaların 

hərəkətini,  kim bilir, bəlkə də, ancaq qanunun eyniyyətinə görə, bir damla suda infuzoriyaların 

hərlənməsinə tabe edərək, təsəvvürə sığmayan həcmdə irəliyə və geriyə hərəkət edir. Bu, idrakla 

yaranan mexanizmdir. Bu,  diĢli çarxların nəhəng sistemidir: bunun birinci mühərriki – 

ağcaqanad, sonuncu çarxı – zodyakdır. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Birinci barmaqlıqdan sonra ikinci barmaqlıq. 

 

Vaxtı ilə eĢqbazlıq sirrini gizlətmək üçün yaranan bu bağ, sanki, dəyiĢmiĢ, bakirəlik sirrini 

gizlətməyə layiq olmuĢdu. Ġndi orada nə köĢk vardı, nə çəmən, nə qaranlıq xiyabanlar, nə 

mağaralar; indi ora gözəl bir alaqaranlıq çökmüĢdü: bu alaqaranlıq bəzi yerdə qatılaĢırdı, 

bürüncək kimi hər yerdən enirdi. Pafos yenə də Edemə çevrilmiĢdi. Kiminsə tövbəsi, sanki, bu 

xəlvət yeri təmizləmiĢdi. Bu çiçək satan qız indi öz güllərini qəlbə təklif edirdi. Vaxtı ilə Ģübhəli 

bir ada malik olan bu iĢvəkar bağ yenə də bakir və ismətli olmuĢdu. Vaxtı ilə sədr bir bağbanın 

köməyi ilə - bu səfeh bağbanlardan biri özünü Lamuanyonun Ģagirdi, o birisi Lenotrun sənətini 

davam etdirən bir adam hesab edirdi – bəli, vaxtı ilə sədr bir bağbanın köməyi ilə bağı eybəcər  

Ģəklə salmıĢdı, ora-burasını kəsib tökmüĢdü, ona sığal vermiĢdi, onu, guya, qəĢəngləĢdirmiĢ, 

nəzakətli sərgüzəĢtlər üçün uyğunlaĢdırmıĢdı, lakin təbiət yenə də onu zəbt etmiĢdi, onu 

kölgələrlə doldurmuĢ, sevgi üçün hazırlamıĢdı. 

Ġndi sevməyə hazır olan bir qəlb bu hücrə yerdə özünə məskən salmıĢdı. Lakin sevgi hələ 

meydana gəlməmiĢdi, burada  sevgi üçün yaĢıl ağaclardan, otlardan, yosundan, quĢların 

iniltisindən, xoĢ alaqaranlıqdan, əsən budaqlardan məbəd hazırlanmıĢdı, eyni zamanda, burada 

zəriflikdən, mehribanlıqdan, inamdan, təmizlikdən, ümiddən, coĢqunluqdan, xam xəyallardan 

yaranmıĢ bir qəlb vardı. 

Kozetta monastırdan çıxanda hələ uĢaqdı: onun on dörd yaĢı hələ təzəcə tamam olmuĢdu, o, 

―yaĢın nankorluq dövrünə‖ qədəm qoymuĢdu, onun gözləri nəzərə alınmasaydı, ona gözəl deyil, 

bəlkə, lap eybəcər demək olardı – biz bunu əvvəllər də qeyd etmiĢik; onda xoĢa gəlməyən heç bir 

Ģey yox idi; ancaq adama elə gəlirdi ki, o, biçimsiz və arıqdır, o, eyni zamanda, həm utancaq, 

həm də cəsarətlidir – bir sözlə, o, yeniyetmə  qız idi. 

Onun təlim və tərbiyəsi qurtarmıĢ hesab olunurdu: o, Ģəriət dərsini, xüsusilə dindarlıq 

qaydalarını, sonra da ―tarix‖ dərsini keçmiĢdi; monastırda ―tarix‖ sözü altında coğrafiya, sərf, 

Fransa krallarının adlarını öyrənmək, bir az da musiqi, əĢyanın yandan Ģəklini çəkmək və sairə 

nəzərdə tutulurdu, ümumiyyətlə, o, heç bir Ģey bilmirdi – cazibədarlıq və təhlükə də elə 

bundadır. Cavan qızın qəlbini qaranlıqda qoymamalı,  sonralar onun qəlbində qaranlıq otaqda 

olduğu kimi daha kəskin, daha parlaq sərablar əmələ gəlir. Onun qəlbindəki qaranlığı bilavasitə 

yönəldilən sərt iĢıqla deyil, həyatın əks etdirdiyi parıltı ilə mülayim bir halda, yavaĢ-yavaĢ 

dağıdılmalıdır. Həm faydalı, həm də cəzbedici sərtliyə malik olan bu parıltı uĢaqlıq qorxularını 

dağıdır, qızın pozulmasına mane olur. Ancaq analıq instinktləri bu parıltını yarada bilir; analıq 

instinkti  qızlıq xatirələri və qadınlıq təcrübəsi ilə birləĢmiĢ gözəl fitri hissdir. Bu instinkti heç bir 

Ģey əvəz edə bilməz. Cavan qızın mənəviyyatını tərbiyə etmək məsələsinə gəlincə,  bütün 

dünyada olan monax qadınlar bircə ananı əvəz edə bilməz. 

Kozettanın anası yox idi. Onun ancaq monax qadınlardan anaları olmuĢdu; bu ―analar‖ isə ―ana‖ 

sözünün cəmindən baĢqa bir Ģey deyildi. 

Jan Valjana gəlincə, bütün gözəl atalıq hissləri, atalıq qayğıları onun qəlbində təcəssüm etsə də, 

o ancaq bir qoca olub qalırdı, bu məsələdən onun qətiyyən baĢı çıxmırdı. 

Doğrudan da, bakirlik deyilən bu böyük məchul məsələ uğrunda mübarizə aparmaq üçün – bu 

ağır tərbiyə iĢində, qızı həyata hazırlayan bu mühüm məsələdə gör nə qədər bilik lazımdır! 

---

Monastır kimi heç bir Ģey cavan qızı ehtirasa meyil etdirmir. Monastır qızın fikrini ona məlum 

olmayan cəhətlərə yönəldir. Fikrini ancaq öz üzərində cəmləĢdirən bir qız qəlbini açıb söyləmək 

imkanından məhrum olur, buna görə də əzab çəkir, o həm də inkiĢaf etmək imkanından məhrum 

olur, buna görə onun qəlbi qapanıb qalır. Bunun nəticəsində xülyalar, mülahizələr, düĢüncələr, 

uydurulmuĢ sevgilər, macəraçılıq arzuları, idrakın daxili zülmətində yaradılan sehrli, fantastik 

kaĢanələr, qaranlıq, sirli məskənlər meydana gəlir; monastırın arxada qalan dəmir barmaqlığı bu 

qaranlıq, sirli məskənlərə yol açan kimi, ehtiraslar orada özünə sığınacaq yeri tapır. Monastır – 

zülmdür; bu zülmün insan qəlbi üzərində qələbə çalması üçün insanın bütün ömrü boyu davam 

etməlidir. 

 

Kozetta monastırı tərk etdikdən sonra Plüme küçəsindəki evdən daha xoĢ, daha təhlükəli bir Ģey 

tapa bilməzdi. Bu, təkliyin davamı, lakin sərbəstliyin baĢlanğıcı idi; bura hər tərəfdən qapalı bir 

bağdı, eyni zamanda, gözəl, zəngin, ehtiraslı, ətirli bir təbiətdi; burada da o, monastırdakı kimi 

yuxular görürdü, lakin arabir cavan oğlanlar da gözünə çarpırdı; burada da dəmir barmaqlıq 

vardı, ancaq bu barmaqlıq küçəyə baxırdı. 

Təkrar edirik, Kozetta bura gələndə hələ uĢaqdı. Jan Valjan çoxdan əl dəyməyən bu bağı onun 

ixtiyarına verərək dedi: ―Burada nə istəyirsən elə!‖ Bu bağ onu əyləndirirdi; kolları yoxlayırdı, 

daĢları yerindən qaldırıb çevirirdi, daĢların altından ―xırdaca heyvanlar‖ axtarırdı. Bu bağda o, 

xəyala dalmaq vaxtı gələnə qədər oynadı. Bağdan onun ayaqları altında, otlar arasında tapdığı 

cücülərə görə xoĢu gəlirdi; nəhayət, elə bir gün gəldi ki, bağı o, baĢı üstündə, budaqlar arasından 

gördüyü ulduzlara görə sevməyə baĢladı. 

Bundan baĢqa, atasını da, yəni Jan Valjanı da bütün qəlbi ilə məsumanə qızlıq ehtirası ilə sevirdi, 

eyni zamanda, bu qocanın simasında arzu etdiyi, yaxĢı bir yoldaĢ görürdü. Cənab Madlen çox 

kitab oxumuĢdu – bu, oxucuların yadındadır, Jan Valjan yenə də kitab oxuyurdu; oxuduqlarını, 

gördüklərini o, çox gözəl danıĢa bilirdi; o, hər Ģeyi bilmək istəyən zəngin, lakin mülayim bir 

ağıla, natiqlik qabiliyyətinə malikdi. Jan Valjanda onun yaxĢı bir adam olduğunu kölgədə 

saxlayacaq qədər sərtlik qalmıĢdı; o, çox ciddi bir əqlə, mehriban bir qəlbə malikdi. Lüksemburq 

bağında qızı ilə oturub danıĢanda, oxuduğu kitablardan, baĢına gələn hadisələrdən istifadə 

edərək, ona hər Ģey haqqında ətraflı məlumat verirdi. Kozetta dalğın və xəyali bir nəzərlə ona 

qulaq asırdı. 

Bu yabanılaĢmıĢ bağ Kozettanın gözlərini təmin etdiyi kimi, bu sadə adam da onun fikrini təmin 

edirdi. O, kəpənək ardınca qaçmaqdan yorulduqda, tövĢüyə-tövĢüyə atasının yanına gələrək 

deyirdi: ―Ah, yüyürməkdən yoruldum!‖ Jan Valjan da onun alnından öpürdü. 

Kozetta bu xoĢtəbiətli qocanı çox istəyirdi. Onun yanından əl çəkmirdi. Jan Valjan olan yerdə 

böyük fərəh duyurdu. Jan Valjan nə bağda, nə də Kozetta olduğu yerdə yaĢayırdı; Kozetta da 

buna görə daĢ döĢənmiĢ balaca dal həyəti öz güllü-çiçəkli guĢəsindən, həsir stullu kiçik otağı isə 

divarına xalçaĢəkilli kağız çəkilmiĢ, yumĢaq kreslolu böyük qonaq otağından üstün tuturdu. 

Bəzən Kozetta Jan Valjanı təngə gətirsə də, o bundan incimirdi, ancaq gülümsəyərək deyirdi: 

―YaxĢı da, get öz otağına! Qoy məni tək qalım!‖ 

Kozetta füsunkar, həm də mehribanca bir ifadə ilə astadan deyərdi: 

– Ata, sizin otağınızda mən yaman üĢüyürəm, niyə siz bura xalça salmırsınız, peç qoymursunuz? 

– Qızın belə bir ifadə ilə öz atasına söylədiyi sözlər daha Ģirin, daha füsunkar olur. 

– Əziz bala, dünyada məndən də yaxĢı adamlar var, onların heç evi də yoxdur. 

– Onda bəs niyə mənim otağım istidir, otaqda hər Ģeyim var? 

– Ona görə ki, sən qızsan, həm də uĢaqsan. 

– Nə olsun ki?! Deməli, gərək kiĢilər soyuqdan donsunlar, pis yaĢasınlar? 

– Bəzi kiĢilər. 

– YaxĢı da! Onda mən bura tez-tez gələcəyəm ki, siz də axırda istər-istəməz peç yandırasınız! 

Sonra o, atasına dedi: 

– Ata, niyə siz belə pis çörək yeyirsiniz? 

– Elə də lazımdır... mənim qızım. 

– Eləmi? Onda mən də belə çörək yeyəcəyəm. 

---

Kozzetta qara çörək yeməsin deyə, Jan Valjan da o gündən ağ çörək yeməyə baĢladı. 

Kozetta çox tutqun halda öz uĢaqlığını xatırlayırdı. O öz anasını görməmiĢdi, lakin səhər-axĢam 

anası üçün Allaha dua edirdi. Tenardye ilə arvadı dəhĢətli yuxuda gördüyü iki mənfur Ģey kimi 

onun yadında qalmıĢdı. ―Bir dəfə gecə‖ su gətirmək üçün meĢəyə getdiyi hələ də yadında idi. O 

elə bilirdi ki, bu yer Parisdən çox-çox uzaqdadır. Guya, onun həyatı uçurumdan baĢlanmıĢdır, 

Jan Valjan onu bu uçurumdan çıxarmıĢdır. O öz ətrafında ancaq qırxayaq, hörümçək və ilan 

görəndə uĢaqlığını xatırlayırdı. O, Jan Baljanın qızı olduğuna, Jan Valjan da onun atası olduğuna 

qəti surətdə əmin deyildi, buna görə də axĢamlar yatmamıĢdan qabaq xəyala dalarkən, belə bir 

Ģey təsəvvür edirdi: guya, anasının ruhu bu xoĢtəbiətli qocaya keçib, Kozetta ilə yanaĢı yaĢayır. 

Jan Valjan onun yanında oturanda Kozetta üzünü onun ağ saçlarına qoyar, ―Bəlkə də, bu, mənim 

anamdır!‖ - deyə düĢünərək səssizcə göz yaĢı tökərdi. 

Analıq elə bir məfhumdur ki, bakirə qız bunun nə demək olduğunu qətiyyən dərk edə bilməz; 

qəribə burasıdır ki, Kozetta bir qız kimi belə Ģeylərdən baĢı çıxmadığı halda, nəhayət, öz-özünə 

dedi: ―Görünür, mənim heç anam olmayıb‖. Hətta anasının adını da bilmirdi. HəmiĢə də fürsət 

düĢüb bunu Jan Valjandan soruĢanda  Jan Valjan susardı. Kozetta sualını təkrar etsəydi  Jan 

Valjan gülümsərdi. Bir gün Kozetta sualında israr edib durdu, onda Jan Valjan daha 

gülümsəmədi, onun gözləri yaĢla doldu. 

Jan Valjanın susması Fantinanı qatı bir qaranlığa bürüyürdü. Onun bu hərəkətində  

ehtiyatkarlıqmı ifadə olunurdu? Ya hörmətmi? Ya adını etibar edib baĢqasına söyləməklə 

təsadüfün ixtiyarına verməkdən qorxurdu. 

Nə qədər ki, Kozetta balaca idi, Jan Valjan onun anası haqqında onunla məmnuniyyətlə 

danıĢırdı; lakin Kozetta cavan bir qız olduqdan sonra bu daha mümkün olmadı. Jan Valjan elə 

güman edirdi ki, buna daha onun haqqı yoxdur. Kim buna səbəb olmuĢdu: Kozettamı, ya 

Fantinamı? Bu aydın deyildi. Bu kölgəni Kozettanın qəlbinə salmaq, ölmüĢ bir qadını onların 

taleyinə Ģərik etmək fikri onu dəhĢətə gətirirdi. Bu dəhĢət özü fövqəladə  dəhĢətdi. Bu kölgə Jan 

Valjan üçün get-gedə daha müqəddəs olurdu, müqəddəs olduqca da ona daha qorxunc 

görünürdü. O, Fantinanı düĢünür, susmağın bütün ağırlığını hiss edirdi. Zülmət içində tutqun bir 

Ģəkildə nəsə görürdü, bu, dodağa qoyulan barmağa oxĢayırdı. Fantina hələ sağkən öz ismətindən 

zorla məhrum edilmiĢdi; öləndən sonra, bəlkə də, onun isməti geri qayıdaraq, nifrət və təhdidlə 

nəĢin üzərinə qanad salmıĢdı, onun istirahətini qəbirdə qoruyurdu... Jan Valjan öz üzərində onun 

təsirini hiss etmirdimi? Biz ölümə inanmaqla bu mistik izahatı rədd etmək istəyənlərdən deyilik. 

Elə buna görə də Jan Valjan hətta Kozettanın qarĢısında da Fantinanın adını çəkə bilmirdi.  

Bir gün Kozetta ona dedi: 

– Ata, bu gün anamı yuxuda gördüm. Onun iki böyük qanadı vardı. Yəqin, mənim anam 

sağlığında müqəddəs olmağa layiq görülmüĢdür. 

Jan Valjan: 

– Bəli, əzabla ölənlər müqəddəsdir, – deyə cavab verdi. Bununla belə, Jan Valjan xoĢbəxtdi. 

Evdən çıxanda Kozetta onun qoluna girər, bütün varlığını bürüyən  qürur və xoĢbəxtlik duyardı. 

Kozetta həmiĢə belə fövqəladə bir mehribanlıq göstərəndə, bu mehribanlıq ancaq Jan Valjana aid 

olanda Jan Valjan qəlbinin xoĢbəxtlik içində qərq olduğunu hiss edərdi; zavallı səmavi bir sevinc 

içində tir-tir əsərdi, o, böyük  fərəhlə dönə-dönə təkrar edərdi: ―Bu həmiĢə belə olacaq!‖ 

Ürəyində ―mən belə füsunkar xoĢbəxtliyə layiq olmaq üçün lazımi qədər əzab çəkməmiĢəm‖- 

deyərdi, qəlbinin dərinliklərində Allaha həmdüsəna edərdi, çünki Allah belə məsum məxluqun 

onun kimi səfil bir adamı sevməsinə icazə vermiĢdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Qızılgül müharibə aləti olduğunu görür. 

 

Bir gün Kozetta təsadüfən güzgüdə özünə baxaraq heyrət etdi. Ona elə gəldi ki, qəĢəngdir. O, 

qəribə bir həyəcan duydu. Bu vaxta qədər o, özünə heç fikir verməmiĢdi. Güzgüyə baxardı, 

amma özünü görməzdi. Bir də ki, ona tez-tez deyərdilər: ―Sən qəĢəng deyilsən‖. Ancaq Jan 

---

Valjan mülayim bir səslə təkrar edərdi: ―Yox, sən qəĢəngsən!‖ Lakin Kozetta özünü qəĢəng 

hesab etməzdi; o, asanlıqla bir uĢaq kimi bu fikrə alıĢmıĢ, bu fikirlə də böyümüĢdü. Budur, indi 

güzgü də birdən ona, Jan Valjan kimi, dedi: ―Yox, sən qəĢəngsən!‖ O bütün gecəni yatmadı. 

―Bəlkə də, mən elə, doğrudan da, qəĢəngəm? Bu nə qəribə olardı: birdən məlum olaydı ki, mən 

qəĢəngəm!‖ O, monastırdakı gözəl qız yoldaĢlarını xatırlayaraq, öz-özünə təkrar etdi: ―Yoxsa 

mən də filan mademazel kimi olacağam?!‖ 

Ertəsi gün qəsdən yenə güzgüyə baxaraq sakitləĢdi; ―Bu boĢ fikir haradan mənim ağlıma gəldi? 

Yox, mən qəĢəng deyiləm!‖ Məsələ burasındadır ki, o, pis yatmıĢdı, bənizi solmuĢdu, gözlərinin 

altı qaralmıĢdı. Dünən qəĢəng olduğuna inansa da, buna çox da sevinməmiĢdi, lakin indi qəĢəng 

olmadığını fikirləĢəndə kefi pozuldu. Daha güzgüyə baxmadı; iki həftə dalını güzgüyə çevirərək 

saçını daradı. 

AxĢam nahardan sonra, adəti üzrə qonaq otağında oturub kanva üzrə naxıĢ salar, ya da 

monastırda öyrəndiyi bir iĢlə məĢğul olardı. Jan Valjan onun yanında oturub kitab oxuyardı. Bu 

gün o baĢını qaldıranda gördü ki, atası gözlərini zilləyərək ona baxır: bu baxıĢlardakı narahatlıq 

onu çox təəccübləndirdi. 

Bir gün də küçə ilə gedəndə kiminsə arxadan bu sözləri dediyini eĢitdi: ―Gözəl qızdır, ancaq pis 

geyinmiĢdir!‖ Kozetta düĢünərək, öz-özünə dedi: ―Əlbəttə, bu, mənə aid deyil, mən yaxĢı 

geyinmiĢəm, özüm də gözəl deyiləm‖. Onun baĢında plüĢ Ģapka, əynində köhnə merinos paltar 

var idi. 

Nəhayət, bir gün də bağda olanda Tusen qarının bu sözlərini eĢitdi: ―Cənab, siz hiss edirsinizmi 

bizim xanım qız get-gedə necə qəĢəngləĢir?‖ Kozetta atasının ona nə dediyini eĢitmədi, Tusenin 

sözləri onun üçün qəribə bir kəĢf idi. Qaça-qaça bağdan getdi, öz otağına qalxıb aynanın 

qabağına yüyürdü, özünə baxaraq, həyəcanla çığırdı, üç ay idi ki, güzgüyə baxmırdı. O, öz-özünə 

valeh olmuĢdu. 

O, qəĢəngdi, gözəldi; o, Tusenlə və güzgü ilə razılaĢmaya bilməzdi. Onun boy-buxunu 

düzəlmiĢdi, dərisi ağarmıĢdı, saçı iĢıldayırdı, mavi gözlərində anlaĢılmaz bir iĢıq parıldayırdı. Öz 

gözəlliyini dərk etmək Ģüuru birdən parıldayan iĢıq kimi bir anda əmələ gəlmiĢdi; lakin baĢqaları 

da onun gözəl olduğunu hiss etmiĢdi, Tusen də bunu demiĢdi, yolla gedən adam da, görünür, 

bunu deyirmiĢ,  daha Ģübhəli bir Ģey qalmamıĢdı. O ĢaĢqın halda, böyük bir sevinc içində, böyük 

bir iftixarla bağa qayıtdı; o, özünü kraliça kimi hiss edirdi; qıĢ fəsli idi, lakin ona elə gəlirdi ki, 

quĢlar oxuyur, göy par-par parıldayır, günəĢ yarpaqlar arasından iĢıq saçır, kollar çiçək açır. 

Jan Valjan böyük qorxu və təĢviĢ içində idi. 

Doğrudan da, xeyli vardı ki, o, Kozettanın zərif üzündə gün-gündən daha artıq parıldayan 

gözəlliyə dəhĢətlə baxırdı. ġəfəq qızarmıĢ, səhər açılmıĢdı, bu hamını özünə məftun edirdi, lakin 

Jan Valjan üçün bu məĢum bir səhərdi. 

Kozetta öz gözəlliyini hiss edəndən çox-çox əvvəl gözəlləĢmiĢdi. Lakin yavaĢ-yavaĢ parıldayan, 

tədricən gənc qızın üzərinə yayılan bu gözlənilməz iĢıq lap ilk gündən Jan Valjanın kədər dolu 

nəzərini yaralamıĢdı. Bunu o özü xoĢbəxt həyatında  dəyiĢiklik kimi hiss edirdi: o elə xoĢbəxtdi 

ki, bu xoĢbəxtlikdə nəyisə pozacağından qorxaraq, heç qımıldanmaq da istəmirdi; baĢına hər cür 

müsibət gələn, taleyin açdığı yaralardan hələ də qan sızan, əvvəllər az qala cinayətkar olan, sonra 

az qala müqəddəslər sırasına keçən, katorqa zəncirindən sonra gizlin bir biabırçılığın gözə 

görünməyən ağır zəncirini daĢıyan, qanun tərəfindən hələ azad edilməyən, hər anda tutularaq 

xeyirxahlığın zindanından ictimai biabırçılığın parlaq iĢığına çıxarıla bilən bu adam hər Ģeyi 

qəbul edirdi, hər Ģeyi əfv edirdi, hər Ģeyə haqq qazandırırdı, hər Ģeyə xeyir-dua verirdi, hər Ģeylə 

razılaĢırdı; lakin Tanrıdan, insanlardan, qanundan, cəmiyyətdən, təbiətdən, kainatdan ancaq bir 

Ģey diləyirdi; o da Kozettanın məhəbbəti idi. 

O ancaq bir Ģey istəyirdi: Kozetta öz məhəbbətindən onu məhrum etməsin! Tanrı bu uĢaq 

qəlbinin ona meyil etməsinə, həmiĢəlik onun olmasına mane olmasın! Kozettanın məhəbbəti 

onun sınıq qəlbinə Ģəfa verdi, onu sakitləĢdirdi, mülayimləĢdirdi, təmin etdi, mükafatlandırdı, 

onu yüksəltdi. Kozettanın məhəbbəti ilə o xoĢbəxt idi! O bundan artıq heç bir Ģey istəmirdi!  

---

Ondan soruĢsaydılar ki, sən bundan artıq xoĢbəxt olmaq istəyirsənmi,  o, belə cavab verərdi: 

―Yox‖. Əgər Allah ondan soruĢsaydı: ―Sən cənnətə getmək istəyirsənmi?‖ O, belə cavab verərdi: 

―Mən bu vəziyyətdə qalmaq istəyirdim!‖ 

Onların həyatını az da olsa poza biləcək hər Ģey  baĢ verə biləcək dəyiĢikliyin baĢlanğıcı kimi 

onu dəhĢətə gətirirdi. Qadın gözəlliyinin nə demək olduğunu o çox da yaxĢı bilmirdi, lakin 

instinkt ona deyirdi ki, bu, dəhĢətli bir Ģeydir. 

O, düĢdüyü bədbəxtliyin, səfalətin, əsarətin, yaramazlığın və qocalığın dərinliyindən bu uĢağın 

məsum, eyni zamanda, gizli bir təhdid ifadə olunan üzündə get-gedə daha qalibiyyətlə, daha 

əzəmətlə çiçəklənən gözəlliyə ĢaĢqın-ĢaĢqın baxırdı. 

O, öz-özünə deyirdi: ―O, çox gözəldir! Ġndi mənim baĢıma nə gələcəkdir?‖ 

Onun mehribanlığı ilə ana mehribanlığı arasında olan fərq də bunda idi. Onu təĢviĢə salan Ģey  

ana üçün sevinc olardı. 

Çox keçmədi ki, dəyiĢikliyin ilk əlamətləri görünməyə baĢladı. 

Kozetta həyəcanla ―Əlbəttə mən qəĢəngəm!‖ sözlərini söylədiyi günün səhəri öz geyiminə, 

bəzək-düzəyinə diqqət yetirdi. Yolla gedən adamın ―Gözəldir, ancaq pis geyinmiĢdir‖ sözlərini 

xatırladı. Kozettanın yanından ötüb keçən və sanki, qeybdən gələn bu sözlər onun qəlbinə iki 

toxumdan birini atmıĢdı: bu toxum sonralar inkiĢaf edərək, qadının bütün həyatını doldurur; bu, 

iĢvə toxumudur. Ġkinci toxum sevgidir. 

Kozetta gözəl olduğuna inanan kimi onun bütün qadınlıq mahiyyəti meydana çıxdı. Merinos 

paltarına, plüĢ Ģlyapasına qarĢı onda nifrət əmələ gəldi. Atası heç bir Ģeydə onun xahiĢini yerə 

salmırdı. O dərhal geyinmək sənətinə, Ģlyapaların, paltarların, bürüncəklərin, ayaqqabıların, 

manjetlərin, parça malların sirrinə, ona yaraĢıb-yaraĢmamasına bələd oldu – Paris qadınlarını bu 

qədər füsunkar, bu qədər əsrarəngiz və bu qədər təhlükəli edən də bu sənətdir! ―Cazibədar qadın‖ 

ifadəsi də Paris qadınları üçün deyilmiĢdir. 

Heç bir ay keçmədi ki, bu xırdaca qız Babil küçəsi deyilən bu çöllükdə nəinki Parisin ən gözəl 

qadınlarından biri oldu – bu özü az Ģey deyildi - o, eyni zamanda, Parisin ən ―yaxĢı geyinən‖ 

qadınlarından biri oldu. Bu daha mühüm bir məsələ idi. O indi istəyirdi ki, həmin o yoldan keçən 

adama rast gəlsin, onun fikrini bilsin, onun bir yaxĢı ―haqq-hesabını versin‖. Doğrudan da, çox 

gözəldi, özü də Jeranın Ģlyapasını Erbonun Ģlyapasından çox gözəl ayıra bilirdi. 

Jan Valjan bu dağıdıcı yeniliyə təĢviĢlə baxırdı. Sürünmə, ən çoxu yerimək imkanı verilən bu 

adam Kozettanın qanadları çıxdığını görürdü. 

Lakin hansı bir qadın olur olsun, əgər o, Kozettanın geyiminə, bəzək-düzəyinə baxsaydı, o saat 

bilərdi ki, bu qızın anası yoxdur. O, cüzi də olsa, bəzi ədəb-ərkan qaydalarına, bəzi Ģərti Ģeylərə 

riayət etmirdi. Məsələn, anası olsaydı, ona deyərdi ki, cavan qızlar ağır ipəkdən paltar 

geyməzlər. 

O ilk dəfə qara ipək paltarda, ipək bürüncəkdə, ağ krep Ģlyapada evdən çıxanda qürur və iftixarla 

Jan Valjanın qoluna girib soruĢdu: ―Ata, məni necə görürsünüz?‖ Bu zaman onun çəhrayı üzü 

gülürdü, o öz gözəlliyi ilə adamı valeh edirdi. Jan Valjan elə bir ifadə ilə cavab verdi ki, sanki, 

bu ifadədə iztirab dolu həsəd var idi; o ancaq bunu dedi: ―Bu gün çox gözəlsən‖. Gəzinti zamanı 

Jan Valjan əvvəlki vəziyyətini dəyiĢmədi. Evə qayıdandan sonra Kozettadan soruĢdu: 

– Sən o əvvəlki paltarını daha heç geyməyəcəksən? Əvvəlki Ģlyapanı heç qoymayacaqsan? 

Bu söhbət Kozettanın otağında oldu. Kozetta paltar Ģkafına sarı döndü - onun gözündən düĢmüĢ 

monastır paltarı Ģkafda cəngəldən asılmıĢdı. 

Kozetta həyəcanla: 

– Bu maskarad paltarıdır! – dedi. – O, mənim nəyimə lazımdır? Yox, mən bir də bu pis Ģeyləri 

geyməyəcəyəm! O Ģeyi mən baĢıma qoyanda uyuğa oxĢayıram. 

Jan Valjan dərindən ah çəkdi. 

O gündən sonra Jan Valjan belə bir Ģey gördü: Kozetta əvvəllər ondan həmiĢə evdə qalmasını 

xahiĢ edərdi, deyərdi: ―Ata, sizinlə burada olmaq mənə hər Ģeydən xoĢdur!‖ Lakin indi həmiĢə 

ondan xahiĢ edir ki, gəzməyə gedək. Doğrudan da, adam ki qəĢəng üzünü, gözəl geyimini 

göstərməyəcəkmiĢ  daha bunlar nəyə lazımmıĢ? 

---

Bir Ģey də Jan Valjanın gözündən yayınmırdı: Kozetta indi daha dal həyəti əvvəlki kimi 

xoĢlamırdı. Ġndi o daha həvəslə bağa gedir, dəmir barmaqlığın qabağında məmnuniyyətlə 

gəziĢirdi. Jan Valjan öz otağında qapanıb qalmıĢdı, bağa gəlmirdi. O, keĢik çəkən köpək kimi dal 

həyəti tərk etmirdi. 

Kozetta gözəl olduğunu baĢa düĢməklə öz gözəlliyindən xəbərdar olmamaq məlahətini itirdi; bu 

incə bir məlahətdir, çünki məsumluqla birləĢən gözəllik ifadəolunmaz bir Ģeydir; iĢıq saçan 

məsumluqdan əziz Ģey yoxdur; bu məsumluq, heç özü də bilmədən, cənnətin açarını əlində 

tutaraq, təntənə ilə irəliləyir. Lakin Kozetta məsumluq gözəlliyini itirməklə, dalğınlıq və ciddilik 

füsunkarlığını qazandı. Onun qəlbi gənclik, məsumluq, gözəllik fərəhi ilə dolu idi, lakin bütün 

simasında cazibədar bir kədər ifadə olunurdu. 

Marius da onu bu zaman, altı aydan sonra yenə də Lüksemburq bağında görmüĢdü. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

VuruĢma baĢlanır. 

 

Kozetta Marius kimi öz sakitliyi içərisində, sevgini qəbul etməyə hazırdı. Tale ona xas olan 

məĢum və əsrarəngiz bir səbirlə bu iki gənci yavaĢ-yavaĢ bir-birinə yaxınlaĢdırırdı: onlar, sanki, 

elektrikləĢmiĢdi, yaxınlaĢmaqda olan ehtirasın ildırımları, göy gurultuları onları 

xumarlandırmıĢdı. 

Məhəbbətlə dolu olan bu iki qəlb tufanla bulud kimi bir-biri ilə toqquĢmalı idi. Ġldırım çaxanda 

buludlar birləĢdiyi kimi, onlar da bir-birinin baxıĢında birləĢməli idi. 

Sevgi romanlarında baxıĢın gücündən o qədər sui-istifadə etmiĢlər ki, indi daha onların gücünə 

inanan yoxdur. Ġndi adam güclə cəsarət edib deyir ki, bir oğlanla bir qızın baxıĢları bir-birinə rast 

gəldiyi üçün onlar bir-birini sevdilər. Sevgi elə belə də baĢlanır! Ancaq belə baĢlanır! BaĢqa 

Ģeylər ancaq baĢqa Ģey olub qalır, özü də sonralar meydana gəlir. BaxıĢlarla bir-birinə qığılcım 

saçan iki qəlbin bir-birində əmələ gətirdiyi bu dərin sarsıntıdan real Ģey yoxdur. 

Kozetta qeyri-Ģüuru olaraq Mariusa baxanda  baxıĢı ilə onu həyəcana gətirmiĢdi, Marius da bu 

zaman öz baxıĢı ilə Kozettanı həyəcana gətirdiyinə Ģübhə etmirdi. 

Marius da ona onun etdiyi kimi pislik və yaxĢılıq etmiĢdi. 

Qızlar baĢqa tərəfə baxsa da, görmək istədikləri adamı görür və onu müĢahidə edirlər: Kozetta da 

bu qayda ilə çoxdandı Mariusu həm görür, həm də müĢahidə edirdi. O zaman ki Kozetta Mariusa 

gözəl bir oğlan kimi baxırdı, onda Marius Kozettanı hələ eybəcər  qız hesab edirdi, ona 

əhəmiyyət vermirdi, o da bu cavan oğlana laqeyd qalırdı. 

Hər halda, Kozetta bir Ģeyi etiraf etməyə bilməzdi: Mariusun gözəl saçı, gözəl gözləri, gözəl diĢi, 

xoĢ səsi – bunu o, Marius öz yoldaĢları ilə danıĢanda eĢitmiĢdi – yeriĢi lap elə biçimsiz də olsa, 

özünəməxsus bir zərifliyi vardır, o heç də axmaq  adam kimi nəzərə çarpmır, onun bütün 

simasında  nəciblik, yumĢaqlıq, saflıq, qürur ifadə olunur, o zahirən kasıb da görünsə, öz 

ləyaqətini tamamilə mühafizə edə bilir. 

O günkü onların baxıĢları qəfildən bir-birinə rast gəldi və nəhayət, bu baxıĢlar tutqun bir Ģəkildə 

ifadə etdikləri qaranlıq və məchul sözləri bir-birinə söylədi – Kozetta əvvəl heç bir Ģey baĢa 

düĢmədi, dalğın halda Qərb küçəsində olan evlərinə qayıtdı. Jan Valjan öz adəti üzrə ay 

yarımlığa bu küçəyə köçmüĢdü. Kozetta ertəsi gün yuxudan duranda tanımadığı bu cavan oğlan 

haqqında düĢünürdü: gör nə vaxtdandır bu adam ona qarĢı laqeyd və soyuq idi, indi, elə bil ki, 

ona diqqət yetirmiĢdi, lakin Kozettaya elə gəlirdi ki, onun yetirdiyi bu diqqətdə xoĢagələn bir Ģey 

yoxdur. Əslində, onun bu qəĢəng, məğrur adama bir az acığı tutmuĢdu. Kozettanın qəlbində 

dalaĢqanlığabənzər bir hiss əmələ gəldi. O elə güman etdi ki, gec-tez bunun qisasını alacaq; bu 

fikir Kozettanın ağlına gələndə hələ də uĢaq sevincinə bənzər bir sevinc duydu. 

O, gözəl olduğunu dərk etməklə tutqun bir Ģəkildə də olsa, hiss etdi ki, əlində silah vardır. 

UĢaqlar bıçaqla oynadıqları kimi, qadınlar da öz gözəllikləri ilə oynayırlar. Elə də olur ki, onlar 

öz-özlərini yaralayırlar. 

---

Mariusun tərəddüd etdiyi, qorxduğu oxucuların yadındadır. O yenə də öz oturacağında 

oturmuĢdu, Kozettaya yaxınlaĢmırdı. Bu, Kozettanın acığına gəldi. Bir gün o, Jan Valjana dedi: 

―Ata, gedək o tərəfdə gəzək‖. Kozetta Mariusun ona sarı gəlmədiyini görüb, özü Mariusa sarı 

getdi. Belə hallarda hər bir qadın Məhəmmədə oxĢayır. Bir də ki, bu nə qədər qəribə görünsə də, 

cavan oğlanın həqiqətən sevdiyini göstərən ilk əlamət  qorxaqlıqdır, cavan qızınkı isə cəsarət! Bu 

təəccüblü  Ģeydir, eyni zamanda, bundan adi bir Ģey yoxdur. Bir-birinə yaxınlaĢmaq istəyən 

qızla-oğlan çatıĢmayan cəhətləri bir-birindən qəbul edirlər. 

Həmin bu gün Kozettanın baxıĢı Mariusu dəli-divanə etdi, Mariusun baxıĢı isə Kozettanı titrətdi. 

Onlar bağdan gedəndə  Mariusun qəlbində ümid, Kozettanın qəlbində narahatlıq vardı. Elə bu 

gündən də onlar bir-birinə pərəstiĢ etməyə baĢladılar. 

Kozettanın duyduğu ilk Ģey tutqun və dərin bir kədərdi. Ona elə gəldi ki, bir gün içərisində  

qəlbinə qaranlıq çökdü. O daha özünü tanımırdı. Qız qəlbinin soyuqluqdan və sevincdən əmələ 

gələn təmizliyi qara bənzəyir. Bu təmizlik sevgi günəĢi altında əriyir. 

Kozetta sevginin nə olduğunu bilmirdi. O hələ indiyə qədər bu sözün maddi mənada söyləndiyini 

eĢitməmiĢdi. Monastırda olan kübar musiqisi dəftərlərində ―məhəbbət‖ sözü ―ülfət‖ və ya 

―əziyyət‖ sözü ilə əvəz edilmiĢdi. Bu sözlər Kozettadan yaĢlı qızların təsəvvüründə qəribə Ģeylər 

oyadırdı; məsələn, onlar deyirdi: ―Ah, ülfət nə yaxĢı Ģeydir!‖ və ya ―Əziyyət nə xoĢdur!‖ Kozetta 

monastırdan çıxanda hələ çox cavandı, ―Əziyyət‖ məsələsi çox da onu maraqlandıra bilməzdi. 

Buna görə də indi duyduğu Ģeyə necə ad verəcəyini bilmirdi. Adam öz xəstəliyinin adını 

bilməyəndə bundan onun xəstəliyi yüngül olmur ki! 

O, sevginin nə olduğunu bilmədiyi üçün daha ehtirasla sevirdi. O bunun yaxĢı, ya pis, faydalı, ya 

təhlükəli, əbədi və ya keçici, xeyirxah, ya öldürücü bir Ģey olduğunu bilmirdi; bilmirdi ki, buna 

yol verilirmi, ya bu yasaqmı edilmiĢdir; o ancaq sevirdi. Ona desəydilər ki, ―Siz yatmırsınız? Axı 

belə olmaz! Siz daha yemək yemirsiniz? Bu, çox pis Ģeydir! Siz öz sinənizdə bir ağırlıq hiss 

edirsiniz, sizin ürəyiniz döyünür? Bu nə deməkdir, belə də Ģey olar! Qara kostyumlu adam o 

yaĢıl xiyabanın baĢında görünəndə siz gah qızarırsınız, gah ağarırsınız?! Bu dəhĢətdir!‖ – 

desəydilər, bu sözlərə o, çox təəccüb elərdi. O heç bir Ģey baĢa düĢməzdi, o ancaq belə cavab 

verərdi: ―Bir Ģeydə ki mən sərbəst deyiləm, onu baĢa düĢmürəm, bunda mən necə müqəssir ola 

bilərəm?‖ 

Təsadüf elə gətirmiĢdi ki, onun qəlbində doğan sevgi hər Ģeydən artıq onun ruhi vəziyyətinə 

uyğun idi. Bu, tanımadığı bir adama uzaqdan-uzağa valeh olmaq, onu dinib-danıĢmadan seyr 

etmək, ona pərəstiĢ etməkdi. Bu, gəncliyə xas olan bir Ģeydi: sevgiyə çevrilən, eyni zamanda bir 

xülya olub qalan gecə xülyası idi, hələ heç bir adı, heç bir təqsiri, heç bir ləkəsi, heç bir tələbi, 

heç bir nöqsanı olmayan, nəhayət, təcəssüm edən, intizarı çəkilən bir arzu idi, bir sözlə, ideal bir 

aləmdə yaĢayan, uzaqdan-uzağa sevilən, müəyyən bir Ģəkil alan xəyaldı. Belə bir təsadüf daha 

müəyyən və daha yaxından olsaydı, Kozettanı ürküdə bilərdi, çünki bu zaman o, yarıya qədər 

monastır həyatının alaqaranlığı içində idi, bu, maddi həyatın təhlükəli olduğunu ĢiĢirdib 

böyüdürdü. Bütün uĢaqlıq və monaxlıq qorxuları qəlbində bir-birinə qarıĢmıĢdı. BeĢ il 

müddətində onun qəlbinə girən monastır ruhu onun ətrafında hər Ģeyi ona yanlıĢ göstərirdi, hələ 

də onda bu ruhun təsiri görünürdü. Ġndi də ona nə sevgili, nə də onu sevən bir adam lazımdı: ona 

ancaq xəyal lazımdı. Mariusa o, füsunkar, iĢıq saçan, əlirməz bir Ģey kimi pərəstiĢ edirdi. 

Ġfrat sadəlövhlük ifrat iĢvəkarlıqla həmhüduddur. Buna görə də Kozetta Mariusa baxaraq, heç 

çəkinmədən gülümsəyirdi. 

O hər gün gəzinti vaxtını səbirsizliklə gözləyirdi. Mariusa rast gəlirdi, özünü hədsiz dərəcədə 

xoĢbəxt hiss edirdi, elə güman edirdi ki, Jan Valjana - ―Bu Lüksemburq bağına qədər gözəldir!‖ 

deməklə bütün fikrini təmiz ürəklə ifadə edir. 

Mariusla Kozetta bir-biri üçün qaranlıqda yaĢayırdı. Onlar bir-biri ilə danıĢmırdı, salamlaĢmırdı; 

onlar bir-biri ilə tanıĢ deyildi; onlar bir-birindən milyon millərlə uzaq olan ulduz kimi bir-birini 

görürdü, bir-birini seyr etməklə yaĢayırdı. 

Bu qayda ilə Kozetta yavaĢ-yavaĢ öz gözəlliyini dərk edən, lakin öz sevgisindən xəbəri olmayan, 

gözəl, sevən, bundan əlavə, öz məsumluğu üzündən iĢvəkar bir qız olurdu. 

 

---

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Dərd üstündən daha böyük bir dərd. 

 

Nə kimi bir vəziyyət olursa olsun, insanda həmiĢə xüsusi bir instinkt ayıq qalır. Qoca və əbədi 

bir ana olan təbiət Mariusun meydana çıxdığını çox tutqun  Ģəkildə Jan Valjana xəbər verdi. Jan 

Valjan bunu qəlbinin ən qaranlıq, ən dərin guĢəsində duyaraq sarsıldı. O heç bir Ģey görmürdü, 

heç bir Ģey bilmirdi, lakin onu əhatə edən zülmətə diqqətlə və inadla baxırdı, sanki, ona yaxın bir 

yerdə nəyinsə əmələ gəldiyini, nəyinsə uçub dağıldığını hiss edirdi. Bu ana təbiət Mariusa da 

xəbərdarlıq etmiĢdi,  ilahi qanunun hikməti də bundadır – o da qızın ―atasına‖ görünməmək üçün 

əlindən gələn hər Ģeyi edirdi. Lakin elə olurdu ki, Jan Valjan hərdən onu görürdü. Mariusun 

hərəkəti çox da  təbii deyildi.  

O elə ehtiyatlı tərpənirdi ki, bu özü Ģübhə doğururdu, cəsarətli hərəkəti kobud çıxırdı. O daha 

əvvəlki kimi çox da yaxına gəlmirdi; kənarda oturur, sanki, fikrə dalırdı; özü ilə kitab gətirirdi, 

özünü elə göstərirdi ki, guya, kitab oxuyur. O niyə hiylə iĢlədirdi? Əvvəllər o köhnə frakında 

gəlirdi, indi təzəsini geyirdi; qəti bir inamla demək olmazdı ki, o, saçını burdurmur; onun qəribə 

gözləri vardır; o indi əlcək də taxırdı. Sözün qısası, Jan Valjanın bu cavan oğlandan lap zəhləsi 

gedirdi. 

Kozetta elə bir iĢ tutmurdu ki, Ģübhə oyatsın. O qəlbində nələr baĢ verdiyini bütün dəqiqliyi ilə 

baĢa düĢmürdü, eyni zamanda, yeni bir Ģey olduğunu hiss edirdi: bunu gizlətmək lazımdı. 

Kozettada bəzənmək həvəsinin əmələ gəlməsi ilə bu naməlum adamın təzə frak geyməsi 

arasında bir əlaqə vardı. Jan Valjan bunu düĢünür, bu fikir onu son dərəcə narahat edirdi. Bəlkə 

də, bu təsadüfi bir Ģeydi, bu, yəqin ki, belə idi, lap Ģübhəsiz ki, belə idi, ancaq təhlükəli 

təsadüfdü. 

Jan Valjan bu naməlum adam haqqında Kozettaya bircə kəlmə də söz demirdi. Lakin bir dəfə o, 

özünü saxlaya bilmədi, tutqun bir məyusluq içində – elə bir məyusluq ki, adamı, heç 

gözlənilmədiyi halda, öz yarasına zond salmağa təhrik edir – Kozettaya dedi: ―Bu cavan oğlan 

yaman təĢəxxüs satır!‖ 

Kozetta bir il əvvəl, bir qız laqeydliyi ilə ona belə cavab verərdi: ―TəĢəxxüs-zad satmır, o çox 

sevimli oğlandır!‖ On il sonra, qəlbində Mariusa olan məhəbbətlə belə deyərdi: ―Siz haqlısınız, 

elə təĢəxxüs satır ki, adamın lap zəhləsi gedir!‖ Amma həyatının və sevgisinin indiki dövründə 

sakitcə dedi: 

– Kim? O cavan oğlan? – sanki, onu birinci dəfə idi görürdü. 

Jan Valjan düĢünərək öz-özünə dedi: ―Mən nə axmaq adamam! Qız ona heç fikir də verməyib: 

Mən özüm onu qızın yadına saldım!‖ 

Ey qocaların sadəliyi! Ey uĢaqların hikməti! 

Qızın, ya oğlanın bu dövrdə olan iztirab və qayğısının, ilk sevginin ilk maneə ilə tək-təkinə 

gedən qızğın mübarizəsinin qanunu belədir: qız qurulan tələlərdən heç birinə düĢmür, oğlan hər 

tələyə düĢür. Jan Valjan Mariusla gizlin mübarizəyə baĢladı; amma Marius yaĢına, ehtirasına xas 

olan müqəddəs bir düĢüncəsizliklə bunu heç duymurdu da. Jan Valjan ona bir çox kələklər 

düzəltdi - gəzinti vaxtlarını dəyiĢdi, baĢqa oturacaqlarda oturdu, öz yaylığını oturacaqda ―yaddan 

çıxardı‖, bağa tək gəldi, Marius heç düĢünmədən bütün bu tələlərə düĢdü, Jan Valjanın onun 

yolunda qurduğu bütün sual iĢarələrinə sadəlövhcəsinə ―Bəli!‖ - deyə cavab verdi. Lakin Kozetta 

özünü elə qayğısız, elə sakit göstərir, sirrini elə gizlədə bilirdi ki, Jan Valjan axırda belə bir 

nəticəyə gəldi: ―Bu səfeh Kozettadan ötrü dəli-divanədir, amma Kozetta heç onu görmür də!‖ 

Bununla belə, o, ağır iztirab çəkirdi. Kozettanın onu sevməsi hər an baĢ verə bilərdi. Hər Ģey 

laqeydlikdən baĢlanmırmı? 

Bir gün Kozetta bir səhv buraxdı, bununla da Jan Valjanı qorxutdu. Üç saat oturacaqda 

oturduqdan sonra Jan Valjan ayağa qalxanda Kozetta həyəcanla dedi: ―Gedirik?‖ 

Jan Valjan Lüksemburq bağında olan gəzintisini kəsmədi: o qəti tədbir görmək istəmirdi, 

xüsusilə Kozettada Ģübhə doğurmaqdan qorxurdu. Kozetta Mariusa baxıb gülümsəyəndə, Marius 

da bu gülüĢdən məst olaraq, pərəstiĢ etdiyi qızın Ģəfəq kimi iĢıq saçan gözəl üzünü görəndə, iki 

---

sevən qəlb üçün bu qədər Ģirin olan dəqiqələrdə Jan Valjan par-par parıldayan qorxunc gözlərini 

Mariusdan çəkmirdi. O daha öz qəlbində pis bir hissin əmələ gələcəyinə inanmırdı; lakin 

Mariusu görəndə bəzən ona elə gəlirdi ki, o yenə də vəhĢi, yırtıcı bir heyvan olur, vaxtı ilə 

qəlbinin dərinliklərində olan kin yenidən bu cavan oğlana qarĢı baĢ qaldırır. Elə bil ki, naməlum 

və çoxdan sönən vulkanlar hərəkətə gəlir. 

―Necə?! O cavan oğlan buradadır? O niyə gəlib? O gəlib ki, burada gəzib-dolaĢsın, ora-buranı 

yoxlasın, baxıb görsün ki, nə var, nə yox, bir təĢəbbüs göstərsin! O belə fikirləĢir: ―Niyə də 

təĢəbbüs göstərməyim?‖ O, mənim xoĢbəxtliyimin ətrafında hərlənir, istəyir ki, onu tutub 

aparsın!‖ 

Jan Valjan düĢüncəsində davam edərək öz-özünə deyirdi: ―Bəli, bu belədir! O nə axtarır? 

SərgüzəĢt! O nə istəyir? Sevgi macərası! Bəli sevgi macərası! Bəs mən? Necə? Onda heç 

lazımdımı ki, bütün insanların ən həqiri, sonra da ən bədbəxti olum, həyatımın altmıĢ ilini dizi 

üstə durum, olmazın əzab-əziyyət çəkim, cavanların heç üzünü görmədən qocalım, ailəsiz, ata-

anasız, qohum-əqrəbasız, dostsuz, arvadsız, uĢaqsız yaĢayım, bütün daĢlar, bütün tikanlar 

üzərində, bütün yollar uzunu, bütün divarlar boyu qanımdan iz salım, mənə qarĢı amansız olsalar 

da, mən mülayim olum, mənə pislik etsələr də, mən yaxĢı olum, bütün bu müsibətləri gördüyüm 

halda yenə də düz adam olum, pis iĢlər tutduğuma peĢman olum, mənə edilən pislikləri əfv edim; 

indi mən bu Ģeylərin mükafatını almıĢam; çəkdiyim müsibətlər qurtarıb, mən öz məqsədimə 

çatmıĢam, istədiyim hər Ģeyi əldə etmiĢəm,  buna da haqqım var, mən bunun əcrini vermiĢəm, 

mən buna layiqəm, mən bu müsibətlərə ona görə dözməmiĢəm ki, çəkdiyim zəhmətlər batıb 

getsin, hər Ģey məhv olsun! Kozetta əldən getsin, mən həyatdan, sevincdən, qəlbdən məhrum 

olum, ona görə məhrum olum ki, uzundraz avaranın biri Lüksemburq bağında veyllənmək 

fikrinə düĢmüĢdür!‖ 

Bu zaman onun gözlərində məĢum və qeyri-adi bir iĢıq parıldadı. Bu zaman o daha baĢqa bir 

adama baxan adam deyildi; bu zaman o daha öz düĢməninə baxan düĢmən deyildi. Bu zaman o, 

oğru görmüĢ qapı köpəyi idi. 

Yerdə qalan oxuculara məlumdur. Marius yenə də divanəlik edirdi. Bir dəfə o, Kozettanı Qərb 

küçəsinə qədər ötürdü. Bir gün də dalandarla söhbət etdi. Dalandar da bu əhvalatı Jan Valjana 

danıĢdı. ―Cənab, – dedi, – bir cavan oğlan sizinlə maraqlanırdı, sizi soruĢurdu, o kimdir?‖ Ertəsi 

gün Jan Valjan Mariusa elə baxdı ki, nəhayət, o, məsələni baĢa düĢdü. Bir həftə sonra Jan Valjan 

oradan köçüb getdi. O, özünə söz verdi ki, bir daha nə Lüksemburq bağına, nə də Qərb küçəsinə 

ayaq basmayacaqdır. O, Plüme küçəsinə qayıtdı. 

Kozetta Ģikayətlənmirdi, heç bir Ģey demirdi, sual vermirdi, heç bir Ģey öyrənmək istəmirdi; o elə 

bir yaĢa çatmıĢdı ki, qızlar bu yaĢda sirlərinin baĢa düĢüləcəyindən, öz-özlərini ifĢa etməkdən 

qorxurlar. Jan Valjanın belə bədbəxtlikdən qətiyyən baĢı çıxmazdı, çünki ancaq belə 

bədbəxtlikdə füsunkarlıq vardır, o ancaq belə bədbəxtlik görməmiĢdi; buna görə də Kozettanın 

dinib-danıĢmamasının bütün mənasını anlaya bilmədi. O ancaq Kozettanın qəmgin olduğunu 

gördü, özü də qəmgin oldu. Bu onların mübarizədə təcrübəsiz olduqlarını göstərdi. 

Bir gün Jan Valjan yoxlamaq məqsədi ilə Kozettadan soruĢdu: 

– Lüksemburq bağına getmək istəyirsən?  

Kozettanın solğun üzünə, sanki, Ģəfəq düĢdü: 

– Bəli, – dedi. 

Onlar Lüksemburq bağına getdilər. Üç ay idi ki, onlar bu bağa heç ayaq basmırdılar... Marius da 

ora gəlmirdi. Ġndi də Marius orada yox idi. 

Ertəsi gün Jan Valjan yenə də Kozettadan soruĢdu: 

- Lüksemburq bağına getmək istəyirsən? 

Kozetta qəmgin halda, həm də məsumca dedi: 

– Xeyr. 

Kozettanın bu qəmginliyi və məsumluğu Jan Valjanı təhqir etdi. Belə gənc, lakin özünü belə 

qapalı tutan bu qızın fikrində nələr olurdu? Orada nə kimi qərarlar hazırlanırdı? Kozettanın 

qəlbində nələr baĢ verirdi? Jan Valjan bəzən yatmaq əvəzinə baĢını əlləri içərisinə alaraq, bütün 

---

gecəni öz yoxsul yatağının qabağında otururdu. O, öz-özünə ―Kozettanın fikrindəki nədir?‖ 

sualını verir, Kozettanın nə barədə düĢünə biləcəyini təsəvvür etməyə çalıĢırdı. 

Ah, bu zaman o uzaqdan-uzağa monastıra, o baĢı qarlı zirvəyə, o mələklər məskəninə, 

xeyirxahlığın o əriməz buzlağına necə kədər dolu bir nəzər salırdı! Necə bir ümidsizliklə, həm də 

iftixarla  görülməmiĢ gül-çiçəklə dolu olan, bakirəliyin zindana salındığı, bütün ətirlərin, bütün 

ruhların bir baĢ göyə yüksəldiyi o monastır bağını təsəvvüründə canlandırırdı! HəmiĢəlik onun 

üzünə bağlanan bu cənnəti o necə xoĢlardı! Oradan o öz könlü ilə getdi, ağılsızlıq edərək, o 

yüksəkliyi tərk etdi! Vəzifəyə sədaqətli olmaq üzündən özünü fəda edən, özünü məhv edən bu 

zavallı qəhrəman monastırdan üz döndərdiyinə, belə ağılsız  iĢ tutduğuna çox-çox təəssüf edirdi: 

bu ağılsızlıq onu Kozettanı monastırdan çıxartmağa təhrik etdi! Neçə dəfə o, öz-özünə demiĢdi: 

―Bu nə iĢ idi, mən tutdum!‖ 

Lakin o nə ovqattəlxlik göstərir, nə də sərt hərəkət edirdi, bununla da öz düĢüncələrini 

Kozettadan gizlədə bilirdi. Onun üzündə həmiĢəki kimi aydın, xoĢ bir ifadə olardı. Ġndi o, 

Kozettaya daha artıq mehribanlıq edirdi, onun rəftarında daha artıq atalıq hissləri duyulurdu. Bir 

Ģey onun kədərini hiss etdirə bilsəydi də, bu, ancaq onun daha artıq mülayim olması idi. 

Kozetta da iztirab çəkirdi. Mariusu görəndə o necə sevinirdisə, onu görməyəndə də elə əzab 

çəkirdi, bunun da səbəbini aydın bilmirdi. Jan Valjan onu gəzməyə aparmayanda,  qızlıq 

duyğusu qəlbinin dərinliyində ona tutqun bir Ģəkildə pıçıldadı ki, Lüksemburq bağına maraq 

göstərmə, bu bağa laqeydlik göstərsən, onda atan yenə də səni ora aparar. Lakin günlər, həftələr, 

aylar keçdi, Jan-Valjan onu bağa aparmadı. O, Kozettanın susmasına susmaqla cavab verdi. 

Kozetta susmasına təəssüf etdi. Artıq gec idi. O yenə də Lüksemburq bağına gələndə Mariusu 

orada görmədi. Yəqin, Marius daha buralara gəlmirdi. ĠĢ bitmiĢdi; indi nə etmək lazımdı? 

Kozetta bir də onu tapacaqmı? O öz qəlbində bir sıxıntı duydu; bu sıxıntı keçib getmədi, günü-

gündən daha da artdı. O daha bilmirdi indi qıĢdımı, yazdımı, günmü çıxmıĢdı, yağıĢmı yağmıĢdı, 

quĢlarmı oxuyurdu, georginya güllərimi açılmıĢdı, ya marqarita güllərimi, Lüksemburq bağımı 

yaxĢıdır, ya Tüilri bulvarlarımı, camaĢırçı qadının gətirdiyi paltar çoxmu, ya azmı 

kraxmallanmıĢdır, Tusen ərzaqı ucuzmu almıĢdı, ya bahamı, – o daha bu Ģeylərlə maraqlanmırdı; 

o həmiĢə ağır fikirlər içində idi, o, öz-özünə qapanıb qalmıĢdı, o ancaq bir məsələ ətrafında 

düĢünürdü, gözlərini zilləyərək hər Ģeyə mənasız bir nəzərlə baxırdı: bu vəziyyətlə o, diqqətlə 

qaranlığa baxan bir adama oxĢayırdı, sanki, o qaranlıqda bir xəyal qeyb olmuĢdu. 

Kozetta Jan Valjana, rənginin solğunluğundan baĢqa, heç bir Ģey hiss etdirmirdi. Jan Valjan, 

yenə əvvəlki kimi, məsumluq ifadə olunan zərif bir üz görürdü. 

Kozettanın üzündə olan bu solğunluq Jan Valjanı təĢviĢə salmaq üçün kifayətdi. Hərdən o, 

Kozettadan soruĢurdu: 

– Sənə nə olub? 

Kozetta da: 

– Heç bir Ģey, – deyə cavab verirdi. 

Kozetta da onun dərd çəkdiyini baĢa düĢürdü; buna görə bir az susduqdan sonra deyirdi: 

– Ata, bəs sənə, sizə nə olub? 

– Mənə? Heç bir Ģey. 

Bir-biri ilə belə nadir, belə riqqətli bir məhəbbətlə bağlı olan, uzun zaman bir-biri üçün yaĢayan 

bu iki insan indi bir-birinin yanında, bir-birindən ötrü dinib-danıĢmadan, Ģikayətlənmədən, 

gülümsəyə-gülümsəyə əzab çəkirdi. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Buxovlu insanlar. 

 

Jan Valjan Kozettadan bədbəxt idi. Cavanlıq hətta kədər içində də özündə iĢıq saxlaya bilir. 

Bəzən Jan Valjan elə dərd çəkirdi ki, elə bil, bunun nəticəsində dönüb uĢaq olurdu. Ġztirab yaĢlı 

adamlarda uĢaqlıq hissi oyadır. Ağır bir hiss Jan Valjanın bütün varlığını bürümüĢdü, ona elə 

gəlirdi ki, Kozetta əldən çıxır. Buna görə də onda mübarizə etmək, Kozettanı əldən verməmək, 

---

zahiri, həm də gözəl bir Ģeylə onu heyrətə salmaq fikri oyandı. Yuxarıda dediyimiz kimi, bu fikir 

həm uĢaqcasına, həm də qocalığa aid bir fikirdi, bu özü sadəlövhcəsinə  təsəvvür olduğu üçün 

Jan Valjanda  bəzək-düzəyin cavan qıza təsir edə biləcəyi fikrini oyatdı, əslində, bu, çox düzgün 

fikirdi. Bir gün o, küçədə, tam rəsmi paltarda bir generalın at üstündə getdiyini gördü, bu,  

Parisin komendantı qraf Qutar idi. O, zər içində olan bu adama həsədlə baxdı, fikirləĢdi ki, belə 

bir mundir geymək nə xoĢbəxtlik olardı, heç kəs bunun təsirindən canını qurtara bilməzdi, 

Kozetta onu bu mundirdə görsə, heyrətdən donub qalardı; əgər o, Kozettanın qoluna girib Tüilri 

qapısından keçsə, keĢikçi ona təzim etsə, Kozetta cavan oğlanlara heç baxmaz da! 

Bu kədərli fikirlərə heç gözlənilmədiyi halda bir sarsıntı əlavə olundu. 

Jan Valjanla Kozetta Plüme küçəsinə köçdükdən sonra yalqız bir həyat keçirirdilər, bu yalqızlıq 

içərisində onlar yeni bir Ģeyə vərdiĢ etmiĢdilər. Arabir günün çıxmasına tamaĢa etməyə 

gedirdilər; bu, həm həyata qədəm qoyan, həm də həyatdan gedən adamlara samit bir fərəh gətirir. 

Təklik sevən adamlar üçün səhər gəzintisi axĢam əzintisi kimi bir Ģeydir; fərq yalnız burasındadır 

ki, səhərçağı təbiət daha Ģən olur. Küçələr bomboĢ olur, quĢlar oxuyur, Kozetta özü, bir quĢ kimi 

səhər tezdən həvəslə yuxudan dururdu. Səhər gəzintisinə onlar bir gün qabaqdan hazırlaĢırdılar. 

Jan Valjan öz təklifini söyləyirdi, Kozetta onunla razılaĢırdı. Onlar, sanki, sui-qəsd düzəldirdilər: 

hələ səhər açılmamıĢ evdən çıxırdılar,  bu Kozettanın kiçik bir əyləncəsi idi. Belə adi qəribəliklər 

cavanların xoĢuna gəlir. Biz bilirik ki, Jan Valjan az adam görünən, yalquzaq, xali yerlərə 

getməyi xoĢlardı. O zamanlar Parisin qarovulxanaları yaxınlığında az məhsul verən əkin yerləri 

vardı; bu yerlərin bir ucu az qalırdı Ģəhərlə birləĢsin, yay fəslində burada cılız, seyrək buğda 

bitərdi; payızda, taxıl yığılandan sonra, adama elə gəlirdi ki, bu zəmilərin taxılı biçilməyib, toyuq 

tükü kimi didilib, Jan Valjan bu yerləri daha artıq xoĢlardı. Kozetta da orada darıxmazdı. Jan 

Valjan üçün bura yalqızlıq, Kozetta üçün sərbəstlik idi. Kozetta orada yenə dönüb balaca bir qız 

olurdu; o burada o yan-bu yana qaça bilirdi, sevinirdi; Ģlyapasını çıxarıb Jan Valjanın dizləri 

üstünə qoyur, çiçək dərirdi. Güllər üstə qonan kəpənəklərə baxırdı, ancaq onları tutmurdu; 

insanın qəlbində sevgi ilə bərabər mərhəmət və mülayimlik hissi də doğur; zərif və titrək xəyalla 

yaĢayan cavan qızın kəpənəyin qanadına heyifi gəlir. Kozetta lalədən çələng toxuyur, baĢına 

qoyurdu, gün iĢığı əmmiĢ, gün iĢığı ilə dolu olan, od kimi alıĢıb-yanan bu al çiçəklər Kozettanın 

baĢında alovdan düzəldilmiĢ bir tac kimi parıldayır, onun təravətli, çəhrayı, zərif üzünü daha 

gözəl göstərirdi. 

Jan Valjanla Kozettanın həyatına kədər çökdükdən sonra da onlar səhər gəzintisinə çıxır, bu 

vərdiĢi tərgitmirdilər. 

1831-ci ilin oktyabr ayı idi; Jan Valjanla Kozetta payız səhərinin aydınlığından və sakitliyindən 

həvəsə gələrək evdən çıxdılar. Səhər açılanda onlar Men qarovulxanasına çatdılar. Dan yeri 

ağarırdı, üfüq hələ qızarmamıĢdı, təbiətin füsunkar, eyni zamanda sərt bir anı idi. Göyün solğun, 

mavi lacivərdliyi içərisində tək-tək ulduz sayrıĢırdı, torpaq hələ qapqara idi, otlar tərpəĢirdi, hər 

yerdə alaqaranlığın sirli bir titrəyiĢi duyulurdu. Bir torağay əlirməz yüksəklikdə oxuyurdu, o, 

sanki, ulduzlar arasında itib-batmıĢdı, sanki, hədsiz dərəcədə kiçik bir Ģey hədsiz dərəcədə böyük 

bir Ģeyi öz nəğməsi ilə mədh edirdi, bu nəğmə ilə əngin fəzalara dinclik saçırdı. Val-de-Qras 

kilsəsi Ģərq tərəfdə, polad rəngli buludsuz üfüqdə nəhəng qara bir Ģey kimi gözə çarpırdı; parlaq 

iĢıqlı dan ulduzu onun qübbəsi ardından çıxırdı, o, sanki, qaranlıq zindandan qaçan bir ruh idi. 

Hər yerdə sakitlik və dinclik idi; yolda heç kəs yox idi; aĢağı tərəflərdə iĢə gedən fəhlələrin 

qaraltısı güclə seçilirdi. 

Jan Valjan kiçik, yan xiyabanda, taxta-Ģalban anbarının qapısı qabağına tökülən dirəklərin 

üstündə oturdu. Onun üzü yola, dalı iĢığa sarı idi; o, doğan günəĢi unutmuĢdu, dərin düĢüncəyə 

dalmıĢdı: bu,  adamın bütün fikrini bürüyən, adamı görməyə qoymayan, sanki, onu dörd divar 

arasına alan bir düĢüncə idi. Elə düĢüncələr var ki, onları ―Ģaquli düĢüncə‖ adlandırmaq olar, bu 

düĢüncələr adamı elə dərinliklərə aparır ki, oradan yer üzünə çıxmaq üçün xeyli vaxt tələb 

olunur. Jan Valjan belə bir düĢüncəyə dalmıĢdı. O, Kozetta barəsində, onların arasına girən 

olmasa, mümkün ola biləcək xoĢbəxtlik barəsində, iĢıq barəsində düĢünürdü: Kozetta bu iĢıqla 

onun həyatını doldurmuĢdu, bu elə bir iĢıqdı ki, onun ruhu bununla nəfəs alırdı. Bu xəyala 

---

dalmaqla o, az qala özünü  xoĢbəxt hesab edirdi. Kozetta onun yanında durub qızaran buludlara 

baxırdı. 

Birdən Kozetta çığırdı: ―Ata, bax oradan elə bil gələn var!‖ Jan Valjan baĢını qaldırdı. 

Kozetta düz deyirdi. 

Əvvəlki Men qarovulxanasına gedən yol, məlum olduğu kimi, Sevr küçəsinin ardıdır, bulvar 

düzbucaq Ģəklində bu yolu kəsib keçir. Bulvarın bu yola dönən yerindən hay-küy gəlirdi, həm də 

tutqun Ģəkildə iri bir Ģey görünürdü. Belə bir vaxtda hay-küyün qopmasını izah etmək çətindir. 

Qatma-qarıĢıq bir Ģey bulvar tərəfdən yola çıxırdı. 

Bu qatma-qarıĢıq Ģey get-gedə aydınlaĢır, sakitcə irəliləyirdi; o, eyni zamanda, pırpızlaĢmıĢ, 

yırğalanan bir Ģeyə, həm də yük arabasına oxĢayırdı, ancaq onun apardığı yükün nədən ibarət 

olduğu bilinmirdi. Tutqun bir Ģəkildə bir neçə at, araba çarxları da gözə çarpırdı; Ģallaq Ģaqqıltısı, 

çığırtı səsi eĢidilirdi. Bu hərəkət edən Ģey hələ çən içində olsa da, get-gedə daha aydın 

görünürdü. Doğrudan da, bu bulvardan yola dönən, qarovulxanaya doğru gedən araba idi. Jan 

Valjan həmin  qarovulxananın qabağında oturmuĢdu. Bu arabanın ardınca ikinci, üçüncü, 

dördüncü araba göründü; cəmisi yeddi araba idi; atların baĢı özündən qabaq gedən arabanın 

arxasına toxunurdu. Arabalarda kölgə kimi qaraltılar tərpəĢirdi, sıyrılmıĢ qılınca oxĢar Ģeylər 

alaqaranlıqda parıldayırdı, zəncir səsi kimi səslər gəlirdi; adamların hay-küyü get-gedə artırdı, 

bütün bu kütlə  ancaq röya mağaralarında meydana gələn yuxu kimi dəhĢətli idi. 

Arabalar yaxınlaĢdıqca müəyyən bir Ģəklə girir, ağacların arxasından  xəyal kimi meydana 

çıxırdı; bütün bu kütlə, sanki, ağarmıĢdı; hava iĢıqlandıqca həm axirət dünyasından gəlmiĢ kimi 

görünən, həm də diri olan bu insan yığıncağının üzərinə solğun iĢıq düĢürdü, qaraltıların baĢı 

dönüb meyit üzü olurdu. Bu hərəkət edən Ģey nə idi?! 

Yol ilə bir-birinin ardınca yeddi araba gedirdi. Bu arabalardan altısının quruluĢu baĢqa cürə idi: 

bunlar çəlləkçi arabasına oxĢayırdı, bu arabalar iki çarx üstünə qoyulmuĢ, qabaq tərəfdən yan 

diĢlə Ģəklini alan uzun nərdivan kimi Ģeydi. Hər arabanı, daha düzünü desək, hər nərdivanı bir-

birinin ardınca qoĢulmuĢ dörd at aparırdı. Nərdivanlar qəribə bir Ģəkildə oturmuĢ adamla dolu 

idi. Səhərin zəif iĢığında bu adamları aydın görmək hələ mümkün deyildi, lakin onların varlığı 

duyulurdu, hər arabada iyirmi dörd adam vardı; arabanın hər tərəfində dal-dala, üzləri camaata 

sarı, ayaqlarını sallayaraq on iki adam oturmuĢdu,  onlar bu qayda ilə öz yoluna davam edirdi. 

Onların arxa tərəfində nəsə xırçıldaya-xırçıldaya səslənirdi: bu, zəncir idi; boyunlarında nəsə 

parıldayırdı: bu, dəmir xalta idi. Dəmir xaltalar ayrı idi, amma zəncir ümumi idi. Bu iyirmi dörd 

adam arabadan düĢüb getsəydi, mütləq məfsəlliayaqlı bir məxluqa oxĢayacaqdı: onun fəqərə 

sütununu zəncir əvəz edəcəkdi, özü də qırxayaq kimi yeriyəcəkdi. Hər arabanın dal və qabaq 

tərəfində tüfəngli iki adam durmuĢdu, onlar ayağı ilə zəncirin ucunu saxlamıĢdı. Dəmir xaltalar 

dördbucaq Ģəklində idi. Yeddinci araba altı at qoĢulmuĢ, yanlarına taxta vurulmuĢ, dördçarxlı, 

üstüaçıq bir fura idi; onda bir neçə dəmir qazan, çuqun küpə, manqal və zəncir danq-danq 

danqıldayırdı; arabada bundan baĢqa, qol-qıçı bağlı bir neçə adam uzanmıĢdı; üzdən onlar 

xəstəyə oxĢayırdı. Araba hər tərəfdən dəlik-deĢikdi, onun yanlarında sınıq barmaqlıqlar var idi; 

bu barmaqlıqlar, sanki, keçmiĢin biabırçı cəza alətləri olmaqla, öz iĢini görüb qurtarmıĢdı. 

Arabalar yolun ortası ilə, onların da hər iki tərəfi ilə iki sıra murdar sifətli keĢikçi əsgər gedirdi; 

keĢikçilər direktoriya əsgərləri kimi qatlanan üçbucaq Ģapka qoymuĢdu; onlar çirkli idi, iyrəncdi, 

paltarları cırıqdı; geydikləri də  boz mavi, cır-cındır əlillər mundiri, məĢəlçilər Ģalvarı idi; qırmızı 

epoletləri, sarı lentaları vardı; silahları da gödək qılıncdan, tüfəngdən və ağacdan ibarətdi: bunlar 

xalis dustaq arabaları əsgəri idi. Bu əsgərlərin sir-sifətində həm dilənçi alçaqlığı, həm də cəllad 

hakimliyi ifadə olunurdu. RəisəoxĢar adamın əlində çapar qırmancı vardı. Alaqaranlıqla örtülən 

bütün bu Ģeylər hava iĢıqlandıqca aydın görünürdü. Arabaların qabağında və arxasında 

sıyırmaqılınc atlı jandarmlar təntənə ilə gedirdi. 

Bu təntənəli mərasim o qədər uzun idi ki, birinci araba qarovulxanaya çatanda sonuncu ancaq 

bulvardan çıxırdı. 

Yolun hər iki tərəfi tamaĢaçılarla dolmuĢdu; bu adamların haradan çıxdığı məlum deyildi; onlar 

bir anda toplaĢmıĢdı. Parisdə çox vaxt belə olur. QonĢu küçələrdən bir-birini səsləyən adamların 

hay-küyü, tamaĢaya gələn bostançıların taxta baĢmaqlarının səsi eĢidilirdi. 

---

Arabalar dustaqları silkələyirdi, buna onlar kirimiĢcə dözürdülər. Onlar səhərin soyuğundan 

göyərmiĢdilər. Onlar kətan Ģalvar, yalın ayaqlarına taxta ayaqqabı geymiĢdilər. Qalan paltarları 

ən ağır yoxsulluq dərəcəsini göstərirdi. Geyimləri müxtəlifdi, lakin bu müxtəlifliyin özündə bir 

iyrənclik vardı; təlxəyin geydiyi cır-cındırdan da pis Ģey yoxdur. Burada təpəsi deĢilmiĢ Ģlyapa 

da, dama-dama furajka da, çox pis yun qalpaq da, bununla bərabər, bluz da, dirsəyi yırtılmıĢ qara 

frak da görmək olardı; bəziləri qadın Ģlyapası, bəziləri də həsir papaq qoymuĢdu; arabir 

paltarlarının cırığı arasından tüklü sinələr bədənlərinə döyülmüĢ yazı və Ģəkillər, sevgi məbədi, 

yanan ürək, sevgi allahı yanında dəmrov və pis xəstəlik əlaməti olan qırmızı ləkələr gözə 

çarpırdı. Dustaqlardan ikisi-üçü arabanın yan ağacından bəlimdən toxunma, üzəngiyəoxĢar 

Ģeylər asmıĢdı, ayaqlarını buna qoymuĢdular. Onlardan biri əlində qara, daĢabənzər bir Ģey 

tutmuĢdu, onu ağzına apararaq, elə bil ki, gəmirirdi: bu, onun yediyi çörəkdi. Bu adamların 

gözlərində soyuq bir ifadə vardı, bəzilərininkində sönük, bəzilərininkində kinli bir iĢıq 

parıldayırdı, mühafizə əsgərləri onları söyürdü. Zəncirli adamlardan səs çıxmırdı; arabir adam 

baĢına, ya adam kürəyinə vurulan ağac zərbəsinin səsi eĢidilirdi; bu adamlardan bəzisi əsnəyirdi; 

onların əynindəki cır-cındır adamı dəhĢətə gətirirdi; onların qıçları yellənir, çiyinləri tərpənirdi, 

baĢları bir-birinə dəyirdi, gözləri vəhĢicəsinə iĢıldayırdı; bəzisinin əli sıxılaraq yumruqlanmıĢdı, 

bəzisininki ölü əli kimi sallanırdı; zəncirlər səslənirdi; arabaların ardınca gələn uĢaqlar qəhqəhə 

ilə gülürdü. 

Bir-birinin ardınca gedən bu arabalar adamda dərdli fikirlər oyadırdı. Belə bir Ģey güman etmək 

olardı: bu gün də olmasa, sabah bərk yağıĢ yağacaq, sonra yenə də, yenə də yağacaq, bu 

adamların cır-cındır paltarı tamam islanacaq, islandıqdan sonra daha qurumayacaq, bu adamlar 

üĢüdükdən sonra daha qızıĢmayacaq, onların islanmıĢ kətan Ģalvarı qıçlarına yapıĢacaq, 

ayaqqabıları su ilə dolacaq, Ģallaq zərbələri diĢlərinin bir-birinə dəyməsinə mane olmayacaq, 

zəncirlər yenə də boyunlarını tutub duracaq, ayaqları yenə də asıla-asıla qalacaq... Ağac kimi, 

daĢ kimi yağıĢların, soyuq küləklərin, Ģiddətli tufanların ixtiyarına verilən, soyuq payız buludları 

altında aciz qalan bu zəncirli adamlara baxanda sarsılmamaq olmurdu. 

Hətta yeddinci arabada zibil torbası kimi yıxılıb qalan qol-qıçı bağlı xəstələri də ağacla 

vururdular. 

Birdən gün çıxdı, Ģərq tərəfdən bir parça iĢıq düĢərək, bütün bu qorxunc baĢları, sanki, 

alovlandırdı. Dillər açıldı, istehza, lənət və nəğmə coĢqun sel kimi ətrafa yayıldı. ġərqdən düĢən 

üfüqi iĢıq Ģöləsi bir-birinin ardınca gedən arabaları iki yerə böldü: baĢlar və bədənlər iĢıqlandı, 

qıçlar və çarxlar qaranlıqda qaldı. Üzlərdə düĢüncə ifadə olundu; bu dəhĢətli bir andı: elə bil ki, 

üzə taxılan maskalar düĢdü, iblis sifəti göründü, ya da qəzəbli ürəklər çılpaqlaĢdı. ĠĢıq da düĢsə 

bu insan yığını qaranlıq görünürdü. Kefi açılan dustaqlardan bəzisi lələkdən düzəldilmiĢ 

borucuqlara cücü qoyub tamaĢaya yığıĢan adamların üstünə üfürürdü, çalıĢırdılar ki, bu cücülər 

qadınların üstünə düĢsün. Gün iĢığı yandan düĢərək, onların miskin üzünü bir tərəfdən bərk 

iĢıqlandırır, o biri tərəfdən qara kölgələrə bürüyürdü; yoxsulluq onların üzünü eybəcər Ģəklə 

salmıĢdı; bu o qədər dəhĢətli idi ki, elə bil gün iĢığı onların üzünə düĢməklə solğun ildırım 

iĢığına çevrilərək tutqunlaĢırdı. Birinci arabada olan dustaqlar səsləri yetdikcə o zaman 

Dezojyenin məĢhur ―Bakirə qız‖ əsərindən popurrini vəhĢi bir oynaqlıqla, iyrənc səslə oxumağa 

baĢladılar. Ağacların yarpağı qəmgin-qəmgin xıĢıldayırdı. Xəyalların ifa etdiyi bu zarafatyana 

nəğməyə burjua yan xiyabanda axmaqcasına bir keflə qulaq asırdı. 

Bu hərəkət edən kütlədə, əzəli xaosda olduğu kimi, bütün insan müsibətləri bir-birinə qarıĢmıĢdı. 

Bu kütlə içərisində bütün heyvanların sifətini görmək olardı; burada qoca da vardı, cavan da, daz 

kəllə də, ağsaqqal da, dəhĢətli həyasızlıq da, qaĢqabaqlı itaətkarlıq da, vəhĢicəsinə ağaran diĢlər 

də, axmaqcasına oturuĢlar da, furajkalı donuz sifətləri də, gicgahlarına burma saçlar sallanan qız 

baĢı kimi baĢlar da, uĢaqcasına, buna görə də dəhĢətli çöhrələr də, yalnız ölüm çatıĢmayan, skelet 

kimi arıq üzlər də... Birinci arabada bir zənci vardı, əvvəllər o, bəlkə də, qul imiĢ: o öz əvvəlki 

zəncirini indiki zənciri ilə müqayisə edə bilərdi. AĢağı təbəqələrlə bərabərləĢdirilən biabırçılıq 

onların hamısının üzündə iz salmıĢdı; süqutun bu pilləsində ictimai həyatın ən ağır səfaləti içində 

olan bu adamlar son dəyiĢmələrini keçirirdilər: indi onlarda kütlüyə keçən nadanlıq  məyusluğa 

keçən idrakla bərabərləĢirdi. Çirkabın ən qatı yeri kimi nəzərə çarpan bu adamlardan heç birini o 

---

birisindən seçmək mümkün deyildi. Aydın görünürdü ki, bu iyrənc axına təsadüfən baĢçılıq edən 

adam onları qruplara bölməmiĢdir. Onlar, yəqin ki, necə gəldi, ya əlifba sırası hökmü ilə 

birləĢdirilmiĢ, əl-qolu bağlanmıĢdı, necə gəldi arabalara yerləĢdirilmiĢdi. Lakin bir yerə toplanan 

dəhĢətlər, nəhayət, öz ümumi təsirini büruzə verir; bədbəxt adamların nə Ģəkildə olur olsun, bir 

yerə toplanması özünə görə bir yekun verir; hər zəncirin ümumi bir qəlbi, hər arabanın öz siması 

vardı. Bir arabada olan dustaqlar oxuyur, onun ardınca gələn arabada bağırırdılar; üçüncü 

arabada sədəqə istəyirdilər, dördüncüdə diĢlərini qıcayırdılar; beĢincidə yoldan keçən adamları 

qorxudurdular; altıncıda bidət söyləyirdilər; axırıncı arabaya qəbir sükutu çökmüĢdü – Dante 

bunu görsəydi, ―Cəhənnəmin yeddi qatını hərəkətdə görürəm‖, – deyərdi. 

Bu, katorqaya məhkum edilmiĢ adamların cəza yerinə olan məĢum yürüĢü idi; lakin bu yürüĢ 

apokalipsisin dəhĢətli odlu arabasında deyil, biabırçı dustaqxana arabalarında baĢ verirdi ki, bu 

daha pis idi. 

Mühafizə əsgərlərindən birinin əlində ucu qarmaqlı ağac vardı; o arabir bu ağacla bu insan tör-

töküntüsünü qurdalamaq niyyətində olduğunu göstərirdi. Camaat içində duran bir qarı barmağı 

ilə dustaqları beĢ yaĢlı uĢağa göstərərək deyirdi: ―Bu, sənə dərs olsun, yaramaz!‖ 

Dustaqların oxuması və söyüĢü get-gedə artdığından, mühafizə komandiri deyilən adam əlindəki 

Ģallağı Ģaqqıldatdı; elə o saat bu iĢarə üzrə yeddi arabanın yeddisinə də dəhĢətli ağac zərbələri 

dolu kimi yağdırılırdı: əsgərlər əllərindəki ağacı dustaqların harasına gəldi çırpırdılar; dustaqlar 

böyürürdülər, acıqlanırdılar, bu isə bir yığın milçək kimi bu irinli yaranın üstünə tökülüĢən küçə 

uĢaqlarını daha da güldürürdü. 

Jan Valjanın gözlərinə dəhĢətli bir ifadə çökdü. Ġndi bunlar daha göz deyildi; bunlar bəzi 

bədbəxtlərin bəbəyini əvəz edən, əsl həqiqəti əks etdirməyən, sanki, dəhĢət və fəlakətlər iĢığı 

yanan nüfuzedilməz ĢüĢə idi. Jan Valjan qarĢısındakı bu Ģeyləri görmürdü; onun gözləri önündə 

dəhĢətli bir xəyal canlanmıĢdı. O, ayağa qalxmaq, qaçmaq, yox olmaq istəyirdi, lakin heç 

barmağını da tərpədə bilmirdi. Bəzən adamın gördüyü bir Ģey, sanki, onu qamarlayıb tutur, 

buraxmır. O oturduğu yerdə donub qalmıĢdı, o, sanki, daĢa dönmüĢdü; o, ifadəolunmaz, ağır  

təĢviĢ içində özü-özündən soruĢurdu. ―Dünyadan gələn, məni təqib edən bu Ģey nədir, bu nə 

deməkdir, mənə qarĢı çıxan bu iblislər yığını haradan gəldi?!‖ Birdən o, əlini alnına sarı qaldırdı 

– yaddaĢı birdən yerinə gələn adamlar belə hərəkət edirlər – onun yadına belə bir Ģey düĢmüĢdü: 

dustaqları həmiĢə bu yoldan aparırdılar, krala rast gəlməmək üçün arabaları həmiĢə bu yola 

döndərirdilər, çünki Fontenebloya gedən yolda həmiĢə krala rast gəlmək olardı, otuz beĢ il 

bundan əvvəl o özü də dustaq arabalarında bu qarovulxanadan keçib getmiĢdi... 

Kozetta Jan Valjandan az təĢviĢə düĢməmiĢdi, ancaq onun təĢviĢi baĢqa  təĢviĢ idi. O heç bir Ģey 

baĢa düĢmürdü; onun nəfəsi tutulurdu; ona elə gəlirdi ki, gördüyü bu Ģeylər mümkün olan Ģey 

deyil. 

Nəhayət, o, həyəcanla dedi: 

– Ata, o arabadakılar nədir? 

Jan Valjan: 

– Dustaqdır, – dedi. 

– Onlar hara gedirlər? 

– Katorqaya. 

Bu zaman mühafizə əsgərləri ağac zərbələri endirməkdə daha artıq səxavət göstərdilər, 

qılıncyanı zərbələr də buna əlavə olundu; elə bil ki, ağaclar, Ģallaqlar qəzəblənib özündən 

çıxmıĢdı. Dustaqlar zərbə altında qıvrılırdı, büzüĢürdü. Onlar susdu, sakitləĢdi, bu iyrənc bir 

itaətkarlıqdı; onlar basqına tutulan canavarlar kimi ətrafa baxırdılar. 

Kozetta təpədən-dırnağa kimi titrəyirdi; o yenə də soruĢdu: 

– Ata, bunlar hamısı insandır? 

Bədbəxt Jan Valjan: 

– Bəziləri, – deyə cavab verdi. 

Bu dustaq arabaları hələ səhər açılmamıĢdan Bisetrdən yola düĢmüĢdü, Fonteneblonu kənarda 

buraxaraq, Mana gedirdi: kral onda Fontenebloda idi. Fonteneblonu kənarda buraxmaq bu ağır 

---

yolu üç-dörd gün uzadacaqdı: lakin əlahəzrət kralın bu dəhĢətli Ģeyləri görməməsi üçün, məlum 

Ģeydir ki, dustaqlara verilən əzabı bir neçə gün də uzatmaq olardı. 

Jan Valjan çox pis halda evinə qayıtdı. Belə bir Ģeyə rast gəlmək  adama vurulan zərbəyə 

bərabərdir, bunun buraxdığı xatirə sarsıntıya oxĢayırdı. 

Jan Valjan Kozetta ilə Babil küçəsinə qayıtdıqdan sonra  gördükləri Ģey haqqında Kozettanın 

daha sual verdiyini eĢitmədi, bəlkə də, o, həddindən artıq düĢüncəyə daldığından, halı pis 

olduğundan Kozetta sual versə də baĢa düĢməmiĢdi. Ancaq axĢam Kozetta yatmağa gedəndə Jan 

Valjan belə bir Ģey eĢitdi - Kozetta öz-özü ilə danıĢırmıĢ kimi astadan deyirdi: ―Ah, ilahi, mənə 

elə gəlir ki, bu adamlardan birinə rast gəlsəydim, elə onu yaxından gördüyüm üçün bağrım 

çatlardı!‖ 

XoĢbəxtlikdən, bu məĢum günün səhəri Parisdə, rəsmi bir təntənə münasibəti ilə Ģənlik təĢkil 

edildi. Mars çölündə parad, Senada qayıqçıların kürəklə qılınclaĢma oyunu, Yelisey çölündə 

tamaĢa, Ulduz meydanında feyerverk, hər yerdə illuminasiya oldu. Jan Valjan Kozettanın 

fikrindən dünənki xatirələri dağıtmaq, onun gözləri önündə canlanan o dəhĢətli Ģeyləri  bütün 

Parisi bürüyən Ģənlik kəĢməkəĢi ilə pərdələmək üçün qızı adətinin əksinə olaraq bu Ģənliyə 

apardı. 

ġənliyə rövnəq verən parad, təbii ki, mundirləri yerindən oynatdı, Jan Valjan da milli qvardiya 

mundirini geydi: bu zaman o tutqun  Ģəkildə, təhlükədən qaçıb gizlənən adam duyğusunu 

keçirirdi. Hər necə olsa, gəzinti üçün qoyduğu məqsədə o, deyəsən, çatmıĢdı. Kozetta atasının 

sözündən çıxmamağı özü üçün qanun hesab edirdi: o, gəncliyə xas olan yüngül və təbii bir 

sevinclə bu təklifə razı oldu; bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Kozetta üçün hər tamaĢa yeni bir 

Ģeydi: o, ―xalq gəzintisi‖ deyilən bu ümumi Ģənliyi çox da etinasızlıq göstərmədi. Bu qayda ilə 

Jan Valjan təsəvvür edə bilərdi ki, o öz məqsədinə çatmıĢdır, Kozettanın hafizəsində dünənki 

rəzalətin heç izi də qalmamıĢdır. 

Onlar bir neçə gündən sonra, səhərçağı bağa baxan artırmaya çıxdılar; günün parlaq iĢığı ətrafa 

yayılmıĢdı; artırmaya çıxmaqla Jan Valjan özü üçün qoyduğu qayda-qanunu, Kozetta isə öz 

otağında oturmaq vərdiĢini yenə də pozmuĢdu; Kozettaya bu vərdiĢi duyduğu kədər aĢılamıĢdı. 

Kozetta bir parça seyrək buludla örtülmüĢ ulduz kimi penüara, bu səhər geyiminə bürünərək, 

qocanın qabağında durmuĢdu, marqarita çiçəyinin yarpaqlarını qoparıb atırdı; yuxudan 

durduqdan sonra onun üzü çəhrayı idi; üstünə gün iĢığı düĢmüĢdü; bu geymində o, füsunkar 

görünürdü; Jan Valjan riqqətli bir nəzərlə ona baxırdı, Kozetta çiçəklə ―sevir, sevmir‖ falına 

baxmağı bilmirdi, axı bunu ona kim öyrədə bilərdi? O, çiçəyin yarpaqlarını məsumcasına, qeyri-

Ģüuru olaraq qoparırdı; o bilmirdi ki, marqaritanın yarpaqlarını qopartmaq  ürəyini açıb 

göstərmək deməkdir. Malxulya adlanan, həm də gülümsəyən dördüncü qratsiya olsaydı, Kozetta 

bu qratsiyaya bənzərdi. Çiçəyin yarpaqlarını qoparan zərif, ağ barmaqlar Jal Valjanı sehrləmiĢdi; 

bu qızı bürüyən halə içində əriyərək, o, hər Ģeyi unutmuĢdu. Onların yanında, kolluqda 

birəbitdən quĢu cikkildəyirdi. Xırdaca ağ buludlar göy üzündə elə həvəslə süzürdü ki, elə bil 

azadlığa indicə çıxmıĢdılar. Kozetta fikrini bir nöqtəyə toplayaraq hələ də çiçəyin yarpaqlarını 

qoparırdı; sanki, o nəyinsə arzusu ilə xəyala dalmıĢdı, yəqin ki, onun xəyalı füsunkar bir xəyaldı. 

Birdən o, qu quĢu zərifliyi ilə baĢını ağır-ağır çevirərək soruĢdu: ―Ata, bu katorqa deyilən Ģey 

nədir?‖ 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Yara bayırda, sağalma içəridə. 

 

Bu qayda ilə onların həyatına gün-gündən qaranlıq çökürdü. 

Ġndi onların bircə əyləncəsi qalmıĢdı: bu da aclara çorək, soyuqdan əziyyət çəkənlərə paltar 

verməkdi; vaxtı ilə onlar üçün bu, bir xoĢbəxtlikdi. Jan Valjanla Kozetta, yoxsullara dəyərkən öz 

qəlblərində keçmiĢdə olan səmimi yaxınlıqdan nəyinsə yenidən canlandığını hiss edirdilər. 

---

Bəzən hava yaxĢı olanda, onlar əziyyət çəkən bir çox adamın vəziyyətini yüngülləĢdirəndə, bir 

çox uĢağa paltar verəndə, onları sevindirəndə Kozetta o axĢam bir qədər Ģən olurdu. Jondretin də 

otağına onlar həyatlarının bu dövründə getmiĢdilər. 

Jan Valjan Jondretin otağına gedən günün səhəri, öz evinə, həmiĢəki kimi, sakit qayıtdı; ancaq 

onun sol qolunda böyük bir yara vardı; yara bərk qızarıb ĢiĢmiĢdi, elə bil ki, qolunun o yeri 

yanmıĢdı. Jan Valjan bunun səbəbini aydın söyləmədi. Bu yaradan o, bir ay titrəyib qızdırdı, 

evdən çıxmadı. Həkimə də getmək istəmirdi. Kozetta çox təkid edəndə o deyirdi: ―Mal həkimini 

çağır‖. 

Kozetta onun yarasını səhər-axĢam açıb-bağlayırdı, bunu o elə bir ilahi məsumluqla edirdi, 

atasına kömək edə bildiyindən onun üzündə elə bir mələkcəsinə xoĢbəxtlik ifadə olunurdu ki, Jan 

Valjan öz qəlbində yenə də əvvəlki fərəhin doğduğunu, qorxu və təĢviĢinin dağılıb getdiyini hiss 

edirdi. Kozettaya baxaraq, dönə-dönə deyirdi: ―Ey könül sağaldan yara! Ey könül sağaldan 

xəstəlik!‖ 

Jan Valjan xəstə olanda Kozetta öz evini tərk etdi, yenə də kiçik fligel, dal həyət xoĢuna gəldi. O 

az qala bütün günü Jan Valjanın yanında olurdu, onun seçdiyi və çoxu da səyahətə aid olan 

kitabları ona oxuyardı. Jan Valjanın xoĢbəxtliyi yenidən qol-qanad açaraq, gözəl bir iĢıq saçırdı. 

Ġndi daha Lüksemburq bağı, naməlum cavan sərsəri, Kozettanın soyuması – bütün bu buludlar 

onun qəlbini bürümürdü. O hətta öz-özünə dedi: ―Bu Ģeyləri mən özümdən uydurmuĢam. Mən 

qoca sərsəməm!‖ 

Jan Valjan elə xoĢbəxt idi ki, heç gözlənilmədiyi halda Jondretin daxmasında Tenardyenin 

ailəsinə rast gəlməsi, bu dəhĢətli təsadüf, bəlkə də, onu heç narahat etməyirdi. O siviĢib aradan 

çıxa bilmiĢdi, onun izini tapa bilməzdilər. BaĢqaları onun nəyinə gərəkdi! O, bədbəxtləri 

xatırlasa da, onlara ancaq yazığı gəldiyi üçün xatırlayırdı. Jan Valjan düĢünərək, öz-özünə 

deyirdi: ―Ġndi onlar dustaqxanadadırlar, mənə daha ziyan yetirə bilməzlər, ancaq bu ailə nə 

miskin, nə bədbəxt ailədir!‖ 

Men qarovulxanasında gördükləri o mənfur xəyallara gəlincə – Kozetta daha o barədə söhbət 

salmırdı. 

Monastırda Mextildə adlı bir monax qadın Kozettaya musiqi öyrədirdi. Kozettanın səsi 

birəbitdən quĢunun səsinə oxĢayırdı, ancaq bu səsə ruh verilmiĢdi. Kozetta arabir axĢamlar 

yaralının otağında qəmgin nəğmələr oxuyardı. Bu nəğmələr Jan Valjanın ürəyini açardı. 

Yaz girdi. Ġlin bu vaxtında onların bağı çox gözəl olurdu. Bir gün Jan Valjan Kozettaya dedi: 

―Sən heç gedib bağda gəzmirsən, get gəz‖. Kozetta da dedi: ―YaxĢı, ata, gedib gəzərəm‖. 

Kozetta onun arzusuna əməl edərək, yenə də bağda gəzməyə baĢladı; çox vaxt da tək olardı, 

çünki Jan Valjan bağa getməzdi, yəqin, barmaqlıq arasından görünə biləcəyindən qorxurdu. 

Jan Valjanın yarası həm onun özünün, həm də Kozettanın fikrinə baĢqa bir istiqamət verdi. 

Kozetta atasının get-gedə yaxĢılaĢdığını, yarasının sağaldığını, özünü xoĢbəxt hiss etdiyini görür, 

ürəyi sakitləĢirdi, lakin bu sakitlik elə təbii, elə gizlin bir Ģəkildə əmələ gəldi ki, o özü bunu 

duymurdu. Bir də ki, mart ayı idi, günlər get-gedə uzanırdı, qıĢ gedirdi; qıĢ da gedəndə həmiĢə 

özü ilə bizim dərdimizdən, kədərimizdən bir Ģey aparır. Sonra yazın ən gözəl ayı olan aprel ayı 

girdi: o, səhər Ģəfəqi kimi təravətli, uĢaqlıq çağı kimi Ģən, yeni doğulan çağa kimi bəzən bir az 

ağlağan olur. Təbiət aprel ayında füsunkar, titrək bir iĢıqla dolu olur: göydən, buludlardan, 

ağaclardan, çəmənlərdən, güllərdən saçılan bu iĢıq birbaĢa insan qəlbinə axır. 

Kozetta hələ çox cavan olduğundan bu ayın fərəhini duymaya bilməzdi: aprel özü ona oxĢayırdı. 

Kozettaya qəm-qüssə gətirən fikirlər yox olub getdi, bunun necə yox olduğunu o özü də heç 

duymadı. Zirzəmi parlaq günorta günəĢi ilə iĢıqlandığı kimi  kədər çökmüĢ ürəklər də yazda elə 

iĢıqlanır. Kozetta daha əvvəlki kimi qəmgin olmurdu; bu aydın görünürdü, lakin o buna 

əhəmiyyət vermirdi. Səhər saat doqquz radələrində, yeməkdən sonra atasını on beĢ dəqiqəliyə 

bağa apara bilirdi: Jan Valjanın yaralı qolundan tutaraq, artırmanın qabağında günün altında 

gəziĢirdilər; bu zaman o, heç özü duymadan, tez-tez gülər, özünü xoĢbəxt hiss edərdi. 

Jan Valjan böyük bir fərəhlə Kozettaya baxar, onun yenə də təravətləndiyini, yanaqlarının 

qızardığını görüb, ürəyi sakit olardı. 

O dönə-dönə astadan deyərdi: 

---

– Ey könül sağaldan yara! 

Öz ürəyində Tenardyeyə təĢəkkür edərdi. 

Qolunun yarası sağalan kimi o, yenə də təkbaĢına axĢam gəzintilərinə baĢladı. 

Lakin axĢamlar adam Parisin az əhali yaĢayan civarında yalqız gəzə, onun baĢına bir hadisə 

gəlməyə – bu heç ağlasığan Ģey deyil. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL 

Plutarx xala çətinlik çəkmədən bir hadisəni izah edir 

 

AxĢam olurdu; QavroĢun yeməyə heç bir Ģeyi yox idi; yadına düĢdü ki, dünən də  nahar 

etməmiĢdir; bu, onun heç xoĢuna gəlmədi. Bu qərara gəldi ki, gedib özünə yemək tapsın, buna 

görə də Salpetriyerdən o tərəfdə, boĢ yerlərə getdi, ancaq orada bir Ģey tapmağa ümid yeri vardı. 

O yerdə ki, heç kəs yoxdur, orada bir Ģey tapmaq olur. O gəlib bir qəsəbəyə çatdı: ona elə gəldi 

ki, bu, Austerlits kəndidir. 

Bir gün o burada gəzəndə köhnə bir bağ, bağda da bir qoca ilə bir qarı, bir də babat bir alma 

ağacı görmüĢdü. Ağacın yanında meyvə saxlamaq üçün qutuyaoxĢar iri bir Ģey vardı, ağzı da kip 

örtülməmiĢdi, oradan alma çıxartmaq olardı. Alma axĢam yeməyi idi, alma – həyatdı. Alma 

Adəmi məhv etmiĢdi, amma QavroĢu xilas edə bilərdi. Xırdaca, boĢ, döĢəməsiz bir küçənin 

ayağı gəlib bağa çıxırdı, ev olmadığından küçənin bu yerini kol basmıĢdı, bağı küçədən hasar 

ayırırdı. 

QavroĢ bu bağa sarı getdi, balaca küçəni tapdı, alma ağacını tanıdı, arxayın oldu ki, meyvə 

qutusu yerindədir, hasarı diqqətlə gözdən keçirtdi; hasar onun əlində nə idi ki,  bir anda üstündən 

aĢardı. QaĢ qaralırdı, küçədə heç kəs yox idi, çox münasib bir vaxtdı. QavroĢ hücuma keçmək 

istəyirdi ki, birdən dayandı. Bağda danıĢan vardı. QavroĢ hasarın deĢiyindən bağa baxdı. 

Hasarın o tərəfində, ondan iki addım kənarda, hasarı keçmək istədiyi yerin lap qabağında 

oturacağı əvəz edən bir daĢ vardı. DaĢın üstündə bağın sahibi – qoca bir kiĢi oturmuĢdu, onun da 

qabağında bir qarı durmuĢdu, qarı acıqlı-acıqlı deyinirdi. QavroĢ qulaq asmağa baĢladı; o belə 

Ģeyin yaxĢı olmadığını nəzərə almazdı. 

Qarı dedi: 

– Cənab Mabef! 

QavroĢ: ―Mabef! – deyə fikirləĢdi. – Bu lap gülməlidir!‖ 

Qoca tərpənmədi. Qarı təkrar etdi: 

– Cənab Mabef! 

Qoca baĢını qaldırmadan soruĢdu: 

– Plutarx xala, nə sözünüz var? 

QavroĢ: ―Plutarx xala! – deyə düĢündü, – bu, lap gülməli oldu!‖ 

Plutarx xala danıĢmağa baĢladı, qoca onunla söhbət eləməyə məcbur oldu. 

– Ev yiyəsi narazıdır. 

– Niyə? 

– Biz ona doqquz ayın kirayəsini borcluyuq. 

– Üç aydan sonra biz ona on iki ayın kirayəsini borclu olacağıq. 

– O deyir ki, sizi evdən çıxardaram. 

– Çıxartsın da. 

– Tərəvəzçi pulunu istəyir. Bundan baĢqa, bircə qucaq da odun qalmayıb. QıĢda nə 

yandıracaqsınız? Odunumuz heç yoxdur. 

– GünəĢ ki var. 

– Qəssab daha nisyə ət vermir. 

– Bu lap yerinə düĢüb. Əti yaxĢı həzm eləyə bilmirəm. Ət mənə çox ağırlıq eləyir. 

– Nahara bəs süfrəyə nə gətirim? 

– Çörək. 

– Çörəkçi haqq-hesabını istəyir, deyir ki, pulunuz yoxdur, onda çörək də olmayacaq. 

---

– Olmasın da. 

– Onda bəs nə yeyəcəksiniz? 

– Almamız var. 

– Ağa, axı pulsuz yaĢamaq olmaz. 

– Mənim pulum yoxdur. 

Qarı getdi, qoca tək qaldı. O, fikrə getdi. QavroĢ da fikirləĢirdi. Hava lap qaralırdı. 

QavroĢ hasarı aĢıb bağa keçmək əvəzinə hasarın dibində oturdu,  onun fikrə getməsinin birinci 

nəticəsi bu oldu. Kolun budaqları aĢağı tərəfində bir az seyrək idi. 

QavroĢ birdən öz-özünə dedi: ―Bir bax, bura lap xalis yataqdır ki!‖ Özünü kolun dibinə verərək, 

büzüĢüb oturdu. Onun kürəyi az qalırdı ki, Mabef babanın oturacağına toxunsun. O, qocanın 

nəfəs aldığını eĢidirdi. 

Sonra o, nahar eləmək əvəzinə yatmaq istədi. 

PiĢik ayıq yatır. QavroĢ mürgülüyə-mürgüləyə də keĢik çəkirdi. 

Ala-qaranlığa bürünən boz göydən yerə ağ iĢıq düĢmüĢdü, küçə iki sıra qara kollar arasında 

bozumtul  zolaq kimi görünürdü. 

Birdən bu bozumtul zolaq içində iki adamın qaraltısı göründü. Onlardan biri qabaqda gedirdi, o 

birisi bir az daldan gəlirdi. 

QavroĢ astadan dedi: 

– Budur, iki adam da gəlir. 

Birinci qaraltı qoca, donqar, fikirli bir burjuya oxĢayırdı; o, çox sadə geyinmiĢdi, qoca adamlar 

kimi yavaĢ-yavaĢ yeriyirdi; görünür, o, ulduzlu göy altında gəzməyə çıxmıĢdı. 

O birisi qəĢəng, biçimli, nazik, yığcam bir adamdı. O, öz addımını birincinin addımlarına 

uydura-uydura qəsdən yavaĢ gedirdi; lakin onun bu asta yeriĢində çeviklik və cəldlik hiss 

olunurdu. Onda yırtıcılıq və adamı narahat edən bir Ģey vardı, eyni zamanda, onun bütün siması, 

o zamanın ifadəsincə ―modaçı‖ adam olduğunu göstərirdi. O, gözəl bir Ģlyapa qoymuĢdu; belinə 

mütənasib qara sürtuk geymiĢdi; sürtuk həm yaxĢı, həm də, yəqin ki, gözəl mahuddan tikilmiĢdi. 

BaĢını elə tutmuĢdu ki, bunda qüvvət və zəriflik duyulurdu; alaqaranlıqda yandan onun solğun 

üzü görünürdü: bu, çox cavan bir adam üzü idi; ağzında qızılgül tutmuĢdu. QavroĢ ikinci 

qaraltını yaxĢı tanıyırdı: o, Monparnas idi. 

Birinci qaraltıya gəlincə, onun haqqında ancaq bir Ģey demək olardı: sir-sifətdən xoĢtəbiətli, qoca 

bar adama oxĢayırdı. 

QavroĢ elə o saat gözlərini onlara zillədi. 

Bu iki adamdan birinin o birisi haqqında, görünür, baĢqa  niyyəti vardı. QavroĢ sonra nələr 

olacağını lap yaxĢı görə bilərdi. Onun yatağı bunun üçün çox əlveriĢli idi, heç kəs də onu 

görmürdü. 

Monparnas belə bir vaxtda, belə bir yerdə ova çıxmıĢdı: bundan heç də yaxĢı bir Ģey gözləmək 

olmazdı. QavroĢun qocaya yazığı gəldi. 

O nə etsin? ĠĢə qarıĢsınmı? Bu bir gücsüzün baĢqa bir gücsüzə kömək etməsi idi! Monparnas 

buna ancaq gülərdi! QavroĢ lap yaxĢı bilirdi ki, bu on səkkiz yaĢlı yırtıcı, quldur bir anda həm 

qocanın, həm də onun öhdəsindən gələ bilər. 

QavroĢ hələ də fikirləĢirdi ki, hücum baĢ verdi: bu, həm qəfildən, həm də alçaqcasına hücum idi. 

Pələngin marala, hörümçəyin milçəyə olan hücumu kimi bir hücum! Monparnas birdən 

ağzındakı gülü atıb qocanın üstünə atıldı, onun yaxasından tutub sıxdı. QavroĢ çığırmaqdan 

özünü güclə saxlaya bildi. Bir an sonra bu iki adamdan biri o birisinin altında göründü; altda 

qalan adam xırıldayırdı, çırpınırdı, üstdəki adam daĢ kimi dizi ilə onun sinəsindən basırdı. Ancaq 

məsələ QavroĢun gözlədiyi kimi olmadı: yerə basılan Monparnas idi, qalib gələn qoca idi. Bu 

hadisə QavroĢun olduğu yerdən bir neçə addım kənarda baĢ verirdi. 

Monparnas hücum edəndə qoca özünü ayaq üstə saxlaya bildi, endirilən zərbəyə elə dəhĢətli 

zərbələrlə cavab verdi ki, hücum edənlə hücum edilən bir anda rollarını dəyiĢdi. 

QavroĢ öz-özünə dedi: ―Bərəkallah qoca!‖ 

Özünü saxlaya bilməyib əl vurdu. Ancaq onun alqıĢ səsi eĢidilmədi. Bu səs baĢları mübarizəyə 

qarıĢan, tövĢüyə-tövĢüyə nəfəs alan, bir-birinə ağır zərbələr endirən iki adamın qulağına çatmadı. 

---

Nəhayət, sakitlik oldu. Monparnas daha müqavimət göstərmirdi.  QavroĢ fikirləĢdi: ―Yoxsa qoca 

onun iĢini bitirdi?!‖ 

Qoca bircə kəlmə də danıĢmadı, bir dəfə də çığırmadı. Sonra o bədənini dikəldib Monparnasa 

dedi: 

– Qalx! 

QavroĢ bu sözü eĢitdi. 

Monparnas ayağa qalxdı, lakin qoca onu əldən buraxmadı. Monparnasın sifəti  küzdə tutulmuĢ 

canavar kimi, miskin və acıqlı idi. 

QavroĢ diqqətlə baxır, diqqətlə qulaq asırdı. O, lap ürəkdən əylənirdi. 

Bu qayda ilə o, doğrudan da, narahat olan bir tamaĢaçı kimi öz mükafatını almıĢdı. O, belə bir 

danıĢıq eĢitdi - qaranlıqda bu danıĢıq facianə halda səslənirdi. Qoca soruĢur, Monparnas cavab 

verirdi. 

– Neçə yaĢın var? 

– On doqquz. 

– Sən güclüsən, sağlamsan. Niyə iĢləmirsən? 

– ĠĢləmək adam darıxdıran Ģeydir. 

– Bəs nə ilə məĢğulsan? 

– Avaraçılıqla. 

– Ciddi danıĢ. Sənin üçün bir iĢ düzəltmək olarmı? Sən nə olmaq istərdin? 

– Oğru. 

Onlar susdu. Elə bil ki, qoca dərin fikrə getdi. O tərpənmirdi, ancaq Monparnası da əlindən 

buraxmırdı. 

Bu cavan quldur həm qüvvətli, həm də diribaĢdı, o, tələyə düĢmüĢ heyvan kimi arabir cəld 

hərəkətlər edirdi; çırpınırdı, badalaq vururdu, bütün bədəni ilə çılğınca qıvrılırdı, qocanın əlindən 

çıxmaq istəyirdi. Qoca, sanki, bu Ģeyləri görmürdü, amiranə  sakitliklə, yenilməz bir qüvvətlə 

onun iki əlini bir əlində tutub durmuĢdu. 

O, bir neçə dəqiqə fikirləĢdi, sonra Monparnasa diqqətlə baxdı, onları bürüyən qaranlıq içində, 

təntənəli bir nitq söyləyirmiĢ kimi, səsini bir az ucaldaraq, sözə baĢladı; QavroĢ Monparnasa 

deyilən sözlərə axıra kimi qulaq asdı, bunun bircə kəlməsini də buraxmadı. 

Qoca deyirdi: 

– Bala, sən öz tənbəlliyin üzündən ən ağır bir həyata qədəm qoyursan. Sən özünə ―avara‖ 

deyirsən? ĠĢləməyə hazır ol! DəhĢətli bir maĢın var, sən onu görmüsənmi? Ona prokat dəzgahı 

deyirlər. Adam gərək ondan özünü gözləsin: o, qaniçən və hiyləgərdir. O maĢın adamın 

ətəyindən bir balaca tutdumu, adamı tamam çəkib aparır. Avaraçılıq da buna oxĢar bir Ģeydir. Nə 

qədər ki, hələ vaxt var, dayan, özünü xilas et! Yoxsa iĢin bitdi! Gözünü açıb yumunca bir də 

görəcəksən, maĢının diĢlərinə düĢmüsən. Elə ki, ətəyin maĢının ağzına düĢdü,  daha hər Ģeydən 

ümidini kəs. ĠĢə baĢla, tənbəl! Dincəldiyin bəsdir! Əməyin dəmir əli səni tutmuĢdur. Sən 

istəmirsən ki, dolanmaq üçün pul qazanasan, öz iĢini görəsən, öz vəzifəni yerinə yetirəsən? 

BaĢqaları kimi yaĢamaq səni darıxdırır? Məsələ belədir! Sən baĢqa cürə yaĢayacaqsan! ĠĢ – 

qanundur; kim ki, ona darıxdırıcı bir Ģey kimi baxır, ondan qaçır,  sonra iĢ onun üçün ağır cəza 

olacaq. Sən zəhmətkeĢ olmaq istəmirsən,  onda qul olacaqsan. Zəhmət bizi əldən buraxırsa da, 

ancaq ona görə buraxır ki, sonra yenə də tutsun, ancaq bu dəfə baĢqa cürə tutsun; sən onun dostu 

olmaq istəmirsən, onda qulu olacaqsan. Sən düzgünlüklə iĢləyib yorulmaq istəmirsən,  onda 

cəhənnəmdəki günahkar bəndə kimi tər tökəcəksən! BaĢqaları oxuyanda, sən xırıldayacaqsan. 

Sən uzaqdan, aĢağıdan baxıb baĢqalarının iĢlədiyini görəcəksən, amma sənə elə gələcək ki, onlar 

dincəlirlər. Əkinçi, biçinçi, matros, dəmirçi sənə cənnətdə xoĢ günlər keçirən xoĢbəxt adam kimi 

iĢıq içində görünəcək. Zindan gör necə iĢıq saçır! Kotanın dəstəsindən tutmaq, yer əkmək, dərz 

bağlamaq nə fərəhli iĢdir! Çay gəmisinin külək altında sərbəst olması  onun üçün bayramdır! 

Amma sən, tənbəl, külüng vur, əlləĢ, hərəkət elə! Öz boyunduruğunda sürün, çünki sən artıq ən 

ağır qoĢquda yüklü bir heyvan olmusan! Heç bir iĢ görməmək – bu, sənin məqsədinmi? Belə Ģey 

olar?! Gərək yorğunluq hiss olunmadan bircə həftə də, bircə gün də, bircə saat da keçməsin! 

Sonra bir Ģey qaldırmaq sənin üçün əzab olacaq. Hər dəqiqə əzələlərini sarsıdacaq. O Ģey ki, 

---

baĢqaları üçün quĢ tükü kimi yüngül olacaq, sənin üçün qaya parçası kimi ağır olacaq. Ən adi 

Ģeylər sənə dik yoxuĢ kim görünəcək. Həyat sənin üçün dəhĢətli bir Ģey olacaq. Gəzmək, hərəkət 

etmək, nəfəs almaq nə ağır iĢ imiĢ! Sənə  

elə gələcək ki, ciyərlərin yüz girvənkədir. Buradanmı keçmək, ya oradanmı – bu, sənin üçün 

çətin həll edilən bir məsələ olacaq. Hər bir adam evdən çıxmaq istəyəndə qapını açır, küçəyə 

çıxır. Amma sənin üçün evdən çıxmaq divarı deĢmək deməkdir. Küçəyə çıxmaq üçün, adətən, nə 

edirlər? Pilləkənlə enirlər; amma sən döĢəkağlarını Ģüləkləyəcəksən, Ģüləkənləri bir-birinə 

düyünləyib kəndir edəcəksən, sonra pəncərədən çıxacaqsan, bu kəndirlə dərin uçurum kimi 

hündür bir yerdən enəcəksən, özü də bu, necə olacaq, yağıĢda, tufanda, Ģiddətli küləkdə olacaq; 

kəndir çox qısa olsa enmək üçün sənin ancaq bir imkanın qalacaq özünü aĢağı atmaq! Özünü 

necə gəldi aĢağı atacaqsan, ya da yanmaq təhlükəsi altında bacadan çıxmalı olacaqsan, yainki 

batmaq təhlükəsi altında ayaqyolu kanallarının içi ilə sürünəcəksən. Mən hələ deĢikləri, daĢları, 

suvaqları demirəm: bu deĢikləri gərək gizlədəsən, bu daĢları gərək gündə iyirmi dəfə çıxarasan, 

sonra yenə də yerinə qoyasan, suvaqları gərək öz döĢəyində gizlədəsən. Tutaq ki, sənin 

qabağında qıfıl var. ġəhər adamının qıfıl açmaq üçün açarı olur, bunu usta düzəldir. Amma sənin 

açarın yoxdur. Sən qıfılı açmaq istəsən məcbur olacaqsan ki, dəhĢətli, həm də qəribə bir Ģey 

düzəldəsən. Ġki su pulu götürüb ortasından kəsəcəksən, iki lövhə edəcəksən. Hansı alətlə? Bunu 

özün ixtira edəcəksən, bu, sənin öz iĢindir. Sonra lövhələrin içini ovacaqsan, ancaq çalıĢacaqsan 

onların bayır tərəfi xarab olmasın. Sonra lövhələri vintlə elə düzəldəcəksən ki, onları, qutu ilə 

qapağı kimi, ağız-ağıza qoyub bağlayanda kip olsun. Bu qayda ilə bu pulu ayrı puldan ayırmaq 

mümkün olmayacaq. Nəzarətçilər üçün bu, ancaq iki su puldur, axı onlar həmiĢə sənə göz 

qoyacaqlar – amma sənin üçün balaca bir qutudur. Sən onda nə gizlədəcəksən? Xırdaca bir polad 

parçası; saat yayı; bu yayı sən diĢ-diĢ eləyəcəksən. O da miĢar olacaq. Sancaq uzunluqda olan, 

sənin pulunun içində gizlədilən bu xırdaca miĢarla sən kilid dilini, cəftəni, qapıya vurulan qıfılı, 

pəncərədəki dəmiri, ayağındakı dəmir halqanı miĢarlayacaqsan. Bu qəribə, bu əntiqə aləti 

hazırladıqdan, sənət aləmində belə bir möcüz, belə bir diribaĢlıq, bacarıq, səbr göstərdikdən 

sonra sənin ixtira etdiyin Ģeyin üstü açılsa, bunun qabağında  mükafatın nə olacaq? Karser! Bax, 

bu, sənin gələcəyin. Tənbəllik, kef – bu ki dərin bir girdabdır! Heç bir iĢ görməmək – bu, insanı 

uçuruma aparan qərardır, sən bunu bilirsənmi? ĠĢsiz-peĢəsiz cəmiyyətin hesabına yaĢamaq! Heç 

bir xeyir verməmək, yəni zərərli olmaq! Bu ki birbaĢ yoxsulluq girdabına aparır! Vay o adamın 

halına ki, müftəxor olmaq istəyir! Belə  adam iyrənc bir qurd olur. Hə, sən iĢləməyi xoĢlamırsan? 

Sənin ancaq bir fikrin var: yaxĢı yemək, yaxĢı içmək, yaxĢı yatmaq, eləmi? Belə olduqda sən 

ancaq su içəcəksən, qara çörək yeyəcəksən, quru taxta üstündə, qol-qıçına vurulan dəmir 

zəncirlərlə bir yerdə yatacaqsan, gecələr bu zəncirlərin soyuğunu hiss edəcəksən! Sən bu 

zəncirləri qıracaqsan, qaçacaqsan? Çox gözəl. Sən qarnı üstündə kollar arasında sürünəcəksən, 

meĢə heyvanları kimi ot-əncər yeyəcəksən. Sonra səni tutacaqlar. Səni yeraltı həbsxanaya 

salacaqlar, sən illərlə orada qalacaqsan, səni divara zəncirləyəcəklər, su içmək üçün qaranlıqda 

əlinlə su qabını axtaracaqsan, çox pis həbsxana çörəyi gəmirəcəksən, elə çörək ki, heç nə də ona 

yaxın durmaz; paxla yeyəcəksən, elə paxla ki, səndən qabaq onu qurd yemiĢdir. Zirzəmidə 

yaĢayan məryəmqurdu olacaqsan. Ay bədbəxt bala, özünə yazığın gəlsin; axı sən hələ cavansan; 

ana qucağında yatdığından heç iyirmi il də keçməmiĢdir, yəqin, hələ anan da sağdır! Sənə and 

verirəm, mənim sözümə qulaq as! Sən istəyirsən ki, zərif qara mahuddan paltar geyəsən, 

ayağında lak tufli olsun, saçın burmalanmıĢ olsun, sən istəyirsən ki, saçına ətirli yağ vurasan, 

qadınların xoĢuna gələsən, qəĢəng olasan, eləmi? Amma sənin saçını təmiz qırxacaqlar, əyninə 

qırmızı kurtka, ayağına taxta ayaqqabı geydirəcəklər. Sən istəyirsən üzük taxasan, amma sənin 

boynuna dəmir buxov vuracaqlar. Arvada baxsan, səni kötəkləyəcəklər. Həbsxanaya sən  iyirmi 

yaĢında cavan girəcəksən, amma oradan əlli yaĢında qoca çıxacaqsan. Sən ora girəndə qırmızı 

yanaqlı, təravətli, parlaq gözlü, qəĢəng diĢli, gözəl saçlı bir gənc olacaqsan, amma oradan 

çıxanda beli bükülmüĢ, üzü qırıĢmıĢ, diĢi tökülmüĢ, saçı ağarmıĢ, taqətdən düĢmüĢ, dəhĢətli bir 

qoca olacaqsan! Ey mənim yazıq balam, sən pis yoldasan, avaraçılıq sənə pis məsləhətlər verir! 

Ən ağır iĢ  oğurluqdur! Ġnan mənə, tənbəllik deyilən bu əzablı iĢi öz üzərinə götürmə! Dələduz 

---

olmaq asan iĢ deyil. Düz adam olmaq ondan çox-çox asandır. Ġndi get, mənim dediklərim 

haqqında fikirləĢ! YaxĢı, sən məndən nə istəyirsən? Mənim pul kisəm sənə lazımdır? Al, götür. 

Qoca Monparnası buraxdı, pul kisəsini onun əlinə qoydu. Monparnas elə o saat kisənin ağırlığını 

əlində yoxladı, adət etdiyi ehtiyatkarlıqla onu oğurlanmıĢ kimi astaca sürtukunun dal cibinə 

qoydu. 

Qoca kisəni ona verdikdən sonra döndü, yenə də sakit-sakit gəzməyə baĢladı. 

Monparnas mızıldayaraq dedi: 

– Axmaq! 

Bu xoĢtəbiətli qoca kim idi? 

Oxucular, heç Ģübhəsiz, onun kim olduğunu baĢa düĢmüĢlər. 

Monparnas qocanın get-gedə qaranlıqda gözdən itdiyinə dilxor halda baxırdı. Bu iĢ dəqiqələri 

onun üçün uğursuz dəqiqələr oldu. 

Qoça uzaqlaĢdıqca QavroĢ yaxınlaĢırdı. 

QavroĢ çəp-çəp hasara baxaraq, gördü ki, Mabef baba, görünür, yuxuya getmiĢ, hələ də 

oturacaqda oturmuĢdur. Kolun arasından çıxıb, sürünə-sürünə, yavaĢ-yavaĢ Monparnasa sarı 

getdi. Monparnas dalı ona sarı durmuĢdu. QavroĢ qaranlıqda görünmürdü; o səssizcə 

Monparnasa yaxınlaĢdı, əlini üsulluca onun zərif, qara sürtukunun dal cibinə salıb pul kisəsini 

çıxartdı, sonra qaranlıqda sürünən koramal kimi yenə də sürünə-sürünə geri qayıtdı. 

Monparnasın ehtiyatlı olmağa heç bir əsası yox idi, həm də ömründə birinci dəfə idi ki, fikrə 

getmiĢdi, buna görə də heç bir Ģey duymadı. QavroĢ Mabef baba oturan yerə gəldi, pul kisəsini 

çəpərin üstündən bağa atıb var gücü ilə qaçmağa baĢladı. 

Pul kisəsi Mabef babanın ayağı üstünə düĢdü. Bu, onu yuxudan oyatdı. O əyilib düĢən Ģeyi 

götürdü, heç bir Ģey baĢa düĢmədi, onu açdı. Bu iki gözlü bir kisə idi: kisənin bir gözündə bir az 

xırda pul, o biri gözündə altı qızıl var idi. 

Cənab Mabef lap özünü itirdi, kisəni Plutarx xalanın yanına apardı. 

Plutarx xala dedi: 

– Bu, göydən düĢüb. 

 

 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

QıĢla  əlaqədar olan təklik. 

 

Kozettanın dərdi dörd-beĢ ay bundan əvvəl çox ağır, çox Ģiddətli olduğu halda, indi heç özü də 

səbəbini bilmədən yavaĢ-yavaĢ yüngülləĢirdi. Təbiət, bahar, gənclik, ata məhəbbəti, quĢların, 

çiçəklərin Ģənliyi bu gənc, bu məsum qəlbə unutqanlığabənzər bir Ģeyin gün-gündən, yavaĢ-

yavaĢ, damla-damla nüfuz etməsinə səbəb oldu. Onun qəlbindəki od, doğrudanmı, sönürdü, ya o 

gülləmi örtülürdü? Hər halda, əvvəllər onu yandıran, ona əzab verən Ģeyi o, çox az duyurdu. 

Bir gün Marius onun yadına düĢdü, o, öz-özünə dedi: ―Nə qəribədir, mən daha onu 

düĢünmürəm‖. 

Elə o həftə, bağın dəmir barmaqlığı yanından keçəndə çox qəĢəng mundirli, arı kimi incəbelli, 

qız yanaqlı, Ģəkəbığlı, sarıĢınsaçlı, mavi, dəmbərəgözlü, boĢluq və həyasızlıq ifadə olunan gözəl 

girdəüzlü, əla kiverli cavan bir ulan zabiti gördü; onun belində qılınc, ağzında siqar var idi; o 

qətiyyən Mariusa oxĢamırdı. Kozetta elə güman etdi ki, bu, yəqin, Babil küçəsindəki qıĢlada 

yerləĢən polkun zabitlərindəndir. 

Ertəsi gün Kozetta onu yenə də gördü. Zabitin nə vaxt gəldiyini yadında saxladı. 

Bu gündən etibarən Kozetta hər gün onun buradan keçib getdiyini görürdü - bu ancaq bir 

təsadüfdümü? 

---

Zabitin yoldaĢları belə bir Ģey görmüĢdü: bu ―sahibsiz‖ bağda, rokoko üslubunda olan paslı 

barmaqlıqlar ardında, o qəĢəng leytenant buradan keçəndə həmiĢə çox sevimli bir qız olur. Bu 

leytenant oxucuların tanıdığı Teodül Jilnorman idi. 

Onlar leytenanta deyirdilər: 

– Bura bax, burada körpə bir qız var, sənə çox həsrətlə baxır, ona bir diqqət yetir! 

Ulan da onlara belə cavab verirdi: 

– Elə bir bu qalıb! Mənə baxan qızların hamısına durub mən diqqət yetirəcəyəmmiĢ! 

Bu elə bir vaxta təsadüf edirdi ki, Marius bu zaman, doğrudan da, məhv olmağa yaxınlaĢırdı; o 

dönə-dönə öz-özünə deyirdi: ―ÖlməmiĢdən əvvəl onu bircə dəfə də görəydim!‖ Onun arzusu 

yerinə yetsəydi və o, Kozettanı ulana baxan görsəydi, heç bir söz söyləmədən bağrı çatlardı. 

Burada müqəssir kimdi? Heç kəs. 

Marius o adamlardandı ki, dərdə batanda daha onun içindən çıxa bilmir, amma Kozetta dərdə 

batsa da, üzüb kənara çıxan adamlardandı. 

Bundan baĢqa, Kozetta xəyal aləminə dalan, baĢlı-baĢına buraxılan bir qızın keçirtdiyi təhlükəli 

bir dövrü, faciə ilə qurtara bilən vəziyyəti keçirirdi: bu zaman tək yaĢayan cavan qızın qəlbi  

təsadüfdən asılı olaraq ya mərmər sütunların kapitelinə, ya da meyxana dirəyinə sarmaĢan tənək 

zoğlarına oxĢayır. Bu tez ötüb keçən həlledici dövr bütün yetim qızlar üçün – istər kasıb olsun, 

istər dövlətli – təhlükəlidir, çünki var-dövlət qızın özü üçün pis adam seçməsinə mane olmur: ali 

cəmiyyətdə də qız özünə tay olmayan adama ərə gedir; evlənmək iĢində qızla oğlanın bir-birinə 

tay olmaması məsələsi, əslində, ürəklərin bir-birinə tay olmaması məsələsidir. Adı-sanı, Ģan-

Ģöhrəti, varı-dövləti olmayan cavan bir oğlan  böyük hisslər, böyük ideallar məbədini öz üzərində 

saxlayan mərmər sütun ola bilər, lakin, dövlətli, xudbin, təmizlənmiĢ çəkmələri, bəzəkli sözləri 

ilə fəxr edən kübar bir adam - əgər onun zahirinə deyil, daxilinə baxılsa, onun daxilinə də ancaq 

arvadı baxa bilər – aydın olar ki, o, azğınlıq, alçaqlıq, sərxoĢluq ehtiraslarına tutulmuĢ tamamilə 

boĢ, rəzil bir Ģəxsiyyətdir,  xalis meyxana dirəyidir. 

Kozettanın qəlbində nələr gizlənmiĢdi? SakitləĢmiĢ, ya yuxuya dalmıĢ ehtirasmı, qanadlanan 

sevgimi, Ģəffaf, parlaq, lakin müəyyən dərinlikdə dumanlanmıĢ qaranlıq bir Ģeymi? Bu qəlbin 

səthində qəĢəng zabitin surəti əks olunurdu. Lakin bu qəlbin dərinliyində, lap dərinliyində bir 

xatirə vardımı? Bəlkə də, vardı. Kozetta bunu bilmirdi. 

Birdən qəribə bir hadisə baĢ verdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Kozettanın qorxuları. 

 

Aprelin birinci yarısında Jan Valjan harasa getdi. Onun bəzən evdən getdiyi oxuculara 

məlumdur. O ən çoxu bir günlüyə, ya iki günlüyə gedirdi. O hara gedirdi? Bunu heç kəs, hətta 

Kozetta da bilmirdi. Ancaq bir dəfə Kozetta Jan Valjanın mindiyi fiakrda onu boĢ bir dalana 

qədər ötürdü; dalanın tinində  ―Odun dalanı‖ sözləri yazılmıĢdı. Jan Valjan orada fiakrdan düĢdü, 

Kozetta elə həmin fiakrda Babil küçəsinə, öz evlərinə qayıtdı. Jan Valjan, adətən, evdə pul 

olmayanda belə kiçik səyahətlərə çıxardı. 

Deməli, Jan Valjan evdə yox idi. O gedəndə demiĢdi: ―Mən üç gündən sonra qayıdacağam‖. 

Kozetta axĢam qonaq otağında tək idi. Əylənmək üçün fisqarmoniyanı açdı, çala-çala oxumağa 

baĢladı. O ―Evriant‖dan ―Ovçular meĢədə azdı!‖ xorunu oxuyurdu; bu, bəlkə də, bütün musiqi 

əsərlərinin ən yaxĢısı idi. Oxuyub qurtarandan sonra fikrə getdi. 

Birdən bağda kiminsə ayaq səsi eĢidildi. 

Bağdakı onun atası ola bilməzdi, o burada deyildi. Tusen də ola bilməzdi, o yatmıĢdı. AxĢam 

saat on idi. Kozetta qonaq otağının pəncərəsinə yaxınlaĢdı, qulağını pəncərənin iç tərəfdən 

örtülən taxta qapısına qoydu. 

Ona elə gəldi ki, bu kiĢi addımlarının səsidir - o adam kim isə çox ehtiyatla gəzirdi. 

O tez ikinci mərtəbəyə qalxıb, öz otağına girdi, pəncərə qapısındakı nəfəsliyi açıb bağa baxdı. 

BədirlənmiĢ ay görünürdü. Hava elə iĢıqdı ki, deyirdin lap gündüzdür. 

---

Bağda heç kəs yox idi. 

Kozetta pəncərəni açdı. Bağdan səs gəlmirdi. Küçəyə baxdı, küçə həmiĢəki kimi bomboĢdu. 

Kozetta elə zənn etdi ki, yanılmıĢdır, görünür, onun qulağına səs gəlmiĢdi. Bu, Veberin gözəl və 

qəmgin xorunun yaratdığı hallüsinasiya idi; bu xor insanın gözləri önündə dərin, həm də 

qorxunc, sirli girdablar açır, adamın qarĢısında, küləkdən əsən qalın meĢə kimi titrəyir, bu xorda 

alaqaranlıqda tələsə-tələsə yeriyən, gözdən itən ovçuların ayağı altında quru budaqların xıĢıltısı 

eĢidilir. Kozetta daha bu barədə düĢünmədi. 

Bunu da demək lazımdır ki, Kozetta öz təbiəti etibarı ilə qorxaq deyildi. Onun damarlarında  

qara camaata mənsub olan, sərgüzəĢt axtaran ayaqyalın bir qadının qanı vardı. Unutmamalı ki, o 

göyərçindən daha artıq torağaya oxĢayırdı. Onun xasiyyətinin əsasını adamayovuĢmazlıq və 

cəsarət təĢkil edirdi. 

Ertəsi gün qaĢ qaralanda o, bağda gəzirdi, dumanlı fikirlər onu məĢğul etmiĢdi; lakin hərdən ona 

elə gəlirdi ki, elə bil, dünənki kimi lap aydınca bir səs eĢidir, elə bil, ondan azca kənarda, 

ağacların altında, qaranlıqda bir adam gəzirdi. Ancaq o düĢünərək, belə bir nəticəyə gəldi: 

yırğalana-yırğalana bir-birinə dəyən iki budağın xıĢıltısı kimi heç bir Ģey ot üstündə yeriyən 

adamın ayaq səsini xatırlatmır, buna görə də qorxmadı. Burası da var ki, o heç bir Ģey görmürdü. 

Kozetta fızıllığın içindən çıxdı; artırmaya çatmaq üçün o ancaq xırdaca, yaĢıl bir çəməndən 

keçməli idi. Evə sarı gedəndə ay arxa tərəfdən olduğu üçün onun kölgəsi bu yaĢıl çəmənə düĢdü. 

Kozetta diksinərək dayandı. 

Otun üstündə onun kölgəsi ilə yanaĢı ay iĢığında baĢqa bir kölgə də vardı - bu lap aydın 

görünürdü; bu girdə Ģlyapalı kölgə onu daha artıq qorxutmuĢ, dəhĢətə gətirmiĢdi. 

Elə bil ki, bu kolun qırağında, Kozettadan iki-üç addım kənarda duran bir adamın kölgəsi idi. 

Bir neçə an o nə danıĢa bildi, nə çığıra bildi, nə adam çağıra bildi, nə qımıldana bildi, nə də 

baĢını çevirə bildi. 

Nəhayət, o, özünü ələ aldı, qəti bir hərəkətlə geri baxdı. 

Heç kəs yox idi. 

Yerə baxdı. Kölgə yox olmuĢdu. 

Yenə də kola sarı qayıtdı, bütün künc-bucağı cəsarətlə gözdən keçirtdi, dəmir barmaqlığa kimi 

getdi, heç bir Ģey tapmadı. 

Onun bütün bədəni buzladı. Yoxsa bu da hallüsinasiyadır? Bu ola bilərmi? Ġki gün dalbadal? Bir 

dəfə olsaydı, yenə dərd yarı idi, bu ikinci nə deməkdi? Xüsusilə onu təĢviĢə salan bir Ģey idi - bu 

kölgə, heç Ģübhəsiz, xəyal deyildir. Gözə görünən xəyallar heç də baĢına Ģlyapa qoymur. 

Ertəsi gün Jan Valjan qayıtdı. Kozetta qulağına səs gəldiyini, gözünə kölgə göründüyünü ona 

danıĢdı. O gözləyirdi ki, atası onu sakitləĢdirəcək, çiyinlərini sıxaraq deyəcəkdir: ―Sən xırdaca 

bir səfeh qızsan!‖ 

Lakin o, fikrə getdi.  ―Burada nəsə var‖, - dedi. 

O bir bəhanə ilə Kozettanı otaqda qoyub, bağa getdi. Bu zaman Kozetta gördu ki, Jan Valjan çox 

diqqətlə barmaqlığa baxır. 

Kozetta gecə yuxudan ayıldı; bu dəfə o, artırmanın qabağında, onun pəncərəsi altında kiminsə 

gəzdiyini lap aydınca eĢitdi. Yüyürüb pəncərənin nəfəsliyini açdı. Doğrudan da, bağda bir adam 

gəzirdi, əlində də iri bir ağac vardı. Çağırmaq istəyirdi ki, birdən ay bu adamın üzünü yandan 

iĢıqlandırdı. O, Kozettanın atası idi. 

Kozetta yenə də yatağına girdi, fikirləĢərək öz-özünə dedi: ―O yaman təĢviĢə düĢüb!‖ 

Jan Valjan o gecəni bağda keçirtdi, sonra iki gecə də bağda oldu. Kozetta pəncərə qapısının 

taxtaları arasından onu gördü. 

KəmçikləĢən ay üçüncü gecə gec çıxdı, bəlkə də, saat bir olardı ki, Kozetta atasının birdən 

qəhqəhə ilə güldüyünü eĢitdi. Jan Valjan onu çağırdı: 

– Kozetta! 

Kozetta cəld yatağından qalxdı. Kapotunu geyib pəncərəni açdı. Onun atası aĢağıda, çəmənin 

ortasında durmuĢdu. 

– Mən səni oyatdım ki, sən sakit olasan. Bir bax! Budur sənin gördüyün girdə Ģlyapalı xəyal! 

---

Jan Valjan bunu deyib, ot üstünə düĢən uzun kölgəni göstərdi: bu, doğrudan da, girdə Ģlyapalı bir 

adam qaraltısına çox oxĢayırdı. Bu qonĢu evin taxtapuĢu üstündən yüksələn üstü papaqlı dəmir 

soba borusunun kölgəsi idi. 

Kozetta da güldü, onun bütün qorxulu təsəvvürləri dağıldı. O, ertəsi gün atası ilə səhər yeməyi 

yeyərkən soba bacası xəyallarının gəzdiyi bu məĢum bağı məsxərə edərək gülürdü. 

Jan Valjan yenə də sakitləĢdi. Kozettaya gəlincə, o hələ bir Ģeyi yaxĢı ayırd etməmiĢdir: çəməndə 

kölgə gördüyü, ya belə bir kölgənin varlığını zənn etdiyi yerə soba bacasının kölgəsi düĢə 

bilərdimi, onda ay bu kölgəni sala biləcək yüksəklikdə idimi? O, öz-özünə soba bacasının belə 

qəribə bir Ģəkildə hərəkət etməsi barəsində sual verməmiĢdi: bu soba bacası cinayət etdiyi yerdə 

ələ keçəcəyindən qorxmuĢdu, kölgəsinə baxılan kimi qaçıb gizlənmiĢdi, çünki Kozetta dönüb 

baxan kimi kölgə yox olmuĢdu – Kozetta buna əmindi. Buna baxmayaraq, o, tamamilə sakitləĢdi. 

Atasının göstərdiyi dəlil ona lap düzgün göründü, nəticə etibarı ilə, axĢam, ya gecə kiminsə 

bağda gəzməsi fikri onun baĢından çıxdı. 

Lakin bir neçə gündən sonra yenə bir hadisə oldu. 

 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Tusenin izahatı ilə zənginləĢmiĢdir. 

 

Bağda, küçəyə baxan dəmir barmaqlığın yanında daĢ bir oturacaq vardı; ağgülgən ağacının 

budaqları bu oturacağı bağa baxmağa maraq edən adamların nəzərindən gizlədirdi; lakin yoldan 

keçən bir adam barmaqlıqlar və budaqlar arasından əlini uzatsaydı, onun əli daĢ oturacağa 

çatardı. 

Bir gün axĢam, elə həmin aprel ayında, Jan Valjan evdə olmayanda, Kozetta gün batandan sonra 

gəlib bu oturacaqda oturdu. Əsən sərin külək budaqlar arasında səslənirdi. Kozetta fikrə getdi. 

Heç bir səbəb olmadan onu kədər bürüdü; bu, axĢamların gətirdiyi, bəlkə də, axirət sirrinin bu 

zaman hiss etdirdiyi qeyri-müəyyən bir kədərdi. 

Kim bilir, bəlkə, Fantina burada idi, bu axĢam qaranlığında gizlənmiĢdi. 

Kozetta yerindən qalxdı, Ģehli ot üstündə gəzə-gəzə bağı yavaĢ-yavaĢ dolaĢdı. O, oyaqkən 

malxulya yuxusuna dalsa da, öz-özünə dedi: ―Bu vaxt bağda gəzmək üçün mütləq taxta ayaqqabı 

geymək lazımdır. Yoxsa adam soyuqlaya bilər‖. 

O, yenə də oturacağa sarı qayıtdı. 

Oturmaq istəyəndə bayaqkı yerində böyük bir daĢ gördü - bu daĢ, heç Ģübhəsiz, bir az əvvəl 

burada yox idi. 

Kozetta daĢa baxaraq, öz-özündən soruĢdu: ―Bu nə olan Ģeydir?‖ Birdən onun ağlına bir fikir 

gəldi, bu fikir onu qorxutdu: bu daĢ öz-özünə bura gəlməmiĢdir, bunu kim isə gətirib bura 

qoymuĢdur, kiminsə əli barmaqlığın dəmir çubuqları arasından bura uzanmıĢdır. Bu dəfə onun 

qorxmasına əsas vardır - daĢ göz qabağında idi. Burada daha Ģübhəyə yer qalmırdı. Kozetta daĢa 

heç əlini də toxundurmadı, qaçıb getdi, heç dönüb geriyə də baxmadı, evə girən kimi qapını 

kilidlədi, həyətə çıxan ĢüĢə qapısının cəftəsini vurdu, pəncərə taxtasını örtdü. 

Sonra Tusendən soruĢdu: 

– Atam gəlib? 

– Xanım qız, hələ gəlməyib. 

(Biz əvvəllər Tusenin danıĢanda kəkələdiyini söyləmiĢdik. Qoy oxucular bizə icazə versin, bunu 

bir daha göstərməyək. Fitri bir nöqsanı eynən təqlid etmək bizi iyrəndirir). 

Jan Valjan düĢünməyə meyil etdiyindən, axĢam gəzintilərini xoĢlardı, çox vaxt evə xeyli gec 

qayıdardı. 

Kozetta sözünə davam edərək dedi: 

– Tusen, siz heç olmazsa bağa baxan pəncərə taxtalarının boltlarını yaxĢı bərkidirsinizmi? 

Pəncərələrə dəmir cüyləri taxırsınızmı? 

– Əlbəttə, xanım qız, arxayın olun! 

---

Tusen öz iĢini vicdanla yerinə yetirirdi. Kozetta bunu yaxĢı bilsə də, aĢağıdakı sözləri əlavə 

etməyə bilməzdi: 

– Axı bu ətrafda heç adam olmur!  

Tusen onun sözünə qüvvət verdi: 

– Xanım qız, bunu lap doğru dediniz! Adamı öldürərlər, heç kəsin xəbəri də olmaz! Bizim ağa da 

ki, gecələri evdə qalmır. Xanım qız, siz heç Ģeydən qorxmayın, mən bütün pəncərələri lap qala 

qapıları kimi bağlayıram. Evdəkilər də ki, ancaq arvad xeylağıdır. Burada adam  tir-tir əsməyib 

neyləsin?! Bir özün fikirləĢ! Birdən gecə vaxtı kiĢilər adamın otağına soxulub əmr eləyir: ―Sus!‖ 

Sonra da baĢlayıb adamın baĢını kəsələr. Adam ölümdən çox da qorxmur, hamı ölür, buna əlac 

yoxdur, gec-tez hamı ölüb gedəcək, ancaq bu kiĢilərin adama əl atmasını duymaq pisdir. Bir də 

ki, yəqin, onların bıçağı küt olur! Ah, ilahi! 

Kozetta: 

– Daha bəsdir! – dedi, – hər yeri yaxĢıca bərkidin.  

Kozetta Tusenin uydurduğu bu dəhĢətli Ģeylərdən daha artıq qorxduğundanmı, ya keçən həftə 

gördüyü xəyalın yadına düĢməsindənmi daha cəsarət edib heç bu sözləri də deyə bilmədi: ―Gedin 

bir ora baxın, orada kim isə oturacağın üstünə bir daĢ qoymuĢdur!‖ O, bağa çıxan qapını açmağa 

qorxurdu; qorxurdu ki, ―o kiĢilər‖ birdən evə girərlər. O, bütün qapıları, pəncərələri möhkəmcə 

bağlamağı əmr etdi. Tuseni zirzəmidən tutmuĢ çardağa kimi, hər yeri gözdən keçirməyə məcbur 

etdi, öz otağının qapısını kilidlədi, çarpayının altına baxdı, sonra da yerinə girdi, ancaq pis yatdı. 

Bütün gecəni dağ kimi iri, mağaralarla dolu bir daĢ onun yuxusuna girdi. 

Səhər gün çıxanda Kozetta yuxudan ayılaraq gecəki dəhĢəti ağır bir yuxu kimi xatırladı. Çıxan 

günəĢ adamı gecə vaxtı duyduğu qorxuları üzərində güldürür, həm də qorxu nə qədər ağır olsa, 

gülüĢ də bir o qədər fərəhli olur. Kozetta ayıldıqdan sonra öz-özünə dedi: ―Mənim bu gözümə 

görünən Ģeylər nədir axı? Keçən dəfə bağda mənim qulağıma ayaq səsi gəlmiĢdi! Sonra soba 

bacasının kölgəsindən qorxdum! Yoxsa mən qorxaq bir qız olmuĢam?! Pəncərə qapıları 

arasından düĢən, ipək pərdələri tünd-qırmızı rəngə boyayan gün iĢığı Kozettanı o qədər 

ürəkləndirdi ki, duyduğu bütün dəhĢətlər, hətta daĢ özü də onun təsəvvüründən silinib getdi. 

O belə bir qərara gəldi: ―Bağda girdə Ģlyapalı adam olmadığı kimi, oturacaqda da heç bir daĢ-

filan yoxdur! O biri Ģeylər kimi bu daĢ da mənim gözümə görünüb!‖ 

Geyinib bağa endi, tez oturacağa sarı getdi, birdən onu soyuq tər basdı, daĢ orada idi. 

Lakin bu vəziyyət bir an davam etdi. O Ģey ki gecə adamı qorxudur, gündüz maraq oyadır. 

Kozetta öz-özünə dedi: ―Bundan qorxmaq niyə?! Baxaq görək burada nə var!‖ 

DaĢı qaldırdı, daĢ çox ağır idi. Onun altında məktubaoxĢar bir Ģey vardı. 

Bu – ağ kağızdan düzəldilmiĢ bir zərf idi. Kozetta tez onu götürdü. Məktubun üstündə ünvan yox 

idi, o birisi üzünə də möhür vurulmamıĢdı. Zərfin ağzı yapıĢdırılmasa da, içi boĢ deyildi, içində 

kağız vardı. 

Kozetta zərfi açdı. Ġndi onu qorxu və maraq deyil, həyəcan bürümüĢdü. 

Konvertin içindən balaca bir dəftər çıxartdı; dəftərin səhifələri nömrələnmiĢdi; hər səhifədə çox 

xırda xətt ilə bir neçə sətir söz yazılmıĢdı. Kozettaya elə gəldi ki, sözlər gözəl xətt ilə 

yazılmıĢdır. 

Kozetta məktubun ora-burasına baxdı: ad görmədi, imza da yox idi. Məktub kimə yazılmıĢdı? 

Görünür, Kozettaya yazılmıĢdır. Çünki onu gətirib Kozettanın oturacağı üstünə qoymuĢdular. 

Məktub kimdəndi? Kozettaya elə gəldi ki, o böyük bir sehrin hökmü altına düĢmüĢdür: gözünü 

əlində əsən məktubdan çəkmək istədi, göyə, küçəyə, üstünə gün düĢmüĢ akasiya ağaclarına, 

qonĢu evin taxtapuĢu üstündə uçan göyərçinlərə baxdı, sonra birdən məktuba nəzər saldı, 

fikirləĢdi ki, burada nələr yazıldığını bilmək lazımdır. 

Məktubda bu sözləri oxudu: 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

DaĢ altında qəlb. 

 

---

Sevgi nədir? Kainatın bir məxluqda cəmləĢməsi, bir məxluqun tanrıya çevrilməsi – sevgi budur. 

Sevgi – mələklərin ulduzlara göndərdiyi salamdır. Qəlb eĢqdən kədərlənəndə nə qədər həzin 

olur! 

Öz varlığı ilə bütün dünyanı dolduran məxluqun meydanda olmaması böyük bir boĢluq əmələ 

gətirir! Sevilən adam allah olur – bu nə doğru sözdür! Bütün varlığın atası olan Allah kainatı ruh 

üçün, sevgi üçün yaratmasaydı, seviĢənlərə baxıb qibtə edərdi – bu çox aydın məsələdir. 

Ruhun xəyallar kaĢanəsinə qədəm qoyması üçün  bənövĢəyi bantlı ağ krep Ģlyapa altında 

görünən bir təbəssüm kifayətdir. 

Allah hər Ģeydə mövcuddur, lakin hər Ģey Allahın görünməsinə mane olur. ƏĢya qaranlıqdır, 

canlı məxluq nüfuzedilməz bir Ģeydir. Canlı məxluqu sevmək – onun ruhuna nüfuz etmək 

deməkdir. 

Bəzi fikirlər dua kimidir. Elə dəqiqələr olur ki, ruh bədənin vəziyyətindən asılı olmayaraq, diz 

çökür. 

Bir-birindən ayrı düĢən aĢiqlər min bir xülya ilə ayrılığı aldadırlar, lakin bu xülyalar özünə görə 

realdır. Bu aĢiqləri görüĢməyə qoymurlar, onlar yazıĢa bilmirlər, belə olduqda onlar ünsiyyət 

üçün  çox sirli vasitələr tapırlar, bir-birinə quĢların nəğməsini, çiçəklərin ətrini, uĢaqların 

gülüĢünü, günəĢin iĢığını, küləklərin nəfəsini, ulduzların Ģüasını - bütün dünyanı göndərirlər. 

Niyə də göndərməsinlər? Bütün məxluqat sevgiyə xidmət üçün yaranmıĢdır. Sevgi öz namələrini 

göndərmək üçün bütün təbiəti məcbur etmək qüvvəsinə malikdir. 

Eh, bahar! Sən mənim o qıza yazdığım məktubsan! 

Gələcək əqldən çox-çox artıq qəlbindir. Əbədiyyəti zəbt edə bilən, onu dolduran yeganə Ģey  

sevgidir. Namütənahilik tükənməzlik tələb edir. 

Sevgidə ruhun özündən nəsə var. Sevginin təbiəti də ruhun təbiətindəndir. Sevgi də ruh kimi 

ilahi  qığılcımdır. Sevgi də ruh kimidir - nə ona batmaq, nə onu bölmək, nə də məhv etmək olar. 

Sevgi –atəĢdən ibarət bir mərkəzdir, əbədidir, namütənahidir; heç bir Ģey onu məhdudlaĢdıra 

bilməz. Heç bir Ģey onu bizim qəlbimizdə söndürə bilməz. Biz onun lap iliyimizə qədər iĢləyən 

istiliyini duyuruq, göylərin lap dərinliyinə varan iĢığını görürük. 

Ey sevgi! Bu məftunluq! Ey bir-birini anlayan iki ruhun, bir-birinə təslim olan iki qəlbin, bir-

birinə nüfuz edən iki baxıĢın duyduğu zövq! Sən gələcəksən, elə deyilmi, ey xoĢbəxtlik? Ey 

ikilikdə olan gəzintilər! Ey müqəddəs, fərəhli günlər! Hərdən mənim xəyalıma belə bir Ģey gəlir: 

elə bil ki, arabir mələklərin həyatından dəqiqələr, anlar ayrılır, insan taleyi içərisindən sürətlə 

ötüb keçmək üçün yerə enirlər. 

 

Allah bir-birini sevən iki aĢiqin xoĢbəxtliyinə bu xoĢbəxtliyi hədsiz dərəcədə uzatmaqdan baĢqa, 

ayrı heç bir Ģey əlavə edə bilməz. Sevgi dolu həyatdan sonra seçki dolu əbədiyyət gəlir - bu, 

doğrudan da, sevginin uzadılmasıdır; lakin sevginin bu dünyada qəlbə verdiyi  böyük 

xoĢbəxtliyin qüvvətini heç Allah özü də artıra bilməz. Allah – göyün, sevgi – insan varlığının 

fəzilətidir. 

Biz ulduza iki səbəbə görə baxırıq: o həm iĢıq saçır, həm də əlçatmazdır. Lakin bizim yanımızda 

bundan da zərif iĢıq saçan bir halə, bundan da böyük bir sirr var, o da qadındır! 

Biz kim olursa olaq, elə bir Ģey var ki, biz onunla nəfəs alırıq. Ondan məhrum olduqda,  havadan 

məhrum oluruq, boğuluruq,  ölürük. Sevgi yoxluğundan ölmək dəhĢətdir. Bu, havasızlıqdan 

boğulub ölməkdir. 

Sevgi iki məxluqu ilahi və müqəddəs bir vəhdət Ģəklində birləĢdirərək bir-birinə bağlayanda 

onlar həyatın sirrini tapmıĢ olur; indi onlar ancaq bir taleyin iki cəhəti, bir ruhun iki qanadıdır. 

Sevin, qanadlanıb uçun! 

Bir gün sizə elə gəlsə ki, yanınızdan keçən qadın iĢıq saçır, siz onda məhv oldunuz - siz 

sevirsiniz. Onda sizin üçün bircə yol qalır: onun haqqında elə inadla düĢünməlisiniz ki, o da sizin 

haqqınızda düĢünməyə məcbur olsun. 

Sevginin baĢladığı iĢi ancaq Allah bitirə bilər. 

---

Həqiqi sevgi itən bir əlcək üstündə məyus olur, tapılan burun yaylığı üçün son dərəcə sevinir; bu 

sevginin öz fədakarlığı, öz ümidləri üçün əbədiyyətə ehtiyacı vardır. Sevgi həm nəhayətsiz 

böyük, həm nəhayətsiz kiçik Ģeydən əmələ gəlir. 

Siz daĢsınızsa – maqnit olun; bitkisinizsə – mimoza olun; insansınızsa – sevgi olun. 

Sevgi heç bir Ģeylə kifayətlənmir. Ġnsan xoĢbəxt oldumu – cənnət istər, cənnəti əldə etdimi – 

səma istər. 

Ey bir-birini sevənlər, bunun hamısında sevgi vardır. Siz ancaq bu Ģeyləri sevgidə tapmağı 

bacarın. Səma kimi sevginin da bir seyri var, lakin sevgidə səmada olmayan daha bir Ģey var ki, 

o da zövq almaqdır. 

– O qız yenə Lüksemburq bağına gəlirmi? – Yox, cənab. – O qız günorta ibadətində bu kilsədə 

olurmu? – O daha bura gəlmir. – O qız yenə bu evdə yaĢayırmı? – O buradan köçüb getmiĢdir. – 

Ġndi o harada yaĢayır? – O öz yerini demədi. 

Öz ruhunun harada yaĢadığını bilməmək insan üçün nə böyük müsibətdir! 

 

Sevgiyə uĢaqlıq, baĢqa ehtiraslara  dayazlıq xasdır. Ġnsanı dayazlaĢdıran ehtiraslara ar olsun! 

Ġnsanı uĢaq edən ehtirasa eĢq olsun! 

Nə qəribədir! Bilirsinizmi? Mən qaranlıqdayam. Bir məxluq vardı, o gedəndə göyü də özü ilə 

apardı. 

Ah, onunla bir məqbərədə yan-yana uzanmaq, arabir zülmət içində bir-birimizin barmağına 

yavaĢca toxunmaq – bu, mənim üçün əbədi kifayətdir! 

Siz əzab çəkirsiniz, ona görə ki, sevirsiniz. Daha bərk sevin! Sevgidən ölmək sevgi ilə yaĢamaq 

deməkdir. 

Sevin! SayrıĢan ulduzlarda olan ağlasığmaz dəyiĢiklik bu əzabla birləĢmiĢdir. Ġztirabın özündə 

bir məftuniyyət vardır. 

Ey quĢların sevinci! QuĢlar nəğmə oxuyur, çünki onların yuvası var. 

Sevgi – cənnət havasının səmavi tənəffüsüdür. 

Dərin duyğulu qəlblər, hikmətli əql sahibləri, həyatı Allah necə yaratmıĢsa, elə də qəbul edin! 

Bu, məchul bir tale üçün uzun sınaq, anlaĢılmaz hazırlıqdır. Bu tale – bu həqiqi tale – 

məqbərənin içərisinə yol açan birinci pillədə insana məlum olur. Onda insanın gözünə nəsə 

görünür, insan sonu görməyə baĢlayır. Sonu! Bu sözə diqqət edin. Canlılar namütənahiliyi 

görürlər; sonu ancaq ölülər görür. Ġntizar içində sevin, əzab çəkin, ümidinizi qırmayın, seyr edin, 

düĢünün. Vay o adamın halına ki, o ancaq bədəni, Ģəkli, surəti sevmiĢdir! Ölüm bunların 

hamısını onun əlindən alacaqdır. ÇalıĢın ruhu sevin, onda siz yenə də onu taparsınız. 

Küçədə çox kasıb gənc bir oğlana rast gəldim, o, bir qıza vurulmuĢdu. Köhnə Ģlyapa qoymuĢdu, 

yırtıq paltar geymiĢdi, pencəyinin dirsəyi deĢilmiĢdi, su onun ayaqqabısına dolurdu, ulduzların 

Ģüası ruhuna süzülürdü. 

Sevilmək nə böyük Ģeydir! Bundan daha böyük Ģey sevməkdir! Ürək ehtirasın gücü ilə əzəmətli 

olur. O, özündə ancaq təmiz Ģeyləri saxlayır. O, ancaq yüksək və böyük Ģeylərə arxalanır. 

Gicitkən buz üstündə bitə bilmədiyi kimi, nalayiq fikirlər də ürəkdə cücərə bilməz. Yüksək və 

aydın ruha kobud hisslər, ehtiraslar yol tapa bilməz! Belə bir ruh buludların, dünya teyflərinin, 

çılğınlığın, yalanın, nifrətin, Ģöhrətin, qeylü-qalın fövqünə yüksələrək, göylərin lacivərdliyində 

yaĢayır. Dağ zirvələri yeraltı təkanları necə hiss edirsə, o da taleyin ancaq ən dərin, gizlin 

titrəyiĢini hiss edir. 

Dünyada bircə nəfər də olsa sevən adam tapılmasaydı, günəĢ sönərdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Kozetta məktubdan sonra. 

 

Kozetta kağızı oxuduqca yavaĢ-yavaĢ xəyala dalırdı. Gözünü son sətirdən ayıranda gördü ki, 

qəĢəng zabit lovğa-lovğa dəmir barmaqlığın yanından ötüb keçir - o, həmiĢə bu zaman burada 

görünürdü. Kozettayya o, çox çirkin göründü. 

---

O, yenə də dəftəri gözdən keçirməyə baĢladı. Bu Ģeyləri yazan adamın xətti ona çox gözəl 

göründü. Yazılar baĢqa-baĢqa mürəkkəblə də olsa, bir əl ilə yazılmıĢdı. Bəzi yerdə mürəkkəbin 

rəngi solğundu, bəzi yerdə tünd-qara idi – bu da o zaman olur ki, mürəkkəbqabına təzə mürəkkəb 

tökülür, deməli, bu qeydlər ayrı-ayrı vaxtda, seçilmədən, səliqəyə salınmadan kədər və iztirabla, 

məqsədsiz yazılmıĢ təsadüfi fikirlərdi. Kozetta hələ ömründə belə bir Ģey oxumamıĢdı. Bu 

əlyazmasında onun üçün qaranlıqdan çox iĢıq vardı. Bu, ona müqəddəs bir Ģey, bir məbəd təsirini 

bağıĢladı. Ona elə gəlirdi ki, bu sirli sətirlərdən hər biri parıldayaraq, onun qəlbinə qəribə bir iĢıq 

saçır. Ona verilən təlim və tərbiyədə həmiĢə ruhdan söhbət gedərdi, bircə dəfə də olsa sevgidən 

danıĢılmazdı - bu qayda ilə alovu xatırlamayaraq tonqaldan danıĢmaq olar. Bu on beĢ səhifəlik 

əlyazması qəfildən, həm də mülayim  Ģəkildə bütün sevgini, qəmi, taleyi, həyatı, əbədiyyəti, 

baĢlanğıcı, sonu açıb ona göstərdi. Sanki, kiminsə yumulu əli açılaraq, birdən onun üstünə bir 

ovuc Ģüa atdı. Bu bir neçə sətirdə ehtiraslı, coĢqun, alicənab, təmiz, möhkəm iradəli bir insan 

təbiətinin, həm də böyük bir qəmin, böyük bir ümidin, iztirab çəkən qəlbin, coĢqun bir 

məftuniyyətin varlığını hiss etdi. Bu əlyazması axı nə idi? Bu,  məktub idi. Bu, adsız, ünvansız, 

imzasız, tarixsiz, inadkar, lakin heç bir Ģey tələb etməyən bir məktubdu. Bu, həqiqətdən tərtib 

edilmiĢ bir müəmma, mələklərin gətirməsinə, ismətli bir qızın oxumasına layiq sevgi xəbəri, 

dünya hüdudu xaricində  görüĢ, xəyaldan kölgəyə göndərilmiĢ eĢqnamə idi. Bunu yazan burada 

olmayan, yorulub əldən düĢən, dinc, sanki, ölüm diyarında gizlənməyə hazır olan qıza taleyin 

sirrini, həyatın açarını və sevgi göndərən bir adamdı. Bu, qəbrə ayaq qoyan, gözlərini göyə 

qaldıran bir adam tərəfindən yazılmıĢdı. Kağız üzərinə səpələnən bu sətirlərə ―ruhun damcıları‖ 

demək olardı. 

Axı bu səhifələr kimdəndi? Bunları kim yazmıĢdı? 

Kozetta bircə an da tərəddüd etmədi. Bunu ancaq bir adam yaza bilərdi: O! 

Yenə də onun qəlbinə iĢıq saçıldı. Onun bütün varlığında canlanma əmələ gəldi. O, heç 

görünməmiĢ bir sevinc, həm də böyük  həyəcan duydu. Bunu yazan o idi! Bunu Kozettaya o 

yazmıĢdı! O, bura gəlibmiĢ! Onun əli dəmir barmaqlıq arasından bu tərəfə keçibmiĢ! Kozetta 

onu unutmağa baĢlayırdı, amma o yenə də Kozettanı axtarıb tapdı! Heç Kozetta onu 

unutmuĢdumu? Yox, unutmamıĢdı, Kozetta onu unutmaz! Kozetta gərək dəli olaydı ki, onu bircə 

an da olsa unudacağına inanaydı. Kozetta həmiĢə onu sevirdi, həmiĢə ona pərəstiĢ edirdi. 

Kozettanın qəlbindəki od küllə örtülmüĢdü, bu od bir müddət kül altında közərib qaldı, lakin 

daha da dərinlərə vardı. Kozetta bunu aydınca görürdü, indi bu od yenə də alovlanaraq onun 

bütün varlığını bürüdü. Bu dəftər, elə bil ki, baĢqa bir qəlbdən onun qəlbinə düĢən qığılcımdı. 

Kozetta yanğın əmələ gəldiyini hiss edirdi. Əlyazmasının hər kəlməsini o öz qəlbinə hopdururdu. 

Öz-özünə deyirdi: ―Əlbəttə! Bu Ģeylərin hamısına mən bələdəm! Mən əvvəllər bunları onun 

gözlərində oxumuĢdum‖. 

Dəftəri üçüncü dəfə oxuyub qurtaranda leytenant Teodül yenə dəçəkməsinin mahmızları daĢ 

yolda səslənə-səslənə dəmir barmaqlığın yanından keçdi. Teodülün bir də gəlməsi Kozettanı ona 

baxmağa vadar etdi. Kozettaya o, çox adi, mənasız, axmaq, boĢ, bayağı, iyrənc, həyasız, çox 

eybəcər adam kimi göründü. Zabit ona baxaraq, gülümsəməyi özünə borc bildi. Kozetta ona 

baxmasından xəcalət çəkərək, acıqlı-acıqlı üzünü yana çevirdi. O, lap məmnuniyyətlə zabitin 

baĢına bir Ģey çırpa bilərdi. 

Kozetta qaçıb evə getdi, öz otağına girib qapını bağladı ki, əlyazmasını bir də oxusun, onu 

əzbərləsin, o barədə düĢünsün, xəyala dalsın. Dəftəri bir də yaxĢıca oxudu, öpüb qoynuna qoydu. 

ĠĢ bitdi. Kozetta yenə mələkcəsinə təmiz, böyük bir sevgiyə qapıldı. Yenə də onun qarĢısında 

cənnət uçurumu açıldı. 

Bütün günü, sanki, məst oldu. O düĢünmək iqtidarında deyildi, onun fikirləri pırtlaĢmıĢ yumağa 

oxĢayırdı. O, fərziyyələr içində itib-batırdı. O, əsə-əsə qəlbində bir ümid gizlədirdi. O, nəyə ümid 

edirdi? Aydın olmayan bir Ģeyə. O, cəsarət edib öz-özünə heç bir Ģey vəd edə bilmirdi, heç bir 

Ģeydən də imtina etmək istəmirdi. Onun bənizi tez-tez ağarırdı, bütün bədəni gizildəyirdi. hərdən 

ona elə gəlirdi ki,  sanki, sayıqlayır. O, öz-özündən soruĢurdu: ―Görəsən, bu, həqiqətdir?‖ Bunu 

söylərkən qoynunda, paltarı altında gizlətdiyi qiymətli dəftərə əlini vurur, onu ürəyinə basır, 

onun bədəninə toxunduğunu hiss edirdi. Jan Valjan bu zaman Kozettanı görsəydi, onun 

---

gözlərindən böyük bir fərəhlə saçılan, lakin ona məlum olmayan sevincə baxsaydı, sarsılardı. 

Kozetta düĢünə-düĢünə deyirdi: ―Əlbəttə, yəqin ki, odur! Bunları o, mənim üçün yazmıĢdır!‖ 

Kozetta dönə-dönə öz-özünə deyirdi: ―Mələklərin iĢə qarıĢması, ilahi bir təsadüf nəticəsində o, 

mənim yanıma qayıtmıĢdır‖. 

Ey sevginin haldan-hala düĢməsi! Ey gözəl xəyallar! Bu ilahi təsadüf, mələklərin iĢə qarıĢması  

bir oğrunun o biri oğruya Fors həbsxanasının taxtapuĢu üstündən, ġarleman həyətindən Aslan 

xəndəyinə atılan yumruca bir çörək parçası idi. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Qocalar ona görə yaĢayır ki, vaxtında evdən getsinlər. 

 

AxĢamüstü Jan Valjan gedəndən sonra Kozetta bəzənib-düzəndi, saçını üzünə yaraĢan  Ģəkildə 

darayıb düzəltdi; korsajı adi qaydadan bir az çox kəsilən paltarını geydi - bu paltarda qadının 

boynu, çiyinləri açıq qalır, cavan qızlar bu geyimdə ―bir az ədəbsizlik‖ görürlər. Lakin burada 

ədəbsiz bir Ģey yox idi, əksinə bu, çox gözəl paltardı. Kozetta nə üçün belə bəzənirdi,  bunu heç 

özü də bilmirdi. 

O bir yana gedəcəkdimi? Yox! 

Bir adammı gələcəkdi? Yox! 

Hava qaralmağa baĢlayanda bağa getdi. Tusen mətbəxdə məĢğuldu, mətbəxin pəncərələri dal 

həyətə baxırdı. 

Kozetta xiyabanda səssizcə gəzirdi, ağacların aĢağı sallanan budaqlarını arabir əli ilə kənara 

çəkirdi. 

Bu qayda ilə gəlib oturacağa çatdı. 

DaĢ yenə də orada idi. 

Oturacaqda oturub, öz zərif əlini daĢın üstünə qoydu, sanki, daĢa sığal vermək, ona təĢəkkür 

etmək istəyirdi. 

Birdən onu müəyyənedilməyən bir hiss bürüdü - adam arxada birisi duranda, onu heç 

görməyəndə də belə bir Ģey duyur. 

Kozetta baĢını çevirib ayağa qalxdı. 

O idi. 

O, baĢı açıq durmuĢdu. Onun, elə bil ki, bənizi solmuĢdu, o, sanki, arıqlamıĢdı. Qaranlıqda onun 

qara paltarını güclə görmək olurdu. Onun gözəl alnı ağarırdı, gözlərini kölgə bürümüĢdü. 

AxĢamın fövqəladə sükutu və qaranlığı içərisində onda ölümdən və gecədən bir əlamət 

görünürdü. Sönən günün iĢığı, uçub gedən ruhun fikri onun üzünü iĢıqlandırırdı. 

sanki, o hələ xəyal deyildi, amma daha insan da deyildi. 

Onun Ģlyapası bir az kənarda otun üstündə idi. 

Kozetta çığırmadı, az qaldı ki Ģüurunu itirsin. O, yavaĢ-yavaĢ geri çəkildi, çünki ona sarı cəzb 

olunduğunu hiss edirdi. Gələn adam tərpənmirdi. Onda bir fövqəladəlik və qəmginlik duyulurdu. 

Kozetta onun gözlərini görməsə də, baxıĢlarını hiss edirdi. 

Kozetta geri çəkilərkən ağaca toxundu, ona söykəndi. Bu ağac olmasaydı, o yıxılardı. 

Kozetta bu zaman onun səsini eĢitdi - bu səsi o hələ indiyə kimi eĢitməmiĢdi. Gələn adam 

yarpaqların xıĢıltısı içərisində güclə ayırd edilən səslə pıçıldayırdı: 

– Məni bağıĢlayın, mən buradayam. Ürəyim çox qüssələndi, daha bu qayda ilə yaĢaya bilmədim, 

ona görə də gəldim. Oturacağın üstünə qoyduğumu oxudunuzmu? Məni tanıyırsınızmı? 

Qorxmayın! Mənə baxdığınız gün yadınızdadırmı? O vaxtdan çox keçmiĢdir. Bu Lüksemburq 

bağında oldu. Qladiator heykəli yanında. Oradan keçib getdiyiniz gün də yadınızdadırmı? Siz 

oradan iyunun on altısında, bir də iyulun ikisində keçdiniz. Az qalır bir il olsun. Sizi mən çoxdan 

görməmiĢəm. Mənə stul verən arvaddan soruĢdum, dedi ki, sizi daha görməyib. Siz Qərb 

küçəsində təzə evdə, üçüncü mərtəbədə yaĢayırdınız, pəncərələri də küçəyə baxırdı,  

görürsünüzmü, mən bunu da bilirəm. Mən sizi ötürdüm. Daha mən nə eləyə bilərdim? Siz oradan 

da harasa getdiniz? Bir gün mən Odeon tağı altında qəzet oxuyurdum, mənə elə gəldi ki, siz 

---

yanımdan ötüb keçdiniz. Mən yüyürüb baxdım. Siz deyildiniz. BaĢqa bir qadındı, ancaq o da 

sizin Ģlyapanız kimi Ģlyapa qoymuĢdu. Gecələr mən bura gəlirəm. Qorxmayın heç kəs məni 

görmür. Mən yaxından sizin pəncərəyə baxmağa gəlirəm. Çox asta yeriyirəm ki, siz 

eĢitməyəsiniz, çünki eĢitsəniz, bəlkə də, qorxarsınız. Bu yaxında axĢam gəlib sizin dalınızda 

durmuĢdum, siz dönəndə qaçıb getdim. Bir gün də sizin oxuduğunuzu eĢitdim. Mən onda 

xoĢbəxt idim. Siz otaqda oxuyanda mənim qulaq asmağım sizə  mane olmazdı, elə deyilmi? 

Bunda pis bir Ģey yoxdur. Elə deyilmi? Görürsünüzmü, siz mənim mələyimsiniz. Ġcazə verin, 

mən arabir gəlim. Mənə elə gəlir ki,  bu yaxında öləcəyəm. Ah, siz bilsəydiniz! Mən sizə pərəstiĢ 

edirəm. Məni bağıĢlayın. Heç bilmirəm sizə nə deyirəm. Bəlkə, sizin mənə acığınız tutur? Deyin 

görüm, siz acıqlandınızmı? Kozetta astadan dedi: 

– Ah, ilahi! 

O, yavaĢ-yavaĢ əyilməyə baĢladı - o, sanki, ölürdü. 

Gələn adam onu tutdu. Kozetta ayaq üstə dura bilmirdi. O, nə etdiyini dərk etmədən Kozettanı 

bərk-bərk qucaqladı. O, Kozettanı tutsa da, özü də səndələyirdi. O, sanki, məst olmuĢdu. Onun 

gözləri qarĢısında ildırımlar çaxırdı, fikirləri harasa uçub gedirdi. Ona elə gəlirdi ki, dini bir ayini 

yerinə yetirir, həm də müqəddəs bir Ģeyi təhqir edir. Bununla belə, bağrına basdığı füsunkar qıza 

qarĢı heç bir cismani ehtiras duymurdu. Sevgidən o ağlını itirmiĢdi. 

Kozetta onun əlini götürüb, sinəsi üstə qoydu. O, Kozettanın qoynunda, paltarı altında gizlətdiyi 

kağızı hiss edərək, dili dolaĢa-dolaĢa dedi: 

– Siz məni sevirsiniz? 

Kozetta ona elə astadan cavab verdi ki, bu cavab, elə bil, güclə eĢidiləcək  ah idi. 

– Sus! Sən bunu bilirsən! 

Kozetta bunu deyərək, qızarmıĢ üzünü məst olmuĢ məğrur gəncin sinəsinə qoydu. 

Gələn adam oturacaqda oturdu, Kozetta da onun yanında oturdu. Söyləməyə daha söz yox idi. 

Ulduzlar göydə çıraq kimi yanırdı. Necə oldu ki onların dodaqları birləĢdi? Necə olur ki quĢlar 

oxuyur, qar əriyir, qızılgül açılır, may çiçəklənir, çılpaq ağaclar ardında, soyuq təpənin üstündə 

dan yeri ağarır? 

Bircə öpüĢ – bu, hər Ģey idi. 

Onlar diksinərək bir-birinə baxdı - onların gözü qaranlıqda parıldayırdı. 

Onlar nə axĢam soyuğunu, nə soyuq daĢı, nə nəm torpağı, nə yaĢ otu hiss edirdi, onlar bir-birinə 

baxırdı, onların qəlbi xatirələrlə dolu idi. Onlar heç özləri də qollarının bir-birinə sarıldığını 

duymadı. 

Kozetta ondan heç bir Ģey soruĢmurdu, hətta onun bura necə gəldiyini, bu bağa necə girdiyini də 

düĢünmürdü. Onun burada olması Kozettaya çox təbii görünürdü. 

Kozetta arabir nəsə pıçıldayırdı. Gül üstündə bir damla Ģeh titrəyən kimi, onun da dodaqlarında, 

sanki, ruh titrəyirdi. 

Onlar yavaĢ-yavaĢ danıĢmağa baĢladılar. Susmaq qəlbin dolu olduğunu göstərir - onlar indi 

ürəklərini boĢaldırdılar. Parlaq ulduzluaydın bir gecə onları bürümüĢdü. Ruh kimi təmiz olan bu 

iki insan bütün yuxularını, sevinclərini, fərəhlərini, həyəcanlarını, qəmlərini, bir-birinə uzaqdan-

uzağa pərəstiĢ etdiklərini, bir-birini görmək istədiklərini, bir-birini görmədikdə ümidsiz 

olduqlarını açıb söylədilər. Onlar elə ideal yaxınlıq hiss edirdilər ki, heç bir Ģey bu yaxınlığı 

bundan daha dolğun edə bilməzdi. Buna görə də onlar ən gizlin, ən məxfi fikirlərini də bir-birinə 

danıĢdılar. Onlar öz xülyalarına, təmiz ürəklərinə inanaraq, sevginin, gəncliyin, hələ 

könüllərindən tamamilə silinməyən uĢaqlığın yaratdığı bütün fikirləri bir-birinə nəql etdilər. Bu 

iki qəlb bir-birinə elə tez yol açdı ki, bir saatdan sonra gənc oğlan qızın, gənc qız oğlanın ruhuna 

sahib oldu. Onlar bir-birini anladılar, bir-birini cəzb etdilər, məftun etdilər. 

Onlar bütün sözlərini deyib qurtardıqdan sonra Kozetta baĢını onun çiyninə qoyaraq soruĢdu. 

– Sizin adınız nədir? 

– Marius. Bəs sizin? 

– Kozetta. 

 

 

---

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Küləyin kinli dəcəlliyi. 

 

1823-cü ildən baĢlayaraq Monfermeyl aĢxanası pozulmaq, yavaĢ-yavaĢ iflasa uğramaq 

girdabından daha artıq xırda borclar çirkabına yuvarlanana qədər Tenardye ilə arvadının iki 

oğlan uĢağı da oldu. Ġndi onların iki qızı, üç oğlu vardı. Bu, çox idi. 

Axırıncı uĢaqlar hələ lap körpə olanda Tenardyenin arvadı onları lap məmnuniyyətlə baĢdan 

elədi. 

―BaĢdan elədi‖ sözü  lap münasib  sözdür. Bu arvadda insan təbiətinə xas olan Ģeylərin xırdaca 

bir hissəsi qalmıĢdı. Belə qəribə hadisə çox da nadir təsadüf edilən  hadisə deyil. Tenardyenin 

arvadı marĢal de la Mot-Qudankurun arvadı kimi, ancaq öz qızları üçün ana idi. Onun analıq 

hissi ancaq onlara çatırdı. Oğlan uĢaqları olandan sonra o, insanlara nifrət etməyə baĢladı. Onun 

kini oğlan uĢaqlarında son nöqtəyə çatdı, onun qəlbi bu uĢaqların qarĢısında məĢum bir sıldırım 

kimi canlandı. Bizə məlumdur ki, onun böyük oğlundan zəhləsi gedirdi, kiçiklərə nifrət edirdi. 

Niyə? Ona görə. Bu ―ona görə‖ həm dəhĢətli bir bəhanə, həm də inkaredilməz cavabdır. 

Tenardyenin arvadı deyirdi: ―Bu bir yığın çolma-çocuq mənə gərək deyil‖. 

Ġndi Tenardye ilə arvadının iki balaca uĢaqdan necə yaxa qurtardığını, hətta bundan necə 

faydalandığını izah edək. 

Manyon həmin qadındı ki, iki uĢağını xoĢtəbiətli Jilnormanın himayəsi altına verməyə müvəffəq 

olmuĢdu – bundan yuxarıda bəhs edilmiĢdi. Bu qadın Tselestin sahilində, qədim Kiçik Kabarqa 

küçəsinin tinində yaĢayırdı. O pis adını yaxĢı adla əvəz etmək üçün mümkün olan hər Ģeyə əl 

atmıĢdı. Otuz beĢ il bundan əvvəl yoluxucu və Ģiddətli krup xəstəliyi Parisin sahil məhəllələrinə 

çox böyük tələfat vermiĢdi,  bu hamının yadındadır. Elm, zəng tozunun faydalı olub-olmadığını 

yoxlamaq üçün bu xəstəlikdən geniĢ surətdə istifadə etdi - bu, indi boğaza bayırdan yod 

sürtməklə əvəz olunmuĢ, yaxĢı da nəticə vermiĢdir. Bu yoluxucu xəstəlik Ģiddət edəndə 

Manyonun bir gündə – biri səhər, biri də axĢam - iki oğlan uĢağı hələ lap körpə ikən öldü. Bu 

ona böyük  zərbə idi. UĢaqlar öz anası üçün çox qiymətli idi. Manyon ayda onlardan səksən 

frank gəlir götürürdü. Bu səksən frankı cənab Jilnormanın adından onun mülkünü idarə edən 

cənab Barj səliqə ilə verirdi. Cənab Barj Siciliya kralı küçəsində yaĢayırdı, özü də əvvəllər 

məhkəmə pristavı olmuĢdu. UĢaqlar öləndən sonra bu səksən frank gəlir batırdı. Manyon 

vəziyyətdən çıxmaq üçün yol axtardı. Qaranlıq Ģər cəmiyyətində hamı bir-birinin baĢına nə 

gəldiyini bilir, bir-birinin sirrini saxlayır, bir-birinə kömək edir. Manyon da bu cəmiyyətin adamı 

idi. O, gərək iki uĢaq tapaydı. Tenardyenin eyni yaĢda, eyni cinsdə iki belə uĢağı vardı. Manyon 

bu uĢaqları götürdü. Bu onların hər ikisi üçün əlveriĢli idi. Kiçik Tenardyelər kiçik Manyonlar 

oldu. Manyon Tselestin sahil küçəsindən KloĢpers küçəsinə köçdü. Parisdə bir küçədən baĢqa 

küçəyə köçəndə adamın Ģəxsiyyəti dəyiĢir. 

Bələdiyyə idarəsinin heç bir Ģeydən xəbəri olmadığından Manyonun öz yerini dəyiĢməsinə etiraz 

etmədi. Bu qayda ilə uĢaqların dəyiĢdirilməsi məsələsi çox asan baĢa gəldi. Lakin Tenardye 

saxlanmağa verdiyi uĢaqları üçün ayda on frank pul tələb etdi, Manyon bu pulu verəcəyini vəd 

etdi, hətta verirdi də. Məlum Ģeydir ki, cənab Jilnorman öz borcunu yenə əvvəlki kimi yerinə 

yetirirdi. Hər altı aydan bir gəlib uĢaqlara dəyirdi. O heç bir dəyiĢiklik hiss etmirdi. Manyon 

dönə-dönə deyirdi: ―Cənab, uĢaqlar sizə necə oxĢayır!‖ 

Tenardye üçün ad dəyiĢmək adət etdiyi  iĢ olduğundan fürsətdən istifadə edərək adını Jondret 

qoydu. Onun iki qızı ilə oğlu QavroĢ iki xırdaca qardaĢı olduğunu heç əməlli-baĢlı 

görməmiĢdilər. Yoxsulluğun müəyyən dərəcəsində insanı bir növ xəyal laqeydliyi bürüyür, o, 

canlı məxluqa o dünyadan çıxan bir Ģey kimi baxır. Ən yaxın adamlar çox vaxt zülmətin tutqun 

formaları Ģəklini alaraq, həyatın dumanları arasında güclə seçilir, çox asanlıqla gözəgörünməyən 

Ģeylərə qarıĢır. 

Həmin günün axĢamı Tenardyenin arvadı iki körpə uĢağını Manyona verəndə  onlardan 

həmiĢəlik yaxa qurtarmaq arzusunda olduğunu gizlətmirdi, eyni zamanda, vicdan əzabı çəkirdi, 

ya da özünü elə göstərirdi ki, guya, vicdan əzabı çəkir. O, ərinə dedi: ―Bu o deməkdir ki, biz 

---

uĢaqlarımızı çölə atırıq!‖ Xudbin və duyğusuz  adam olan Tenardye arvadının xəstələnmiĢ 

vicdanını bu sözlərlə müalicə etdi: ―Jan-Jak Russo bundan da pis eləyib!‖ Tenardyenin arvadı 

indi narahat olmağa baĢladı: ―Birdən polis idarəsi bundan xəbər tutdu, onda necə olar, Tenardye, 

de görək, o iĢ ki biz tutmuĢuq, ona icazə verilirmi?‖ Tenardye ona belə cavab verdi: ―Hər Ģeyə 

icazə verilir! Heç kəs heç bir Ģey bilməyəcək! Bir də o uĢaqların ki heç bircə quruĢu da yoxdur, 

onlarla kim maraqlanacaq?‖ 

Manyon canilər aləmində bir növ ―modaçı‖ qadındı. O bəzənib-düzənməyi xoĢlardı. Onun kasıb, 

lakin dəbdəbə iddiası hiss olunan mənzilində təcrübəli bir oğru – fransızlaĢmıĢ bir ingilis qadını 

yaĢayırdı. Parisli olan bu ingilis qadını müxtəlif adamlarla geniĢ əlaqə saxladığından özünə etibar 

qazanmıĢdı, bu etibardan istifadə edərək, kitabxana medallarının, m-l Marsın brilyantlarının 

oğurlanmasında yaxından iĢtirak etmiĢdi. Sonralar o, məhkəmə salnaməsində məĢhur oldu. Ona 

―mamzel Miss‖ deyirdilər. 

Manyonun əlinə düĢən bu iki uĢaq pis yaĢamırdı. Aldığı səksən frankla uĢaqlara qulluq eləyirdi, 

onların - xeyir gətirən bütün adamlar kimi, qeydinə qalırdı. Onlar pis geyinmirdi, yeməkləri də 

pis deyildi, özləri də az qala lap ―bəy balası‖ vəziyyətində idilər. Bu ―ana‖ onlara əsl analardan 

yaxĢı baxırdı, onlar özünü burada daha yaxĢı hiss edirdilər. Manyon özünü ―xanım‖ kimi 

göstərirdi, uĢaqların yanında oğru dilində danıĢmırdı. 

Bu qayda ilə bir neçə il keçdi. Tenardyenin arvadı bu iĢin aqibətini yaxĢı görürdü. Hətta bir dəfə 

Manyon ona vəd etdiyi səkkiz frankı verəndə, o belə dedi: ―Atası gərək onları oxutsun‖. 

Birdən bu uĢaqlar bu vaxta qədər  müsibətli taleləri tərəfindən lazımınca himayə olunduqları 

halda, kobud bir Ģəkildə həyata tolazlanmıĢ, müstəqil həyat sürməyə məcbur olmuĢdular. 

Jondretin quldurxanasında bir dəstə quldurun tutulması, bunun da ardınca baĢ verən axtarıĢlar, 

həbslər  qanuni ictimai formasiya altında özünə yuva quran, cəmiyyət əleyhinə olan bu gizlin və 

mənfur qüvvələr üçün böyük  bədbəxtlik idi. Bu cür hadisələr zülmətlər dünyasında müxtəlif 

fəlakətlərlə nəticələnir. Tenardyenin fəlakəti Manyonun fəlakətinə səbəb oldu. 

Bir gün Manyon Eponinaya Plüme küçəsi haqqında kağız verəndən az sonra, polis idarəsi, heç 

gözlənilmədiyi halda, KloĢpers küçəsini əhatə etdi. Tutatut baĢlandı. Manyon da, mamzel Miss 

də ələ keçdi, evdə yaĢayan bütün Ģübhəli adamlar qurulan tora düĢdü. Bu zaman Manyonun 

saxladığı uĢaqlar dal həyətdə oynayırdı, onların polis basqınından xəbəri olmadı. Evə qayıdanda 

gördülər ki, qapı bağlı, ev də bomboĢdur. QarĢı tərəfdə olan çustçu onları yanına çağırdı, 

―anaları‖nın qoyub getdiyi kağızı onlara verdi. Kağızda ―Cənab Barj, müdir, Siciliya kralı 

küçəsi, № 8‖ ünvanı vardı. Çustçu, onlara dedi: ―Siz daha burada yaĢamırsınız, gedin ora. Ora 

lap yaxındadır. Sola dönəndə birinci küçədir. Bu kağızı göstərib, adamlardan yolu soruĢun‖. 

UĢaqlar yola düĢdü. Onlardan böyüyü kağızı əlində saxlayaraq, kiçiyin qolundan tutub aparırdı. 

Hava soyuqdu, uĢaq soyuqdan donmuĢdu, pis qatlanan barmaqları ilə kağızı güclə tuturdu. 

KloĢpers küçəsindən dönəndə külək Ģiddətlə əsərək, kağızı onun əlindən qoparıb aldı, hava da 

qaraldığından uĢaq kağızı tapa bilmədi. 

Onlar küçələri baĢlı-baĢına dolaĢmağa baĢladılar. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Balaca QavroĢ böyük Napoleondan faydalanır. 

 

Parisdə bahar vaxtı çox tez-tez adamın lap iliyinə iĢləyən sərt Ģimal küləyi əsir. Bu küləklər 

adamı tamam dondurmasa da, bərk üĢüdür. Lap yaxĢı havaları pisləĢdirən bu küləklər dəlik-

deĢikdən, ya da aralı qalmıĢ qapıdan isti otağa soxulan soyuq külək təsir bağıĢlayır. Elə bil ki, 

qıĢın qapısı bir balaca açıq qalmıĢdır, oradan külək gəlir. 1832-ci ilin yazında Avropada, bu 

əsrdə birinci dəfə Ģiddətli yoluxucu xəstəlik düĢəndə, amansız küləklər əsir, adamın iliyinə qədər 

iĢləyirdi. QıĢın qapısından da dondurucu qapılar açıldı. Bu, məqbərə qapıları idi. Bu Ģimal 

küləyində vəba xəstəliyinin nəfəsi duyulurdu. 

---

Meterioloji nöqteyi-nəzərdən soyuq küləklərin xüsusiyyəti bu idi ki, onlar heç də havada böyük 

elektrik qüvvəsinin toplanmasına mane olmurdu. Həmin o yazda tez-tez göy guruldayır, ildırım 

çaxır, tufan qopurdu. 

Bir gün axĢamçağı elə Ģiddətli külək əsdi ki, elə bil, yanvar ayı geri qayıtmıĢdı. ġəhər camaatı 

yenə də isti paltar geymiĢdi, həmiĢə Ģən olan balaca QavroĢ cır-cındır içində, soyuqdan tir-tir 

əsə-əsə Orm-Sen-Jerve yaxınlığında, dəllək dükanı qabağında durmuĢdu, o, sanki, heyrətdən 

donub qalmıĢdı. O haradansa əlinə keçən yun Ģaldan özünə Ģərf düzəldib boynuna bağlamıĢdı. O, 

mumdan düzəldilmiĢ açıq lifli paltar geymiĢ, flerdoranj çiçəyindən çələng qoymuĢ, pəncərədə iki 

konket arasında hərlənə-hərlənə gəlib-gedənə baxaraq gülümsəyən gəlinə, sanki, məftun 

olmuĢdu. Əslində, o, dükana göz qoymuĢdu, fikirləĢirdi ki, bəlkə, vitrindən bir parça sabun 

―çırpıĢdıra‖ bildi, sonra da bunu aparıb Ģəhər civarındakı dəlləyə bir su pula satdı. O çox vaxt 

belə bir sabunla özünə səhər yeməyi düzəldərdi. Onun belə Ģeylərə qabiliyyəti vardı, buna 

―dəlləklərin baĢını qırxmaq‖ deyirdi. 

Gəlini gözdən keçirə-keçirə, elə bir ucdan da sabuna baxa-baxa astadan mızıldayaraq, öz-özünə 

deyir: ―ÇərĢənbə axĢamı... Yox çərĢənbə axĢamı deyil... Yoxsa çərĢənbə axĢamıdır?.. Bəlkə də, 

çərĢənbə axĢamıdır... Hə, çərĢənbə axĢamıdır‖. 

O nə qədər danıĢdısa, bu deyilən sözlərin nəyə aid olduğu bilinmədi. 

Əgər bu sözlər QavroĢun sonuncu naharına aiddisə, bundan üç gün keçirdi, çünki indi cümə 

günü idi. 

Dəllək yaxĢı qızdırılmıĢ otağında həmiĢə onun yanına gələn müĢtərisinin üzünü qırxa-qırxa 

arabir çəp-çəp bu düĢmənə, bu üĢüyən həyasız uĢağa baxırdı - o, əllərini cibinə qoymuĢdu, amma 

fikri, görünür, hardasa dolaĢırdı. 

QavroĢ gəlini, vitrini, vindzor sabununu hələ tədqiq edirdi ki, iki uĢaq gəlib qorxa-qorxa qapının 

dəstəyini çevirdi, içəri girib, yalvarıĢdan artıq iniltiyəbənzər bir səslə, yazıq-yazıq pıçıldayaraq, 

nəsə dedi. Bəlkə də, onlar sədəqə istəyirdi, uĢaqlardan biri o birisindən kiçikdi, amma hər ikisi 

QavroĢdan balaca idi, paltarı da tər-təmizdi. Onlardan birinə üzdən yeddi yaĢ, o birisinə beĢ yaĢ 

vermək olardı. Ġkisi də birdən danıĢırdı, sözlərini baĢa düĢmək çətindi, çünki balaca ağlaya-

ağlaya danıĢırdı, böyüyünün soyuqdan diĢi-diĢinə dəyirdi. Dəllək bərk hirsləndi, ülgücü yerə 

qoymayaraq, onlara sarı döndü, böyüyü sağ əli ilə, kiçiyi dizi ilə itələyə-itələyə bayıra çıxarıb, 

qapını bağladı: 

– Nahaq yerə otağı soyutdular! – dedi. 

UĢaqlar ağlaya-ağlaya yola düzəldi. Bu arada göy üzünü bulud aldı, yağıĢ çilədi. 

QavroĢ özünü onlara yetirib soruĢdu: 

– Sizə nə olub, cücələr?  

YaĢca böyük uĢaq dedi: 

– Biz bilmirik harada yataq.  

QavroĢ buna təəccüb etdi: 

– Elə bu? Çox böyük iĢ olub! Bundan ötrü adam ağlayar?! Əcəb səfeh uĢaqsınız! 

O, öz üstünlüyünü və bir az istehzalı görünüĢünü mühafizə edərək, ürəyi yumĢalmıĢ rəis kimi 

himayəedici, mülayim ifadə ilə dedi: 

– Dalımca gəlin, ay ətcəbalalar! 

Böyük uĢaq dedi: 

– BaĢ üstə, cənab. 

UĢaqlar dinməz-söyləməz onun ardınca getdilər. Sanki, onlar arxiyepiskopun ardınca gedirdilər. 

Onlar daha ağlamırdılar. 

QavroĢ, Sent-Antuan küçəsi ilə yuxarı qalxaraq, Bastiliyaya sarı yönəldi. 

O gedə-gedə dönüb dəllək dükanına acıqlı-acıqlı baxdı. Sonra qəzəblə dedi: 

– DaĢürəkli adam! Xalis quru balıqdır! Yəqin, ingilisin biridir! 

Bir küçə qızı üç uĢağın, baĢda QavroĢ olmaqla, bir-birinin ardınca getdiyini görüb qəhqəhə ilə 

güldü. Bu gülüĢ onlara qarĢı edilən hörmətsizliyi göstərirdi. 

QavroĢ: 

– XoĢ gördük, hamının  malı mamzel! – deyərək onu salamladı. 

---

Bir az sonra yenə dəlləyi xatırlayaraq əlavə etdi: 

– Mən o heyvan barəsində yanılmıĢam, o, quru balıq deyil, gözlüklü ilandır! Adə, dəllək, mən 

çilingər taparam, sənin quyruğuna zınqırov düzəldərik! 

Dəllək onda davakarlıq hissi oyatmıĢdı. Arx üstündən tullanıb keçəndə Faustu Brokendə 

qarĢılamağa layiq olan əlisüpürgəli, saqqallı bir qapıçı arvadı görüb dedi: 

– Xanım, siz həmiĢə öz atınıza minirsiniz? 

Elə bu anda sıçratdığı palçıqla yoldan keçən bir adamın lak çəkmələrini buladı. 

O adam da qəzəblə çığırdı: 

– Haramzadə! 

QavroĢ büründüyü Ģalın arasından burnunu çıxartdı. 

– Siz iltifat buyurub kimdən Ģikayətlənirsiniz? 

– Sizdən! 

QavroĢ birnəfəsə dedi: 

– Ġdarə bağlıdır, mən daha Ģikayət qəbul eləmirəm! 

Onlar küçə ilə yuxarı qalxırdılar. QavroĢ darvaza altında on üç-on dörd yaĢlı dilənçi bir qız 

gördü - o, soyuqdan donmuĢdu; onun paltarı elə gödəkdi ki, dizləri görünürdü. Əynindəki 

geyiminə görə o, çox böyümüĢdü. Boy atdıqda belə bir vəziyyət də əmələ gəlir. Çılpaqlıq 

ədəbsizlik hesab edilən vaxt çatdıqda yubka boya görə qısa olur. 

QavroĢ dedi: 

– Yazıq qız! Onun heç tumanı da yoxdur! Yəqin, soyuqdan lap donub. Bir tut! 

Boynuna doladığı isti, yun Ģalı açıb dilənçi qızın soyuqdan göyərmiĢ, arıq çiyinlərinə atdı. Bu 

qayda ilə Ģərf yenə də Ģal oldu. 

Qız heyrətlə ona baxdı, Ģalı kirimiĢcə qəbul etdi. Yoxsul ehtiyacın müəyyən dərəcəsində 

kütləĢərək, bədxahlığa qarĢı daha Ģikayətlənmir, xeyirxahlıq üçün də təĢəkkür etmir. 

QavroĢun soyuqdan diĢi diĢinə dəyirdi, o heç olmasa plaĢının yarısını özündə saxlayan müqəddəs 

Martindən də bərk titrəyirdi. 

YağıĢ onun titrəməsindən, sanki, daha da acıqlandı, elə yağdı ki, elə bil, navalçadan su 

tökülürdü. Bədxah səmalar adama xeyirxah iĢ üçün belə cəza verir. 

QavroĢ həyəcanla dedi: 

– ĠĢ belə oldu? Bu haradan yenə baĢladı? Allah, belə getsə mən supulu verməyəcəyəm! 

O, yenə də yoluna davam etdi. 

ġal altında büzüĢən dilənçi qıza baxıb əlavə etdi: 

– Hər halda, onun canı bərkdir!   

Sonra buluda baxaraq çığırdı: 

– Adamı belə aldadırlar! 

UĢaqlar özünü ona yetirməyə çalıĢırdılar. 

Onlar sıx çubuqlu dəmir barmaqlıq vurulmuĢ çörək dükanı vitrini qabağından keçirdilər, çörəyi 

də  qızıl kimi, dəmir barmaqlıq ardında saxlayırlar. QavroĢ dönüb uĢaqlara dedi: 

– Hə, hə, balacalar, mənə baxın, siz nahar eləmisiniz?  

UĢaqlardan böyüyü: 

– Cənab! – dedi. – Biz səhərdən bəri heç bir Ģey yeməmiĢik. 

 QavroĢ əzəmətlə soruĢdu: 

– Deməli, sizin nə atanız var, nə ananız? 

– XahiĢ edirəm əfv edəsiniz, cənab, bizim atamız da var, anamız da, ancaq biz bilmirik onlar 

harada yaĢayır. 

QavroĢ mütəfəkkir idi, o, belə dedi: 

– Bəzən bilməkdən bilməmək yaxĢıdır.  

Böyük uĢaq sözünə davam etdi: 

– Ġki saatdır biz gəzirik, dirəklərin dibini axtarırıq, heç bir Ģey tapmırıq. 

QavroĢ: 

– Bilirəm, – dedi. – Ġtlər qoymurlar qalsın, hamısını basıb yeyirlər. 

Bir az susduqdan sonra əlavə etdi: 

---

– Bəli, deməli, biz ata-anamızı itirmiĢik. Bilmirik ki, nə eləyək. UĢaqlar, belə də Ģey olar?! YaĢlı 

adamların azması sarsaqlıqdır. Hə, bilirsiniz nə var? Hər halda, bir Ģey ötürmək lazımdır. 

QavroĢ onlara daha sual vermədi. Yurdsuz-yuvasız qalmaqdan da adi Ģey varmı? 

Böyük uĢaq lap uĢaqlıq qayğısızlığına qayıtmıĢ kimi, həyəcanla dedi: 

– Nə gülməlidir! Anam deyirdi ki, sizi söyüd bayramında aparacağam... 

QavroĢ onun sözünü tamamladı: 

– Çubuqla döyülməyə. 

YaĢca böyük olan uĢaq yenə sözə baĢladı: 

– Mənim anam xalis xanımdır, özü də mamzel Misslə yaĢayır... 

QavroĢ dedi: 

– Pah a-to-nan yeri!.. 

Birdən o dayanıb əynindəki cır-cındırın ora-burasını axtarmağa baĢladı. 

Nəhayət, o, baĢını qaldırdı - onun üzündə razılıq ifadəsi əvəzinə, təntənəli  ifadə vardı. 

– Çağalar, sakit! AxĢam yeməyi üçün üçümüzə də çatar. 

UĢaqlara imkan vermədi ki, buna heyrət etsinlər, ikisini də itələyib çörəkçi dükanına saldı, 

cibindən tapdığı pulu piĢtaxtanın üstünə atıb çığırdı: 

– Satıcı, beĢ santimlik çörək! 

Onun ―satıcı‖ dediyi adam, əslində, dükan sahibi idi. O, çörəyə və bıçağa əl atdı. 

QavroĢ yenə də çığırdı: 

– Satıcı, üç parça elə! - Sonra lovğa-lovğa əlavə etdi, – biz üç nəfərik! 

Çörəkçi bu üç uĢağı diqqətlə gözdən keçirib, çovdar çörəyini götürdü. QavroĢ bunu görüb, 

barmağını burnunun lap içinə soxdu, elə təkəbbürlə havanı burnuna çəkdi ki, elə bil, Böyük 

Fridrixin burunotu qabından burunotuya  qonaq edilmiĢdi, sonra acıqlı-acıqlı çörəkçinin lap 

üzünə çığıraraq dedi: 

– BunəĢ? 

QavroĢun bu sözünü rus, ya polyak sözü, ya da yovayların, botokudosların bu çöldən o çölə, bu 

çaydan o çaya çığıraraq bir-birinə söylədikləri davakar çağırıĢ hesab etmək meyilində olan 

oxuculara xəbərdarlıq edirik ki, bu sözü onlar (bizim oxucular) hər gün eĢidirlər. Bu söz ―bu nə 

Ģeydir‖ cümləsini əvəz eləyir. Çörəkçi bunu lap yaxĢıca anlayaraq dedi: 

– Nə olsun ki? Bu çox yaxĢı çörəkdir, ikinci növ çörəkdir.  

QavroĢ sakitcə və qəzəb dolu soyuqqanlılıqla etiraz etdi: 

– Siz demək istəyirsiniz ki, dəmir daĢıdır? Satıcı, ağ çörək! Lap ağından! Mən adam qonaq 

eləyirəm. 

Çörəkçi gülümsəməyə bilmədi. QavroĢu təhqir etdiyinə peĢman oldu və ürək yanğısı ilə uĢaqlara 

baxdı.  

QavroĢ: 

– Adə, çörəkçi, – dedi, – siz nə fikirlə bizim ölçümüzü götürdüz? 

Onları bir-birinin üstünə qoysaydılar, bəlkə, heç bir sajen də olmazdı. 

Çörəkçi çörəyi kəsib QavroĢa verəndən, pulu daxıla atandan sonra QavroĢ uĢaqlara dedi: 

– TıxıĢdırın! 

UĢaqlar təəccüblə ona baxdılar. 

QavroĢ güldü: 

– Hə! Bunlar hələ bu sözü baĢa düĢmürlər, hələ böyüməyiblər! 

Sonra əlavə etdi: 

– Yeyin. 

Hərəsinə bir parça çörək verdi. 

QavroĢun fikrincə, böyük uĢaq onunla söhbət eləməyə daha artıq layiqdi, buna görə də ona 

xüsusi rəğbət göstərilməlidir, onun buna haqqı var, o öz iĢtahasını təmin etmək məsələsində hər 

bir narahatlıqdan xilas edilməlidir, buna görə də tikənin yekəsini ona verib dedi: 

– Bunu öz lülənə yapıĢdır. 

---

Çörəyin bir parçası o birilərdən balaca idi: bunu özü götürdü. Yazıq uĢaqlar yaman acımıĢdı, 

QavroĢ da elə. Onlar çörəyi təpiĢdirə-təpiĢdirə dükanda durmuĢdular, çörəkçi də pulunu aldığı 

üçün indi onlara pis-pis baxırdı. 

QavroĢ dedi: 

– Çıxaq küçəyə! 

Onlar yenə də Bastiliyaya sarı getdilər. 

Hərdən onlar iĢıq yandırılmıĢ dükan vitrinləri qabağından keçəndə balaca uĢaq dayanır, qaytana 

keçirilərək boynundan asılan xırdaca qalay saata baxırdı. 

QavroĢ ona: 

– Sən lap səfehsən! – dedi. 

Sonra fikrə gedərək astadan mızıldandı: 

– Hər halda,  uĢaqlarım olsaydı, mən onlara yaxĢı baxardım. 

Onlar çörəyi yeyib qurtaranda, adama qəm-qüssə gətirən Balet küçəsinin tininə çatmıĢdılar. 

Küçənin sonunda Fors həbsxanasının məĢum və alçaq küçə qapısı görünürdü. Birdən kim isə 

dedi: 

– Bura bax, QavroĢ, sənsən? 

QavroĢ ona tez cavab verdi: 

– Bura bax, Monparnas, sənsən? 

Bir adam ona yaxınlaĢdı - bu adam, doğrudan da, Monparnas idi. O, paltarını dəyiĢsə də, gözünə 

okulyar qoysa da, QavroĢ onu tanıdı  və sözünə davam edərək dedi: 

– Bir buna bax! Sənin hirmanın lap elə kəndir toxumu təpitməsi rəngindədir, göy gözlüyün də 

eynən doktor gözlüyüdür. Hər Ģey lazımi qaydadadır, bir-birinə yaraĢır, inan qocanın sözünə! 

Monparnas onun sözünü kəsdi: 

– YavaĢ danıĢ, elə bağırma! 

QavroĢu iĢıq yanan dükandan tez kənara çəkdi. 

O biri uĢaqlar da, bir-birinin əlindən tutaraq, onların dalınca getdilər. 

Onlar gəlib bir darvazanın qaranlıq tağı altında dayandılar - indi onları nə yoldan keçənlər görür, 

nə də yağıĢ tuturdu. Monparnas QavroĢdan soruĢdu: 

– Bilirsən hara gedirəm?  

QavroĢ dedi: 

– Zorən Merac monastırına1. 

– Oyunbaz!  

Sonra əlavə etdi: 

– Babeti tapmaq istəyirəm! 

QavroĢ astadan güldü: 

– Hə, o qızın adı Babetadır?! 

Monparnas səsini alçaltdı: 

– Qız deyil, kiĢidir. 

– Hə, sən Babeti deyirsən?! 

– Hə, Babeti deyirəm. 

– Mən elə bilirdim o, konvertə düĢüb. 

Monparnas dedi: 

– Konverti açıb! 

Monparnas Babetin Konsyerjerə aparıldığını, səhər çağı həbsxanadan qaçdığını, sağa, ―istintaq 

koridoruna‖ getmək əvəzinə, sola getdiyini tələsik nağıl etdi. 

QavroĢ onun cəldliyinə təəccüb etdi. 

– Yamanca bic Ģeydir! 

Monparnas Babetin qaçması haqqında bir para Ģeyləri də əlavə etdikdən sonra sözünü belə 

qurtardı: 

– Bu hələ hamısı deyil! 

QavroĢ Monparnasa qulaq asa-asa onun əlindəki ağacı aldı, heç düĢünmədən əl ağacının 

dəstəyindən tutub çəkdi, bu zaman qılınc tiyəsi göründü. 

---

Tiyəni tez yerinə basaraq dedi: 

– Pa-ho! Səni qoruyan adamı da öz yanınla gətirmisən, amma o, mülki paltar geyib. 

Monparnas göz vurdu. 

QavroĢ sözünə davam etdi: 

– Bir buna bax! Olmaya, fironlarla vuruĢmaq istəyirsən? 

Monparnas laqeydcə cavab verdi: 

– Bilmək olmaz! Sancaqdı da götürmüĢəm, adama lazım olar. 

QavroĢ təkidlə soruĢdu: 

– Bu gecə nə eləmək istəyirsən? 

Monparnas yenə özünü tox tutaraq, lovğa-lovğa dedi: 

– Belə də, bəzi Ģeylər... 

Elə o saat da söhbəti dəyiĢərək, həyəcanla dedi: 

– Hə, yeri gəlmiĢkən, qoy deyim! 

– Nə olub ki? 

– Bu günlərdə belə bir əhvalat oldu. Bir fikir ver! Bir burjuaya rast gəldim. O öz moizəsini, bir 

də pul kisəsini mənə bağıĢladı. Bunların hamısını qoydum cibimə. Bir dəqiqə sonra əlimi cibimə 

saldım, baxdım ki, heç nə yoxdur. 

QavroĢ əlavə etdi: 

– Moizədən baĢqa. 

Monparnas sözünə davam etdi: 

– Bəs sən? Ġndi sən hara gedirsən? 

QavroĢ himayəsinə götürdüyü uĢaqları ona göstərdi. 

– Bu uĢaqları yatırtmağa gedirəm. 

– Sən onları harada yatırdacaqsan? 

– Öz yanımda. 

– Bu ―öz yanım‖ haradadır? 

– Öz yanımda. 

– Deməli, sənin mənzilin var? 

– Var. 

– Haradadır? 

QavroĢ: 

– Fildə, – deyə cavab verdi. 

Monparnas öz təbiəti etibarı ilə çox az təəccüblənən adamdı, lakin bu sözü eĢidəndə qeyri-

ixtiyari olaraq soruĢdu: 

– Fildə? 

QavroĢ öz sözünü təsdiq etdi: 

– Hə, fildə! Bunəvaki? 

Heç kəs bu dildə yazmır, amma hamı danıĢır, bu da həmin dilə aid olan söz! ―Bunəvaki‖  

―Burada nə var ki?‖ deməkdir. 

Qamenin dərin mənalı sözü Monparnası sakitləĢdirdi, ağlını baĢına gətirdi. Görünür, o, QavroĢun 

mənzili haqqında yaxĢı hisslər duymuĢdu. 

– Doğrudan da! – dedi. – Fildir, qoy fil olsun. Orada adam rahat ola bilər! 

QavroĢ: 

– Lap yaxĢı! – deyə cavab verdi. – Ora, doğrudan da, lap əladır! Elə yellər də əsmir ki, körpü 

altındakı kimi bu baĢdan vurub, o baĢdan çıxsın. 

– Sən ora necə girirsən? 

– Girirəm də. 

Monparnas soruĢdu: 

– Deməli, orada deĢik var? 

– Əlbəttə! Bu barədə sus. Qabaq ayaqları arasında. Casuslar onu görməyib. 

– Sən yuxarı qalxırsan? Hə, baĢa düĢürəm. 

– Lap adi bir fokusdur. Bir, iki - qurtardı getdi, adam yox olur! 

---

Bir az susduqdan sonra əlavə etdi: 

– Bu körpələr üçün mən nərdivan taparam. 

Monparnas qəhqəhə ilə güldü: 

– Ay sənə mən nə deyim! Sən bu çağaları haradan tapmısan? 

QavroĢ adi bir ifadə ilə dedi: 

– Bir dəllək bunları mənə bağıĢladı – yadigar verdi. 

Birdən Monparnas fikrə getdi. Sonra mızıldaya-mızıldaya: 

– Sən məni çox asanlıqla tanıdın, – dedi. 

Cibindən iki balaca Ģey çıxartdı, bunlar pambığa sarıqlı iki lələk borusu idi. Bu Ģeylərin hərəsini 

burnunun bir deĢiyinə soxdu. Onun burnu dərhal bir baĢqa Ģəklə düĢdü. 

QavroĢ: 

– Bunlar sənə yaraĢır, – dedi. – Ġndi sən daha eybəcər görünmürsən. Bunları həmiĢə burnunda 

saxla. 

Monparnas qəĢəng oğlan idi, amma QavroĢ istehzaçı idi. 

Monparnas: 

– Zarafatı burax, – dedi, – mən necəyəm? 

Onun səsi də tamam baĢqalaĢdı. Monparnas bir anda elə dəyiĢdi ki, onu heç tanımaq olmurdu. 

QavroĢ ucadan dedi: 

– Petr-ruĢka oyununu göstər görək! 

UĢaqlar bu vaxta qədər heç bir Ģeyə əhəmiyyət vermirdilər, öz iĢləri ilə məĢğuldular, burunlarını 

qurdalayırdılar; lakin PetruĢka adını eĢidən kimi sevinə-sevinə iftixarla gözlərini Monparnasa 

zillədilər. 

Təəssüf ki, Monparnas fikirli idi. 

O, əlini QavroĢun çiyninə qoydu, hər sözü qeyd edə-edə dedi: 

– Qulaq as, oğlan, gözünlə izlə, əgər mən meydanda öz doqumla1, öz daqımla, öz diqimlə 

gəzsəydim, siz də çalğı çalıb mənim üçün on dənə ikilik su yığsaydınız, axı mən oynardım,  qoy 

belə olsun, bax, ay səfeh! Axı indi Maslennitsa bayramı deyil. 

Bu qəribə cümlə QavroĢa ayrıca bir təsir bağıĢladı. Cəld döndü, öz xırdaca, parlaq gözləri ilə 

ətrafını diqqətlə süzdü, bir neçə addım kənarda bir polis nəfəri gördü - polis nəfərinin arxası 

onlara sarı idi. Birdən QavroĢun ağzından bu sözlər çıxdı: ―Hə, iĢ belə imiĢ!‖ O, dərhal özünü 

saxladı, Monparnasın əlini sıxaraq dedi: 

– Di sağ ol! Mən öz çağalarımla filin yanına gedirəm. ĠĢdi, gecə sənə lazım olsam, məni orada 

tapa bilərsən. Mən antresolda yaĢayıram. Mənim qapıçım yoxdur. Gələndə cənab QavroĢu 

soruĢarsan. 

Monparnas: 

– YaxĢı, – dedi. 

Onlar ayrıldılar. Monparnas Qro meydanına, QavroĢ Bastiliyaya getdi. BeĢ yaĢlı uĢağı qardaĢı, 

onu da QavroĢ çəkə-çəkə aparırdı. Bu uĢaq bir neçə dəfə dönüb, uzaqlaĢmaqda olan ―Petr-r-

ruĢka‖ya baxdı. 

Monparnas polis nəfərinin orada olduğunu anlaĢılmaz bir cümlə ilə QavroĢa bildirmiĢdi. Bu 

cümlədə ancaq bir məxfi cəhət vardı ki, o da beĢ-altı dəfə müxtəlif Ģəkildə təkrar edilən ―diq‖ 

hecasında idi. ―Diq‖ hecası ayrıca söylənilmir, lakin məharətlə kəlməyə sarındıqda belə bir məna 

verir: ―Ehtiyatlı ol, sərbəst danıĢmaq olmaz‖. Bundan baĢqa, Monparnasın cümləsində ədəbi 

gözəllik də vardı, bu, QavroĢun nəzərindən qaçmıĢdı: Mənim doqum, mənim daqım, mənim 

diqim. Tampl həbsxanası arqosunda  ―mənim itim, mənim bıçağım, mənim arvadım‖ deməkdir. 

Bunu Molyerin yazdığı, Kallonun Ģəkil çəkdiyi o böyük dövrdə nədimlər, təlxəklər çox iĢlədirdi. 

Ġyirmi il bundan əvvəl, Bastiliya meydanının cənub-Ģərq tərəfində, iskənənin yaxınlığında, qala 

həbsxanasının köhnə xəndəyi yerində qazılmıĢ kanalın yanında qəribə bir abidə vardı. Bu abidə 

indi parislilərin hafizəsindən silinib getmiĢdir, lakin o insan xatirində iz buraxmağa layiq 

abidədir, çünki o, ―institutun üzvü, Misir ordusu baĢ komandanının‖ fikrini özündə təcəssüm 

etdirirdi. 

---

Biz buna ―abidə‖ deyirik, əslində, bu, ancaq abidənin maketi idi. Lakin bu maket, bu gözəl 

qarataslaq, hadisələrin iki-üç Ģiddətli küləyi ilə sovrulan, hər dəfə də bu küləklərlə bizdən 

uzaqlara atılan Napoleon ideyalarının bu əzəmətli cəsədi indi tarixi abidə olmuĢdu və sanki, öz 

müvəqqətiliyinə zidd olaraq bitkinləĢmiĢdi. Bu, taxtadan, daĢdan düzəldilmiĢ, qırx fut 

hündürlüyündə bir fil idi, belində də, evə oxĢar qüllə vardı. Vaxtilə rəngsaz onu yaĢıl rənglə 

rəngləyibmiĢ, indi isə səma, yağıĢ və zaman təzədən rəngləmiĢ, ona qara rəng çəkmiĢdi. 

Meydanın bu boĢ və açıq yerində bu nəhəng Ģeyin geniĢ alnı, xortumu, diĢləri, enli sağrısı, 

sütunabənzər qıçları, belindəki qülləsi  ulduzlu, qaranlıq gecədə qorxunc, fantastik bir Ģey kimi 

görünürdü. O nəyi təmsil edirdi, məlum deyildi. Bu, sanki, xalq əzəmətinin simvolik təsviri idi. 

Bu, adama qəm-qüssə gətirən, qəribə, sirli, iri bir Ģeydi. Bu, Bastiliyanın gözəgörünməyən 

kabusu yanında, hamının gözü qabağında göylərə yüksələn azman bir teyf idi. 

Xaricilər buna çox nadir hallarda gəlib baxardı, yoldan keçənlər isə heç baxmazdı. Bu fil ildən-

ilə uçub-dağılırdı, parça-parça uçub sökülən suvaqların yeri onun böyürlərində iyrənc yaraya 

oxĢayırdı. Salonların zərif arqosunda deyilən ―edillər‖ onu 1814-cü ildən sonra unutmuĢdu. Uçub 

dağılan, insana kədər verən bu fil öz yerində dayanıb durmuĢdu. Onun ətrafına çəkilən hasar 

çürumüĢdü. SərxoĢ sürücülər onun yan-yörəsini murdarlamıĢdı, onun qarnı çatdaq-çatdaq 

olmuĢdu; quyruğundan karkasın dəmir çubuğu çıxmıĢdı, ayaqları arasında hündür ot bitmiĢdi. 

Yerin üzərində yavaĢ-yavaĢ, həm də ara vermədən yeni təbəqələr əmələ gəldiyindən ərazi hiss 

edilmədən qalxır - filin ətrafında olan meydan da otuz il müddətində qalxdığından onun yeri, 

sanki, çuxura düĢmüĢdü, sanki, torpaq onun ayaqları altında aĢağı çökmüĢdü. O 

çirkləndirilmiĢdi, heç kəs onun qədrini bilmirdi, adamlar ondan iyrənirdi, lakin o öz qürurunu 

pozmurdu. O, meĢĢanların nəzərində eybəcər bir Ģeydi, mütəfəkkirlərin nəzərində kədərli idi. O 

tezliklə süpürülüb atılacaq bir yığın zibili, eyni zamanda, tezliklə ifĢa ediləcək əzəmətli bir Ģeyi 

xatırladırdı. 

Yuxarıda dediyimiz kimi, gecələr onun siması dəyiĢirdi. Gecə – qaranlıqla sirdaĢ olan Ģeylərin 

həqiqi stixiyasıdır. Qaranlıq düĢən kimi qoca fil dəyiĢirdi, zülmətin qorxunc sükutu içərisində o 

sakit və dəhĢətli bir sima alırdı. KeçmiĢə aid olmaqla o gecəyə aiddi. Zülmət azmana yaraĢırdı. 

Bu kobud, kələ-kötür cüssəli, ağır, az qala öz Ģəklini itirən, lakin gözəl və qəribə qürura malik 

olan, əzəmətli,  sərt görünüĢlü abidə indi daha yoxdu. Ġndi orada baca ilə zinətlənmiĢ, nəhəng 

sobayabənzər bir Ģey hökmfərmandır, heç kəs də onu narahat eləmir. Bu sobayabənzər Ģey  

burjuaziya quruluĢu feodal quruluĢunun yerini tutan kimi doqquz qülləli, tutqun görkəmli 

Bastiliyanın yerini tutmuĢdur. Soba üçün dövrün simvolu olmaq çox təbiidir; bu sobanın qüdrəti 

buxar qazanında gizlənib durur. Bu dövr keçib gedir, o artıq keçib getmiĢdir. Qüvvət əgər 

qazanda olursa, qüdrət anadan beyində olur,  indi bunu anlamağa baĢlayırdılar. BaĢqa sözlə, 

dünyanı irəli aparan, onu öz ardınca çəkən lokomotivlər deyil, ideyalardır. Lokomotivləri 

ideyalara qoĢun, bu, yaxĢıdır, ancaq atı atlı hesab etməyin. 

Hər necə olsa, Bastiliya meydanına qayıdaraq, bu sözü deməliyik: Fili yaradan, gipslə də olsa, 

böyük bir Ģey əldə etmiĢdir, soba bacasını yaradan isə, hətta tuncdan da çox əhəmiyyətsiz bir Ģey 

yaratmıĢdır. 

Bu soba bacasına gurultulu bir ad verərək, onu ―Ġyul sütunu‖ adlandırmıĢlar. Vaxtından əvvəl 

doğulmuĢ inqilabın bu uğursuz abidəsi 1832-ci ildə hələ nəhəng bir taxta örtüklə örtülmüĢdü, 

ətrafına da, fili tamamilə ayıran, geniĢ taxta hasar çəkilmiĢdi - bu ―taxta köynəyin‖ yox olmasına 

biz Ģəxsən təəssüf edirik. 

QavroĢ da öz ―çağaları‖ ilə bura gedirdi. Meydanın bu tini uzaqdan yanan bir fənərin zəif iĢığı ilə 

azca iĢıqlanmıĢdı. 

Qoy burada sizə söylədiyimiz əhvalatı kəsib bir Ģeyi xatırlatmağa icazə verilsin: qoy oxucu bilsin 

ki, biz həqiqəti təhrif etmirik. Ġyirmi il bundan əvvəl islahedici polis məhkəməsi həmin bu 

Bastiliya filinin içində bir uĢaq görmüĢ, onu sərsəri həyat keçirmək, ictimai abidəyə zərər 

yetirmək üstündə mühakimə etmiĢdir. 

Bunu qeyd edərək, sözümüzə davam edirik. 

QavroĢ bu nəhəng filə yaxınlaĢdıqda hədsiz dərəcədə böyük və hədsiz dərəcədə kiçik Ģeyin necə 

təsir bağıĢlayacağını duyaraq dedi: 

---

– Cücələr, qorxmayın! 

Sonra o, filin ətrafına çəkilən hasarın taxtaları arasından içəri keçdi, uĢaqların da buradan 

keçməsinə kömək elədi. UĢaqlar azca qorxsa da, QavroĢun ardınca gedir, onlara çörək verən, 

yatmağa yer tapan bu cındır paltarlı balaca teyfə etibar edirdilər. 

Hasarın dibində bir nərdivan var idi - qonĢuluqda olan odun anbarının fəhlələri gündüz bundan 

istifadə edirdilər. QavroĢ nərdivanı qaldırıb filin qabaq ayaqlarından birinə qoydu. Onun belə 

güclü olduğunu heç təsəvvür etmək olmazdı. Nərdivanın söykəndiyi yerdə - filin qarnında qara 

bir dəlik görünürdü. QavroĢ nərdivanı və bu dəliyi öz qonaqlarına göstərib dedi: 

– Bu nərdivanla qalxın, ora girin.  

UĢaqlar qorxaraq bir-birinə baxdı. QavroĢ çığırdı: 

– Çağalar, siz qorxursunuz? - Sonra əlavə etdi, – bu saat görərsiniz! 

Filin kələ-kötür qıçını bərk-bərk qucaqladı, nərdivana heç əhəmiyyət verməyərək, bir anda 

yuxarı qalxdı. DeĢiyə soxulan koramal kimi qara dəlikdən Ģütüyərək, içəri girdi. Bir an sonra 

uĢaqlar qaranlığa bürünmüĢ dəliyin ağzında ağımtıl, donuq bir ləkə gördülər, bu, QavroĢun üzü 

idi. 

QavroĢ çığırdı: 

– Gördünüzmü! Çağalar, indi siz də çıxın! Bura elə yaxĢıdır ki, özünüz görəcəksiniz! – Sonra 

ucadan böyük uĢağa dedi:  

– Mən əlimi sənə verərəm. 

UĢaqlar bir-birini itələyirdi. Onlar QavroĢdan həm qorxur, həm də ona etibar edirdilər; bir 

yandan da bərk yağıĢ yağırdı. UĢaqlardan böyüyü cürətə gəlib nərdivanla qalxmağa baĢladı. 

Kiçiyi baxdı ki, qardaĢı onu bu böyük heyvanın pəncələri arasında tək qoyub qalxır, istədi 

ağlasın, ancaq ağlamağa cəsarət etmədi. 

Böyük uĢaq səndələyə-səndələyə pilləkənlə qalxırdı. Qılınc təlimi müəllimi öz Ģagirdinə, ya 

çarvadar öz qatırına hay-küylə kömək etdiyi kimi, QavroĢ da söz ilə onu ürəkləndirirdi: 

– Qorxma! 

– Bax, elə! 

– Qalx, qalx! 

– Ayağını bəri qoy! 

– Oradan yapıĢ! 

– Ürəkli ol! 

QavroĢun əli ona çatanda birdən uĢağın əlindən bərk-bərk yapıĢıb özünə sarı çəkdi. 

– Hə, əlimə düĢdün ki! 

UĢaq deĢiyə girdi. 

QavroĢ: 

– Ġndi məni gözlə, – dedi. – Cənab, zəhmət çəkib əyləĢin. 

O, deĢiyə girdiyi kimi də deĢikdən çıxdı, bir meymun cəldliyi ilə filin qıçı ilə aĢağı sürüĢüb otun 

içinə tullandı, beĢ yaĢlı uĢağı qamarlayıb, nərdivanın düz ortasına qoydu, sonra onun ardından 

qalxmağa baĢladı. O, qalxa-qalxa çığıraraq böyük uĢağa deyirdi: 

– Mən onu itələyəcəyəm, sən də özünə sarı çək. 

Bir anda uĢağı itələyə-itələyə, darta-darta, qaldıra-qaldıra, çəkə-çəkə deĢiyə soxdular, belə ki, 

uĢaq bir də gözünü açıb özünü deĢiyin içində gördü; QavroĢ da onun ardınca deĢiyə girdi, təpiyi 

ilə nərdivanı vurub otun içinə saldı, çəpik vura-vura çığırdı: 

– Budur, gəlib çatdıq. YaĢasın general Lafayet! 

Bu sevincdən sonra əlavə etdi: 

– Hə, çağalar, indi siz mənim evimdəsiniz! 

QavroĢ, doğrudan da, öz evində idi. 

Ey faydasız bir Ģeyin heç gözlənmədiyi halda faydalı olması! Böyük əsərlərin ehsanı! 

Azmanların mərhəməti! Ġmperator fikrini əks etdirən bu böyük abidə qamenlərin yuvacığı oldu. 

Azman uĢağı öz himayəsi altına aldı. Geyimli-kecimli burjualar Bastiliya meydanından keçərkən 

gözlərini bərəldə-bərəldə nifrətlə onu süzür, lovğa-lovğa deyirdilər: ―Bu nəyə lazımdır?‖ Bu ona 

görə lazımdır ki, atası, anası, çörəyi, paltarı, sığınacaq yeri olmayan körpə uĢaqları soyuqdan, 

---

qırovdan, doludan, yağıĢdan, qıĢ küləyindən qorusun, gecəni palçıq içində qalıb xəstələnməkdən, 

qar üstündə yatıb ölməkdən xilas etsin. Bu ona görə lazımdır ki, cəmiyyətin özündən rədd etdiyi 

məsum tifillərə sığınacaq yeri versin. Bu ona görə lazımdır ki, ictimai günahları azaltsın. Bu, 

bütün qapılar üzlərinə bağlanan adamlar üçün açılmıĢ zağa idi. Sanki, bu, hər yerini çirk, ĢiĢ, kif, 

yara basmıĢ, baĢdan-baĢa qurd yemiĢ, gözdən düĢmüĢ, məhv olmağa məhkum edilmiĢ, nəhəng 

dilənçiyəoxĢar bir miskin, qoca, yiyəsiz bir mastodont idi. Elə bir dilənçi ki, yolayrıcında 

duraraq, keçib gedən adamlardan sədəqə kimi ona xoĢ bir nəzər salınmasını yalvara-yalvara 

xahiĢ edir, lakin onun yalvarıĢlarına heç kim əhəmiyyət vermir. Sanki, bu dilənçinin baĢqa bir 

dilənçiyə – ayaqyalın gəzən, əllərini nəfəsi ilə qızdıran, cır-cındır geyən, çölə atılan xörək 

artıqlarını yeyən, evsiz-eĢiksiz, miskin bir cırtdana yazığı gəlirdi. Bax, Bastiliya fili bunun üçün 

lazımdı! Napoleonun insanlar tərəfindən həqarətlə qarĢılanan fikri Allah tərəfindən bəyənilmiĢdi. 

O Ģey ki ancaq Ģanlı ola bilərdi – əzəmətli oldu. Ġmperatora öz fikrini həyata keçirmək üçün, 

porfir, tunc dəmir, qızıl, mərmər lazımdır. Allaha isə  ancaq bir neçə köhnə taxta, bir neçə tir, bir 

qədər gips kifayətdi. Ġmperatorun dahiyanə  fikri varmıĢ: o istəyirmiĢ ki, xortumunu yuxarı 

qaldıran, beli qülləli, ətrafında ürəkaçan, can verən sular qaynadığı bu silahlı fövqəladə, nəhəng 

fildə xalqı təcəssüm etdirsin. Lakin Allah daha böyük iĢ gördü, onda körpə uĢaqlara sığınacaq 

yer verdi. 

Yuxarıda dediyimiz kimi, QavroĢun girdiyi deĢik bayırdan, filin qarnı altında güclə görünürdü, 

özü də o qədər dar idi ki, oradan ancaq piĢik və uĢaq keçə bilərdi. 

QavroĢ dedi: 

– ĠĢə buradan baĢlayaq qapıçıya deyək biz evdə yoxuq. 

QavroĢ öz evinə yaxĢı bələd olan  adam arxayınlığı ilə qaranlığa baĢ vurub bir taxta gətirdi, taxta 

ilə deĢiyin ağzını örtdü. 

Sonra QavroĢ yenə də qaranlığa baĢ vurdu. UĢaqlar, fosfor məhlulu olan ĢüĢəyə salınan kibritin 

Ģıqqıltısını eĢitdilər. O zaman hələ kimyəvi kibrit yox idi. O dövrdə tərəqqini Fümada çaxmağı 

təcəssüm etdirirdi. 

Birdən əmələ gələn iĢıqdan uĢaqlar gözlərini qıydılar, QavroĢ ―zirzəmi siçovulu‖ deyilən qatranlı 

fitilin ucunu yandırdı. ―Zirzəmi siçovulu‖ iĢıq verməkdən çox tüstüləyirdi, filin içərisini güclə 

görmək olurdu. 

QavroĢun qonaqları ətrafına baxdılar: böyük Keydelberq qapçağına salınmıĢ bir adam və ya, 

daha düzgün desək, tövrat balinasının qarnında Ġon nələr hiss edə bilərdisə, uĢaqlar da elə bir Ģey 

hiss edirdilər. Sanki, böyük bir skelet onların qarĢısında canlanıb onları öz içərisinə aldı. Üst 

tərəfdə qaralmıĢ, uzun bir tir vardı; tirdən hər iki tərəfə eyni məsafədə, həm də əyilmiĢ iri ağaclar 

uzanırdı; tir – skeletin bel sütunu, əyilmiĢ ağaclar isə qabırğaları idi; gips stalaktiti onlardan 

içalat kimi sallanırdı. Filin enli qumaĢ parçası kimi bir böyründən o biri böyrünə uzanan 

hörümçək toru onun toz basmıĢ diafraqmasını təĢkil edirdi. Künc-bucaqda canlı kimi görünən, iri 

qara ləkələr gözə çarpırdı - onlar ürkək, çevik hərəkətlərlə tez-tez yerlərini dəyiĢirdi. 

Üst tərəfdən uçub tökülən Ģeylər filin qarın boĢluğunu doldurmuĢdu, buna görə də ora döĢəmə 

kimi olmuĢdu. 

UĢaqlardan kiçiyi böyüyünə sıxılaraq astadan dedi: 

– Bura qaranlıqdır. 

Bu sözlər QavroĢu bərk acıqlandırdı. UĢaqlar, sanki, donub qalmıĢdı, onları mütləq bu 

vəziyyətdən çıxarmaq lazımdı. QavroĢ çığıra-çığıra dedi: 

– Siz mənim baĢımı nə ĢiĢirdirsiniz? Olmaya əylənmək iftilatındasınız? Olmaya, Ģey 

bəyənməyən Ģıltaq adamlar oyunu çıxarırsınız? Olmaya sizə Tüilri lazımdır? Belə isə, onda siz 

heyvan deyilmisiniz? Cavab verin! Sizə xəbərdarlıq edirəm: mən sarsaq adam deyiləm! Bir 

bunlara bax, guya, zərli qəfəsdən çıxıblar! 

Adam qorxanda bir az kobudluq eləmək pis olmur. Bu zaman kobudluq adamı sakitləĢdirir. 

UĢaqlar QavroĢa yaxınlaĢdı. 

QavroĢ onların bu etimadından mütəəssir oldu, o, ―sərtlikdən‖ ―ata qəlbi yumĢaqlığına‖ keçdi, 

söyüĢü mehribanca bir ifadə ilə yumĢaldaraq, balaca uĢağa dedi: 

---

– Ay səfeh, bayır qaranlıqdır. Bayıra yağıĢ yağır, amma burada yağmır, bayırda hava soyuqdur, 

amma burada heç meh də əsmir, bayırda bir yığın camaat var, amma burada heç kəs yoxdur, 

bayırda heç ay da çıxmayıb, amma burada Ģam yanır, görürsən də! 

UĢaqlar ətrafa cəsarətlə baxmağa baĢladılar, lakin QavroĢ onları bu iĢlə çox məĢğul olmağa 

qoymadı. 

Çığıraraq dedi: 

– Cəld olun! 

Onları elə bir yerə itələdi ki, biz ora məmnuniyyətlə ―otağın ən mühüm yeri‖ deyə bilərik. 

QavroĢun yatağı orada idi. 

QavroĢun yatağı əməlli-baĢlı yataqdı, onun döĢəyi də vardı, adyalı da. Yatağı alkovda idi - 

pərdəsi də vardı. 

DöĢəyi həsirdi, adyalı  qaba boz yundan toxunmuĢ enli, çox az iĢlənmiĢ təzə bir çul idi, özü də 

yaman isti idi. Bəs bu alkov nə idi? 

Alkov deyilən Ģey üç uzun dirəkdən ibarətdi; dirəyin ikisi qabaqdan, biri dal tərəfdə yerə, yəni 

filin qarnına tökülmüĢ gips tör-tökntüsünə sancılmıĢdı, baĢ tərəfdən də kəndirə bağlanmıĢdı, bu 

qayda ilə ehramabənzər bir Ģey əmələ gəlmiĢdi. Bu ehramın üstünə latun məftilindən toxunmuĢ  

tor atılmıĢdı. Tor çox ustalıqla dəmir tellərlə dirəklərə bağlanmıĢdı, dirəklərin hamısını 

bürümüĢdü. AĢağıdan torun üstünə, onun yerə dəyən hissəsinə bir neçə iri daĢ qoyulmuĢdu, daha 

torun içinə girmək mümkün deyildi. Bu tor quĢxanalarda quĢlar saxlanılan yerə çəkilən adi dəmir 

torlardan idi. QavroĢun yatağı bu tor altında elə idi ki, elə bil, qəfəs içində idi. Bu Ģeylər hamısı 

bir yerdə eskimos alaçığına oxĢayırdı. 

Pərdə dediyimiz də bu tor idi. 

QavroĢ qabaq tərəfdən torun üstündə olan daĢları kənara itələdi, torun ətəkləri bir-birindən 

aralandı. 

QavroĢ komanda verdi. 

– UĢaqlar, iməkləyin! 

Öz qonaqlarını ehtiyatla qəfəsə saldı, sonra özü də sürünə-sürünə ora girdi, daĢları öz yerinə 

itələyərək, torun bir-birindən ayrılmıĢ ətəklərini möhkəmcə örtdü. 

Sonra üçü də həsirin üstündə uzandı. 

UĢaqlar nə qədər balaca olsalar da, bu alkovda ayaq üstə dura bilmirdilər. ―Zirzəmi siçanı‖ hələ 

də QavroĢun əlində idi. 

– Ġndi köpün! – dedi. – Mən bu saat öz kandelyabrimi söndürəcəyəm. 

UĢaqlardan böyüyü toru göstərib soruĢdu: 

– Cənab, bəs bunlar nədi? 

QavroĢ lovğa-lovğa: 

– Onlar siçovuldur, – dedi. – Köpün! 

Sonra bu çağaları öyrətmək üçün bir neçə söz də əlavə etməyi lazım bildi: 

– Bu toru nəbatat bağından gətirmiĢəm. Bunlar vəhĢi heyvanlardan ötrüdür. Bunlardan orada 

nəqədisvar (nə qədər istəsən var), ancaq orada divaĢlam (divardan aĢmaq lazımdır), sonra 

pəncərədən girmək, qapının altından keçmək gərək. Bu maldan nə qədər istəyirsən apar. 

QavroĢ bu məlumatı verə-verə adyalın ucu ilə kiçik uĢağın üstünü basdırdı. 

Balaca uĢaq dili dolaĢa-dolaĢa dedi: 

– Nə yaxĢıdır! Nə istidir! 

QavroĢ adyala xoĢ bir nəzərlə baxaraq dedi: 

– Bu da nəbatat bağındandır. Meymunlardan çırpıĢdırmıĢam. 

Sonra böyük uĢağın uzandığı qalın və çox gözəl toxunmuĢ həsiri göstərərək, əlavə etdi: 

– Bu, zürafənindir. 

Bir az susduqdan sonra sözünə əlavə etdi: 

– Bunlar hamısı heyvanlarındır. Onlardan qopartmıĢam. Heç incimədilər. Dedim ki, bunlar filə 

lazımdır. 

Yenə də bir az susdu, sonra dedi: 

– Divarın üstündən aĢıb keçirsən, böyükləri heç saymırsan, iĢ də düzəlir. 

---

UĢaqlar bu cəsarətli, bacarıqlı adama qorxa-qorxa, həm də hörmət və təəccüblə baxırdılar. Bu da 

onlar kimi yurdsuz-yuvasızdı, onlar kimi təkdi, onlar kimi zəifdi, lakin müəyyən dərəcədə 

qəribə, hər Ģeyə qadir bir uĢaqdı. O, bəzən qoca təlxək kimi üz-gözünü qırıĢdırsa da, ağız-

burnunu əysə də, onun üzündə çox sadə, çox füsunkar uĢaq təbəssümü  canlanırdı. Bütün bu 

vəziyyəti ilə də QavroĢ onlara fövqəladə bir insan kimi görünürdü. 

YaĢca böyük uĢaq utana-utana dedi: 

– Cənab, siz polis iĢçilərindən qorxmursunuz? 

QavroĢ belə bir cavabla kifayətləndi: 

– Bala, ―polis iĢçiləri‖ demirlər, ―firon‖ deyirlər!  

Kiçik uĢaq heyrətlə baxır, heç bir söz demirdi. O həsirin qırıq tərəfində, böyük uĢaq ortada 

yatırdı. QavroĢ bir ana kimi adyalı ona sarı çəkdi, sonra da baĢını qoyduğu yerə, həsirin altına 

cır-cındır yığdı, ona balaca bir balıĢ düzəltdi. Bunu etdikdən sonra böyük uĢaqdan soruĢdu: 

– Hə, bura necədi? 

O biri uĢaq QavroĢa bir mələk nəzəri ilə baxaraq dedi: 

– Lap yaxĢı. 

Yazıq uĢaqlar təpədən-dırnağa kimi islanmıĢdı, indi onların bədəni yavaĢ-yavaĢ qızırdı. QavroĢ 

yenə də sözə baĢladı: 

– YaxĢı, bayaq siz niyə ağlayırdınız? - Balacanı göstərərək əlavə etdi, – belə çağanın yenə də bir 

təhəri var, amma sənin kimi yekə bir adamın böyürməsi lap axmaqlıqdır, lap elə buzov kimi... 

– Axı bizim otağımız yox idi, bilmirdik hara gedək. 

QavroĢ: 

– Bala! ―Otaq‖ demirlər, ―öyxana‖ deyirlər. 

– Bir də ki, qorxurduq gecə tək qalaq. 

– ―Gecə‖ demirlər, ―qaraxana‖ deyirlər. 

UĢaq: 

– Cənab, təĢəkkür edirəm, – dedi. 

QavroĢ yenə sözə baĢladı: 

– Qulaq as, gör nə deyirəm, boĢ Ģeydən ötrü zırıldamaq lazım deyil. Mən sizin dərdinizə 

qalacağam. Sən özün görəcəksən, bizim kefimiz lap kök olacaq. Yayda mənim dostum Nave ilə 

Qlasyerə gedəcəyik, orada çiməcəyik, Austerlits körpüsü yanında paltaryuyan arvadları 

cinləndirmək üçün salların üstündə lümlüt o yana-bu yana qaçacağıq. Onlar çığırırlar, 

hirslənirlər, heç bilirsən onlar necə gülməlidir! Sonra gedib adam skeletinə baxacağıq. O diridir. 

Yelisey çölündədir. O səfeh elə arıqdır, deyirsən lap talaĢadır. Teatra gedəcəyik. Mən sizi 

Frederik Lemetrə aparacağam. Mənim biletim olur. Mən aktyorlarla tanıĢam. Bir kərə lap pyesdə 

də oynamıĢam. Biz onda sizin kimi xırdaca uĢaqlardıq, kətanın altında qaçıĢırdıq, dəniz kimi bir 

Ģey əmələ gəlirdi. Mən sizi öz teatrıma düzəldərəm. Biz bir yerdə vəhĢi adamlara baxarıq. Ancaq 

onlar əsl vəhĢi deyillər. Onların əynində çəhrayı triko var, bu trikonun qırıĢdığı görükür. 

Dirsəkləri də ağ sapla hörmələnmiĢdir. Sonra da biz operaya gedərik. Pulla əl çalanlarla bir yerdə 

içəri girərik. Operada əl çalmaq iĢi çox yaxĢı düzəlib. Əlbəttə, bulvara mən bu pulla əl çalanlarla 

getməzdim. Bir təsəvvür elə, operada elələri var ki, onların hər birinə iyirmi su verirlər, ancaq 

bunlar səfeh adamlardır. Onlara tıxac deyirlər. Bir də biz gedib baxıb görəcəyik, adamların 

baĢını gilyotinlə necə kəsirlər. Mən sizə cəlladı göstərərəm. O, Mare küçəsində yaĢayır. Adı da 

cənab Sansondur. Onun qapısında məktub salmaq üçün qutu var. Bəli, biz yaman kef çəkə 

bilərik. 

QavroĢun barmağına bir damcı qatran düĢdü. Bu, onu xəyaldan ayırdı. 

– Pa-ho! Fitil qurtarır! Diqqət! Mən iĢığa ayda bir sudan artıq pul xərcləyə bilməyəcəyəm. 

Yerinə ki girdin, yat! Cənab Pol de Kokun romanlarını oxumağa bizim vaxtımız yoxdur. Bir də 

ki, iĢıq bizim darvazamızın arasından bayıra düĢə bilər, fironlar da bunu görə bilər. 

Ancaq böyük uĢaq cəsarət edib QavroĢla danıĢır, ona cavab verə bilirdi. O da qorxa-qorxa öz 

fikrini dedi: 

– Bir də ki, bəlimə fitildən od düĢə bilər, ehtiyatlı olmaq lazımdır ki, ev yanmasın. 

QavroĢ onun səhvini düzəltdi: 

---

– ―Ev yanmasın‖  demirlər, ―dəyirmanı qurutmaq‖ deyirlər.  

Hava da pisləĢirdi. Göy gurultuları arasından filin belində insan yağıĢının səsi eĢidilirdi.  

QavroĢ dedi: 

– YağıĢ, səni yaman aldatdıq! Evimizin ayağından su elə axır, elə bil qrafindən tökülür,  bunu 

eĢidəndə adama ləzzət verir. Səfeh qıĢdır, öz malını nahaq yerə tələf eləyir, nahaq yerə əlləĢir, 

bizi islada bilməyəcək. Buna görə də qoca suçular kimi deyinir, adamın zəhləsini tökür. 

QavroĢ  XIX əsr filosofu kimi bu eyhamdan baĢ verə biləcək bütün nəticələri öz üzərinə 

götürərək, tufan haqqında cəsarətlə söylədiyi sözdən sonra elə ildırım çaxdı ki, onun iĢığı dəlik-

deĢikdən filin qarnına təpildi. Elə o saat da göy bərk guruldadı. UĢaqlar çığırıĢaraq yerlərindən 

elə cəld qalxdılar ki, tor az qaldı kənara düĢsün. QavroĢ üzünü cəsarətlə onlara çevirib, qəhqəhə 

ilə güldü. 

– UĢaqlar, sakit! Bizim binanı elə bərk itələməyin. Çox əntiqə göy gurultusudur, çox əla! Bu, 

sizin üçün sakitcə Ģığıyan ildırım deyil. Mərhəba, Allah! Vallah bu heç də Ambiqü 

teatrındakından pis düzəldilməyib! 

Bu sözdən sonra, o, dəmir toru düzəltdi, uĢaqları üsulluca yatağa itələdi, dizlərindən basdı ki, 

yaxĢı uzansınlar. Sonra ucadan dedi: 

– Allah ki öz Ģamını yandırdı, mən öz iĢığımı söndürə bilərəm. Cavanlar, uĢaqlar gərək yatsın. 

Yatmamaq çox pis Ģeydir. Onda adamın ulğumu üfunət verər, ya da yaxĢı cəmiyyətdə deyirlər ki, 

ağzından iy gələr. Adyala yaxĢı bürünün! Bu saat iĢığı söndürəcəyəm. Hazırsınız? 

Böyük uĢaq pıçıldadı: 

– Hazırıq. Mən lap rahatam. BaĢımın altında elə bil pərqu balıĢı var. 

QavroĢ çığırdı: 

– ―BaĢ‖ demirlər, ―kəllə‖ deyirlər. 

UĢaqlar bir-birinə sığındı. QavroĢ onları həsirin üstünə qayda ilə uzatdı, çulu baĢlarına çəkdi, 

sonra da vüquf sahibi olanların dilində əmri üçüncü dəfə təkrar etdi. 

– Köpün! – deyib fitili söndürdü. 

ĠĢıq sönən kimi uĢaqların altında yatdığı tor qəribə təkanlardan titrəməyə baĢladı. Qəribə səslər 

eĢidildi, elə bil ki, bir Ģey bir Ģeyə sürtünürdü, bunun da ardınca metal səsi gəlirdi, sanki, bir çox 

diĢ və dırnaq mis toru gəmirirdi, eyni zamanda, kəskin civilti səsi ətrafa yayılırdı. 

BeĢ yaĢlı uĢaq baĢı üstündə bu qulaqbatırıcı səsi eĢidərək, dəhĢətdən bədəni buzladı, dirsəyi ilə 

böyük qardaĢını itələdi, lakin o, QavroĢun əmri üzrə ―köpmüĢdü‖. UĢaq qorxudan az qaldı ki, 

ağlını itirsin, cəsarət edib QavroĢa sarı döndü, nəfəsini tıxıyaraq, lap yavaĢdan dedi: 

– Cənab! 

QavroĢun da gözünə yuxu gedirdi: 

– Nə var? 

– Bu səs nədir? 

– Siçovulların səsidir. 

Yenə də baĢını həsirin üstünə qoydu. 

Doğrudan da, filin dövrəsində yüzlərlə siçovul qaynaĢırdı, bizim yuxarıda dediyimiz canlı qara 

ləkələr də bunlardı. Nə qədər ki, çıraq yanırdı  onlar xeyli kənarda durmuĢdular; çıraq sönəndə, 

siçovulların mülki məqamında olan bu mağaraya qaranlıq çökəndə siçovullar, xoĢtəbiətli, nağılçı 

Perronun ―təzə ət‖ dediyi Ģeyin iyini duyaraq, sürü ilə QavroĢun çadırına cumdular, çadırın lap 

baĢına qədər dırmaĢaraq, torun məftilini gəmirməyə baĢladılar, sanki,  yeni tipli bu miçətkəni 

dağıtmaq istəyirdilər. 

UĢaq yata bilmirdi. 

O yenə də sözə baĢladı. 

– Cənab! 

– Nə var? 

– Siçovul nə deməkdir? 

– Siçan deməkdir. 

QavroĢun verdiyi izahat uĢağı bir az sakitləĢdirdi. O, ağ siçan görmüĢdü, siçandan qorxmurdu. 

Lakin o yenə də soruĢdu: 

---

– Cənab! 

– Nə var? 

– Niyə sizin piĢiyiniz yoxdur? 

QavroĢ: 

– Mənim piĢiyim vardı, – dedi, – bura gətirmiĢdim, onlar yedi. 

QavroĢun bu ikinci izahatı birinci izahatın bağıĢladığı xoĢ təsiri heçə çıxartdı, uĢaq yenə də 

qorxudan titrədi. Onlar arasında gedən söhbət dördüncü dəfə təkrar olundu. 

– Cənab! 

– Nə var? 

– Nəyi yedi? 

– PiĢiyi. 

– PiĢiyi kim yedi? 

– Siçovullar. 

– Siçanlar? 

– Hə, siçovullar. 

Deməli, buradakı siçanlar piĢik yeyirmiĢ? UĢaq buna heyrət edərək,  sözünə davam elədi: 

– Cənab, belə siçanlar bizi də yeyə bilərlər? 

QavroĢ: 

– Əlbəttə yeyərlər, – deyə cavab verdi. 

UĢağın qorxusu son nöqtəyə çatdı. Lakin QavroĢ bu sözləri əlavə etdi: 

– Qorxma! Onlar bizim yanımıza gələ bilməzlər. Bir də ki, mən buradayam. Al, mənim əlimdən 

tut. Kiri, köp! 

QavroĢ əlini böyük uĢağın baĢı üstündən uzadaraq, onun əlindən tutdu. O da QavroĢun əlinə 

sıxılaraq, özünü sakit hiss etdi. Mərdlik və qüvvətdə baĢqalarına keçmək kimi sirli bir xüsusiyyət 

var. UĢaqların ətrafında yenə sakitlik əmələ gəldi, onların səsi siçovulları hürkütmüĢ və 

qaçırtmıĢdı. Siçovullar bir neçə dəqiqədən sonra yenə qayıdıb gələndə istədikləri qədər çılğınlıq 

göstərə bilərdilər - uĢaqların üçü də yuxuya getmiĢdi, daha heç bir Ģey eĢitmirdilər. 

Gecə saatları axıb gedirdi. Qaranlıq böyük Bastiliya meydanını örtmüĢdü. YağıĢlı qıĢ küləyi 

Ģiddətlə əsirdi. KeĢikçilər darvazaları, xiyabanları, hasarları, qaranlıq bucaqları gözdən keçirir, 

gecə sərsəriləri axtarırdılar, lakin filin yanından səssizcə keçib gedirdilər. Bu bədheybət və 

nəhəng Ģey durduğu vəziyyəti pozmayaraq, gözlərini qaranlığa zilləyərək, sanki, xəyala 

dalmıĢdı, sanki, o, yaxĢı iĢ tutduğuna  avara düĢən, yatıb yuxuya gedən üç tifili pis havadan 

qoruduğuna, insanlardan gizlətdiyinə sevinirdi. 

AĢağıda deyilənləri baĢa düĢmək üçün bir Ģeyi qeyd etmək artıq olmaz: o zaman Bastiliyanın 

polis məntəqəsi meydanın o biri baĢında idi, filin yanında baĢ verən hadisələri keĢikçilər görə 

bilməzdi, səsləri də eĢitməzdi. 

Səhər açılana yaxın bir adam Sent-Antuan küçəsindən çıxıb yüyürə-yüyürə meydanı keçdi, Ġyul 

sütunu barısının yanından döndü, hasarın taxtaları arasından içəri girdi, gəlib filin qarnı altında 

dayandı. Bu adamın üstünə lap azca iĢıq düĢsəydi, onun baĢdan-baĢa islanmıĢ paltarından bilmək 

olardı ki, o bütün gecəni yağıĢ altında olmuĢdur. Filin qarnı altına gələndən sonra ondan qəribə 

bir çığırtı çıxdı - bu,  insan dilinə uymayan  çığırtı idi, belə bir səs ancaq tutuquĢudan çıxa 

bilərdi. Bunu o bir də təkrar etdi. Bu çığırtıya təxminən belə bir Ģəkil vermək olardı: 

– Kirikikiu! 

Gələn adam ikinci dəfə çığıranda filin qarnından ona cavab olaraq Ģən və aydın bir uĢaq səsi 

eĢidildi. 

– Buradayam! 

Elə o saat deĢiyin ağzını örtən taxta kənara çəkildi. Bir uĢaq deĢikdən çıxıb filin qıçı ilə aĢağı 

sürüĢərək, çox asanlıqla orada duran adamın qabağına endi. Bu uĢaq QavroĢ idi. Gələn adam da 

Monparnasdı. 

―Kirikikiu‖ çığırtısına gəlincə, bunun, heç Ģübhəsiz, elə bir mənası vardı ki, uĢaq bunu  ―Sən 

cənab QavroĢu soruĢarsan‖ cümləsi ilə demək istərdi. 

---

QavroĢ bu səsi eĢidən kimi cəld yerindən qalxdı, torun ucunu azca kənara çəkib ―alkov‖dan 

çıxdı, sonra bu yeri daĢla yaxĢıca bərkidərək, lükü açıb aĢağı endi. 

UĢaqla kiĢi qaranlıqda kirimiĢcə bir-biri ilə qarĢılaĢdı. Monparnas ancaq bu sözləri dedi: 

– Sən bizə lazımsan. Gedək, bizə kömək elə.  

UĢaq baĢqa izahat tələb etmədi. 

– YaxĢı, – dedi. 

Ġkisi də, Monparnasın gəldiyi Sent-Antuan küçəsinə sarı getdilər. Onlar bostançıların bir-birinin 

ardınca uzanıb gedən arabaları arasından keçərək, yeyin-yeyin gedirdilər - bostançı arabaları, 

adətən, gecənin bu vaxtında özlərini bazara çatdırmağa tələsirdilər. 

Bostançılar yağan selləmə yağıĢdan islanmamaq üçün lap gözlərinə kimi balaxonlarına 

bürünərək, kahı və baĢqa tərəvəz yığını arasında oturub mürgü döyürdülər, yolla gedən bu qəribə 

adamları heç görmürdülər. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Həbsxanadan qaçmaq təhlükəsi. 

 

Elə həmin gecə Fors həbsxanasında belə bir hadisə baĢ verdi. 

Tenardye biradamlıq kameraya salınsa da, Babet Brüjon, Tüfeyli, bir də o, həbsxanadan qaçmaq 

üçün sözü bir yerə qoymuĢdular. Monparnasın QavroĢa verdiyi məlumatdan aydın olur ki, 

―Babet hələ gündüzdən iĢi hazırlayıbmıĢ‖. Monparnas onların hamısına bayırdan kömək etməli 

imiĢ. 

Brüjon bir ay islah kamerasında qalmaqla boĢ vaxtında həm kəndir eĢmiĢ, həm də qaçmaq 

planını ətraflı düĢünmüĢdü. KeçmiĢ vaxtlardan bu kamera ciddi cəza yeri hesab olunurdu, 

dustaqlar burada həbsxana qayda-qanunu üzrə baĢlı-baĢına buraxılırdı. Bu islah kamerası dörd 

daĢ divardan, daĢ tavandan, sal daĢlı döĢəmədən, səfər çarpayısından, dəmir barmaqlıq vurulmuĢ 

kiçik pəncərədən, üzünə dəmir çəkilmiĢ qapıdan ibarətdi, özünə də ―karser‖ deyərdilər. Lakin 

sonralar karser çox mənfur bir Ģey hesab edildi. Ġndi bu yer dəmir qapıdan, dəmir barmaqlıq 

vurulmuĢ kiçik pəncərədən, səfər çarpayısından, sal daĢlı döĢəmədən, daĢ tavandan, dörd daĢ 

divardan ibarətdir, özünə də ―islah kamerası‖ deyirlər. Günorta vaxtı ora azca iĢıq düĢür. 

Yuxarıda verilən izahatdan karserlərin əlveriĢli olmadığı aydın göründü, lakin karserlərin 

əlveriĢli olmaması  onların karser olmasında deyil. ĠĢləməyə məcbur edilməli olan adamlara 

burada düĢünməyə imkan verilir,  karserlərin əlveriĢli olmaması bundadır. 

Bəli, Brüjon ətraflı düĢündü, islah kamerasından çıxanda kəndiri də götürüb apardı. Onu, 

ġarleman həyəti üçün çox təhlükəli bir adam hesab edildiyindən, aparıb Yeni binaya saldılar. 

Yeni binada onun birinci əldə etdiyi Ģey tüfeyli, ikinci mismar oldu. Tüfeyli cinayət deməkdi, 

mismar  azadlıq deməkdi. 

Brüjon haqqında tam bir təsəvvür əldə etmək vaxtı gəlib çatmıĢdır. Üzdən o, cılız görünürdü. O, 

qəsdən özünü süst göstərirdi,  incə düĢünülmüĢ bu məsələlərdə onun müəyyən məqsədi vardı. O, 

nəzakətli, zirək, ağlı baĢında bir adamdı, eyni zamanda, mehriban baxıĢlı, sərt təbəssümlü, 

təcrübəli bir oğru idi. Onun baxıĢı iradəsini, təbəssümü isə təbiətini ifadə edirdi. O, öz sənətinin 

ilk təcrübələrini taxtapuĢlar üzərində aparmıĢdı, ―qurĢunqoparanlar‖ ustalığına çox yeniliklər 

gətirmiĢdi: onlar ―öküz qovuğu‖ deyilən üsulla yağıĢ novunu kəsərək evlərin taxtapuĢlarını 

soyurlar. 

Təyin edilən gün qaçmaq üçün çox əlveriĢli bir gün idi, çünki taxtapuĢ döĢəyənlər bu zaman 

həbsxananın Ģifer döĢənmiĢ damının bir hissəsini söküb təzələyirdilər. Ġndi Sen-Bernar həyəti 

ġarleman və Sen-Lui həyətindən tamamilə ayrı deyildir. Yuxarılara taxta-Ģalban və nərdivan 

gətirilmiĢdi, baĢqa bir sözlə, azadlığa çıxmaq üçün körpülər salınmıĢ, pillələr qoyulmuĢdu. 

Yeni bina dünyada ən köhnə, ən çox çatlamıĢ bir bina idi, həbsxananın da ən zəif yeri bura idi. 

Divarlar rütubətdən elə quzulayıb tökülmüĢdü ki, qübbələrə taxta vurmaq lazım gəlmiĢdi, çünki 

oradan daĢ qopur, birbaĢ dustaqların çarpayısı üstə düĢürdü. Yeni bina belə köhnə olsa da, 

---

həbsxana müdiriyyəti səhv edərək, həbsxana dilində ―ən təhlükəli‖ dustaq deyilən ən nadinc 

dustaqları bura salırdı. 

Yeni bina dörd ümumi kameradan, bir də ―Azad hava‖ deyilən çardaq hissəsindən ibarətdi. 

Kameralar bir-birinin üstündə idi. Yəqin ki, de la Fors hersoqlarının mətbəx bacası olan enli bir 

soba bacası lap aĢağıdan baĢlayaraq, dördmərtəbənin dördündən də keçib gedir, hər kameranı iki 

yerə bölərək, taxtapuĢdan yuxarı qalxırdı. Kameralar da yastılaĢmıĢ sütuna oxĢayırdı. 

Tüfeyli Brüjon bir kamerada olurdu. Ehtiyat edərək onları aĢağı mərtəbəyə salmıĢdılar. Təsadüfi 

olaraq baca onların yatağının baĢ tərəfinə düĢmüĢdü. 

Tenardye onların üstündə, çardaqda, ―Azad hava‖ deyilən yerdə idi. 

Yoldan keçən bir adam yanğınçılar qıĢlası yanından keçərək, Müqəddəs Yekaterina Zəmisi 

küçəsində, hamam darvazası qabağında dayansa, bir həyət görəcəkdir. Həyətdə çiçək və kol 

əkilmiĢ çoxlu qutu vardır. Həyətin dib tərəfində Jan-Jakın kənd xülyalarını təcəssüm etdirən, 

yaĢıl pəncərəli, iki balaca ağ rotonda1 nəzərə çarpır. Təxminən on il bundan əvvəl bu rotondanın 

dal tərəfindən hündür, qara, qorxunc, çılpaq bir divar yüksəlirdi, bu balaca ev həmin divarın lap 

dibində idi. Fors həbsxanasının keĢikçilər yolu da bu divarın o biri üzündə idi. 

Rotondanın arxasında olan bu divar  Berkenin arxasında görünən Miltonu xatırladırdı. 

Bu divar nə qədər hündür olsa da, onun o tərəfində ondan da hündür, ondan da qara bir taxtapuĢ 

görünürdü. Bu, yeni binanın taxtapuĢu idi. Orada dəmir barmaqlıq vurulmuĢ dörd kiçik çardaq 

pəncərəsi gözə çarpırdı. Bunlar ―Azad hava‖nın pəncərələri idi. TaxtapuĢdan bir baca qalxırdı, 

bu, ümumi kameralardan keçən baca idi. 

―Azad hava‖ deyilən Yeni binanın çardağı ayrı-ayrı mansardlara bölünmüĢ böyük bir anbara 

oxĢayırdı. Mansardların pəncərələrinə üçqat dəmir barmaqlıq, qapılarına  tabağa dəmir 

vurulmuĢdu, dəmirin hər yerində iri mismar baĢları görünürdü. Ora Ģimal tərəfdən girilsəydi, 

onda sol tərəfdə dörd taxtapuĢ pəncərəsi, sağ tərəfdə isə dörd çargül kamera qalardı. Bu 

kameralar xeyli böyükdü, bir-birindən ayrı idi, aralarında dar yol vardı. Bu yolların divarı 

pəncərə qırağına kimi kərpicdən, ondan yuxarı da, lap taxtapuĢa kimi, dəmir çubuqdan 

hörülmüĢdü. 

Tenardye fevralın üçündə gecə bu kameralardan birində oturmuĢdu. O kimin vasitəsi ilə yuxu 

gətirən zəhər qatılmıĢ bir ĢüĢə Ģərab tapıb gizlədə bilmiĢdi, – elə bir zəhər ki, deyilənə görə, Dero 

icad etmiĢ, ―adamyatıran‖ quldur dəstəsi də onu Ģöhrətə mindirmiĢdi, sonralar da bu heç aydın 

olmadı. 

Bir çox həbsxanada dustaqların qaçmasına kömək edən satqın qulluqçular vardır ki, bunlar ya 

həbsxana gözətçiləri, ya da oğrulardır, heç bir Ģeydən çəkinməyərək müxtəlif yollarla pul 

qazanan xain polis xidmətçiləridir. 

Bəli, o gecə ki QavroĢ iki azmıĢ uĢağı himayəsinə almıĢdı, Brüjonla Tüfeyli yavaĢca 

yataqlarından durdular, Brüjonun tapdığı mismarla soba bacasını deĢməyə baĢladılar. Onlar 

bilirdilər ki, Babet həbsxanadan səhər qaçmıĢdır. Monparnasla bir yerdə onları küçədə gözləyir. 

Brüjonla Tüfeylinin çarpayısı bacanın dibində idi. Bacanı deĢdikdə toz-torpaq Brüjonun 

çarpayısına tökülürdü, buna görə də tökülən toz-torpağın səsi eĢidilmirdi. Bir də ki, selləmə 

yağıĢ və dolu, Ģiddətli göy gurultusu qapıları yerindən sarsıdır, dəhĢətli gurultu salırdı, bu da lap 

yerinə düĢürdü. Yuxudan ayılan dustaqlar yenə də özlərini yatmıĢ kimi göstərir, Tüfeyli ilə 

Brüjona öz iĢlərini görməyə imkan verirdilər. Brüjon diribaĢ, Tüfeyli güclü idi. Həbsxana 

nəzarətçisi pəncərəsi kameraya baxan dəmir barmaqlıqlı kiçik bir otaqda yatmıĢdı. O, duyuq 

düĢənə kimi bacanın divarı deĢilmiĢdi, Brüjonla Tüfeyli bacadan yuxarı qalxmıĢdı, bacanın 

ağzında olan dəmir barmaqlıq sındırılmıĢdı, iki təhlükəli quldur taxtapuĢa çıxmıĢdı. YağıĢ və 

külək Ģiddətlənirdi.  TaxtapuĢ sürüĢkən idi. 

Brüjon dedi: 

– Aradan çıxmaq üçün yaxĢı qaranqaradır. 

Altı fut enində, səksən fut dərinliyində olan bir uçurum onları keĢikçilər yolu qırağındakı 

divardan ayırırdı. Onlar uçurumun dibində, qaranlıqda keĢikçi tüfənginin iĢıldadığını görürdülər. 

Brüjonun biradamlıq dustaq kamerasında eĢdiyi kəndirin bir ucunu bacanın ağzında olan 

sındırılmıĢ dəmir barmaqlığa bağladılar, o biri ucunu keĢikçilər yanındakı divarın üstündən o 

---

tərəfə atdılar. Sonra cəsarətli bir sıçrayıĢla uçurumun üstündən atıldılar, divarın qırağından tutub 

bir-birinin ardınca kəndirlə sürüĢərək, hamama yapıĢan kiçik bir taxtapuĢa endilər, kəndiri dartıb 

hamamın həyətinə atıldılar, yüyürə-yüyürə həyətdən keçib, qapıçı budkası nəfəsliyinin yanında 

bir ip vardı, ipi dartıb darvazanı açdılar, küçəyə çıxdılar. 

Heç bir saat deyildi ki onlar əllərində mismar, qaçmaq fikri ilə yataqlarından qalxmıĢdılar. 

Bir az sonra onlar həbsxanaya yaxın bir yerdə hərlənən Babetlə Monparnasa qoĢuldular. 

Onlar kəndiri dartanda kəndirin bacaya bağlanan ucu qırılıb taxtapuĢda qalmıĢdı. Onlara elə bir 

Ģey olmamıĢdı, ancaq ovuclarının dərisi soyulmuĢdu. 

Bu gecə Tenardyeyə xəbərdarlıq edilmiĢdi, o yatmamıĢdı. Ona necə xəbərdarlıq edildiyini 

aydınlaĢdırmaq mümkün olmadı. 

O, saat bir radələrində, bu yağıĢlı və tufanlı gecədə, hava bərk qaranlıq olsa da, damdan, taxtapuĢ 

pəncərəsi yanından, kameranın qabağından iki qaraltının ötüb keçdiyini gördü. Qaraltılardan biri 

bir anlığa pəncərə qabağında ləngidi. O, Brüjon idi. Tenardye onu tanıdı, məsələni baĢa düĢdü. 

Ona ayrı Ģey lazım deyildi. 

Tenardye gecə vaxtı pusqu düzəldərək silahla basqın etməkdə təqsirləndirilmiĢ, çox təhlükəli 

soyğunçular maddəsinə əsasən həbsə alınmıĢdı, buna görə də onun keĢiyini çox bərk çəkirdilər. 

Onun kamerası qabağında hər iki saatdan bir dəyiĢilən, əlitüfəngli keĢikçi gəzirdi. Divar 

Ģamdanlarındakı Ģamlar ―Azad hava‖nı iĢıqlandırırdı. Məhbusun ayağında əlli fut ağırlığında 

dəmir qandal vardı. Hər gün saat dörddə bir nəfər gözətçi iki doq1 ilə onun kamerasına gəlir, o 

zaman belə edirdilər – çarpayısının qabağına iki girvənkə çörək, bir qab su, bir qab da içində bir 

neçə paxla üzən sup qoyurdu, sonra qandalı gözdən keçirir, dəmir barmaqlığı əli ilə yoxlayırdı. 

Bu gözətçi öz itləri ilə bir gecədə iki dəfə kameraya baĢ çəkirdi.  

Tenardye verilən çörəyi divara ―mıxlamaq üçün‖ tikanaoxĢar dəmir bir Ģeyi öz yanında 

saxlamağa icazə ala bilmiĢdi. ―Tikanı‖ çörəyə batırır, ucunu da divardakı deĢiklərdən birinə 

soxurdu. Deyirdi ki, bu qayda ilə çörəyi siçovullardan qorumaq olur. Tenardye həmiĢə nəzarət 

altında olduğundan bu tikanaoxĢar Ģeydə qorxulu bir Ģey görmədilər. Lakin sonralar xatırladılar 

ki, gözətçilərdən biri onda belə demiĢdi: ―YaxĢı olardı ki, bu Ģey dəmirdən olmayaydı‖. 

Gecə saat ikidə qoca keĢikçini təcrübəsiz, cavan bir keĢikçi əvəz etdi. Bir az sonra gözətçi öz 

itləri ilə gəldi. O, heç bir dəyiĢiklik görmədi. DəyiĢiklik ancaq bunda idi ki, qapıda ―axmaq 

sifətli‖ çox cavan bir keĢikçi durmuĢdu. Ġki saat sonra, yəni saat dörddə, keĢikçini əvəz etmək 

üçün gələn adam gördü ki, cavan keĢikçi Tenardyenin kamerası qabağında kötük kimi yerə 

sərilib yatmıĢdır, Tenardye yoxdur. QırılmıĢ qandal daĢ döĢəmənin üstündədir. Kameranın 

tavanında bir deĢik, onun da üstündə, taxtapuĢda ikinci bir deĢik görünürdü. Çarpayının bir 

taxtası qoparılmıĢdı, qaçan dustaq onu, heç Ģübhəsiz, özü ilə aparmıĢdı, çünki taxtanı tapmadılar. 

Kamerada bir də yarıboĢ bir ĢüĢə tapdılar - bu, keĢikçini yuxuya verən zəhərli Ģərabın artığı idi. 

KeĢikçinin nizəsi də yox idi. 

Həbsxana adamları bu Ģeyləri görəndə elə güman etdilər ki, Tenardye daha əldən çıxmıĢdır. 

Lakin o, Yeni binanın divarını aĢsa da, təhlükədən hələ tamam qurtarmamıĢdı. 

Tenardye Yeni binanın taxtapuĢuna çıxanda gördü ki, bacanın ağzına vurulan dəmir 

barmaqlıqdan bir parça kəndir sallanmıĢdır, bu Brüjonun hördüyü kəndirin bir hissəsi idi, ancaq 

çox qısa idi. Bununla o, Brüjon və Tüfeyli kimi keĢikçi yolu üstündən sıçraya bilməzdi. 

Balet küçəsindən Siciliya kralı küçəsinə dönəndə, elə o saat sağ tərəfdə boĢ, zibilli bir yer 

görünür. Keçən əsrdə orada bir ev varmıĢ, indi onun ancaq dal divarı qalmıĢdır. Uçmaqda olan 

bu divar qonĢu binaların üçüncü mərtəbəsinə qədər qalxır. Xaraba qalmıĢ bu evin iki böyük 

çargül pəncərəsi indi də nəzərə çarpır, sağ bucağa yaxın olan pəncərə qurd yemiĢ atma dirəklə 

hasarlanmıĢdı, bu, qabarıq heraldika lövhəsinin üstündəki dəyirmi zolağı xatırladırdı. KeçmiĢ 

vaxtda bu pəncərələrdən hündür, adama qəm-qüssə gətirən bir divar görünürdü, bu divar Fors 

həbsxanasının keĢikçi yolu qırağındakı barının bir hissəsini təĢkil edirdi. 

Küçədə, uçmuĢ evin yerində əmələ gələn boĢluğun qabağında çürümüĢ taxtadan hasar vardı. 

Hasara beĢ yerdən daĢ dayaq qoyulmuĢdu. Ġç tərəfdə, divara yapıĢıq balaca bir daxma görünürdü. 

Hasarın bir neçə il bundan əvvəl ancaq cəftə ilə bağlanan kiçik  qapısı nəzərə çarpırdı. 

Tenardye gecə saat üçdən bir az sonra bu xarabalığın divarı üstündə idi. 

---

O bura necə gəlmiĢdi? Bunu nə izah etmək, nə anlamaq mümkün oldu. Ġldırımlar, eyni zamanda, 

həm ona mane olmalı, həm də kömək etməli idi. O, taxtapuĢdan-taxtapuĢa, barıdan-barıya, bir 

sahədən - o biri sahəyə keçərək, ġarleman, sonra Sen-Lui həyətindəki tikintilərə, sonra da 

keĢikçilər yoluna, daha sonra Siciliya kralı küçəsindəki xarabalığa gəlib çıxmaq üçün taxtapuĢ 

düzəldənlərin nərdivanlarından, körpücüklərindən istifadəmi etmiĢdi? Lakin bura gəlib çatmaq 

üçün yolda elə maneələr vardı ki, bunları aĢıb keçmək, elə bil, heç mümkün deyildi. O, 

çarpayısından götürdüyü taxtanı, bir körpü kimi, ―Azad hava‖ taxtapuĢundan keĢikçilər yolu 

qırağındakı divarın üstünəmi qoymuĢdu, bu divarla, ta xarabalığa kimi, qarnı üstə sürünə-sürünə 

bütün həbsxananımı dolanmıĢdı? Fors həbsxanasının divarı diĢ-diĢbir xətt Ģəklində uzanıb 

gedirdi, onun bəzi yeri hündür, bəzi yeri alçaqdı. O, yanğınçılar qıĢlası yanında alçalır, hamam 

binası yanında yüksəlirdi; onun keçdiyi yerdə tikintilər vardı: bu divar nə Lamuanyon binası 

yanında, nə də DöĢəmə küçəsi boyunca bir hündürlükdə deyildi. Onun hər yerində eniĢlər və 

tinlər vardı. Bir də ki, keĢikçilər onun qaraltısını görə bilərdi. Bu qayda ilə Tenardyenin keçdiyi 

yolu izah etmək mümkün olmadı. Adama elə gəlir ki, hansı bir üsulla olur olsun, buradan 

qaçmaq mümkün deyildi. Lakin azadlıq ehtirası uçurumu arxa, dəmir barmaqlığı  söyüd 

çubuğundan hörülmüĢ səbətə, çolağı pəhləvana, podaqra xəstəliyinə tutulmuĢ adamı  quĢa, 

kütlüyü instinktə, instinkti idraka, idrakı dühaya çevirir. Belə bir qüvvətli ehtirasa tutulmuĢ 

Tenardye də, bəlkə, baĢqa bir üsul tapmıĢ,  bu üsulu tətbiq etmiĢdi? Bunu bilən olmadı. 

Dustağın həbsxanadan necə qaçdığını həmiĢə baĢa düĢmək olmur. Təkrar edirik: həbsxanadan 

qaçan adama Allah tərəfindən ilham verilir, məchul ulduzlar, ĢimĢək parıltıları ona yol göstərir. 

Azadlığa can atmaq qanadların göylərə uçuĢundan heç də az təəccüblü deyil. Qaçan bir oğru 

haqqında: ―Bu taxtapuĢdan o necə keçə bilmiĢdir?‖ deyildiyi kimi, Kornel haqqında da belə 

deyirdilər: ―Qoy o ölsün‖ sətrini o haradan tapmıĢdır?‖ 

Hər necə olsa, Tenardye tər tökə-tökə, yağıĢ altında islana-islana, əynindəki paltar parçalana-

parçalana, əllərinin dərisi gedə-gedə, dirsəkləri soyula-soyula, dizləri qanaya-qanaya xarabalıqda 

yüksələn divarın elə bir yerinə gəlib çatmıĢdı ki, uĢaqlar öz dilində ora ―bıçaq‖ deyirlər. Burada 

o, tirlənib uzanmıĢ, tamam gücdən düĢmüĢdü. Üçmərtəbə ev hündürlüyündə olan dik divar onu 

yerdən ayırırdı. 

Onun özü ilə gətirdiyi kəndir çox qısa idi.  

Hələ nə qədər qaranlıqdı, o, divarın üstündə rəngi qaçmıĢ, əldən düĢmüĢ, ümidini itirmiĢ halda 

uzanıb gözləyirdi, eyni zamanda, səhərin yaxınlaĢdığını düĢünməyə baĢlayırdı, bir az sonra 

qonĢuluqda, Sen-Pol zəng qülləsində saat dördü vuracağını fikirləĢəndə onu dəhĢət aldı: saat 

dörddə təzə keĢikçi gəlib əvvəlki keĢikçini əvəz edəcək, onu deĢilmiĢ taxtapuĢ altında yatmıĢ 

görəcəkdilər. O, fənər iĢığında, çox-çox aĢağıda qaralan yaĢ döĢəməyə qorxa-qorxa baxırdı. Bu 

DöĢəmə küçə həm onun arzu etdiyi, həm də onu qorxudan bir yerdi, bu həm ölüm, həm də 

azadlıq idi. 

Tenardye öz-özündən soruĢurdu: ―Görəsən, mənim o üç yoldaĢım qaça bildimi, onlar mənim 

səsimi eĢitdilərmi, mənim köməyimə gələcəklərmi?‖ Tenardye diqqətlə qulaq asırdı. O, burada 

olandan bəri küçədən patruldan baĢqa heç kəs keçməmiĢdi. Montreyldən, ġarondan, Vensendən 

və Bersdən gələn bostançı arabalarının çoxu Sent-Antuan küçəsindən keçib bazara gedirdi. 

Saat dördü vurdu. Tenardye diksindi. Bir az sonra həbsxanada qatma-qarıĢıq səs-küy baĢlandı — 

belə səs-küy dustaq qaçdığı məlum olanda baĢ verir. Tenardye açılan və örtülən qapıların 

Ģaqqıltısını, əl-ayağa düĢmüĢ adamların çaxnaĢmasını dəmir barmaqlıqlı qapıların cırıltısını, 

həbsxana keĢikçilərinin xırıltılı səsini, həyətdə sal daĢlara dəyən tüfəng qundağının taqqıltısını 

eĢidirdi. Bir mərtəbədən o biri mərtəbəyə qalxan və enən çıraq iĢıqları kameraların dəmir 

barmaqlıqlı pəncərələrindən görünürdü. Yeni binanın çardağında bir məĢəl görünürdü, o, sanki, 

çırpına-çırpına bir yerdən o biri yerə atılırdı, qonĢuluqda olan qıĢladan yanğınçılar çağırılmıĢdı. 

MəĢəlin iĢığında onların dəbilqələri parıldayır, taxtapuĢun ora-burasında gözə çarpırdı. Bu 

zaman Tenardye Bastiliya tərəfdə ağımtıl bir iĢıq gördü — göyün ətəyi məsumcasına ağarırdı. 

O, on düymə eni olan divarın üstündə, selləmə yağıĢ altında, sağında və solunda olan iki uçurum 

arasında tirlənib qalmıĢdı, heç qımıldana da bilmirdi, yıxılmaq qorxusu, yenidən ələ keçmək 

---

dəhĢəti ona əzab verirdi. Yıxılmaq qorxusundan onun baĢı gicəllənirdi, onun fikri zəng dili kimi 

iki vəziyyət arasında çırpınırdı: ―Yıxılsam öləcəyəm, burada qalsam, katorqaya düĢəcəyəm‖. 

O, belə iztirablı bir qorxu və həyəcan içində idi, birdən, hava hələ qaranlıq olsa da, divar dibi ilə 

ehtiyatla gələn adam gördü. ? adam DöĢəmə küçəsini keçib xarabalığın yanında dayandı, 

Tenardye də bu xarabalığın divarı üstündə idi. BaĢqa bir adam da ehtiyatla gələrək ona qoĢuldu, 

sonra ikinci, üçüncü bir adam da onun yanına gəldi. Bir yerə yığıĢandan sonra onlardan biri hasar 

qapısının cəftəsini qaldırdı, hamısı daxma olan həyətə girdi. Tenardye onların lap baĢı üstündə 

idi. Görünür, bu adamlar bu boĢ yerə danıĢmağa yığıĢmıĢdı: burada onları yoldan keçənlər, bir 

neçə addım kənarda Fors həbsxanasının həyət qapısını mühafizə edən keĢikçi görə bilməzdi. Bir 

Ģeyi də qeyd etmək lazımdır ki, yağıĢ bu keĢikçini budkadan bayıra çıxmağa qoymurdu, sanki, 

onu həbsə almıĢdı. Tenardye bu naməlum adamların üzünü görə bilmədi, məhv olduğunu hiss 

edən adam kimi laqeyd halda onların söhbətinə qulaq asmağa baĢladı. 

Onun gözləri önündə zəif bir ümid iĢartısı Ģölələndi — onlar arqo qaydası ilə danıĢırdılar. 

Əvvəl gələn adam astadan, lakin aydınca dedi: 

– Addıyaq qabağa. Budurğada nə sürünək? 

O birisi ona belə cavab verdi: 

– Bu yağıĢ lap tüpürə-tüpürə cəhənnəmi də kor qoyar. Tulalar da qapa bilər. Odur birinin atılanı 

ayaqdadır. Birdən budurğayda iliĢərik. 

Budurğa və budurğay sözünün hər ikisi – birincisi qarovulxana, ikincisi Tampl arqosunda — 

burada deməkdi. Bu sözlər Tenardye üçün iĢıq ucu oldu, ―budurğa‖ arqosundan qarovulxana 

sahibi Brüjonu, ―budurğay‖ arqosundan Babeti tanıdı. Babet Tampl həbsxanasında, baĢqa 

ixtisasları bir yana dursun, ehtikarçı da olmuĢdu. 

On səkkizinci əsrin köhnə arqosu Tamplda iĢlənirdi və ancaq Babet bu arqoda təmiz danıĢa 

bilirdi. Tenardye bu ―budurğay‖sız onu tanıya bilməzdi, çünki o, səsini tamam dəyiĢmiĢdi. 

Bu arada onlardan üçüncü adam sözə qarıĢdı: 

– Tələsməyin. Bir az gözləyək. Kim deyir ki, bizim köməyimizə onun ehtiyacı yoxdur? 

Tenardye bu sözlərdən, bu düzgün fransız danıĢığından Monparnası tanıdı. Monparnas bütün 

arqoları çox gözəl bilirdi, ancaq heç birini iĢlətmirdi. 

Dördüncü adam susurdu, lakin enli kürəkləri onun kim olduğunu bildirirdi. Tenardye Ģübhə 

etmirdi, o, Tüfeyli idi. 

Brüjon acıqlı-acıqlı, lakin bayaqkı kimi astadan dedi: 

– Sən də oradan düdüyünü çalırsan? Mebelə üz çəkən iĢin içindən çıxa bilməyib. O fırıldaq 

bacarmır! Öz əbasını sökmək, əsgiləri cırmaq, ip eĢmək, qapağı deĢmək, cökə ağacı, mil 

düzəltmək, dəmirləri miĢarlamaq, ipi bayırdan asmaq, baĢ vurmaq, allaĢmaq üçün hərif olmaq 

lazımdır. Qocacıq onu bacarmaz, o iĢ adamı deyil. 

Babet yenə də Pulalyenin və KartuĢun danıĢdığı klassik arqoda sözə baĢladı. Rasinin dili Andre 

ġenyenin dilinə nə nisbətdəsə, onun da arqosu Brüjonun yeni, qəĢəng, cəsarətli və həyasızcasına 

arqosuna o nisbətdə idi. 

– Sənin o mebelə üz çəkənin sınıq çıxdı. Maz olmaq lazımdır, amma o mazurikdir. Çuğul onu 

aldadıb, bəlkə də, lap dostlaĢdığı qırt toyuq aldadıb. Monparnas, qulaq as, eĢidirsənmi, 

akademiyada nə fəryad qoparıblar? ĠĢıqları görürsən? Aydın məsələdir, o, ələ keçib! Ġyirmi il 

qazanıb! Mən qorxmuram, özünüz bilirsiniz ki, mən qorxaqlardan deyiləm, ancaq əkilmək 

lazımdır, yoxsa bizə toy tutarlar. Mısmırığını sallama, gedək bir ĢüĢə köhnə Ģərab ötürək. 

Monparnas donquldandı: 

– Adam yoldaĢını darda qoymaz! 

Brüjon: 

– Mən bayaqdan ləliyirəm ki, onun ağrısı var, – dedi. –  Biz heç bir Ģey eləyə bilmərik. Qaçaq 

buradan. Mən bu saat fironun məni yaxalayacağını hiss edirəm. 

Monparnas zəif müqavimət göstərirdi. Quldurlarda bir-birini darda qoymamaq kimi bir sədaqət 

var. bu dörd nəfər də belə bir sədaqətlə, Tenardyeni divarlardan birinin üstündə görmək ümidi ilə 

nə qədər təhlükəli olsa da, bütün gecəni Fors həbsxanasının ətrafını gəzib dolaĢmıĢdılar. Bu gecə 

həddindən artıq əlveriĢli gecə idi, çünki selləmə yağıĢdan bütün adamlar çəkilib getmiĢ, küçələr 

---

boĢalmıĢdı. Onların paltarı islanmıĢdı, ayaqqabıları yırtıqdı, onlar üĢüyürdülər. Həbsxanada 

təĢviĢə düĢüb hay-küy qaldırmıĢdılar, vaxt keçirdi, patrullar küçədə gəziĢirdi, onlar ümiddən 

düĢmüĢdülər, yenə qorxmağa baĢlamıĢdılar, bu vəziyyət onlarda da çəkilib getmək meyilini 

oyatmıĢdı. Bir cəhətdən, bəlkə də, Tenardyenin yeznəsi məqamında olan Monparnas da təslim 

olmuĢdu. Bircə dəqiqə də keçsəydi, onlar çıxıb gedəcəkdi. Tenardye divarın üstündə ağır-ağır 

nəfəs alırdı, o, fəlakətə uğrayan ―Meduza‖dan xilas olaraq sal üstündə oturan, bir gəminin 

yaxınlaĢdığını, sonra yenə də üfüqdə gözdən itdiyini görən adama oxĢayırdı. 

O, cəsarət edib bu adamları çağıra bilmirdi, keĢikçi onun səsini eĢitsəydi, hər Ģey məhv olardı. 

Birdən onun ağlına bir Ģey gəldi, bu, son ümidin azca iĢıldayan son Ģüası idi. Tenardye Yeni 

binanın bacasından açdığı kəndiri cibindən çıxarıb hasarın o üzünə atdı. 

Kəndir onların lap qabağına düĢdü. 

Babet dedi: 

– Kəmənd! 

Brüjon onun sözünü təsdiq etdi: 

– Mənim qaytancığım! 

Monparnas onların sözünə yekun vurdu: 

– Meyxanaçı buradadır. 

Onlar yuxarı baxdılar. Tenardye də baĢını divardan azca yuxarı qaldırdı. 

Monparnas: 

– Becid! Brüjon, kəndirin o biri ucu səndədir? 

– Hə. 

– Onları bir-birinə bağla, kəndiri ona atarıq, o da onu divarın bir yerinə iliĢdirər, aĢağı enmək 

üçün bu da kifayətdir. 

Tenardye cəsarət edib səsləndi: 

– Mən soyuqdan donmuĢam. 

– Qızınarsan. 

– Mən qımıldana bilmirəm. 

– Sən ancaq kəndirlə aĢağı sürüĢərsən, biz səni tutarıq. 

– Mənim əllərim donub. 

– Sən ancaq kəndiri divara iliĢdir. 

– ĠliĢdirə bilmərəm. 

Monparnas: 

– Birimiz gərək onun yanına qalxaq, – dedi. 

Brüjon dedi: 

– Üçüncü mərtəbəyə! 

Vaxtı ilə daxmada yandırılan sobanın suvaq çəkilmiĢ köhnə bacası vardı. Bu baca divarla yuxarı 

qalxır, Tenardye olan yerə çatmağa lap az qalırdı. O zaman bu baca bərk çatlamıĢdı, ora-

burasının suvağı uçub tökülmüĢdü. Sonralar bu lap uçub dağıldı, lakin onun izi indi də görünür. 

Baca çox dar idi. 

Monparnas: 

– Bununla yuxarı qalxmaq olar, – dedi. 

Babet ucadan dedi: 

– Bu bacanın içi ilə? KiĢi qalxa bilməz, çağa lazımdır. 

Brüjon onun sözünü təsdiq etdi: 

– Balaca uĢaq lazımdır. 

Tüfeyli soruĢdu: 

– Bir körpə uĢağı haradan tapaq? 

Monparnas: 

– Dayanın, – dedi. – Ağlıma bir Ģey gəlib. 

Hasarın qapısını yavaĢca araladı, küçədə adam olmadığın əmin olduqdan sonra üsulluca bayıra 

çıxdı, qapını örtüb Bastiliyaya sarı yüyürdü. 

---

Yeddi, ya səkkiz dəqiqə keçdi, Tenardyeyə bu, səkkiz min əsr kimi göründü. Babet, Brüjon və 

Tüfeyli bir kəlmə də söz söyləmədilər. Nəhayət, hasarın qapısı yenə də açıldı, Monparnasla 

QavroĢ qapı ağzında göründü, Monparnas tövĢüyürdü. YağıĢ yağdığından küçə yenə də bomboĢ 

idi. 

QavroĢ içəri girib quldurların sifətinə sakitcə baxdı. YağıĢ suyu onun saçından damcılayırdı. 

Tüfeyli ona dedi: 

– UĢaq, sən kiĢisən, ya yox? 

QavroĢ çiyinlərini sıxaraq ona belə cavab verdi: 

– Mənim kimi uĢaq kiĢidir, amma sizin kimi kiĢilər çolma-çocuqdurlar. 

Babet ucadan: 

– Bu çağanın zəngi nə yaxĢı səslənir, – dedi. 

Brüjon əlavə etdi: 

– Bu Panten balasıdır, suya düĢmüĢ siçan deyil. 

QavroĢ soruĢdu: 

– YaxĢı, sizə nə lazımdır? 

Monparnas: 

– Bu baca ilə yuxarı dırmaĢmaq, – deyə cavab verdi. 

Babet əlavə etdi: 

– Bu kəməndlə bir yerdə. 

Brüjon sözünə davam etdi: 

– Özünü də gərək iliĢdirəsən. 

Babet yenə də sözə qarıĢdı: 

– Divarın üstünə. 

Brüjon əlavə etdi: 

– Pəncərənin atqısına. 

QavroĢ yenə soruĢdu: 

– Sonra? 

Tüfeyli: 

– Vəssalam, – deyə sözü bitirdi. 

QavroĢ kəndirə, bacaya, divara, pəncərəyə baxıb dodaqları ilə elə bir nifrətedici səs çıxartdı ki, 

bunu ifadə etmək mümkün deyil. Bununla o: 

– Elə bu?! – demək istəyirdi. 

Monparnas: 

– Orada bir adam var, onu qurtarmaq lazımdır, – dedi. 

Brüjon soruĢdu: 

– Razısan? 

QavroĢ: 

– Sarsaq! – deyə cavab verdi, sanki, sualı özü üçün təhqir hesab edirdi, sonra ayaqqabısını 

çıxartdı. 

Tüfeyli onu qaldırıb daxmanın taxtapuĢuna qoydu, taxtapuĢun çürük taxtaları onun ayaqları 

altında əyildi, kəndiri ona verdi. Monparnas burada olmayanda Brüjon kəndiri möhkəm 

düyünləmiĢdi. QavroĢ bacaya sarı getdi. Bacada, taxtapuĢun lap yanında böyük bir yarıq vardı, 

oradan lap asanca bacaya girmək olardı. QavroĢ bacaya girmək istəyəndə Tenardye xilas 

olacağını, yenə də sərbəst yaĢayacağını hiss edərək, baĢını divardan aĢağı əydi. Dan yerinin zəif 

iĢığı onun tərli alnını, göyərmiĢ yanaqlarını yırtıcılıq ifadə olunan sivri burnunu, pırtlaĢmıĢ ağ 

saqqalını iĢıqlandırdı. QavroĢ onu tanıdı: 

– Buna bax! Bu ki mənim atamdır!.. YaxĢı da, qoy olsun!  

Kəndiri diĢinə alıb, qətiyyətlə yuxarı dırmaĢmağa baĢladı. 

Xarabalığın yuxarısına çatanda bacadan çıxdı, ayaqlarını aĢıraraq, at minmiĢ kimi köhnə divarın 

üstündə oturdu, kəndiri pəncərənin atqısına bərk bağladı. 

Bir an sonra Tenardye aĢağı endi. 

---

Onun ayağı yerə dəyəndə, təhlükədən xilas olduğunu görəndə özünü elə hiss etdi ki, elə bil, o 

heç yorulmamıĢdı, soyuqdan donmamıĢdı, qorxudan tir-tir əsməmiĢdi. Duyduğu bütün dəhĢətlər 

duman kimi dağılıb getdi. Onun qəribə və çılğın əqli, sanki, yuxudan ayıldı, sərbəst olduğunu 

hiss edərək canlandı: o indi yenə də iĢ görməyə hazırdı. 

Onun ilk sözü də bu oldu: 

– Biz indi kimi yeyəcəyik? 

Son dərəcə aydın olan bu sözün mənasını izah etmək lazım deyil, bu eyni zamanda həm 

öldürmək, həm əzab vermək, həm də qarət etmək deməkdi. Yemək sözünün əsl mənası 

aĢırmaqdı. 

Brüjon: 

– SürüĢmək lazımdır, – dedi. – Sözümüzü iki kəlmə ilə qurtaraq, dağılıb gedək. Burada, Plüme 

küçəsində yaxĢıca bir iĢ var, küçə bomboĢdur, ev kənardadır, bağının köhnə, paslı, dəmir 

barmaqlığı var, evdə ancaq arvadlar yaĢayır. 

Tenardye: 

– Çox gözəl! – dedi. – Niyə getməyək? 

Babet dedi: 

– Sənin qızın Eponina ora getmiĢdir. 

Tüfeyli əlavə etdi: 

– Manyon xəbər gətirmiĢdi. Orada əlimizə bir Ģey keçməz. 

Tenardye: 

– Mənim qızım axmaq deyil, nə elədiyini bilir, – dedi. – Hər halda, ora bir baĢ çəkmək lazımdır. 

Brüjon: 

– Hə, hə, – dedi. – Ora baĢ çəkmək lazımdır. 

Bu adamlardan, elə bil ki, heç biri QavroĢa daha əhəmiyyət vermirdi. Onlar danıĢanda QavroĢ 

hasarın dibindəki dayaqlardan birinin üstündə oturmuĢdu, o bir neçə dəqiqə gözlədi, bəlkə də, 

atasının onu xatırlayacağı ümidində idi, sonra ayaqqabısını geyib dedi: 

– ĠĢ qurtardı? Cənab kiĢilər, daha mən sizə lazım deyiləm ki? Siz kələkdən qurtardınız. Mən 

gedirəm. Vaxtdır, mən gərək uĢaqlarımı durğuzam. 

O çıxıb getdi. 

BeĢ adam bir-birinin ardınca hasardan çıxdı. QavroĢ Balet küçəsinə dönərək gözdən itdikdən 

sonra Babet Tenardyeni kənara çəkib dedi: 

– Sən o uĢağa diqqət elədinmi? 

– Hansı uĢağa? 

– Divara çıxıb sənə kəndir gətirən uĢağa. 

– Bir elə yox. 

– Dəqiq deyə bilmərəm, ancaq mənə elə gəlir ki, o, sənin oğlundur. 

– Yox əĢi? Sən elə güman edirsən? 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Sözün əmələ gəlməsi. 

 

Pigritia1 dəhĢətli bir sözdür. 

Bu söz la pegre, yəni oğurluq deyilən bütün bir aləm, la pegrenne, yəni aclıq deyilən bütün bir 

cəhənnəm yaratmıĢdır. 

Bu qayda ilə tənbəllik – anadır. 

Onun oğlu – oğruluq, qızı – aclıqdır. 

Ġndi biz hardayıq? Arqo aləmində. 

Arqo nədir? Arqo eyni zamanda həm milliyyət, həm də Ģivədir. Arqo, onun iki maskası olan xalq 

və dil altında oğurluqdur. 

---

Bu kədərli və mühüm hadisəni nəql edən adam otuz dörd il bundan əvvəl elə bu məqsədlə 

yazılan bir əsərində2 arqo ilə danıĢan oğrudan bəhs etdiyi üçün bəziləri təəccüblənmiĢ, fəryad 

qopararaq qəzəblə demiĢdilər: ―Necə? Arqo? Belə Ģey olar? Bu, dəhĢətdir! Axı arqo qalera, 

katorqa, həbsxana, cəmiyyətdə olan ən iyrənc Ģeylərin dilidir!‖ və sair, və sairə. 

Biz bu cür etirazları heç vaxt baĢa düĢməmiĢik. 

Sonra iki böyük romançı — insan qəlbini dərindən bilən Balzak, bir də xalqın cəsarətli dostu 

Ejen Sü, ―Ölüm cəzasına məhkum edilən adamın son günü‖ kitabının müəllifi 1828-ci ildə etdiyi 

kimi, quldurları öz dilində danıĢdıranda yenə fəryad qopdu. Fəryad qoparanlar deyirdilər: 

―Yazıçılar bu ürəkbulandıran Ģivə ilə bizdən nə istəyirlər? Arqo iyrənc Ģeydir! Arqo adamı 

sarsıdır!‖ 

Kim bunu inkar edir? Əlbəttə, belədir! 

Nə vaxtdan bəri yaranı, ya uçurumu, ya cəmiyyəti tədqiq etmək məsələsinə gələndə dərinə 

getmək, iĢin lap əslinə varmaq təĢəbbüsü məzəmmətə layiq olmuĢdur? Biz həmiĢə bunu mərdlik, 

hər halda, xeyirli və diqqətəlayiq bir iĢ hesab etmiĢik. Elə bir diqqət ki, o, müəllifin öz üzərinə 

götürdüyü və yerinə yetirdiyi vəzifəyə layiqdir. Niyə axı hər Ģeyi yoxlamayaq, öyrənməyək, 

yarıyolda dayanaq? Yarıyolda dayanmaq — zondu əlində tutan adamın deyil, zondun iĢidir. 

Əlbəttə, cəmiyyətin bərk torpağı qurtaran, palçıq baĢlanan ən aĢağı təbəqələrinə enmək, bu 

battaq təbəqələri araĢdırmaq, çirkab süzülən bu mənfur Ģivəni, bu irinli lüğəti, elə bir lüğət ki 

onun hər sözü zülmət və çürüntü içində yaĢayan həlqəvarı əjdahanın iyrənc halqaları kimi nəzərə 

çarpır – bu irinli lüğəti, bu mənfur Ģivəni axtarıb tapmaq, onları lap elə diri halda, lap çırpına-

çırpına yerin üzərinə atmaq xoĢ və asan bir iĢ deyil. Öz çılpaqlığı ilə iyrənc görünən arqonu fikir 

iĢığında gözdən keçirməkdən sıxıntılı bir Ģey yoxdur. Doğrudan da, elə bil ki, o, gecə 

qaranlığının iyrənc övladıdır, zülmət kloakasından qəfildən çıxarılmıĢ, sizin qarĢınızda 

canlanmıĢdır. Siz, sanki, son dərəcə canlı və qarma-qarıĢıq bir cəngəllik görürsünüz. O, sanki, 

titrəyir, tərpənir, sizə baxır, bizi hədələyir, zülmətə qaytarılmasını tələb edir. Bax, bu söz 

caynağa, amma bu söz nuru sönmüĢ qanlı gözə oxĢayır. Bax, bu cümlə xərçəng qısqacı kimi 

dartınır. Bunların hamısında nifrətəlayiq yaĢamaq qabiliyyəti vardır, bu da pozğunluq içində 

törənən hər Ģeyə xas olan bir cəhətdir. 

Sonra, nə vaxtdan bəri dəhĢət tədqiqatı rədd etməyə baĢlamıĢdır? Nə vaxtdan bəri xəstəlik 

həkimi qovmağa baĢlamıĢdır? Elə bir təbiətçi tapmaq olarmı ki, o, gürzəni, yarasanı, əqrəbi, 

skolopendranı, tarantulu öyrənməkdən boyun qaçırsın, bunları ―Nə iyrənc Ģeydir!‖ — deyərək 

yenə də qaranlığa tolazlasın? Arqodan üz döndərən mütəfəkkir ziyildən, yaradan üz döndərən 

cərraha bənzərdi. O, dilin bir cəhəti ilə məĢğul olmağa cürət etməyən filoloqa, ya da ictimai 

həyatda baĢ verən bir hadisəyə qarıĢmağa cəsarət etməyən filosofa oxĢardı. Çünki arqo – qoy 

bunu bilməyənlər bilsin – həm ədəbi hadisədir, həm də müəyyən ictimai quruluĢun nəticəsidir. 

Arqo, əslində, nə deməkdir? Arqo səfalətin dilidir. 

Burada bizim sözümüzü kəsə bilərlər, gətirdiyimiz faktı ümumiləĢdirə bilərlər, bu isə bəzən 

gətirilən faktın əhəmiyyətini azaltmaq üçün vasitə olur. Bizə deyə bilərlər ki, bütün sənətlərin, 

bütün peĢələrin öz arqosu var; əlbəttə, ictimai iyerarxiyanın bütün dərəcələrini, təfəkkürün hər 

bir formasını buna əlavə etmək olar. Nəqd Monpelye, yaxĢı keyfiyyətli Marsel deyən alverçi, 

məzənnə oyunu oynayıram, sığorta mükafatı, cari hesabat deyən birja dəllalı, hamısına gedirəm, 

pika vuruldu deyən qumarbaz, o sahəyə ki, qadağan qoyulmuĢdur, rəddedici hərəkət etməyən 

əmlaka irsi hüquq üçün ərizə verərsə, icraçı o sahədən məhsul tələb edə bilməz deyən 

Normandiya adaları pristavı; pyesi fitə basdılar deyən vodevilist. mən məhv oldum deyən aktyor, 

hadisənin üçlüyü deyən filosof, gözəl Ģikar, süfrə Ģikarı deyən ovçu, dostbazlıq, davabazlıq, 

sirbazlıq deyən frenoloq, tüfəngə klarnet deyən piyada əsgər, öz atına hind toyuğu deyən süvari 

əsgər, tersiya, kvarta, hücum deyən qılınc təlimi müəllimi, Ģpon yığımı deyən çapçı, – bunlar 

hamısı: çapçı da, qılınc təlimi müəllimi də, süvari əsgər də, piyada əsgər də, frenoloq da, ovçu 

da, filosof da, aktyor da, vodevilist də, pristav da, qumarbaz da, birja dəllalı da, alverçi də arqo 

ilə danıĢırlar. Mənim fırçacığım deyən rəssam da, mənim avaraçılığım deyən notarius da, mənim 

əlaltım deyən dəllək də, mənim kömək verənim deyən çəkməçi də arqo ilə danıĢır. Əslinə 

qalanda sağ və sol tərəfi müxtəlif üsulla göstərmək də arqoya aiddir: matrosların söylədiyi 

---

Ģtirbort və bokbort teatr dekoratorunun söylədiyi həyət və bağ, zəburçunun söylədiyi həvvari və 

incil yeri sözləri də arqodur. ĠĢvəbazların öz arqosu olduğu kimi, ―modabazların‖ da öz arqosu 

vardır. Rambulyenin malikanəsi bəzi cəhətdən möcüzlər sarayı ilə həmhüduddur. Hersoq 

qadınların da öz arqosu vardır: Restavrasiya dövrünün gözəli olan bir kübar qadının yazdığı 

sevgi məktubunda belə bir cümlə vardı, bu, dediyimizi sübut edir: ―Bütün bu dedi-qodular içində 

mənim yaxa qurtarmağım üçün siz bol-bol əsas tapa bilərsiniz‖. 

Diplomatik Ģifrlər də arqo ilə tərtib edilmiĢdir: Roma sözü əvəzinə 26 rəqəmi, göndərmək 

əvəzinə grkztntgzyal, Moden hersoqu əvəzinə abfxutgrnogrkzu XI iĢlədən papa dəftərxanası da 

arqo ilə danıĢır. Kök, turp, Ģalğam əvəzinə opoponach perfros chinum, reptitalmus dracatholicum 

angelorum, postmegorum deyən orta əsr həkimləri də arqo ilə danıĢırdı. Qənd tozu, kəllə qənd, 

saf qənd, rafinad, punc, baster, parça qənd, miĢarlanmıĢ qənd deyən hörmətli bir qənd zavodu 

sahibi fikrini arqo ilə ifadə edir. Ġyirmi il bundan əvvəl tənqiddə olan məĢhur cərəyanda 

deyiləndə ki: ġekspirin yarısı söz oyuncağından və kalamburdan ibarətdir – bu özü arqo idi. 

Cənab de Monmoransının Ģeirdən və heykəldən heç baĢı çıxmasaydı, Ģair və rəssam ona lap 

səlim-əql ilə ―burjua‖ desəydi – onlar öz fikrini arqo ilə söyləmiĢ olardı. Klassik akademik 

çiçəyə flora, meyvəyə – pomona, dənizə Neptun, sevgiyə – qan atəĢi, gözəlliyə – məlahət, ata – 

kəhər, ağ ya üç rəngli kokardaya – Bellona qızılgülü, üçbucaq Ģapkaya – Marsın üçbucağı 

deyəndə, bu akademik arqo ilə danıĢır. Cəbrin, tibb elminin, nəbatat elminin öz arqosu vardır. 

Gəmilərdə dənizçilərin iĢlətdiyi Jan Barın, Dükenin, Süffrenin, Düperenin danıĢdığı vıyıldayan 

küləyin səsi ilə, ruporun bağırtısı ilə, abordaj baltaların taqqıltısı ilə, yırğalanma ilə, tufanlı 

qasırğa ilə, torpaqların yaylım atəĢi ilə həmahəng olan bu qəribə, bu mükəmməl, bu Ģairanə dil 

xalis arqodur, qəhrəmancasına, özəl bir arqodur, elə bir arqo ki, aslan çaqqal qarĢısında nə isə, bu 

da yoxsulluğun qorxaq arqosu qarĢısında odur. 

Bəli, bu belədir, hər nə deyilsə də, ―arqo‖ sözünün bu cür baĢa düĢülməsi onun geniĢ surətdə izah 

edilməsindən irəli gəlir ki, bununla hamı razılaĢmır. Lakin biz bu sözün əvvəlki dürüst, məhdud 

və müəyyən mənasını mühafizə edəcəyik, bir arqonu o biri arqodan ayıracağıq. Lap qədim 

zamandan bəri yaĢayan, bütün bir aləm təĢkil edən əsl arqo, ən təmiz arqo – əgər bu iki sözü 

birləĢdirmək mümkün isə bəli, ən təmiz arqo, biz təkrar edirik — səfalətin çirkin, qorxaq, gizlin, 

xain, zəhərli, sərt, ikimənalı, iyrənc, dərin kök salmıĢ məĢum dilidir. Bütün zəlalətlərin, bütün 

bədbəxtliklərin son nöqtəsində hədsiz və dəhĢətli bir səfalət vardır. Bu səfalət qiyam edir, 

cəmiyyətin bütün rifahı ilə, hakim hüquqla mübarizəyə, dəhĢətli bir mübarizəyə giriĢir, o eyni 

zamanda həm zəif, həm amansız olduğu halda, gah hiyləgərliklə, gah zorakılıqla ictimai qayda-

qanuna hücum edir, qəbahətlər tikanı ilə ona sancılır, ya da cinayət dəyənəyi ilə ona zərbələr 

endirir. Səfalət bu mübarizə üçün döyüĢ dili icad etmiĢdir ki, bu da arqodur. 

Vaxtı ilə canlı olan, lakin cəmiyyətdən silinib gedən bir dilin lap bir parçasını da olsa həyatın 

dərinliyindən yuxarı qaldırmaq, unutqanlıq uçurumu üstündə tutub saxlamaq, yəni mədəniyyəti 

əmələ gətirən, ya mədəniyyəti mürəkkəbləĢdirən bu yaxĢı, ya pis ünsürlərdən birini mühafizə 

etmək – cəmiyyəti öyrənmək üçün əldə olan məlumatı artırmaq, mədəniyyətin özünə xidmət 

etmək deməkdir. Plavt iki qartacalı döyüĢçünü finikə dilində danıĢdırmaqla istər-istəməz 

mədəniyyətə bu xidməti etmiĢdir. Molyer də, bir çox personajını levant dilində və müxtəlif 

ləhcələrdə danıĢdırmaqla mədəniyyətə belə bir xidmət göstərmiĢdir. Burada etirazlar yenə də 

baĢlanır: ―Hə, finikə dili çox gözəl! Levant dili, bu da çox yaxĢı! Hətta yerli ləhcələrdə də qoy 

danıĢsınlar! Bu, bir millətin, ya bir əyalətin dilidir. Lakin arqo? Arqonu saxlamağa nə ehtiyac 

var? Arqonu nə üçün dartıb ortaya çıxaraq?‖ 

Buna biz ancaq bir sözlə cavab verəcəyik. Doğrudan da, əgər bir millətin, ya əyalətin danıĢdığı 

dil diqqətə və öyrənilməyə layiqsə, onda diqqətə və öyrənilməyə daha artıq layiq olan səfalətin 

danıĢdığı dildir. 

Bu, Fransada, misal üçün, dörd yüz ildən daha çox, yalnız insan səfalətinin bir hissəsini deyil, 

ümumiyyətlə, səfalətin, hər cür səfalətin danıĢdığı dildir. 

Bir də ki – biz bunun üstündə təkid edirik – cəmiyyətin pis cəhətlərini, xəstəliklərini öyrənmək, 

onları açıb göstərmək, bu xəstəlikləri sağaltmaq heç də elə bir iĢ deyildir ki, burada materialı 

seçməyə icazə verilsin. Cəmiyyətin ürf–adətini, ideyalarını öyrənən tarixçinin iĢi heç də 

---

cəmiyyətin hadisələrini öyrənən tarixçinin iĢindən asan deyil. Mədəniyyətin üst tərəfi birinin 

sərəncamındadır: o, sülalələrin mübarizəsini, vərasətlə taxta çıxan adamın doğulmasını, kralların 

evlənməsini, vuruĢmaları, qanunvericilik iclaslarını, görkəmli ictimai xadimləri, inqilabları, 

mədəniyyətin xaricində, günün günorta çağında baĢ verən hər Ģeyi müĢahidə edir. O birisi isə 

mədəniyyətin iç tərəfi ilə, onun dərinliyi ilə məĢğul olur: o, iĢləyən, əzab çəkən, intizarda olan 

xalqı, məzlum qadınları, ölən uĢağı, insanın insanla olan gizlin mübarizəsini, heç kəsə məlum 

olmayan vəhĢilikləri, mövhumatı, lazımi Ģey kimi qəbul edilən ədalətsizliyi, qanunun xəbərdarlıq 

edən yeraltı zərbələrini, qəlbdə baĢ verən məxfi dəyiĢiklikləri, kütlələrin aydın olmayan 

sarsıntısını, aclıq çəkənləri, səfilləri, lütləri, yurdsuzları, yetimləri, bədbəxtləri, rüsvay edilənləri 

– zülmətdə dolanan bütün bu kabusları müĢahidə edir. O gərək həm Ģəfqət, həm ciddiyyət dolu 

bir qəlb ilə ora, ən dibdə olan kazematlara ensin. Orada həm qanı axanlar, həm də hücum 

edənlər, həm ağlayanlar, həm də qarğıyanlar, həm aclıq çəkənlər, həm də tıxıĢdıranlar, həm 

bədxahlıqdan müsibət çəkənlər, həm də bədxahlığı törədənlər bir-biri ardınca sürünür. Qəlb və 

ruh tarixçilərinin qarĢısında duran vəzifələr xarici hadisələr tarixçilərinin qarĢısında duran 

vəzifələrdən azdırmı? Dantenin Makyavellidən az dediyini düĢünmək mümkündürmü? Məgər 

mədəniyyətin bu qədər dərin, bu qədər qaranlıq olan yeraltı hissəsinin əhəmiyyəti onun yerüstü 

hissəsindən azdırmı? Dağ silsiləsindəki mağaralara bələd olmayınca bu silsiləni yaxĢı öyrənmək 

olarmı? 

Lakin sözarası bir Ģeyi də nəzərə çatdıraq: yuxarıda deyilən qısa qeydlərdən elə nəticə çıxara 

bilərlər ki, guya, bu iki növ tarixçi arasında qəti bir fərq vardır. Bizim fikrimizcə, onların 

arasında belə bir fərq yoxdur. Bir tarixçi xalqların gözə görünməyən yeraltı həyatının müəyyən 

dərəcədə tarixçisi olmasa, onu xalqların gözə görünən, nəzərə çarpan, açıqda olan zahiri 

həyatının da yaxĢı tarixçisi adlandırmaq olmaz. Bir tarixçi də hər dəfə, lazım olanda xalqların 

zahiri həyatının tarixçisi ola bilməsə, onu xalqların daxili həyatının yaxĢı tarixçisi adlandırmaq 

olmaz. Ürf-adət, ideya tarixi, hadisələr tarixi ilə üzvi surətdə əlaqədar olduğu kimi, hadisələr 

tarixi də onunla elə üzvi surətdə əlaqədardır. Bu, bir-birinə cavab verən, həmiĢə bir-birinə tabe 

olan, çox vaxt da bir-birini törədən müxtəlif hadisələrin iki cəhətidir. O xüsusiyyətləri ki, Allah 

millətin simasına verir – millətin daxili dərinliyində onlara mütabiq qaranlıq, lakin çox aydın 

cəhətlər vardır — bu dərinlikdə baĢ verən bütün sarsıntıları onun səthində dəyiĢikliklər əmələ 

gətirir. Əsl tarix hər Ģeyə qarıĢmıĢdır, əsl tarixçi də hər Ģeyə qarıĢmalıdır. 

Ġnsan birmərkəzli dairə deyil, insan ikimərkəzli ellipsdir. Onlardan biri – hadisədir, o birisi – 

ideyadır. 

Arqo teatr kostyumu otağından baĢqa bir Ģey deyil: dil pis bir hərəkət etmək istəyəndə burada 

paltarını dəyiĢir. Burada o, söz maskası taxır, məcaz cır-cındırını geyir. Bu qayda ilə qorxunc 

olur. 

Onu güclə tanıyırlar. Bu, doğrudanmı, fransız dilidir, böyük insan dilidir? Budur, o, səhnəyə 

çıxmağa, bədxahlığın repertuarında olan və bütün tamaĢalar üçün yararlı olan cinayətə cavab 

verməyə hazırdır. O daha getmir, ayaqlarını güclə atır, o, Möcüzlər sarayının qoltuqağacına 

söykənə-söykənə axsayır. Bu elə bir qoltuqağacıdır ki, bir anda dəyənək də ola bilər. Ona 

peĢəkar dilənçi deyirlər, onu öz teatr dərziləri – bütün bu kabuslar qrimləmiĢdir. O gah yerlə 

sürünür, gah qalxır, bu o sürünənlərin iki cür hərəkətidir. Ġndi o hər rola girə bilər: sənədləri 

saxtalaĢdıran onun gözlərini çəpləĢdirmiĢdir, adam zəhərləyən onu mis paxırı ilə örtmüĢdür, ev 

yandıran onu hisə bulamıĢdır, qatil isə öldürdüyü adamların qanı ilə onun üzünü qırmızı rəngə 

boyamıĢdır. 

Cəmiyyətin içərisindən bayır qapısına gedilsə, qapının o biri üzündə danıĢan adamların 

söhbətini, verilən sualları, alınan cavabları ayırd etmək mümkündür. Burada, mənası baĢa 

düĢülməsə də, iyrənc bir danıĢıq səsi eĢitmək olar: bu, bir qədər insan danıĢığına oxĢasa da, 

ulaĢmaya daha artıq yaxındır. Bu, arqodur. Onun sözləri çirkindir, bu sözlərdə fantastik heyvan 

mahiyyəti duyulur. Elə bil ki, əjdahalar danıĢığını eĢidirsən. 

Bu, duman içində gizlənmiĢ anlaĢılmaz bir Ģeydir. Bu Ģey cırıldayır, ala-qaranlığı sirlə 

dolduraraq, gizli-gizli pıçıldayır. Qatı qaranlıq bədbəxtlikdən, ondan daha qatı qaranlıq 

cinayətdən süzülüb axır. Arqo bir-birinə əriyib qarıĢmıĢ bu iki qaranlıqdan əmələ gəlir. Hər 

---

tərəfdə zülmət, görülən iĢdə zülmət, səslərdə zülmət! Bu quru qurbağa dili dəhĢətlidir: o 

vurnuxa-vurnuxa gəzinir, yerindən sıçrayır, sürünür, selik axıdır, yağıĢdan, gecədən, aclıqdan, 

qəbahətdən, yalandan, haqsızlıqdan, çılpaqlıqdan, boğuntudan və qıĢdan meydana gələn ucsuz-

bucaqsız boz dumanda – səfillər üçün aydın günorta çağını əvəz edən dumanda – iryənc bir 

Ģəkildə eĢələnir. 

Ona qarĢı güzəĢtə gedək! Heyhat! Axı biz, biz özümüz nəyik? Sizə müraciət edən mən özüm 

nəyəm? Məni dinləyən siz kimsiniz? Biz hardanıq? Hələ doğulmamıĢdan əvvəl bizim pis bir iĢ 

tutmadığımıza tam bir əmniyyət varmı? Yer heç də həbsxana qəfəsinə oxĢamaqdan məhrum 

edilməmiĢdir. Kim bilir, bəlkə də, insan Allah məhkəməsi tərəfindən ikinci dəfə cəzaya məhkum 

edilən canidir? 

Həyata yaxından baxın. O elə yaranmıĢdır ki, hər yerdə cəza hiss olunur. 

Doğrudanmı, siz xoĢbəxt deyilən adamsınız? Amma siz hər gün kədərli olursunuz. Hər günün öz 

böyük kədəri, ya kiçik qayğısı var. Dünən siz sizdən ötrü əziz olan bir adamın səhhəti üçün 

əsirdiniz, bu gün öz səhhətiniz sizi qorxudur, sabah sizi pul məsələsi, o birisi gün böhtançının 

böhtanı, bunun da ardınca dostunuzun bədbəxtliyi, sonra pis hava, sonra da sınmıĢ, ya itmiĢ bir 

Ģey, daha sonra bir zövq – elə bir zövq ki, bundan ötrü siz vicdan əzabı çəkəcəksiniz, ya bel 

sümüyündə ağrı duyacaqsınız, bəzən də dövlət iĢinin vəziyyəti, ürək dərdləri, sayı-hesabı 

olmayan bir çox baĢqa Ģeylər sizi narahat edəcəkdir. Bir bulud dağılır, o birisi ancaq Ģəklini 

dəyiĢir. Yüz günün içində sevinc və günəĢ dolu, dərdsiz-sərsiz, aydın bir gün çox çətinliklə 

tapmaq olur. Hələ siz çox az miqdarda olan xoĢbəxtlərdənsiniz! BaĢqa insanlara gəlincə, onlar 

həmiĢə zülmət içindədir. 

DüĢünən adamlar ―xoĢbəxtlər‖ və ―bədbəxtlər‖ ifadəsindən az istifadə edirlər. Görünür, baĢqa bir 

dünyanın astanası olan bu dünyada xoĢbəxt adam yoxdur. 

Ġnsanların düzgün bölgüsü onları iĢıqda və qaranlıqda yaĢayanlar deyə iki yerə bölməkdir. 

Cahillərin miqdarını azaltmaq, maariflənmiĢlərin miqdarını çoxaltmaq – məqsəd budur. Buna 

görə də biz ―Təlim! Bilik!‖ – deyə çığırırıq. Oxuyub-yazmağı öyrətmək– iĢıq yandırmaq 

deməkdir: hər bir heca parıldayır. 

Lakin ―iĢıq‖ demək həmiĢə ―sevinc‖ demək deyil. ĠĢıq içində-olanlar da əzab çəkir: iĢıq 

qədərindən artıq olanda yandırır. Alov qanadın düĢmənidir. UçuĢu dayandırmadan yanmaq – 

dahiliyi göstərən möcüzdür. 

Siz anlayanda, siz sevəndə daha artıq əzab çəkəcəksiniz. Gündüz göz yaĢı ilə doğulur. ĠĢıqda 

olanlar heç olmasa qaranlıqda olanların halına ağlayır. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Köklər. 

 

Arqo – qaranlıqda yaĢayanların dilidir. 

Həm biabırçı, həm də qiyamçı bir dil olan bu qəribə ləhcə fikrin ən qaranlıq guĢələrini də 

həyəcana gətirir, ictimai fəlsəfəni ən kədərli düĢüncələrə gətirib çıxarır. Cəza damğası bu 

ləhcədə lap aydın görünür. Bu hər hecada nəzərə çarpır. Adi dilin sözləri bu ləhcədə elə bil ki, 

cəlladın od kimi qızarmıĢ dəmiri altında əyilmiĢ və kobudlaĢmıĢdır. Bunlardan bəziləri, sanki, 

hələ də tüstülənir. Bəzi cümlə elə təsir bağıĢlayır ki, elə bil bir oğrunun damğalanmıĢ çiyni 

adamın qarĢısında qəfildən çılpaqlaĢır. Fikir bu dustaqlar sözü ilə ifadə olunmaqdan az qalır 

boyun qaçırsın. Burada məcaz bəzən elə həyasızca bir mənada olur ki, adam onun rüsvayçılıq 

dirəyi ilə tanıĢ olduğunu hiss edir. 

Bununla belə və bütün bu səbəblərə görə, bu qəribə ləhcə ədəbiyyat deyilən mühafizəxanada – 

elə bir mühafizəxana ki, orada həm göyərmiĢ liar, həm də qızıl medal üçün yer vardır – haqlı 

olaraq özünə yer tutur. Arqonun – bu fikirlə razı olsalar da, olmasalar da – öz nəhvi, öz poeziyası 

var. Bu, dildir. Onun bəzi eybəcər sözlərindən bilmək olar ki, Mandren onu pozmuĢdur, lakin 

bəzi metonomiyaların parıltısından hiss olunur ki, Viyon o dildə danıĢmıĢdır. 

Bu gözəl və məĢhur misra: 

---

 

Mais ou sont les neiges d’antan?1 

arqo ilə yazılmıĢdır. antan – ante annum – Möcüzlər həyəti arqosundandır, özü də keçən il, daha 

geniĢ mənada bir zamanlar deməkdir. Otuz il bundan əvvəl, 1827-ci ildə, bir böyük dəstə 

dustağın katorqaya göndərildiyi dövrdə, kürək cəzasına məhkum edilmiĢ Arqo dövlətinin kralı 

tərəfindən Bisetra kazematlarından birinin divarına mismarla cızılmıĢ bu sözləri hələ də oxumaq 

olardı: Les dabs d’antan trimaient siempre pour la pierre du coёsre. Bu sözlərin mənası budur: 

KeçmiĢ zamanın kralları həmiĢə tacqoyma mərasiminə gedirdilər. Bu ―kral‖ üçün də katorqa ―tac 

qoymaq mərasimi‖ idi. 

Ġri kareta atlarının dördnala çapa-çapa getməsinə deyilən decarade sözü Viyona isnad edilir; 

buna o layiqdir. Sanki, qığılcım saçan bu söz Lafontenin gözəl bir Ģerində onomatopeya ustalığı 

ilə verilmiĢdir: 

 

Six forts chevaux tiraient un coche1. 

 

Xalis ədəbiyyat nöqteyi-nəzərindən, çox az sahə tapılar ki, arqo sahəsində aparılan tədqiqat 

qədər maraqlı və səmərəli olsun. Bu, dil içində dildir, ağrılı bir ĢiĢdir, calaq tutmuĢ xəstə bir 

qələmədir, qədim qall gövdəsinə kök salmıĢ, dil ağacı budaqlarından birinin altına öz məĢum 

yarpaqlarını yayan tüfeyli bir bitkidir. Ġlk baxıĢda o belə görünür, arqonun bağıĢladığı ümumi 

təəssürat belədir. Lakin kim dili geoloq torpağı öyrənən kimi, lazım olduğu kimi öyrənəndə, arqo 

onun qarĢısında əsl bir lay kimi meydana çıxır. Bu layın nə qədər dərin qazılmasından asılı 

olaraq, orada qədim xalq fransız dili altında, arqoda – provansal, ispan, italyan, Aralıq dənizi 

limanlarının dili olan levant, ingilis, alman roman dilinin üç müxtəlif Ģəkli –roman–fransız, 

roman–italyan, roman–roman, latın, bask, kelt dillərinin qalıqları görünür. Bu, dərində təĢəkkül 

etmiĢ qəribə bir formasiyadır. Bu, bütün səfillər tərəfindən tikilmiĢ yeraltı bir binadır. Lənətlə 

damğalanmıĢ hər qəbilə öz təbəqəsini düzəltmiĢdir, hər əzab ora öz daĢını atmıĢdır, hər ürək ora 

öz qənbərini qoymuĢdur. Həyatın içərisindən keçən, əbədiyyətdə yox olub gedən alçaq, ya 

hiddətli canilər ruhu burada cəmlənmiĢdir, sanki, onlar bu və ya baĢqa bir dəhĢətli sözün Ģəkli 

arasından gözə çarpır. 

Ġspan dilinin qalıqlarınımı görmək istərsiniz? Qədim qot arqosu ispan sözləri ilə doludur. Budur: 

boffette – sillə sözü bofeton, vantane – pəncərə (sonralar – ―vanterne‖ sözü vantana, gat – piĢik 

sözü gato, asite – yağ sözü accyte sözündən əmələ gəlmiĢdir. Ġtalyan dilinin qalıqlarınımı 

görmək istərsiniz? Budur: spade – qılınc sözü spada, caruel – cəmi sözü caravella sözündən 

əmələ gəlmiĢdir. Ġngilis dilinin qalıqlarınımı görmək istərsiniz? Budur: bichot – keĢiĢ sözü 

bichop, raille –casus sözü rascal, rascalion – əclaf; pilche – qab, pilcher – qın sözündən əmələ 

gəlmiĢdir. Alman dilinin qalıqlarınımı görmək istərsiniz? Budur: caleur – xidmətçi kellner, hers 

– sahibkar – herzcg sözündən əmələ gəlmiĢdir. Latın dilinin qalıqlarınımı görmək istərsiniz? 

Budur: frangir – sındırmaq – frangere, affurer –oğurlamaq sözü – fur cadane – zəncir sözü catena 

sözündən əmələ gəlmiĢdir. Bir latın sözü vardır; bu söz qəribə bir hökmranlıq nəticəsində bütün 

Avropa dillərində nəzərə çarpır; bu, magnus – böyük sözüdür; ġotlandiya bundan – klan qəbilə 

baĢçısını ifadə edən – tas sözü: Mak-Farlan – böyük Farlan, Mak-Kallümor – böyük Kallümor1 

düzəltmiĢdir; arqo bu sözdən meck, sonralar isə meg, yəni Allah etmiĢdir. Bask dilinin 

qalıqlarınımı görmək istərsiniz? Budur: ahisto – iblis sözü gaiztoa – yaman sözündən, sorgabon 

– gecən xeyir olsun sözü gabon – axĢamın xeyir sözündən əmələ gəlmiĢdir. Klet dilinin 

qalıqlarınımı görmək istərsiniz? Budur: btavin – burun yaylığı sözü blavet – sıçrayan su, 

menesse – qadın (pis mənada) sözü meinec – daĢ dolu; barant – balaca çay sözü baranton – 

fəvvarə; goffeur – çilingər sözü goff – dəmirçi, guedouze – ölüm sözü guenn-du – ağ-qara 

sözündən əmələ gəlmiĢdir. Və nəhayət, tarixmi lazımdır? Arqo, Malta qaleralarında iĢlənən 

pulun xatirəsi olaraq, eküyə maltalı deyir. 

Arqonun bu göstərdiyimiz filoloji əsaslarından baĢqa, insan idrakından doğan daha təbii kökləri 

də vardır. 

---

Bunun birincisi, doğrudan-doğruya sözün yaranmasıdır. Dilin yaranması sirri də bundadır. Söz 

vasitəsi ilə Ģəkil çəkməkdə surət vardır, bunun da necə və nə üçün olduğu məlum deyil. Bunlar 

hər bir insan dilinin ən adi əsasıdır, bunu onun tikinti qraniti adlandırmaq olardı. Arqo bu cür 

sözlərlə doludur. Bu sözlərin harada və kim tərəfindən yaradıldığı məlum deyil, bunlar baĢqa 

sözlərlə birləĢmədən etimologiyasız, analogiyasız hər cür materialdan bilavasitə yaranmıĢ 

sözlərdir; bir-birinə qaynayıb-qarıĢmayan bu vəhĢicəsinə, bəzən də iyrənc, lakin çox canlı olan 

bu sözlərdə çox qüvvətli bir ifadə vardır. Arqoda cəllada – kat, meĢəyə– oksim, qorxuya, 

qaçmağa – plyot, lakeyə, – lakuza, generala, prefektə, nazirə – kovruq, iblisə – deder deyilir. Bu 

sözlərdən qəribə söz yoxdur: bunlar Ģeyi həm gizlədir, həm də üstünü açır. Bu sözlərdən bəzisi, 

məsələn, deder sözü həm qəribə, həm də dəhĢətlidir, bu, üz-gözünü qırıĢdıran təpəgöz təsirini 

bağıĢlayır. 

Ġkincisi, məcazdır. Hər Ģeyi söyləmək və hər Ģeyi gizlətmək istəyən dilin xüsusiyyəti onda olan 

obrazlı ifadələrin çoxluğudur. Məcaz – bilməcədir. Elə bir bilməcə ki, cinayət iĢləmək istəyən 

oğru, qaçmaq istəyən dustaq onun arxasında gizlənir. Arqodan məcazi idioma yoxdur. Qozu 

burmaq – boynu sındırmaq, aĢırmaq – yemək, nikahlanmaq – məhkəməyə düĢmək, siçovul – 

çörək oğurlayan, alebardlaĢır yağıĢ yağır deməkdir; ―alebardlaĢır‖ sözü qədim və çox qəribə bir 

məcazdır, bu özü nə vaxt əmələ gəldiyini müəyyən dərəcədə göstərir: çəpinə yağan yağıĢın uzun 

saçaqları – sıx sıralı landsknextlərin bir az əyilmiĢ nizələrinə oxĢadılır və bir sözdə xalq 

metonomiyası olan alebarda qaydası yağır məfhumunu ifadə edir. Bəzən arqo inkiĢaf edərək bir 

mərhələdən baĢqa bir mərhələyə keçəndə, ibtidai vəziyyətdə olan vəhĢicəsinə söz məcazi bir 

məna kəsb edir. Ġblis daha deder deyil, çörəkçi, yəni sobaya adam atan olur. Bu, əvvəlkindən 

ağıllı sözdür, ancaq ondan dayazdır. Bu, bir növ Korneldən sonra Rasini, Esxildən sonra 

Yevripidi xatırladır. Arqonun hər iki mərhələyə – həm vəhĢi, həm də məcazi xarakterə malik 

olan bəzi ifadələri fantasmaqoriyaya bənzəyir. Məsələn, belə bir ifadə götürək: Yarasalar ay 

altında yabranı əkməyə götür-qoylaĢırlar (Sərsərilər gecə at oğurlamaq istəyirlər). Bunlar bir 

yığın xəyal kimi Ģüurun önündən keçib gedir. Onları görürsən, ancaq nə olduqlarını baĢa 

düĢmürsən. 

Üçüncüsü də, onun çevikliyidir. Arqo canlı dil üzərində tüfeylilik eləyir. Bu dildən istədiyi kimi 

istifadə edir, ondan necə gəldi söz götürür, çox vaxt da, əgər lazım olsa, ümumi, kobud 

təhriflərlə kifayətlənir. Elə də olur ki, bu qayda ilə eybəcər Ģəklə salınmıĢ adi bir kəlmə xalis 

arqodan olan bir kəlmə ilə birləĢərək canlı ifadə əmələ gətirir, yuxarıda qeyd etdiyimiz iki 

ünsürün – həm sözyaradıcı, həm də məcaz ünsürünün burada bir-birinə qarıĢdığı hiss olunur; 

Keb havlayır, təslim olur, panten taraxtaxı oksimlə ĢaxlaĢır, yəni it hürür, görünür dilicans 

Parisdən meĢə ilə gəlir. Frayer – səfqulu, arvadı – umacovan, fərəsi – günəbaxan, yəni sahibkar – 

axmaqdır, arvadı bicdir, qızı gözəldir. Çox vaxt arqoda, qulaq asanları azdırmaq üçün ağına-

bozuna baxmayaraq, hər sözün sonuna ayl, orq, yerq, ya yuĢ kimi iyrənc bir quyruq əlavə 

etməklə kifayətlənirlər; məsələn, Sizayl buyerqi qızaruĢi yaxĢorq hesaberq edirmuĢ? Siz bu 

qızartmanı yaxĢı hesab edirsinizmi? KartuĢ bu cümləni qapıçıya söyləmiĢdir: bununla o, qaçmaq 

üçün ona təklif edilən pul gəlib-gəlmədiyini bilmək istəyirmiĢ. Gəlməyə mar sonluğunu xeyli 

sonralar əlavə etməyə baĢlamıĢlar. 

Arqo pozulma nəticəsində əmələ gəldiyi kimi, özü də tez pozulur. Bir də ki, arqo ilə danıĢanlar 

həmiĢə bunun mahiyyətini gizlətməyə çalıĢırlar, baĢqaları tərəfindən anlaĢıldığını hiss edən kimi 

onu dəyiĢirlər. Burada iĢıq bütün baĢqa Ģəkildə olan yetiĢmənin əksinə olaraq, hər nəyə 

toxunursa, onu məhv edir. Bu cür də arqo pozula-pozula, yenə düzələ-düzələ öz rolunda davam 

edir. Bu, heç kəsə məlum olmayan, ardı-arası kəsilməyən çevik bir iĢdir. Arqo on ildə, dilin on 

əsrdə getdiyi yoldan daha uzun bir yol gedir. Bu qayda ilə larton – çörək – lartif, gail – at – gaye; 

fertanche – bəlim – fertille; momignard, – körpə momacque, siques –  

paltar – frusques; chigue – kilsə – ergugeoir; colabre – boyun – calas olur. Ġblisi əvvəl xauĢen, 

sonra deder, daha sonra çörəkçi; keĢiĢə əvvəl ərsin, sonra qaban; xəncərə əvvəl iyirmi iki, sonra 

qələm, daha sonra sancaq; polis iĢçisinə əvvəl atəĢkeĢ, sonra ayğır, daha sonra kürən, sonra da 

tələsatanlar, bundan sonra tula, daha sonra firon; cəllada – əmi, sonra ġarlo, sonra da kran, daha 

sonra qoltuqağacı düzəldən deyilir. On yeddinci əsrdə döyməyə – tütünə qonaq eləmək, 

---

iyirminci əsrdə tütünləmək deyirdilər. Bu iki söz arasında iyirmi müxtəlif ifadə gəlib keçmiĢdir. 

KartuĢun dili Lonserə qədim yəhudi dili kimi görünərdi. Bu dildə olan bütün sözlər bu sözləri 

iĢlədən adamlar kimi həmiĢə qaçmaqdadır. 

Lakin, elə bu hərəkətin nəticəsi olaraq, köhnə arqo vaxtdan-vaxta əhya olunur, yenə də təzələnir. 

Onun dayanıb durduğu öz mərkəzləri vardır. Tampl həbsxanası on yeddinci əsr arqosunu 

mühafizə etmiĢdir. Bisetr həbsxana olanda Tün səltənətinin arqosunu saxlamıĢdı. Orada, bu 

səltənətin köhnə təbəqələrindən sözün sonunda anĢ iĢlətdiklərini eĢitmək olardı. Məsələn, onlar 

deyirdi: Sən içanĢ (sən içirsən?) O inanĢ (o inanır). Bununla belə, daimi hərəkət onun qanunu 

olub qalır. 

Əgər filosof daima gözdən itən dili tədqiq etmək üçün bir anlığa tutub saxlaya bilsə, onun ağlına 

kədərli, lakin faydalı fikirlər gələr. Heç bir tədqiqat bunun qədər təsirli, bunun qədər səmərəli və 

ibrətli ola bilməz. Arqonun sözlərində elə bir məcaz, elə bir kök yoxdur ki, onda əyani ibrət dərsi 

olmasın. Bu adamlar içərisində döymək – özünü bicliyə qoymaq deməkdir, onlar xəstəliyi 

döyürlər, yəni özlərini xəstəliyə qoyurlar, onların gücü – hiyləgərlikdir. 

Onlardan ötrü insan ideyası zülmət ideyasından ayrı deyil. Onlar gecəyə – qarqaran, adama – 

qarançı deyirlər. Ġnsan onlar üçün gecədən əmələ gələn bir Ģeydir. 

Onlar cəmiyyətə onları öldürən bir mühit kimi, mənhus bir qüvvə kimi baxmağa adət etmiĢlər. 

Adam öz sağlamlığı haqqında necə danıĢırsa, onlar da öz sərbəstliyi haqqında elə danıĢır. Onlar 

tutulmuĢ adama – xəstə, iĢ verilmiĢ adama – ölü deyirlər. 

Dörd daĢ divar arasına salınmıĢ dustaq üçün ən qorxunc Ģey – qəlbi dəhĢətə gətirən təmizlikdir; 

zindana – o təmiz deyir. Sərbəst həyat bu qaranlıq yerdə ona həmiĢə gözəl görünür. Dustağın 

ayağına dəmir buxov vurulur. Bəlkə də, siz elə güman edirsiniz ki, dustağın fikrincə, ayaq 

gəzmək üçündür? Xeyr, dustağın fikrincə, ayaq oynamaq üçündür. Buna görə də buxovu 

miĢarlayıb kəsəndə onun ağlına gələn ilk fikir bu olur: indi mən oynaya bilərəm. Buna görə də 

miĢara skripka deyir. Ad onun üçün özəkdir, bu çoxmənalı bir bənzətmədir. Quldurun iki baĢı 

var: bunun biri onun bütün tutduğu iĢləri düĢünür, bütün ömrü boyu iĢlərə rəhbərlik edir, o birisi 

– edam günü gilyotin bıçağı altına qoyulur, cinayətkar iĢlərdə ona məsləhət verən baĢa sorbonna, 

cinayət üstündə kəsilən baĢa – kötük deyir. Ġnsanın bədənində cır-cındırdan, qəlbində qəbahətdən 

baĢqa bir Ģey qalmayanda, maddi və mənəvi pozğunluq – hər iki mənada queux – (dilənçi) sözü 

ilə xarakterizə olunan ikiqat pozğunluq dərəcəsinə çatdıqda adam cinayət edə bilir. Bu zaman o, 

yaxĢı itilənmiĢ, bir ağzı ehtiyac, bir ağzı qəzəb olan ikiağızlı bıçağa oxĢayır; buna görə də arqo 

gueux demir, ryguisy, yəni itilənmiĢ deyir. Katorqa nədir? Əbədi əzaba məhkum edilənlər üçün 

tonqaldır, cəhənnəmdir. Arqo katorqa dustağına çır-çırpı deyir. Bəs cinayətkar həbsxanaya nə 

deyir? Akademiya. Bu sözdən bütün bir islah sistemi meydana gələ bilər. 

Oğrunun da özünə görə ―qırğın üçün yaranmıĢ adamları‖ var; bunlar onun soya biləcəyi 

Ģəxslərdir: mənəm, sizsiniz, yolla gedən – arqonun pantre dediyi adamlardır. (Pan – bütün 

adamlar). 

Katorqa nəğmələrinin çoxu, xüsusi lüğətlərlə lireonfa1 deyilən bu nəqəratlar harada meydana 

gəlmiĢdir, bunu bilmək istəyirsinizmi? Qulaq asın. 

Paris ġatlesində uzun bir zirzəmi var idi. Bu zirzəmi Senanın səthindən səkkiz fut aĢağıda idi. 

Onun nə pəncərəsi vardı, nə nəfəsliyi, bircə açıq yeri vardısa, o da qapısı idi. Adamlar ora girə 

bilirdi, amma hava girmirdi. DaĢ qübbə onun tavanı idi, on düymə qalınlıqda palçıq döĢəməsi 

idi. Zirzəminin yerinə bir vaxtlar daĢ döĢənibmiĢ, lakin ora su sızmıĢ, döĢəmənin sal daĢları 

rütubətdən çatlamıĢ, ufalanmıĢdır. DöĢəmədən səkkiz fut hündürlükdə, zirzəminin bu baĢından o 

baĢına yoğun bir tir uzanırdı. Tirdən, bir-birindən bir qədər aralı, üç fut uzunluqda zəncir 

sallanırdı; zəncirlərin ucunda dəmir xalta vardır. Kürək cəzasına məhkum edilmiĢ adamları, 

Tulona göndərilənə kimi bura salar, tirin altına gətirərdilər; orada onların hər biri üçün 

qaranlıqda iĢıldayan zəncir sallanırdı. Zəncirlər uzanan əl kimi, xaltalar da açılan ovuc kimi bu 

bədbəxtlərin boynundan tutardı. Onları boynundan buxovlayıb burada saxlardılar. Zəncir çox 

qısa olduğundan onları uzanmağa qoymazdı. Onlar topuğa qədər palçıq içində, bədənlərindən 

axan nəcislərinə bulaĢa-bulaĢa, yorğunluqdan əldən düĢərək, qıçları əsə-əsə, bükülə-bükülə bir az 

dincəlmək üçün arabir öz zəncirlərindən asıla-asıla, baĢqa imkan olmadığından ayaq üstə yata-

---

yata, hər dəqiqədə də boyunlarına vurulan xaltadan boğularaq yuxudan ayıla-ayıla bu zirzəmidə, 

bu qaranlıqda, boğazlarından asılmıĢ kimi bu tir, bu alçaq qübbə altında sakitcə durardılar, 

əllərini uzadıb bir parça çörək, ya bir qab su götürmək üçün olmazın səy göstərərdilər. Bəziləri 

yuxudan bir daha heç ayılmazdı. Onlara verilən çörəyi gətirib palçığa atardılar, onlar da bu 

çörəyi əvvəl ayaqlarının altı ilə — ta əlləri çatana kimi — o biri qıçı ilə yuxarı qaldırar, əlləri 

çatanda götürüb yeyərdilər. Bu vəziyyətdə onlar nə qədər qalırdılar? Bir ay, iki ay, bəzən də altı 

ay. Birisi bir il qalmıĢdı. Bura katorqanın dəhlizi idi. Adamı kral meĢəsində dovĢan öldürdüyü 

üçün bura salardılar. Onlar bu sərdabədə, bu cəhənnəmdə nə eləyirdilər? Sərdabədə nə eləmək 

mümkündürsə onu – ölürdülər, cəhənnəmdə nə eləmək mümkündürsə onu – oxuyurdular. O 

yerdə ki, daha ümid yoxdur – nəğmə qalır. Malta sularında, qalera gəmiləri yaxınlaĢanda əvvəl 

nəğmə, sonra avar səsi eĢidilirmiĢ. Özgə yerində icazəsiz ov edən zavallı Sürvensan ġatle 

həbsxanası zirzəmisindən keçdikdən sonra deyirdi: Məni ancaq qafiyə saxlayırdı. Deyirlər ki, 

poeziya faydasız Ģeydir. Qafiyə axı nəyə lazımdır? Elə arqo nəğmələrinin, bəlkə də, hamısı bu 

zirzəmidə yaranmıĢdır. Monqomer qalerasının qəmli – timalumizen, timulamizon nəqəratı 

Parisdə, Böyük ġatle həbsxanasında meydana gəlmiĢdir. Bu nəğmələrdən çoxu mənhus, bəziləri 

Ģən, biri də incə nəğmədir: 

 

Burdaqayl teatr. 

NiĢançı balanın.  

 

Siz nə qədər çalıĢsanız da insan qəlbinin ölməz qalığı olan sevgini məhv edə bilməzsiniz. 

Bu canilər aləmində adamlar bir-birinin sirrini saxlayırlar. Sirr – ümumi mülkiyyətdir. Sirr bu 

səfillər üçün onların ittifaqının əsasını təĢkil edən əlaqədir. Sirr vermək – bu vəhĢi birliyə daxil 

olan adamların bir hissəsini qoparmaq, çuğulluq eləmək – bir parça yemək deməkdir. Sanki, 

çuğulluq eləyən adam onların hamısının bədənindən bir parça ət qoparır, bu əti yeyib dolanır. 

ġillə vurmaq nə deməkdir? Adi bir məcaz buna otuz altı Ģam yandırmaq deyə cavab verir. Lakin 

arqo bu məsələyə qarıĢaraq əlavə edir: Ģamkamuflyadır. Buna görə də adi danıĢıq dili Ģillə üçün 

sinonim tapmıĢdır, bu kamufletdir. Bu qayda ilə arqo aĢağıdan-yuxarı nüfuz edərək, məcazdan, 

hesablanması mümkün olmayan bu trayektoriyadan istifadə edərək, mağaradan akademiyaya 

qədər qalxmıĢdır. Əgər Pulaye: Mən öz kamfulyamı yandırıram deyirdisə, Volter yazırdı: 

Lanqlevyel La Bomel yüz kamufletə layiqdir. 

Arqoda edilən qazıntılar – hər addımda edilən bir kəĢfdir. Bu qəribə ləhcəni dərindən öyrənmək 

– abırlı insanlar cəmiyyətini, lənətlə damğalanmıĢ insanlar cəmiyyəti ilə sirli bir təmas nöqtəsinə 

gətirib çıxarır. 

Arqo – kürək cəzasına məhkum edilmiĢ sözdür. 

Bir Ģeyə inanmaq çətindir: insan fikri o qədər enə bilərmiĢ ki, o, əl-qolunun bağlanmasına, 

girdaba atılmasına, zalım qəza-qədərə yol verə bilərmiĢ, ona görə yol verə bilərmiĢ ki, bu 

girdabın məchul ləzzətləri onu özünə cəzb edə bilsin. 

Ey səfillərin yazıq düĢüncəsi! 

Heyhat! Bu zülmət içində insan ruhunun köməyinə heç kəs gülməyəcəkmi? Yoxsa onun nəsibi 

həmiĢə azadedici ruhu, peğaslar, hippoqriflər tərəfindən idarə olunan, Ģəfəq rəngli döyüĢçü 

paltarı geyən, lacivərd səmalardan uça-uça enən azman atlını, gələcəyin ürəkaçan rıtsarını 

gözləməkdir? Yoxsa, o, iĢıqdan hazırlanmıĢ ideal nizəsini həmiĢə nahaq yerə köməyə 

çağıracaqdır? Yoxsa o həmiĢə dəhĢət içində, bu girdabın qatı qaranlığında ġərin onun üstünə 

gəldiyini eĢitməyə, murdar sular altında bu əjdahanın baĢını, köpük püskürən nəhəng ağzını, ilan 

kimi qıvrılan caynaqlı pəncələrini, bədənindəki halqaların körük kimi qalxıb-endiyini get-gedə 

daha aydın görməyə məhkum edilmiĢdir? Yoxsa insan ruhunun varlığını tutqun Ģəkildə duyan və 

yaxınlaĢmaqda olan qorxunc əjdahanın ixtiyarına verilən bu insan ruhu, bu tir-tir əsən, saçları 

dağılan, dərd içində üzülən, gecə qayasına həmiĢəlik zəncirlənən, zülmət içində çılpaq bədəni 

ağaran kədərli Andromeda iĢıq üzü görmədən, ümidini itirmiĢ halda oradamı qalmalıdır? 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Ağlayan arqo, gülən arqo. 

---

 

Bütün arqoda, həm dörd yüz il bundan əvvəlki, həm də indiki arqoda elə bir tutqun simvolik ruh 

vardır ki, bu, onun bütün sözlərinə gah dərdli, gah da təhdidedici məna verir. Bu arqoda 

Möcüzlər həyəti dilənçilərinin qədimdə olan amansızlığı və kədəri duyulur. Bu o dilənçilərdi ki, 

qumar oynarkən xüsusi kart iĢlədərdilər. Bu kartlardan bəzisi gəlib bizə çatmıĢdır. Məsələn, xaç 

səkkizlik böyük bir ağacdan ibarətdir, üstündə də səkkiz dənə iri yonca yarpağı Ģəkli vardır, bu, 

meĢənin simvolik təsvirindən biridir. Ağacın dibində tonqal qalanmıĢdır, üç dovĢan bu tonqalda 

ĢiĢə çəkilmiĢ bir ovçunu biĢirir; arxa tərəfdə, baĢqa bir tonqalda, tüstü içində balaca bir qazan 

görünür, qazandan it baĢı çıxmıĢdır. Rəsmdə oyun kartlarında göstərilən bu qisasdan məĢum bir 

Ģey ola bilməz: vaxtı ilə qaçaq mal gətirənləri tonqalda yandırar, qəlp pul kəsənləri qaynar 

qazana atardılar. Arqo səltənətində fikir ifadə olunan hər Ģeydə, hətta nəğmədə də, istehzada da 

acizliyin, məzlumluğun əksi görünür. Bizə gəlib çatan bütün nəğmələrdə, bütün nəqəratlarda 

qəmginlik, göz yaĢı, mütilik var. Oğruya ―yazıq oğru‖ deyilir, həmiĢə də o gizlənən dovĢan, 

qaçıb canını qurtaran siçan, uçub gedən quĢ kimi təsvir edilir. Arqo Ģikayətlənmir o, ancaq ah-zar 

eləyir. Onun ah-zarından biri gəlib bizə çatmıĢdır: ―je n’entrave que le dail comment meck, le 

daron des orgues, peut atiger ses momes et ses momignards et les locher criblant sans etre atige 

Luim – meme‖1. Səfil həmiĢə düĢünməyə vaxtı olanda qanun qarĢısında öz acizliyini, cəmiyyət 

qarĢısında öz heçliyini hiss edir, o sürünür, yalvarır, mərhəmət diləyir. Hiss olunur ki, o öz 

günahını dərk edir. 

Keçən əsrin ortalarında bir dəyiĢiklik əmələ gəldi. Həbsxana nəğmələrində, oğruların 

oxumasında igidlik və cəsarət duyulmağa baĢladı. Malüre deyilən qəmgin nəqəratları lariflya 

əvəz etdi. On səkkizinci əsrdə qalera, katorqa və sürgün nəğmələrində kinli, həm də qəribə bir 

Ģənlik göründü. Bu nəğmələrin fosfor kimi parıldayan kəskin və oynaq nəqəratı vardı; bu 

nəqərat, sanki, gecə vaxtı qəbiristanlıqda, bataqlıqda görünən solğun iĢıqları tütəkdə üfürərək 

meĢəyə atan kiçik bir nəğmə idi: 

Mirlyəbabi, sürlyəbabo, 

Mirliton ribon, ribet, 

Sürlyəbabi, mirlyəbabo, 

Mirliton ribon ribo. 

 

Adamı zirzəmidə, ya meĢənin içərilərində öldürəndə bu sözləri oxuyardılar. 

Bu ciddi bir əlamətdir. On səkkizinci əsrdə cəmiyyətin bu qaranlıq təbəqələrində çoxdan bəri 

yaĢayan kədər dağılır. O adamlar gülməyə baĢlayırlar. Onlar həm böyük Allaha, həm də böyük 

krala istehza edirlər. XV Lüdovikin padĢahlığı dövründə onlar Fransa kralını ―Markiz Rəqqas‖ 

adlandırırlar. Onlar ―ümumiyyətlə‖ Ģəndirlər. Bu səfillərdən zəif bir iĢıq saçılır, sanki, daha onlar 

vicdan əzabı çəkmirlər. Zülmətin bu miskin camaatı nəinki öz iĢlərində göstərdikləri hədsiz 

qoçaqlıqla, həm də qayğısız və cəsarətli ruha malik olmaları ilə fərqlənirlər. Bu, onu göstərir ki, 

onlar cinayətkar olduqlarını daha hiss etmirlər, hətta mütəfəkkirlər, xəyalpərəstlər arasında 

onlara qarĢı, onların heç özünə məlum olmayan bir kömək duyurlar. Bu, onu göstərir ki, 

talançılıq və oğruluq doktrinlərə, sofizmlərə də nüfuz etməyə baĢlayır. Bu zaman onlar öz 

yaramazlığının bir hissəsini itirir, bu yaramazlıqdan bol-bol doktrinlərə və sofizmlərə verirlər. 

Nəhayət, bu onların, bir əngəl baĢ verməsə, geniĢ surətdə artdığını göstərir. 

Bir anlığa dayanaq. Burada biz kimi təqsirləndiririk? On səkkizinci əsrimi? Onun fəlsəfəsinimi? 

Əlbəttə, yox! On səkkizinci əsrin iĢi yaxĢı və faydalı iĢdir. Ensiklopediyaçılar — baĢda Didro 

olmaqla, fiziokratlar — baĢda Türqo olmaqla, filosoflar — baĢda Volter olmaqla, utopiyaçılar — 

baĢda Russo olmaqla – dörd müqəddəs legiondur. BəĢəriyyətin irəliyə, iĢığa doğru nəhəng 

sıçrayıĢı onların xidmətidir. Bu, tərəqqinin dörd əsas nöqtəsinə doğru hərəkət edən insan 

övladının dörd qabaqcıl dəstəsidir: Didro – gözəlliyə, Türğo – faydaya, Volter – həqiqətə, Russo 

– ədalətə doğru irəliləyir. Lakin filosoflarla yanaĢı və onlardan aĢağıda duran sofistlər – sağlam 

bitkilərə yan alan bu zəhərli pöhrəlik də, bakir meĢədə bitən bu baldırğan da öz iĢini görərək xoĢ 

həyat keçirirdi. Cəllad Ədalət sarayının baĢ nərdivanında dövrün böyük azadlıq kitablarını 

yandırdığı zaman indi artıq unudulmuĢ olan yazıçılar kralın icazəsi ilə cürbəcür ədəbiyyat nəĢr 

---

edirdi. Bu ədəbiyyat qəribə və pozucu təsir bağıĢlayır, səfillər tərəfindən böyük bir ehtirasla 

oxunurdu. Ġndi ―Gizlin kitabxana‖da olan bu nəĢrlərdən bəzisi bir Ģahzadə tərəfindən çax 

ciddiyyətlə himayə edilmiĢdi. Çox qəribə bir təfsilat! Bu mühüm, lakin naməlum məsələlər 

cəmiyyətin yuxarı tərəfində nəzərə çarpmırdı. Bəzən bir hadisəni bürüyən qaranlıq özü o 

hadisənin təhlükəli olduğunu göstərir. O hadisə qaranlıqdır, çünki mağarada baĢ verir. O zaman 

bütün yazıçılardan qalın xalq təbəqələri içərisində sağlamlıq üçün ən təhlükəli qalereya qazan, 

bəlkə də, Retif de la Berton olmuĢdur. 

Bütün Avropada baĢ verən bu iĢ hər yerdən çox Almaniyada daha böyük təxribata səbəb 

olmuĢdur. Almaniyada, ġillerin məĢhur ―Qaçaqlar‖ dramında təsvir etdiyi kimi, oğurluq və 

talançılıq bir müddət xüsusi mülkiyyətə və əməyə qarĢı etiraz etmək hüququnu özbaĢına ələ 

alaraq, üzdən doğru, əslində, yanlıĢ, üzdən ədalətli, əslində, mənasız olan, hamının bildiyi bəzi 

ideyaları mənimsəyən, bu ideyalara bürünərək mücərrəd bir ad altında, sanki, yox olub getmiĢdi, 

bu qayda ilə, guya,  nəzəriyyə Ģəklini almıĢdı. Bu nəzəriyyələr hətta bu miksturanı hazırlayan, 

ehtiyatsızlıq göstərən kimyagərlərin, onu qəbul edən kütlələrin heç xəbəri olmadan əzab çəkən, 

çalıĢqan, düz adamların da arasına nüfuz etmiĢdi. Belə Ģeylərin meydana gəlməsi həmiĢə 

təhlükəli olur. Əzab və iztirab qəzəb çılğınlığı doğurur. Öz iĢlərində müvəffəqiyyət qazanan 

siniflər özlərini korluğa, ya yuxuluğa qoyanda – hər iki halda – onların gözü qapalı olur. Səfalət 

içində yaĢayan siniflərin nifrəti təklikdə düĢünən kədərli, ya kinli bir adamın köməyi ilə öz 

məĢəlini yandırır, cəmiyyəti tədqiq etməyə baĢlayır. Nifrətin apardığı tədqiqat dəhĢətli olur! 

Bunun da nəticəsində – əgər məĢum dövrlər buna imkan verirsə, – böyük sarsıntılar meydana 

gəlir. Vaxtı ilə belə sarsıntılara jakeriya deyərdilər: xalis siyasi iğtiĢaĢlar bunun qarĢısında uĢaq 

oyuncağıdır. Bu daha məzlumların zalımlara qarĢı apardığı mübarizə deyil, bu, pis yaĢayıĢın 

yaxĢı yaĢayıĢa qarĢı özbaĢına əmələ gələn qiyamıdır. Belə olanda hər Ģey dağılır. 

Jakeriya – xalqın alt təbəqələrində əmələ gələn vulkan təkanlarıdır. 

On səkkizinci əsrin sonlarında Avropa üçün, bəlkə də, labüd olan belə bir təhlükəyə Fransa 

inqilabı – insan düzlüyünün bu böyük hərəkəti bir hüdud qoydu. 

Fransa inqilabı qılıncla silahlanmıĢ idealdan baĢqa bir Ģey deyil. Bu inqilab bütün əzəməti ilə 

özünü göstərərək, nagəhani bir hərəkətlə həm Ģərin qapısını bağladı, həm də xeyirin qapısını 

açdı. 

Bu inqilab fikrə azadlıq verdi, həqiqəti elan etdi, zəhərli buxarı dağıtdı, əsri sağlamlaĢdırdı, xalqı 

padĢahlıq taxtına çıxartdı. 

Xalqa o, ikinci ruh, yəni hüquq verməklə xalqı ikinci dəfə yaratdı. 

On doqquzuncu əsr bu inqilabın iĢlərinə varis oldu, ondan istifadə etdi, indicə qeyd etdiyimiz 

ictimai fəlakətlər bir daha baĢ verə bilməz. Bu inqilabdan çəkinməyi təklif edənlər kordur! Bu 

inqilabdan qorxanlar axmaqdır! Ġnqilab jakeriyaya qarĢı peyvənd kimi bir tədbirdir. 

Ġnqilab nəticəsində ictimai həyat Ģəraiti dəyiĢdi. Ġndi daha bizim qanımızda feodalizmin, 

mütləqiyyətin xəstəlik törədən basilləri, bizim dövlət quruluĢunda orta əsrlərə xas olan cəhətlər 

yoxdur. Elə vaxtlar vardı ki, dəhĢətli daxili həyəcanlar, narazılıqlar partlayıb ortaya çıxırdı, 

anlaĢılmaz uğultular ayaq altında göy gurultusu kimi boğuq-boğuq səslənirdi, mədəniyyətin üst 

tərəfində köstəbəklərin yeraltı yolları gizlənən, bu vaxta qədər görünməyən təpələr meydana 

çıxırdı, torpaq yarılırdı, mağaraların qübbəsi çatlayıb aralanırdı, birdən yer altından bədheybət 

sifətlər görünürdü – biz artıq belə bir dövrdə yaĢamırıq. 

Ġnqilabi hiss – əxlaqi bir hissdir. Hüquq idrakı inkiĢaf edərək vəzifə idrakını inkiĢaf etdirir. 

Robespyer çox gözəl demiĢdir: ―Ümumi qanun – azadlıqdır, bu azadlıq baĢqasının azadlığı 

baĢlanan yerdə qurtarır‖. 89-cu ildən baĢlayaraq xalq bütünlüklə inkiĢaf edərək, yüksək bir 

Ģəxsiyyətə çevrilir. Elə bir yoxsul yoxdur ki, o öz hüququnu dərk etməkdə iĢıq ucu görməsin; 

acından ölən bir adam özündə Fransanın Ģərəfini hiss edir, vətəndaĢın məziyyəti – onun daxili 

silahıdır; azad olan vicdanlı olur; səs verən hökmranlıq edir. Heç bir Ģeyə satılmamaq, pis 

ehtirasların müvəffəqiyyət qazanmaması, Ģirnikdirici Ģeylər qarĢısında qəhrəmancasına göz 

yummaq bunun nəticəsidir. Azadlığın xəbər verildiyi gündən – qoy bu, 14 iyul, ya 10 avqust 

olsun – daha cühəla yoxdur: inqilabi sağlamlaĢdırma belədir. MaariflənmiĢ, əxlaqca yüksəlmiĢ 

xalq kütlələrinin ilk çağırıĢı bu olmuĢdur: ―Oğrulara ölüm!‖ Tərəqqi – düz oğlandır, ideal və 

---

absolyut cibə girmir. 1848-ci ildə Tüilri sərvəti ilə dolu furqonların keĢiyini kim çəkirdi? Sent-

Antuan civarının cındır geyimli adamları! Cır-cındır dəfinənin keĢiyində durmuĢdu! Xeyirxahlıq 

cındır geyimli adamları iĢıqlandırmıĢdı. Furqonlarda, ağzı yaxĢı örtülməmiĢ, ya azca örtülmüĢ 

qutularda, çox qiymətli Ģeylərlə par-par parıldayan yüzlərlə sandıqlarda Fransanın, baĢdan-baĢa 

almaza tutulmuĢ, Ģahanə ―Regent‖ brilyantlı, otuz milyon qiyməti olan qədim tacı da vardı. 

Ayağı yalın adamlar bu tacın keĢiyini çəkirdi. 

Deməli, jakeriya daha yoxdur. Mən də mahir adamlara baĢsağlığı verirəm. Jakeriya ilə bərabər, 

o, çoxdankı qorxu da yox olub getdi. Bu qorxu axırıncı dəfə öz iĢini gördü, o bir daha siyasətdə 

tətbiq oluna bilməz. Qırmızı kabusun əsas yayı qırılmıĢdır. Ġndi bunu hamı bilir. Bu əjdaha daha 

heç kəsi qorxutmur. QuĢlar bu uyuqla çox sadəcə rəftar edir, qağayılar onun üstünə qonur, burjua 

ona baxıb gülür. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Ġki vəzifə: ayıq olmaq, ümid etmək. 

 

Bununla belə, ictimai təhlükə qurtardımı? Əlbəttə, yox. Jakeriya yox olub getmiĢdir. Cəmiyyət 

bu barədə rahat ola bilər, qan daha onun baĢına vurmayacaq. Lakin cəmiyyət necə nəfəs almasını 

düĢünməlidir. O iflicdən qorxmaya bilər, lakin bir də vərəm vardır. Ġctimai vərəm – 

yoxsulluqdur. 

Adamı içəridən ovan xəstəlik ildırım vurmaqdan az təhlükəli deyil. 

Yorulmadan təkrar edirik: hər Ģeydən əvvəl, müsibət çəkən bədbəxt insanları düĢünmək, onlara 

kömək etmək, təmiz hava vermək, onları maarifləndirmək, sevmək, onların fikir dairəsini 

geniĢləndirmək, onlara hər Ģəkildə geniĢ tərbiyə vermək, avaraçılıq deyil, çalıĢqanlıq nümunəsi 

göstərmək, ümumi məqsədi dərk etməyi dərinləĢdirməklə onların ayrılıqda daĢıdıqları yükü 

yüngülləĢdirmək, var-dövləti məhdudlaĢdırmadan yoxsulluğu məhdudlaĢdırmaq, ictimai 

fəaliyyət və xalq fəaliyyəti üçün geniĢ meydan açmaq, hər tərəfə, bütün zəiflərə, məzlumlara əl 

uzatmaq üçün Briarey kimi yüzəlli olmaq, ümumun səyi ilə bütün insan bacarığını əhatə edən 

emalatxanalar, bütün qabiliyyətlərə, bütün əqillərə cavab verən məktəblər açmaqla böyük 

vəzifələri yerinə yetirmək, qazancı artırmaq, zəhməti yüngülləĢdirmək, debet və krediti 

müvazinətləĢdirmək, yəni sərf olunan əməklə onun mükafatını, ehtiyacla onun ödənilməsini 

müvafiq Ģəklə salmaq, bir sözlə, ictimai sistemi əzab çəkən insanlara, avam adamlara çox iĢıq, 

çox fayda verməyə məcbur etmək lazımdır. Bizim birinci qardaĢlıq borcumuz budur. Qoy dərdə 

qalan insanlar bunu unutmasınlar, birinci siyasi zəruri iĢ budur, qoy xudbin adamlar bunu 

bilsinlər! 

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bunlar hamısı ancaq baĢlanğıcdır. Əsl məsələ belədir: əmək hüquq 

kəsb etməyincə qanun ola bilməz. 

Biz bunu qeyd edirik, ancaq öz fikrimizi inkiĢaf etdirmirik, çünki bunun yeri deyil. 

Əgər təbiətə ―qəzavü-qədər‖ deyilirsə, cəmiyyətə ―irəlini görmək‖ deyilməlidir. 

Zehni və əxlaqı inkiĢaf maddi Ģəraitin yaxĢılaĢdırılmasından az əhəmiyyətli deyil. Bilik – xeyir-

dua ilə yola salmaqdır, fikir – ilk zərurətdir, həqiqət – çörək kimi bir qidadır. Bilik və hikmət 

həsrətini çəkən idrak yoxsullaĢır. Qidadan məhrum olan mədəyə də, əqlə də eyni dərəcədə 

yemək arzu edək. Çörək azlığından məhv olan bədəndən daha dəhĢətli bir Ģey varsa, o da iĢıq 

həsrəti ilə ölən ruhdur. 

Tərəqqi bütünlüklə bu məsələni həll etməyə çalıĢır. Elə bir gün gələcək ki, hamı buna heyrət 

edəcək. Ġnsan övladının yüksəliĢi ilə onun aĢağı təbəqələri, çox təbiidir ki, fəlakət dairəsindən 

çıxacaq. Yoxsulluq sadəcə olaraq ümumi səviyyənin artması ilə məhv olacaq. 

Məsələnin bu cür həlli xoĢbəxtlikdir, buna Ģübhə etmək səhv olardı. 

Doğrudur, bizim zəmanəmizdə keçmiĢin təsiri hələ çox böyükdür. KeçmiĢ yenə də ruhlanmıĢdır. 

Meyitin canlanması çox qəribədir. KeçmiĢ təntənə ilə qabağa yeriyir. O get-gedə yaxınlaĢır. O 

elə bil ki, qalib gəlmiĢdir. Bu ölü fatehdir. O öz qoĢunu olan mövhumatla, öz qılıncı olan 

istibdadla, öz bayrağı olan cəhalətlə gəlir. O bir qədər var ki, on vuruĢmada üstün gəlmiĢdir. O 

---

irəliləyir, təhdid edir, gülür, o, bizim qapımızdadır. Bizə gəlincə, biz ruhdan düĢməyəcəyik. 

Hannibal ordugah saldığı çölü satarıq. 

Biz inanırıq. Onda daha nədən qorxuruq?  

Ġdeyalar da çay kimi dönüb geri axmır. 

Qoy gələcəyi istəməyən adamlar bu barədə düĢünsünlər. Onlar tərəqqiyə ―yox‖ deməklə gələcəyi 

deyil, öz-özlərini pisləyirlər. Özlərini pis bir azara məhkum edirlər, özlərinə keçmiĢi aĢılayırlar. 

Sabahdan imtina etmək üçün bircə yol var, o da ölməkdir. 

Biz heç bir ölümü istəmirik, ölüm də olsa, bədən üçün mümkün qədər gec olsun, ruh üçün heç 

olmasın. 

Bəli, müəmmanın üstü açılacaq, əbülhövl danıĢacaq, məsələ həll olacaq. Bəli, on səkkizinci əsrin 

çəkdiyi xalq surətini on doqquzuncu əsr tamamlayacaq. Ancaq axmaqlar buna Ģübhə edə bilər! 

Ümum rifahın gələcəkdə, yaxın gələcəkdə yüksəliĢi qəza-qədərin hökmüdür.  

Küllün əzəmətli, nəhəng cəhdləri insanların iĢini idarə edir, onları müəyyən edilən vaxtda yaxĢı 

bir vəziyyətə, yəni müvazinətə, yəni ədalətə gətirib çıxarır. BəĢəriyyət yer və göy qüvvələrindən 

əmələ gələn bir qüvvə yaradır, bu qüvvə onun özünə rəhbərlik edir, bu qüvvə möcüzlər 

yaratmağa qabil qüvvədir; qüvvə üçün sehrli nəticələr əldə etmək xariqüladə dəyiĢmələrdən heç 

də çətin deyil. Bu qüvvə həm insanın yaratdığı elmin, həm də bir baĢqası tərəfindən göndərilən 

hadisələrin köməyi ilə ziddiyyətlərdən – ortaya qoyulan məsələlərdəki ziddiyyətlərdən az qorxur. 

Bu ziddiyyətlərdəki adi Ģeylər güc çatmayan bir Ģey kimi görünür. Bu qüvvə eyni məharətlə həm 

müqayisə etdiyi ideyalardan nəticə, həm də müqayisə etdiyi faktlardan ibrət dərsi çıxarır. Sirli bir 

əzəmətə malik olan bu tərəqqidən hər Ģey gözləmək olar: bu, bir dəfə sərdabə içində ġərq ilə 

Qərbi üzləĢdirmiĢdi, ehram içində imamlarla Bonapartı danıĢmağa məcbur etmiĢdi. 

Ġndi isə fikirlərin irəliyə doğru olan əzəmətli yürüĢündə dincəlmək, tərəddüd etmək, dayanmaq 

olmaz. Ġctimai fəlsəfə, əslində elm, və sülhdür. Bu fəlsəfənin həm məqsədi, həm də fəaliyyətinin 

labüd nəticəsi ziddiyyətləri öyrənmək yolu ilə coĢqun ehtirasları sakitləĢdirməkdir. Bu fəlsəfə 

məsələləri tədqiq edir, mahiyyətini öyrənir, hissələrə ayırır, sonra yenə də birləĢdirir. Bu fəlsəfə 

məsələləri bir məxrəcə gətirib çıxarmaq yolu ilə hərəkət edir və heç vaxt nifrəti hesaba almır. 

Biz insanlara hücum edən Ģiddətli qasırğalar nəticəsində cəmiyyətin dağıldığını dəfələrlə 

görmüĢük. Tarix böyük dövlətlərin və xalqların uğradığı fəlakətlə doludur. Günlərin birində bu 

məchul qüvvə hərəkətə gəlir, bu fırtına qopur, adətləri, qanunları, dinləri sürükləyib aparır. 

Hindistanın, asorilərin, gildanilərin, Ġranın, Misirin mədəniyyəti bir-birinin ardınca məhv olur. 

Niyə? Biz bunu bilmirik. Bu fəlakətlərin səbəbi nədir? Bu, bizə məlum deyil. Bu cəmiyyətləri 

xilas etmək olardımı? Bu məsələdə, bəlkə, onların özünün günahı varmıĢ? Bəlkə, onların elə bir 

fəlakətli qüsuru varmıĢ ki, bu qüsur onları məhv etmiĢdir? Millətlərin, irqlərin bu dəhĢətli 

ölümündə intiharın dərəcəsi nə qədərdir? Bu suallar cavabsız qalır. Məhv olmuĢ mədəniyyətlər 

zülmət altındadır. Madam ki, onlar batmıĢlar, deməli, su sızan yerləri varmıĢ – biz bundan artıq 

bir Ģey deyə bilmərik. Biz, ―keçmiĢ‖ deyilən bu dənizdə, zülmətin dəhĢətli nəfəsi ilə qovulan bu 

əsərlər – bu nəhəng dalğalar içində nəhəng gəmilərin – Babilin, Nineviyanın, Tirin, Fivin, 

Romanın batmasına ĢaĢqın bir halda baxırıq. Ora zülmət içindədir, amma bura aydınlıqdır. Biz 

qədim mədəniyyətlərin hansı xəstəliyə tutulduğunu bilmirik, lakin bizim mədəniyyətin mərəzinə 

bələdik. Bu mədəniyyətin hər yerini aydınlaĢdırmağa bizim haqqımız var. Biz onun gözəlliyini 

müĢahidə edir, eybəcər tərəflərini açıb göstəririk. O yerdə ki ağrı var zondu iĢə salırıq. Xəstəlik 

ki müəyyən edildi, bunun səbəbini öyrənmək, dərmanın kəĢf edilməsinə səbəb olur. Bizim 

mədəniyyət iyirmi əsrin gördüyü iĢdir: bu mədəniyyət həm əjdahadır, həm möcüzdür, onu xilas 

etmək üçün çalıĢmaq lazımdır. O xilas ediləcəkdir. Ona yüngüllük gətirmək – bu özü böyük 

Ģeydir ona iĢıq vermək – bu daha böyük Ģeydir. Yeni ictimai fəlsəfənin bütün iĢləri bir məqsədə 

xidmət etməlidir. Mədəniyyətin ciyərini və qəlbini yoxlamaq müasir mütəfəkkirlərin böyük 

vəzifəsidir. 

Təkrar edirik: belə bir tədqiqat adama cəsarət və mərdlik verir. Biz mütəfəkkirləri təkidlə 

cəsarətli və mərd olmağa çağırırıq, bu kədərli faciənin ciddi fasiləsi olan bu bir neçə səhifəni bu 

çağırıĢla bitirmək istəyirik. Ġctimai formasiyaların faniliyi qarĢısında insanın əbədiliyi hiss 

olunur. Yer kürəsinin ora-burasında yara, yəni karter, dəmrov, yəni kükürdlü təpələr var deyə, 

---

yer bundan ölmür. Yer kürəsində vulkan deĢilən çiban kimi öz lavasıını püskürürsə, yer bundan 

ölmür. Xalqın xəstəliyi insanı öldürmür. 

Bununla belə, ictimai klinikanı müĢahidə edən adam, bəzən təəssüflə baĢını yelləyir. Ən 

möhkəm, ən səmimi, ən ağıllı adamlar bəzən ümidini itirirlər. 

O parlaq gələcək olacaqmı? Belə dəhĢətli zülmət qarĢısında adamın bu sualı öz-özünə verməsi 

təbii bir Ģey kimi görünür. Xudbinlərlə səfillərin üz-üzə gəlməsindən son dərəcə ağır bir vəziyyət 

əmələ gəlir. Xudbinlərdə yanlıĢ fikirlər var, sərvətin yaratdığı korluq var, keflənmə ilə bərabər 

artan iĢtaha var, yaxĢı dolanacağın törətdiyi kütlük və karlıq var, təminat duyğusuzluğu var, 

―mənlik‖ var. Bu ―mənlik‖ o dərəcədə ĢiĢirilmiĢdir ki, onların bütün qəlbini doldurmuĢdur; onlar 

əzabdan qorxurlar, bu qorxu o dərəcəyə çatmıĢdır ki, onlar əzab çəkənlərə nifrət edirlər. 

Səfillərdə Ģiddətli arzu var, həsəd var, baĢqalarının kef çəkdiyini görməkdən əmələ gələn nifrət 

var, öz nəfslərini təmin etmək üçün qarĢısıalınmaz heyvani hisslər var, qaranlıq dolu ürək var, 

kədər var, ehtiyac var, məhv olmaq məhkumiyyəti var, nalayiq və sadəlövhcəsinə bir cəhalət var. 

BaxıĢlarımızı yenə göylərəmi dikmək lazımdır? Yüksəklərdə gördüyümüz o iĢıq saçan nöqtə, 

bəlkə də, sönməli olan nöqtələrdəndir? Göylərin dərinliyində, qorxunc halda bir-biri üstə 

qalaqlanmıĢ nəhəng zülmət yığınları arasında itib-batan, güclə seçilən idealı belə balaca, belə 

iĢıldar, lakin təkbaĢına görmək adamı dəhĢətə salır. Burası var ki, onun təhlükəsi buludlar 

pəncəsinə düĢən ulduzun təhlükəsindən çox deyil. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Parlaq iĢıq. 

 

Oxucu baĢa düĢmüĢdür ki, Eponina Plüme küçəsində yaĢayan qızı dəmir barmaqlıq ardında 

gördükdən sonra quldurları o küçədən yayındırmıĢ, sonra da Mariusu ora göndərmiĢdi. 

Eponinanı ora göndərən Manyon olmuĢdu. Marius da bir neçə gün bu dəmir barmaqlıq 

qabağında həyəcan içində gəzdikdən sonra, nəhayət, Romeo Cülyettanın bağına girən kimi, 

Kozettanın bağına girmiĢdi. Onu elə bir qüvvə özünə çəkirdi ki, bu qüvvə maqniti dəmirə, aĢiqi 

daĢa, sevdiyi qızın evinin daĢına cəzb edir. Marius daha asanlıqla bağa girmiĢdi – Romeo divarın 

üstündən aĢmıĢdı, amma Marius köhnə barmaqlığın dəmir çubuğunu heç çətinlik çəkmədən əyib 

içəri girmiĢdi; dəmir çubuq, qoca adamların diĢi kimi öz yerində laxlayırdı. Marius arıq 

olduğundan, əmələ gələn bu deĢikdən lap asanlıqla bağa keçmiĢdi. 

Plüme küçəsində çox nadir hallarda adam olardı. Bir də ki, Marius bura ancaq gecələr gəlirdi, 

buna görə də baĢqaları onu görə bilməzdi, belə bir təhlükə yox idi. 

Ġki qəlbi bir-biri ilə niĢanlayan o busədən sonra – o gözəl, o müqəddəs andan baĢlayaraq Marius 

hər axĢam bura gəlirdi. Kozetta bu zaman vicdansız, pozğun bir adamı sevmiĢ olsaydı, məhv 

olardı, çünki özünü sevdiyi adama tamamilə təslim edən səxavətli ürəklər var – Kozetta belə 

adamlardan idi. Qadınların alicənab xüsusiyyətlərindən biri – güzəĢtə getməkdir. Kamal 

dərəcəsinə yüksələn sevgidə utancaqlıqdan əmələ gələn qəribə bir korluq var. Ey nəcib insanlar, 

siz necə bir təhlükə qarĢısında olduğunuzu bilirsinizmi?! Siz çox vaxt qəlbinizi verirsiniz, lakin 

biz sizin bədəninizi götürürük. Biz sizin qəlbinizi rədd edirik, siz də zülmət içində ona əsə-əsə 

baxırsınız. Sevgi üçün orta vəziyyət yoxdur, o ya məhv edir, ya xilas edir. Bütün insan taleyi bu 

dilemmadadır. Heç bir qəza-qədər məhv olmaq, ya xilas olmaq dilemmasını sevgi qədər 

amansızcasına qoymur. Sevgi əgər ölüm deyilsə, həyatdır. Sevgi beĢikdir, həm də tabutdur. Eyni 

hiss insan qəlbində həm ―hə‖ deyir, həm ―yox‖. Allahın yaratdığı məxluqat içində ən çox iĢıq 

saçan insan qəlbidir, lakin, əfsus, ən çox qaranlıq saçan da odur. 

Allahın inayətindən Kozetta xilasedici sevgiyə rast gəldi. 

1832-ci ilin may ayı davam etdikcə gündən-günə daha artıq ətir saçan, daha artıq qalınlaĢan sıx 

ağaclar kölgəsində, baĢlı-baĢına buraxılan bu kiçicik bağda hər axĢam iki adam görünərdi: onlar 

bütün ismət və bəkarət dəfinəsini özlərində cəmləĢdirən, qəlbləri səmavi bir xoĢbəxtliklə dolu 

olan, insandan daha çox mələyə bənzəyən, duyduqları sevinclə məstləĢən, təmiz, pak, nəcib, 

---

zülmətdə bir-biri üçün iĢıq saçan iki gəncdi. Kozettaya elə gəlirdi ki, Mariusun baĢı üstündə 

Ģəfəq vardır, Marius da Kozettanın ətrafında halə görürdü. Onlar bir-birinə təmas edirdi, bir-

birinə baxırdı, bir-birinin əlindən tuturdu, bir-birinə sıxılırdı, lakin onların aĢmadığı bir hüdud 

vardı. Onlar bu hüdudu ona görə aĢmırdılar ki, bunu nalayiq hərəkət hesab edirdilər, onlar belə 

bir hüdudun olduğunu bilmirdilər. Marius bir hüdud hiss edirdi – bu hüdud Kozettanın 

məsumluğu idi, Kozetta da bir hüdud hiss edirdi – bu hüdud Mariusun vicdanı idi. Onların ilk 

öpüĢü həm də sonuncu öpüĢ oldu. Bu öpüĢdən sonra Marius ancaq dodaqlarını Kozettanın əlinə, 

ləçəyinə, yada hörüyünə toxundurardı. Kozetta onun üçün qadın deyildi, ətirdi. Marius onunla 

nəfəs alırdı. Kozetta heç bir Ģeydən boyun qaçırmırdı. Marius da heç bir Ģey tələb etmirdi. 

Kozetta xoĢbəxtdi, Mariusun da arzusu yerinə yetmiĢdi. Onlar elə bir məftuniyyət içində 

yaĢayırdılar  ki, buna qəlbin kor olması da demək mümkündür. Bu, Yunqfrauda görüĢən iki bakir 

məxluqun, iki qu quĢunun vəsfəgəlməz ilk ideal qucaqlaĢması idi. 

Sevginin bu dəmində, o zaman ki, hissiyyat məst olmuĢ qəlbin qüdrətli təsiri altında tamamilə 

susur, Marius, bu qüsursuz, bu mələkcəsinə təmiz insan, bəlkə də, özünü satan bir qadının yanına 

gedərdi, lakin Kozettanın paltarını heç topuğuna qədər də qaldırmazdı. Bir gün, aylı bir gecədə 

Kozetta əyilərək yerdən nəsə götürmək istədi, bu zaman paltarı döĢ tərəfdən bir balaca açıldı. 

Marius üzünü yana çevirdi. 

Bu iki insanın arasında nə olurdu? Heç bir Ģey. Onlar bir-birinə pərəstiĢ edirdilər. 

Gecə onlar bağda olanda bağ, sanki, canlanır, müqəddəs bir yer olurdu. Bütün güllər onların 

ətrafında açılır, onlara ətir saçırdı, onlar da ürəyini açır, öz ruhlarını çiçəklərə saçırdılar. ġirəyə 

dolmuĢ, məst olmuĢ, nəĢəli, gur bitkilər bu iki gəncin ətrafında tir-tir əsirdi, onlar sevgi sözünü 

söyləyirdi, ağaclar bundan titrəyirdilər. 

Bu sevgi sözü nə idi? Bu, bir meh idi. Ayrı bir Ģey deyildi. Təbiəti sarsıtmaq, həyəcana gətirmək 

üçün bu meh kifayətdir. Bu söhbətləri kitab səhifələrində oxumaqla onların sehrli qüvvəsini baĢa 

düĢmək olmaz. Onlar yarpaqları əsdirən xəfif küləklə bir tüstü kimi sovrulub aparılmaq, ətrafa 

dağıdılmaq üçün yaradılmıĢdır. Bir-birini sevən iki adamın pıçıltısını onların qəlbində axan, bu 

qəlb ilə bir lira kimi həmahəng olan melodiyadan məhrum edin, onda ancaq bir kölgə qalacaqdır. 

Siz onda deyəcəksiniz: ―Elə bu?‖ Bəli, bəli, uĢaqlıq, eyni Ģeyi təkrar etmək, mənasız yerə 

gülmək, səfehlik, boĢ söz... dünyada bundan yüksək, bundan dərin Ģey yoxdur. Söylənilməyə və 

dinlənilməyə layiq olan da ancaq budur! 

O adam ki belə boĢ, belə səfeh Ģeyləri eĢitməmiĢdir, o adam ki bunları heç söyləməmiĢdir, o, 

kütbeyin və axmaq adamdır. 

Kozetta Mariusa deyirdi: 

– Bilirsən?.. 

(Onlarda mələkcəsinə bir məsumluq olsa da, bütün bu deyilənlərlə bərabər, bir-birinə ―sən‖ 

deməyə baĢlamıĢdılar, bunun necə olduğunu heç özləri də bilmirdilər). 

– Bilirsən? Mənim adım Efrazidir. 

– Efrazi? Yox ey, sənin adın Kozettadır. 

– Yox. Kozetta pis addır. Mən balaca olanda bu adı mənə veriblər. Mənim əsl adım Efrazidir. 

Yoxsa bu ad sənin xoĢuna gəlmir? 

– XoĢuma gəlir, ancaq Kozetta heç pis deyil. 

– Bu ad sənin daha çox xoĢuna gəlir? 

– Hə... 

– Onda mənim də xoĢuma gəlir. Doğrudan da, Kozetta qəĢəng addır... Mənə Kozetta de. 

Kozetta gülümsədi, onun təbəssümü bu söhbəti cənnətəlayiq bir idilliyaya çevirdi. 

Bir dəfə o, diqqətlə Mariusa baxaraq, həyəcanla dedi: 

– Cənab, siz çox qəĢəngsiniz, siz gözəlsiniz, siz məzəli adamsınız, siz ağıllısınız, siz, əlbəttə, 

məndən çox bilirsiniz, amma bir Ģeydə mən sizdən geri qalmıram, o da budur: ―Səni sevirəm!‖ 

Marius da bundan böyük bir nəĢə duydu, ona elə gəldi ki, ulduzun oxuduğu bir beyti eĢidir. 

Ya da Marius öskürəndə Kozetta əli ilə yavaĢca vuraraq deyirdi: 

---

– Öskürməyin, cənab. Mən istəmirəm ki, mənim yanımda məndən icazəsiz öskürsünlər. 

Öskürmək və məni narahat etmək çox nəzakətsizlikdir. Mən istəyirəm ki, sən özünü yaxĢı hiss 

edəsən, yoxsa mən çox bədbəxt olaram. Onda mən nə elərəm? 

Bunlar hamısı çox gözəldi. 

Bir gün Marius Kozettaya dedi: 

– Bir təsəvvür elə, bir vaxt vardı, mən elə güman edirdim ki, sənin adın Ursuladır. 

Onlar bütün bir axĢamı bu sözdən ötrü güldülər. Bir dəfə də Marius söhbət arasında həyəcanla 

dedi: 

– Bir gün mən Lüksemburq bağında Ģikəst bir adamı öldürmək istəyirdim! 

Elə o saat da sözünü kəsdi, daha bu barədə danıĢmadı. DanıĢsaydı, gərək corab bağı məsələsini 

açıb Kozettaya deyəydi, lakin bunu deyə bilməzdi. Bunda məchul bir cismani təmas hiss 

olunurdu, bu nəhayətsiz, məsum sevgi isə bunun qarĢısında dəhĢətlə geri çəkilirdi. 

Marius Kozetta ilə keçirəcəyi həyatı ancaq belə təsəvvür edir, ayrı heç bir Ģey düĢünmürdü. Hər 

axĢam Plüme küçəsinə gəlsin, barmaqlığın köhnə dəmir çubuğunu yana əysin, bağa girib həmin 

bu oturacaqda, Kozettanın yanında, onunla çiyin-çiyinə otursun, yerə enən qaranlığın titrəyiĢinə 

ağaclar arasından baxsın, dizlərini Kozettanın paltarına toxundursun, xırdaca barmağının zərif 

dırnağını sığallasın, ona ―sən‖ desin, eyni gülün ətrini Kozetta ilə bərabər, növbə ilə qoxulasın... 

HəmiĢə də belə! Bu zaman onların baĢı üstündən çox-çox yüksəkdən buludlar yığın-yığın üzüb 

keçirdi. HəmiĢə külək əsəndə insan xəyalını buludlardan daha çox özü ilə surükləyib aparır. 

Lakin kiĢilərin qadına göstərdiyi qulluq bu ciddi sevgidə də lazım oldu. Adamın sevdiyi qıza 

―kompliment deməsi‖ nəvaziĢin birinci formasıdır ki, cəsarət burada özünü qorxa-qorxa hiss 

etdirir. Kompliment  oğlanın üz örtüsü üstündən qızı öpməsinə bənzər. Məxfi Ģəkildə saxlanılan 

ehtiras öz nəĢəsinin kəskinliyini komplimentdə gizlədir. Qəlb daha artıq sevmək üçün Ģəhvət 

qarĢısında geri çəkilir. Mariusun xülyalara bürünmüĢ nəzakətinin ifadə tərzi mavi səma rəngdə 

idi – əgər belə demək mümkünsə. QuĢlar yüksəklərdə, mələklər aləminə yaxın bir yerdə uçanda 

belə sözləri eĢitməlidirlər. Lakin Mariusda olan bütün həyati, insani və müsbət cəhətlər də bu 

sözlərə qarıĢmıĢdı. Bu sözlər mağarada söylənilən sözlərdi, bunlar alkovda söyləniləcək sözlərin 

baĢlanğıcı idi, bunlar qəlbin lirik ifadəsi idi, soneta ilə himnin bir-birinə qarıĢması idi, bir-birini 

sevən iki adamın sevimli mübaliğələri idi, pərəstiĢin gül dəstəsi Ģəklində toplanan, zərif, gözəl 

ətir saçan bütün incəlikləri idi, qəlbin qəlbə söylədiyi vəsfəgəlməz sözlərdi. 

Marius pıçıldayaraq deyirdi: 

– Ah, sən nə gözəlsən! Mən sənə baxmağa cəsarət eləmirəm. Mən ancaq səni seyr edə bilirəm. 

Sən Allahın mərhəmətisən. Heç bilmirəm mənə nə olub. Paltarının qırağından xırdaca tuflinin 

ucu görünəndə dəli-divanə oluram. Sənin fikrin aydın olanda ondan nə sehrli iĢıq saçılır! Sən çox 

ağıllısan! Bəzən mənə elə gəlir ki, sən röyasan. DanıĢ, qulaq asıram, mən sənə məftunam! Ah, 

Kozetta! Bu nə qəribə haldır, nə gözəldir! Mən lap ağlımı itirmiĢəm. Siz füsunkar bir qızsınız, 

xanım! Mən sənin xırdaca ayaqlarına mikroskopla, sənin qəlbinə teleskopla baxıram.  

Kozetta da ona deyirdi: 

– Mən səni səhərçağından bu vaxta qədər sevdiyimdən bir az artıq sevirəm. 

Onlar bu söhbətlərində bir-birinə necə gəldi sual-cavab verirdilər, elektrik cərəyanı keçən 

xırdaca mürvər ağacı fiqurları mərkəzə cəzb edildiyi kimi, bu söhbətlər də mütləq sevgiyə gətirib 

çıxarırdı. 

Kozettanın bütün varlığı sadəlik, sadəlövhlük, aydınlıq, məsumluq, təmizlik və iĢıq mücəssəməsi 

idi. Onun haqqında belə demək olardı: o Ģəffafdır. Kim onu görsə, Kozetta ona bahar və səhər 

Ģəfəqi təsirini bağıĢlayardı. Onun gözlərində, sanki, səhər Ģehi parıldayırdı. O, qadın surətində 

dan yeri iĢığı idi. 

Marius Kozettaya pərəstiĢ etməklə bərabər, onunla fəxr edirdi, bu da çox təbii idi. Doğrudan da, 

monastırda tərbiyə alan bu balaca qız, lap elə məktəb sıralarından baĢlayaraq çox incə bir 

arifliklə söhbət edir, bəzən də haqq və gözəllik dili ilə danıĢırdı. Onun gəvəzəliyi həqiqi bir 

söhbətdir. O heç bir Ģeydə səhv etmirdi, çox sağlam mühakimə yürüdürdü. Qadın – qəlbin 

məsumluq duyğusuna itaət edərək, hiss edir və danıĢır, onun günahsızlığı da bundadır. Ancaq 

---

qadın eyni zamanda həm mehriban, həm də dərin sözlər deyə bilər. Mehribanlıq və dərinlik 

bütün qadın bundadır, bütün səma bundadır. 

Bu tam xoĢbəxtlik içində Mariusla Kozettanın hər anda gözləri yaĢarırdı. Ayaq altında qalan bir 

mollaquĢu, quĢ yuvasından düĢən bir lələk, sınmıĢ bir yemiĢanın budağı onların qəlbində 

mərhəmət hissi oyadırdı: onların azca bir kədərə bürünən nəĢəsi, sanki, göz yaĢı istəyirdi. 

Sevginin ən düzgün əlaməti riqqətdir, bu bəzən az qala əzabverici bir Ģəkildə olur. 

Onlar, eyni zamanda, məmnuniyyətlə gülürdülər, özü də elə füsunkar bir sərbəstliklə, elə asudə 

gülürdülər ki, hərdən lap uĢağa oxĢayırdılar, belə ziddiyyətlər sevgidə ancaq iĢıqlar və kölgələr 

hərəkətidir. Bununla belə, həmiĢə ayıq olan təbiət məsumluqla məst olmuĢ qəlblərin yanındadır, 

bundan onların heç xəbəri olmur. O öz kobud və yüksək məqsədi ilə buradadır, ürəklər nə qədər 

təmiz olsa da, təklikdə olan ən məsum görüĢlərdə füsunkar və sirli bir cəhət vardır, bu, bir-birini 

sevən iki adamın görüĢünü iki dostun görüĢündən fərqləndirir. 

Onlar bir-birinə pərəstiĢ edirdilər. 

Keçici olmayan və əbədi hərəkət edən Ģeylər eyni zamanda mövcud olur. Adamlar bir-birini 

sevirlər, bir-birinə baxıb gülümsəyirlər, gülürlər, dodaqlarını əzib-büzərək bir-birinə naz satırlar, 

barmaqlarını daraqlayırlar, bir-birinə ―sən‖ deyirlər, bu da əbədiyyətə mane olmur. Bir-birini 

sevən iki adam quĢlarla, qızılgüllə bərabər axĢamçağı, alaqaranlıqda gizlənirlər, görünmürlər, 

qaranlıqda öz baxıĢları ilə bir-birini sehrləyirlər, bu baxıĢları ilə bütün qəlblərini ifadə edirlər, 

pıçıldaĢırlar, baĢsız-ayaqsız sözlər söyləyirlər, elə bu zaman da ulduzların müntəzəm hərəkəti 

namütənahiliyi doldurur. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Tam səadətlə məst olmaq. 

 

Onlar xoĢbəxtlikdən sarsılaraq, sanki, yuxu içində yaĢayırdılar. Elə həmin ayda vəba xəstəliyi 

Parisi viran qoymuĢdu, onlar bunu görmürdülər. Onlar bir-birinə inanaraq nə vardısa hamısını 

açıb deyirdilər, lakin bu ―hamısı‖ deyilən Ģey onların özünə aid olan məlumatdan kənara 

çıxmırdı. Marius Kozettaya demiĢdi: ―Mən yetiməm, adım da Marius Ponmersidir, advokatam, 

kitabsatanlar üçün cürbəcür məqalələr yazıram, bununla da dolanıram. Atam polkovnik idi, 

qəhrəmandı. Mənim babamla aram dəyib, babam dövlətli adamdır‖. Bir dəfə də demiĢdi ki, 

barondu, lakin bu söz Kozettaya heç bir təsir bağıĢlamamıĢdı. Marius barondu? Kozetta bunu 

baĢa düĢmədi. Bu sözün nə mənada olduğunu bilmirdi. Marius Marius idi. Kozetta da özü 

haqqında demiĢdi.  ―Mən Kiçik Pikpus monastırında təlim-tərbiyə almıĢam; sənin anan kimi 

mənim də anam ölmüĢdür, atamın adı FoĢlevandır; o çox yaxĢı adamdır, yoxsullara çox kömək 

eləyir; amma özü kasıbdır, o hər Ģeydə qənaət eləyir, amma mənə gələndə heç bir Ģeyi 

əsirgəmir‖. 

Kozettanı görəndən bəri Mariusun həyatı elə bir Ģəklə düĢmüĢdü ki, keçmiĢdə, hətta lap yaxında 

olan hadisələr ona çox tutqun, çox uzaqda baĢ vermiĢ bir Ģey kimi görünürdü, buna görə də 

Kozettanın söylədiyi Ģeylər onu tamamilə təmin edirdi, bu çox qəribə idi. Marius hətta gecə 

daxmada baĢ verən hadisəni, Tenardyenin tutduğu iĢlər, qocanın öz qolunu yandırmasını, onun 

qəribə hərəkətlərini, qaçıb getməsini heç danıĢmadı, bu heç onun ağlına da gəlmədi. Bunlar 

hamısı bir anda onun yadından çıxmıĢdı, səhər nə yediyi, harada nahar elədiyi, kim ilə danıĢdığı 

axĢam heç onun yadında olmurdu. Onun qulaqlarında səslənən melodiyalar baĢqa Ģeyləri 

eĢitməyə qoymurdu. O ancaq Kozettanı gördüyü anlarda yaĢayırdı: bu zaman o, göylərə qalxır və 

çox təbii olaraq, yeri yaddan çıxarırdı. Onlar ikisi də əldən düĢmüĢ halda qeyri-cismani zövqün 

əqləgəlməz ağır yükünu daĢıyırdı. AĢiq deyilən somnambullar belə yaĢayırlar. 

Heyhat! Bunlar kimin baĢına gəlməmiĢdir? Niyə elə bir vaxt gəlir ki, biz göyləri tərk edirik, niyə 

həyat bundan sonra davam edir? 

Sevgi düĢüncənin yerini tutur. Sevgi – bütün baĢqa Ģeyləri ehtirasla unutmaqdır. Ehtirasdan necə 

məntiq tələb etmək olar! Səma mexanizmində mükəmməl həndəsi fiqur tapmaq çətin olduğu 

kimi, insan qəlbində də qüsursuz bir məntiqi əlaqə tapmaq çətindir. Kozetta ilə Marius üçün 

---

Marius və Kozettadan baĢqa heç bir Ģey mövcud deyildi. Bütün dünya onların ətrafında uçub 

boĢluğa tökülmüĢdü. Onlar xoĢbəxt dəqiqələrdə yaĢayırdı. Onlar üçün nə irəlidə bir Ģey vardı, nə 

geridə. Kozettanın atası olduğunu Marius çox çətinliklə təsəvvür edirdi. Onun hafizəsi 

pozulmuĢdu? Bu, məftunluğa xas olan bir Ģeydir. Bu aĢiqlər nə danıĢırdı? Biz bunu bilirik: onlar 

güldən, qaranquĢdan, günün batmasından, ayın çıxmasından, hər cür mühüm Ģeydən danıĢırdı. 

Onlar bir-birinə ―yerdə qalandan‖ baĢqa, hər Ģeyi demiĢdi. AĢiqlər üçün ―yerdə qalan‖ – heçdir. 

Onun atası, həqiqi həyat, oğrular məskəni, quldurlar, bu yaxınlarda baĢ verən hadisə – bunlar axı 

nəyə lazımdı? O dəhĢətli Ģeylər, doğrudanmı, olmuĢdu, o, buna lap əmindirmi? Onlar bir yerdə 

idi, bir-birinə pərəstiĢ edirdi, qurtardı getdi. BaĢqa Ģeylər heç veclərinə də deyildi. Görünür, 

cənnətə çatdığımız üçün cəhənnəm bizim arxamızda yox olur. Məgər biz iblisləri görmüĢük? 

Məgər onlar mövcuddur? Məgər biz dəhĢətdən titrəmiĢik? Məgər biz əziyyət çəkmiĢik? Bunlar 

daha bizim yadımızda deyil. Tül kimi çəhrayı duman bunların üstünü bürümüĢdür. 

Bu qayda ilə bu iki məxluq əlirməz yüksəklikdə, təbiətdə təsadüf edilən, həqiqətə uyğun 

olmayan bir vəziyyətdə yaĢayırdı: onlar nə nadirdə idi, nə zenitdə, insanla mələk arasında idi, 

yerin çirkabı üzərində, efirin altında, buludlarda yaĢayırdı. Onlar, sanki, qeyri-cismani bir Ģəkildə 

idilər, ruhun özü, məst olmağın özü idilər. Onlar həddindən artıq yüksəlmiĢ- 

dilər, daha yerdə gəzə bilməzdilər, onlarda həddindən artıq təbii xüsusiyyətlər vardı: onlar, yerə 

çökməzdən əvvəl dağınıq Ģəkildə olan atom kimi maviliklərdə itib batmazdılar; sanki, onlar 

taleyin xaricində, adi Ģeyləri – dünəni, bu günü, sabahı bilmədən, məftuniyyət və xəyal içində, 

əldən düĢmüĢ halda yaĢayırdılar. Hərdən elə yüngül olurdular ki, ucsuz-bucaqsız fəzalara qalxa 

bilərdilər, sanki, əbədiyyətə uçmağa hazırdırlar. 

Onlar oyaq ikən müntəzəm surətdə yellənən layla çalan bu vəziyyət içində mürgüləyirdilər. Ey 

idealla məst olan varlığın gözəl, Ģirin yuxusu! 

Kozetta nə qədər gözəl olsa da, Marius bəzən onun yanında gözlərini yumurdu. Gözləri yummaq 

– ruhu görmək üçün ən yaxĢı üsuldur. 

Bu vəziyyət onları hara aparıb çıxara bilərdi – Mariusla Kozetta özlərinə belə bir sual vermirdi. 

Onlar elə hesab edirdi ki, yolun sonuna çatmıĢlar. Ġnsanların qəribə iddiası var: istəyirlər ki, 

sevgi onları bir yana aparıb çıxarsın. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Ġlk kölgələr. 

 

Jan Valjanın heç bir Ģeydən xəbəri yox idi. 

Mariusdan daha az xəyalpərəst olan Kozetta Ģən idi, Jan Valjana özünü xoĢbəxt hiss etmək üçün 

bu da kifayətdi. Kozettanın düĢüncələri, qəlbində əmələ gələn təĢviĢlər, ruhunu dolduran 

Mariusun surəti onun gözəl, məsum, gülər üzünün misli-bərabəri görünməmiĢ təmizliyində 

qətiyyən əks olunmamıĢdı. O elə bir yaĢda idi ki, bu yaĢda qız öz sevgisini, mələk zanbaq 

gəzdirən kimi, öz qəlbində gəzdirir. Bəli, Jan Valjan sakit idi. Bir də ki, aĢiqlə məĢuq arasında 

tam razılıq olanda onların iĢi yaxĢı gedir, onların seçkisinə mane ola bilən üçüncü  adam bütün 

aĢiqlərin, məĢuqların eyni Ģəkildə göstərdikləri xırda ehtiyatkarlıqlar nəticəsində tamamilə 

yanılırlar. Məsələn, Kozetta heç vaxt Jan Valjana etiraz etmirdi. Jan Valjan gəzməkmi istəyirdi? 

Ata can, çox gözəl, gəz. O, evdəmi qalmaq istəyirdi? Lap yaxĢı, qal. O istəyirdi axĢam 

Kozettanın yanındamı olsun? Kozetta bundan çox-çox sevinirdi. Jan Valjan adətən axĢam saat 

onda öz otağına gedirdi, Marius da buna görə saat ondan tez bağa gəlmirdi. Kozetta evin bayır 

qapısını açanda Marius bunu küçədə eĢidir, ancaq bundan sonra bağa girirdi. Mariusu gündüz 

burada heç görən olmazdı. Jan Valjan Mariusun mövcud olduğunu unutmuĢdu. Ancaq bir dəfə 

səhərçağı Kozettaya dedi: ―Mənə bax, sənin kürəyin, deyəsən, ağa bulanıb!‖ Keçən axĢam 

Marius məftuniyyət və həyəcan içində Kozettanı qucaqlamıĢdı, o da bilmədən divara 

söykənmiĢdi. 

Tusen qarı iĢini erkən qurtarır, elə o saat da yerinə girirdi, o ancaq yatmağı düĢünürdü, onun da 

eynən Jan Valjan kimi heç bir Ģeydən xəbəri yox idi. 

---

Marius bircə dəfə də evə girməmiĢdi. Kozettanın yanına gələndə küçədən onları görməsinlər, 

səslərini eĢitməsinlər deyə, artırmanın yanında, küncdə dururdular; söhbət etmək əvəzinə 

ağacların budağına baxa-baxa dəqiqədə, bəlkə, iyirmi dəfə bir-birinin əlini sıxmaqla 

kifayətlənirdilər. Bu zaman onların xülyası bir-birinə elə qarıĢırdı ki, otuz addım kənarda ildırım 

çaxsaydı, bunu görməzdilər. 

Ey məsum, saf ürəklər! ĠĢıq dolu saatlar çox vaxt bir-birinə oxĢayır. Belə sevgi-zanbaq ləçəkləri 

ilə göyərçin tükü qasırğasıdır. 

Onlarla küçə arasında bağ vardı. Marius həmiĢə gələndə və gedəndə dəmir barmaqlığın 

çubuğunu yerinə salaraq diqqətlə düzəldirdi, onun çıxarılıb-çıxarılmadığı qətiyyən bilinmirdi. 

O həmiĢə axĢamdan xeyli keçəndən sonra Kozettadan ayrılır, Kurfeyrakın yanına gedirdi. 

Kurfeyrak Baorelə deyirdi: 

– Heç təsəvvür edə bilərsənmi? Marius indi gecə saat birdə evə gəlir. 

Baorel də ona: 

– Burada nə var ki? Suyun lal axanından, adamın yerə baxanından qorx, – deyə cavab verirdi. 

Bəzən Kurfeyrak ciddi bir sima alır, əllərini döĢündə çarpazlayaraq, Mariusa deyirdi: 

– Cavan oğlan, siz həqiqi yoldan çıxmısınız! 

Kurfeyrak iĢ adamı idi, o, Mariusun üzündəki sirli bir xoĢbəxtliyin əksinə narazı halda baxırdı. 

Səmavi ehtiraslar onun qəbul etdiyi Ģeylərdən deyildi, belə Ģeylər onu acıqlandırırdı, buna görə 

də hərdən o, Mariusdan həqiqi həyata qayıtmağa tələb edirdi. 

Bir gün səhərçağı Kurfeyrak Mariusa nəsihət verə-verə dedi:         – Əzizim, bu saat sən mənə 

aya, xəyallar səltənətinə, səhvlər aləminə, Sabun köpükləri paytaxtına köçən, orada yaĢayan bir 

adam kimi görünürsən. Sən gəl yaxĢı oğlan ol, de görüm, o qızın adı nədir? 

Lakin heç bir Ģey Mariusa bu sirri dedirdə bilməzdi. O, dırnağının qoparılmasına razı olardı, 

lakin sehrli Kozetta adını təĢkil edən üç müqəddəs hecadan birini də söyləməyə razı olmazdı. 

Həqiqi sevgi səhər Ģəfəqi kimi iĢıqlı, qəbir kimi laldır. Kurfeyrak Mariusda yeni bir Ģey görürdü: 

o da, Mariusun xoĢbəxtlik iĢığı saçan dinməzliyi idi. 

Bu gözəl may ayında Mariusla Kozetta böyük bir xoĢbəxtliyin nəĢəsini dərk etdilər. Bu 

xoĢbəxtlik bundan ibarətdi: 

DalaĢsınlar, sonra da bir-birinə ―siz‖ desinlər, ancaq ona gör ki, sonra böyük bir sevinclə bir-

birinə ―sən‖ desinlər. 

Heç bir əlaqələri olmayan Ģəxslər haqqında ən xırda təfərrüatına varıncaya qədər bir-birinə uzun-

uzadı danıĢsınlar. Bu bir daha sübut edir ki, sevgi deyilən füsunkar operanın librettosu 

əhəmiyyətsiz Ģeydir. 

Marius Kozettanın geyim haqqında söylədiklərini dinləsin; 

Kozetta da Mariusun siyasət haqqında söylədiklərini dinləsin; 

Bir-birinə sıxılaraq, Babil küçəsindən gələn kolyaska gurultularına qulaq assınlar; 

Eyni ulduza, ya ot arasında iĢıldayan eyni atəĢböcəyinə baxsınlar; 

Ġkisi də sussun: bu danıĢmaqdan da artıq ləzzət verirdi; 

Və sairə, və sairə... 

Lakin bu zaman tufan yaxınlaĢırdı. 

Bir gün Marius Kozetta ilə görüĢə gələrkən Əlillər bulvarından keçirdi. O, adəti üzrə baĢını aĢağı 

salaraq gedirdi, Plüme küçəsinin tinindən dönmək istəyəndə kim isə lap yaxından dedi: 

– AxĢamın xeyir, cənab Marius! 

Marius baĢını qaldırdı, qarĢısındakı Eponina idi. 

Bu ona fövqəladə təsir bağıĢladı. Mariusu Plüme küçəsinə gətirəndən sonra bu qız bircə dəfə də 

olsa onun yadına düĢməmiĢdi; o gündən bəri Marius Eponinanı görməmiĢdi, Eponina tamam 

onun hafizəsindən silinmiĢdi. Marius öz xoĢbəxtliyi üçün ona minnətdar idi, o ancaq Eponinaya 

təĢəkkür edə bilərdi. Lakin bu təsadüf ona çox ağır iztirab verdi. 

Sevgi xoĢbəxt və təmiz sevgi isə, insanı kamilləĢdirir – belə düĢünmək səhvdir. Sevgi insanı 

ancaq unutqanlığa doğru aparır – biz bunu müəyyən etmiĢik. Ġnsan bu vəziyyətdə pis ola 

biləcəyini, həm də yaxĢı ola biləcəyini unudur. TəĢəkkür, vəzifə hissi, ən mühüm, ən usandırıcı 

xatirələr yox olub gedir. BaĢqa bir vaxtda Marius Eponinaya tamamilə baĢqa cürə münasibət 

---

göstərərdi. Bu qızın adı Eponina Tenardye idi, onun daĢıdığı familiya Mariusun atasının 

vəsiyyətində qeyd olunmuĢdu, bu elə bir addı ki, bir neçə ay əvvəl Marius bu adamdan ötrü 

özünü böyük bir qızğınlıqla fəda edə bilərdi, lakin indi onun bütün fikri Kozetta ilə məĢğul 

olduğundan bu barədə heç o qədər fikirləĢmirdi də. Biz Mariusu necə varsa elə də göstəririk. 

Hətta atasının da surəti onun qəlbində sevgisinin parlaq Ģüaları altında azca solmuĢdu. 

Marius bir qədər karıxaraq dedi: 

– Ah, Eponina, sizsiniz? 

– Niyə, mənə ―siz‖ deyirsiniz? Yoxsa mən sizə bir pislik-zad eləmiĢəm? 

Marius: 

– Yox, – deyə cavab verdi. 

Əlbəttə, Marius Eponinaya qarĢı pis bir fikirdə deyildi. Qətiyyən. Ancaq indi baĢqa cürə hərəkət 

edə bilməyəcəyini hiss edirdi: ―Kozettaya ―sən‖ deyəndə, Eponinaya gərək ―siz‖ deyəydi‖. 

Marius kirimiĢcə Eponinaya baxırdı. Eponina həyəcanla dedi: 

– Deyin görüm... 

Burada onun dili tutuldu. Elə düĢünmək olardı ki, vaxtı ilə çox qayğısız və dikbaĢ olan bu qızın 

söyləməyə sözü çatıĢmırdı. O gülümsəmək istədi, ancaq gülümsəyə bilmədi. 

Yenə də sözə baĢladı: 

– Deyin!.. 

Sonra gözlərini yerə dikərək yenə susdu. Birdən o sərt bir halda: 

– Gecəniz xeyrə qalsın, cənab Marius, – deyərək çıxıb getdi. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Keb sözü ingiliscə – diyirlənən Ģey, 

arqo dilində – hürən itdir. 

 

Ertəsi gün iyunun 3-də – 3 iyun 1832-ci il tarixini göstərmək lazımdır, ona görə ki, bu dövrdə 

Parisin üfüqlərində mühüm hadisələr tufanlı bulud kimi toplaĢmıĢdı – bəli, ertəsi gün, iyunun 3-

də Marius qaranlıq düĢəndən sonra yenə dünənki yolla gedirdi, yenə onun beyni fərəhli fikirlərlə 

dolu idi. Birdən, bulvarın ağacları arasında Eponinanın ona sarı gəldiyini gördü. Ġki gün idi 

Eponina ona rast gəlirdi, bu daha dözülməz bir Ģeydi. O cəld yana döndü, bulvarı tərk edib, 

baĢqa yola çıxdı. ġahzadə küçəsi ilə Plüme küçəsinə getməyə baĢladı. 

Eponina Plüme küçəsinə qədər onun ardınca getdi; o hələ indiyə kimi belə bir Ģey etməmiĢdi. Bu 

vaxta qədər o, Marius bulvarla gedərkən ancaq ona baxmaqla kifayətlənmiĢdi, onunla heç 

görüĢmək də istəməmiĢdi. Bircə dünən Mariusla danıĢmaq istəmiĢdi. 

Bəli, Eponina onun ardınca getdi, Marius bunu duymadı. Marius barmaqlığın dəmir çubuğunu 

aralayıb bağa girdi, Eponina bunu gördü. 

Öz-özünə dedi: 

– Bir bax! Onun evinə gedir! 

Eponina barmaqlığa yaxınlaĢdı, dəmir çubuqları bir-bir əli ilə yoxladı, heç çətinlik çəkmədən 

Mariusun çıxarıb, sonra da yerinə saldığı çubuğu tapdı. 

Astadan tutqun bir səslə mızıldandı: 

– Yox, belə olmaz! 

Barmaqlığın özülü üstündə, dəmir çubuğun yanında oturdu, sanki, onu qoruyurdu. Bura 

barmaqlığın qonĢu divarla bitiĢdiyi qaranlıq bucaqdı. Eponinanı burada görmək olmazdı. 

Bu qayda ilə o, nəfəsini qısaraq, tərpənmədən, öz fikirlərinin əzabını çəkə-çəkə bir saatdan çox 

oturdu. 

AxĢam saat on radələrində Plüme küçəsindən keçən iki, ya üç adamdan biri, qoca bir burjua pis 

ad çıxarmıĢ bu boĢ yerdən tez keçib getməyə tələsirdi. O gəlib bağın barmaqlığına çatdı, 

barmaqlıqla divar arasındakı bucağa yaxınlaĢanda boğuq və təhdidedici bir səs eĢitdi: 

– Ġnanmaq olar ki, hər axĢam bura gəlir! 

---

Yolla keçən adam ətrafına baxdı, bir adam görmədi, qaranlıq bucağa baxmağa cəsarət etmədi, 

yaman qorxdu, addımlarını yeyinlətdi. 

O adamın tələsməyə haqqı vardı, çünki bir az sonra Plüme küçəsinin tinində altı adam göründü: 

onlar divarın dibi ilə bir-birindən bir az aralı gedirdi, elə zənn etmək olardı ki, onlar keflənmiĢ 

gecə keĢikçiləridir. 

Qabaqda gələn bağın barmaqlığına çatanda dayandı, o birilərini gözlədi; bir dəqiqə sonra hamısı 

gəlib bura yığıĢdı. 

Onlar astadan danıĢmağa baĢladı. 

Biri dedi: 

– Burada qoy. 

O birisi soruĢdu: 

– Bağda keb varmı? 

– Bilmirəm. Mən ehtiyat üçün kürəni götürdüm. Verərik ona qoy çeynəsin. 

– Səndə ĢüĢəni çıxarmaq üçün mastika varmı? 

– Var. 

BeĢinci adam dodaqlarını tərpətmədən danıĢa-danıĢa əlavə etdi: 

– Barmaqlıq köhnədir. 

Ġkinci dedi: 

– Daha yaxĢı. Deməli, skripkanın altında cırıldamayacaq, onu qoparmaq çətin olmayacaq. 

Ġndiyə kimi hələ heç ağzını açıb danıĢmayan altıncı adam, bir saat bundan qabaq Eponina etdiyi 

kimi, barmaqlığın dəmir çubuqlarını bir-bir yoxlamağa və ehtiyatla tərpətməyə baĢladı. Bu qayda 

ilə gəlib Mariusun laxlatdığı çubuğa çatdı. Elə çubuqdan yapıĢmaq istəyəndə qaranlıqdan qəfil 

çıxan bir əl onun çiyninə endi, onu döĢündən bərk itələdilər: o, xırıltılı səslə astadan dedi: 

– Burada keb var. 

Elə bu anda o öz qarĢısında solğunbənizli bir qız gördü. 

O elə bir sarsıntı duydu ki, belə sarsıntı ancaq gözlənilməz hadisə nəticəsində əmələ gəlir. Sanki, 

o da, yırtıcı heyvan kimi bütün tüklərini qabartdı; qorxuya düĢmüĢ yırtıcı heyvanın aldığı 

vəziyyətdən daha iyrənc və daha qorxunc bir Ģey yoxdur; elə bircə onun dəhĢətli görünüĢü adamı 

qorxudur. O geri çəkilərək, kəkələyə-kəkələyə mızıldandı: 

– Bu ləçər haradan çıxdı, bu kimdir? 

– Sizin qızınız. 

Doğrudan da, o, Eponina idi, danıĢdığı adam da Tenardye idi. 

Eponina meydana çıxan kimi o birilər də, yəni GecəquĢu da, Tüfeyli də, Babet də, Monparnas 

da, Brüjon da gecə adamlarına xas olan bir hərəkətlə tələsmədən, kirimiĢcə, pis niyyət duyulan 

ləngliklə, səssiz-səmirsiz Eponinaya yaxınlaĢdı. 

Onların əlində cürbəcür iyrənc alət vardı. Tüfeyli əlində əyri bir maĢa tutmuĢdu – oğrular buna 

―ləçək‖ deyirlər. 

Tenardye səsini qısaraq həyəcanla dedi: 

– Sən burada nə edirsən? Bizdən nə istəyirsən? Dəli olmusan nədi? Gəlmisən ki, bizim iĢimizə 

əngəl qatasan? 

Eponina qəhqəhə ilə gülərək onun boynunu qucaqladı. 

– Mən buradayam, əziz ata can, ona görə ki, mən buradayam. Yoxsa daĢ üstündə oturmaq mənə 

qadağan olunmuĢdur? Bax sizin burada iĢiniz yoxdur. Bu zəhməti çəkib siz niyə bura 

gəlmisiniz? Mən axı Manyona dedim: ―Burada bir Ģey yoxdur‖. YaxĢı da, əzizim, ata can, öpün 

məni! Gör nə vaxtdandır sizi görmürəm! Deməli, siz azadlığa çıxmısınız? 

Tenardye Eponinanın qolları arasından çıxmağa çalıĢaraq mırıldandı: 

– Çox gözəl. Sən ki məni öpdün, kifayətdir. Hə, mən azadam. Daha damda deyiləm. Di çıx get. 

Lakin Eponina onu qolları arasından buraxmayaraq mehribanlığını daha da artırdı. 

– Ata can, siz bunu necə elədiniz? Oradan ki siz çıxa bilmisiniz,  onda yaman ağıllısınız! Bunu 

danıĢın mənə! Bəs anam? Anam haradadır? Deyin görüm, anama nə olub? 

– Anan salamatdır, ancaq bilmirəm, burax məni deyirəm, rədd ol! 

Eponina ərköyün uĢaq kimi naz eləyir, özünü əzib-büzürdü: 

---

– Heç getmək istəmirəm, siz məni qovursunuz, amma mən dörd aydır sizi görmürəm, sizi ancaq 

bircə kərə öpmüĢəm. 

Yenə də atasının boynunu qucaqladı. Babet buna tab gətirmədi: 

– Ah, belə Ģey olar, bu nə axmaq iĢdir!  

Tüfeyli çığırdı: 

– Vaxt keçir! Bu saat tulalar gələr! 

Dodaqlarını tərpətmədən danıĢan adam aĢağıdakı beyti oxudu: 

ÖpüĢün öz vaxtı var, 

Hələ təzə il deyil. 

Eponina o biri quldurlara sarı döndü: 

– Bir bura bax, bu ki cənab Brüjondur! XoĢ gördük, cənab Babet! XoĢ gördük, cənab GecəquĢu! 

Cənab Tüfeyli, yoxsa məni tanımırsınız? Monparnas, kefin necədir? 

Tenardye donquldandı: 

– Narahat olma, hamı səni tanıdı! XoĢ gördük, xudahafiz, itil buradan! Bizi rahat qoy! 

Monparnas: 

– Bu vaxtda toyuqlar yatır, tülkülər gəzir, – dedi. 

Babet əlavə etdi: 

– Sən özün baĢa düĢürsən, bizim burqo iĢimiz var.  

Eponina Monparnasın əlindən tutdu. 

Monparnas ona xəbərdarlıq edərək dedi: 

– Ehtiyatlı ol! Əlini kəsərsən, mənim əlimdə qələm var. 

Eponina mülayim bir halda: 

– Monparnas, əzizim, – dedi, – insanlar gərək bir-birinə inansın. Məgər mən atamın qızı 

deyiləm? Cənab Babet, cənab Tüfeyli, məsələni aydınlaĢdırmağı axı mənə tapĢırmıĢdılar. 

Qəribə burasıdır ki, Eponina daha arqo dilində danıĢmırdı. Mariusla tanıĢ olan gündən daha bu 

dildə danıĢa bilmirdi. 

O, balaca, zəif, skelet əlinə oxĢayan arıq əli ilə Tüfeylinin yoğun, kobud barmaqlarını sıxa-sıxa 

sözünə davam etdi: 

– Siz axı bilirsiniz ki, mən axmaq deyiləm. Axı mənə həmiĢə etibar eləyirlər. Lazım olanda mən 

sizə kömək eləmiĢəm. Bunu bilin ki, mən iĢi yoxlamıĢam. Siz nahaq yerə özünüzü təhlükəyə 

atırsınız. Vallah, bu evdə sizin istədiyiniz Ģey yoxdur. 

Tüfeyli: 

– Orada ancaq arvadlar var, – dedi. 

– Arvad yoxdur. Hamısı çıxıb gedib. 

Babet: 

– Amma Ģamlar qalıb! – dedi. 

Babet fligelin çardağında yanan və ağaclar arasından görünən iĢığı Eponinaya göstərdi. Tusen 

hələ yatmamıĢdı, o, paltar sərirdi. 

Eponina quldurları rədd eləmək üçün bir daha təĢəbbüs göstərdi. 

– Nə olsun ki? Orada yaĢayanlar lap kasıb adamlardır, bu xırdaca evdə bircə su da pul 

tapmazsınız. 

Tenardye çığırdı: 

– Cəhənnəm ol! Bu evi alt-üst eləyəndən sonra biz sənə deyərik, orada nə var – sarı göbələk, ağ 

göbələk, ya pul... 

Tenardye Eponinanı itələdi ki, qabağa getsin. 

Eponina dedi: 

– Cənab Monparnas, dostum, siz ki yaxĢı oğlansınız, xahiĢ eləyirəm, ora getməyin! 

Monparnas: 

– Özünü gözlə, – dedi, – bıçağa iliĢərsən! 

Tenardye ona xas olan qəti ifadə ilə: 

– Ġtil buradan, – dedi, – iblis, qoy kiĢilər öz iĢini görsün! 

Eponina yenə də Monparnasın əlini tutmuĢdu, onun əlini buraxaraq dedi: 

---

– Deməli, siz bu evə girmək istəyirsiniz? 

Dodaqlarını tərpətmədən danıĢan adam qımıĢdı: 

– Ancaq baĢımızı soxmaq istəyirik! 

Eponina kürəyini barmaqlığa söykədi, təpədən-dırnağa kimi silahlanan, qaranlıqda iblisə 

oxĢayan quldurlara astadan, həm də qəti  ifadə ilə dedi: 

– Amma mən sizin ora girməyinizi istəmirəm. 

Quldurlar heyrət içində donub qaldılar. Dodaqlarını tərpətmədən danıĢan adam yenə də istehza 

ilə gülümsəyirdi. Eponina dedi: 

– Dostlar, yaxĢı qulaq asın! Məsələ onda deyil. Ġndi mən sizə deyim. Siz bu bağa girsəniz, bu 

barmaqlığa əl vursanız, mən çığıracağam, darvazanı döyəcəyəm, camaatı ayağa qaldıracağam, 

polis iĢçilərini səsləyəcəyəm, elə eləyəcəyəm ki, sizin altınızı da tutsunlar. 

Tenardye Brüjona və dodaqlarını tərpətmədən danıĢan adama yavaĢca dedi: 

– Bu lap bizim zəhləmizi tökdü! 

Eponina baĢını silkələyərək əlavə etdi: 

– Birinci elə mənim atamdan baĢlarlar. 

Tenardye ona yaxınlaĢdı. 

Eponina ona xəbərdarlıq edərək dedi: 

– Qoca, mənə yaxın gəlmə! 

Tenardye acıqlı-acıqlı donquldanaraq, geri çəkildi: 

– ―Bunu nə sancıb?‖ – Sonra əlavə etdi: 

– Qancıq! 

Eponina dəhĢətli bir səslə güldü! 

– Nə istəyirsiniz eləyin, amma siz bura girməyəcəksiniz. Mən qancıq it deyiləm, çünki mən 

canavar qızıyam. Siz altı adamsınız, bundan mənə nə? Siz kiĢisiniz. Mən sizdən qorxmuram. 

Sizə deyirəm, siz bu evə girməyəcəksiniz, ona görə ki, bu, mənim xoĢuma gəlmir. YaxınlaĢan 

kimi mən hürəcəyəm. Mən sizə demiĢəm: keb mənəm! Mən sizi heç adam yerinə qoymuram! 

Çıxın gedin, siz mənim zəhləmi tökdünüz! Hara istəyirsiniz itilin gedin, ancaq bura gəlməyin, 

bura gəlməyi mən sizə qadağan eləyirəm! Siz məni bıçaqla vursanız, mən də sizi ayaqqabımla 

vuracağam, mənim üçün fərqi yoxdur, hə, hünəriniz var, yaxın gəlin! 

Eponina qəhqəhə ilə gülərək, quldurların üstünə yeridi, onun dəhĢətli görünüĢü vardı. 

– Vallah qorxmuram! Fərqi yoxdur, bu yay mən aclıq çəkəcəyəm, qıĢda da soyuqdan 

donacağam. Sizin kimi axmaq kiĢilərə mənim gülməyim gəlir! Siz elə bilirsiniz ki, bir qız sizdən 

qorxacaq?! Qorxacaq – nədən? Ay qorxdu ha! Siz ona görə belə fikirləĢirsiniz ki, siz çığıranda 

sizin əzilib-büzülən məĢuqəniz qorxudan çarpayının altına girir, eləmi? Mən elələrindən 

deyiləm, mən heç Ģeydən qorxmuram! 

Eponina gözlərini Tenardyeyə zilləyərək, əlavə etdi: 

– Ata can, heç sizdən də! 

Bu anda Eponina bir xəyala bənzəyirdi, o, od saçılan gözləri ilə quldurları süzərək, əlavə etdi: 

– Mənim üçün nə fərqi var, ya atam məni öldürər, sabah da məni Plüme küçəsinin döĢəməsi 

üstündən götürüb apararlar, ya da bir ildən sonra Sen-Klu torlarında, ya bəlkə, Qu quĢu adası 

yanında, çürümüĢ köhnə tıxaclar, suda boğulmuĢ itlər arasında taparlar!.. 

 

Elə bu yerdə o, dayanmağa məcbur oldu, onu bərk öskürək tutdu, onun nəfəsi arıq, dar 

sinəsindən xırıltı ilə çıxırdı. 

Sonra o, sözünə davam etdi: 

– Mənim bircə elə çığırmağım bəsdir, yüyürüb gələcəklər, elə o saat sizi tutacaqlar! Siz cəmisi 

altı nəfərsiniz, amma bütün camaat mənim tərəfimdə olacaq... 

Tenardye onun üstünə yeridi. 

Eponina çığırdı: 

– Yaxın gəlmə! 

Tenardye dayanıb mülayim səslə dedi: 

---

– YaxĢı, yaxın gəlmərəm, ancaq elə bərkdən çığırma. Qızım, deməli, sən bizim iĢimizə mane 

olmaq istəyirsən? Axı biz gərək çörəkpulu qazanaq. Görünür, sən daha atanı istəmirsən? 

Eponina ona: 

– Siz məni təngə gətirdiniz! – deyə cavab verdi. 

– Axı, hər necə olsa, biz gərək yaĢayaq, yeyək... 

– Ölün, canınız çıxsın. 

O, barmaqlığın özülü üstündə oturub bu sözləri oxudu: 

 

Əlin, ayağın necə. 

Zərif, incədən incə. 

Hədər keçir amma vaxt... 

 

Eponina dizinə dirsəklənərək və çənəsini ovcuna qoyaraq, laqeyd  halda qıçını yelləyirdi. 

Paltarının yırtığı arasından onun arıq cınağı görünürdü. Yaxındakı fənərin yan tərəfdən onun 

üstünə iĢığı düĢmüĢdü. Ondan mətanətli bir insan, adamı ondan artıq valeh edəcək bir Ģey 

təsəvvür etmək çətindi. 

O, altı soyğunçunu qorxu altında saxlayırdı, çətinə düĢmüĢ bu adamlar tutqun halda fənər 

dirəyinin kölgəsinə çəkildi, çiyinlərini sıxa-sıxa məsləhətə baĢladılar: onlar təhqir olunmuĢ və 

həddindən artıq qəzəblənmiĢdilər. 

Eponina sakit, həm də sərt halda onlara baxırdı. 

Babet dedi: 

– Onun beyninə nəsə girib! Bunun səbəbi var. Bəlkə də, ev yiyəsinə vurulub? Hər halda, belə 

fürsəti əldən verməyə adamın heyifi gəlir. Ġki arvad, dal həyətdə də bir qoca; pəncərə pərdələri 

də pis deyil. Qoca, görünür yəhudidir. Mən elə güman eləyirəm ki, bu faydalı  iĢ olacaq. 

Monparnas çığırdı: 

– YaxĢı da, siz hamınız gedin ora! ĠĢinizi görün. Mən qızın yanında qalaram, o yerindən 

qımıldansa... 

Qınından çıxan bıçaq fənər iĢığında parıldadı. 

Tenardye bircə kəlmə də danıĢmadı, görünür, o hər Ģey eləməyə hazırdı. 

Brüjon onların arasında həm gələcəkdən xəbər verən yozucu adam kimi Ģöhrət qazanmıĢdı, həm 

də ―iĢ üstünə‖ onları o gətirmiĢdi; o hələ susurdu. O, sanki, fikrə getmiĢdi. O, heç bir Ģey 

qarĢısında dayanmayan adam kimi ad çıxarmıĢdı, hamı da onun ancaq öz qoçaqlığını göstərmək 

üçün polis qarovulxanasını tər-təmiz soyduğunu bilirdi. Həm də o, Ģeir yazır, nəğmə qoĢurdu, 

buna görə də böyük  nüfuza malikdi. 

Babet ondan soruĢdu: 

– Brüjon, buna sən nə deyirsən? 

Brüjon azca susdu, sonra baĢını hərləyərək, öz fikrini söyləməyi qət etdi: 

– Məsələ belədir. Bu gün səhər mən bir-biri ilə döyüĢən iki sərçəyə, axĢam da savaĢqan bir 

arvada rast gəldim. Bunlar heç yaxĢı əlamət deyil. Gedəyin buradan. 

Onlar çıxıb getdilər. 

Yolda Monparnas mızıldadı: 

– Hər halda, lazım olsaydı, mən onu öldürərdim... 

Babet dedi: 

– Mən yox. Mən xanımlara dəymirəm. 

Küçənin tinində dayandılar, səslərini alçaldaraq, bir-birinə aĢağıdakı qəribə sözləri söylədilər: 

– Bu gecəni harada qalacağıq? 

– Pantenin altında. 

– Tenardye, barmaqlığın açarı səndədir? 

– Məndə olmayıb kimdə olacaq! 

Eponina gözünü onlardan çəkmirdi: onlar gəldiyi yolla da qayıdıb gedirdilər. Eponina yerindən 

qalxdı, çəpərlərin dibi ilə, evlərin yanı ilə gedə-gedə onların ardınca yollandı. Bu qayda ilə onları 

---

bulvara kimi təqib etdi. Quldurlar bulvarda dağılıĢdı, hərəsi bir yana getdi, Eponina bu altı 

adamın qaranlığa qərq olduğunu gördü, sanki, onlar zülmətin içində əridilər. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Gecənin zülmətində nə gizlənir. 

 

Quldurlar gedəndən sonra Plüme küçəsi yenə də gecənin sakitliyinə dalaraq, dinc bir küçə oldu. 

Ġndi bu küçədə baĢ verən hadisə meĢəni heç də təəccübləndirməzdi. Uzungövdəli sıx ağaclar, 

kollar, ardıc fızıllığı, bir-birinə bərk-bərk dolaĢmıĢ budaqlar, hündür otlar alaqaranlıq içində 

həyat keçirirlər; burada qaynaĢan vəhĢi həyat gözə görünməyən bir Ģeyin qəfildən meydana 

çıxdığını duyur; insandan aĢağıda olan Ģey insan üzərində olan Ģeyi duman arasından görür; bizə 

məlum olmayan canlı Ģeylərdə orada qaranlıq içində üzləĢdirilir. Hücuma, ya müdafiəyə hazır 

olan vəhĢi təbiət fövqəladəlik duyduğu bir Ģeyin yaxınlaĢmasından ehtiyat edir. Zülmətin 

qüvvələri bir-birini tanıyır, onların arasında sirli bir müvazinət var. DiĢlər və caynaqlar gözə 

görünməyən Ģeydən qorxur. Amansız vəhĢilik, doymaq bilməyən qənimət arzusunda olan 

hərislik, caynaqla, diĢlə silahlanmıĢ, mənbəyi və məqsədi qarın olan instinktlər kəfənə bürünmüĢ 

məxluqun avara-avara dolaĢan laqeyd, xəyali qaraltısına təĢviĢlə baxır, ona öyrəĢirlər, bu məxluq 

dumanlı, titrək bir geyimdə onların qarĢısında meydana çıxır, onlara elə gəlir ki, bu məxluq ölü 

və dəhĢətli həyat keçirir. Kobud mədə mücəssəməsi olan bu məxluqat ucsuz-bucaqsız zülmətlə 

iĢə giriĢməyə cəsarət etmir, bu zülmətin məğzi isə naməlum məxluqdur. Yolu kəsən qara bir 

kölgə o saat yırtıcı heyvanı dayandırır. Qəbirdən çıxanlar zağadan çıxanları ürküdür, vahiməyə 

salır; yırtıcı Ģey məĢum Ģeydən qorxur; canavar qulyabanının qarĢısında geri çəkilir. 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Marius həyata o dərəcə qayıdır ki, 

Kozettaya öz ünvanını verir. 

 

Ġnsan surətində meydana çıxan həyət iti növlərindən biri barmaqlığın keĢiyini çəkəndə, altı 

qarətçi də bu qızın qarĢısından çəkilib gedəndə Marius Kozettanın yanında oturmuĢdu. 

Hələ indiyə qədər göylər belə ulduzlu, ağaclar belə titrək, otlar belə ətirli, yarpaqlar arasında 

yatan quĢların hənirtisi belə zərif, kainatın sakit ahəngdarlığı sevginin daxili musiqisi ilə belə 

həmahəng olmamıĢdı. Marius hələ indiyə qədər belə sevməmiĢdi, belə xoĢbəxt, belə məftun 

olmamıĢdı. Lakin o gəlib Kozettanı qəmgin gördü, Kozetta ağlayırdı. 

Onun gözləri qızarmıĢdı. 

Bu, füsunkar xəyal üzərində görülən ilk bulud idi. 

Mariusun ilk sözü bu oldu: 

– Sənə nə olub? 

Kozetta: 

– Bu saat, – deyərək sözə baĢladı və artırmanın yanındakı oturacaqda oturdu, Marius həyəcandan 

əsə-əsə onun yanında əyləĢən kimi, sözünə davam etdi: – Bu gün səhər atam mənə dedi ki, hazır 

ol, mənim iĢim var, bəlkə, biz buradan çıxıb getdik. 

Marius təpədən dırnağa kimi titrədi. 

Ömrün sonunda ―ölmək‖ ayrılmaq deməkdir, ömrün baĢlanğıcında ―ayrılmaq‖ ölmək deməkdir. 

Bu ay yarımın içində Marius Kozettanı yavaĢ-yavaĢ, tədriclə hər gün daha artıq ələ alırdı. Bu, 

tamamilə mənəvi, lakin mükəmməl bir ələ almaqdır. Əvvəllər dediyimiz kimi, ilk sevgi 

dövründə bədəndən çox əvvəl ruhu, sonralar ruhdan çox əvvəl bədəni ələ alırlar, bəzən də ruhu 

tamam unudurlar. Foblazlar və Prudomlar isə ―Çünki ruh yoxdur‖ – deyə əlavə edirlər, 

xoĢbəxtlikdən, bu acı istehza adi bir laməzhəblikdir. Bu qayda ilə Marius Kozettanı ruhu ələ alan 

kimi ələ almıĢdı, Kozettanı öz ruhuna daxil etmiĢdi, bütün qəlbi ilə ona sahib olmuĢdu və buna 

haqqı olduğuna tamamilə əmindi. O, Kozettanın təbəssümünə, nəfəsinə, ətrinə, mavi gözlərinin 

təmiz iĢığına, əli toxunarkən hiss etdiyi dərisinin zərifliyinə, boynundakı füsunkar xala, bütün 

---

fikirlərinə malik olmuĢdu. Onlar ĢərtləĢmiĢdilər ki, hər gecə bir-birini yuxuda görsünlər – 

verdikləri sözü yerinə yetirirdilər. Bu qayda ilə Marius Kozettanın bütün yuxularına da malik 

olmuĢdu. O, tez-tez Kozettanın ənsəsindəki qısa saç burmalarına baxırdı, bəzən öz nəfəsi ilə 

onlara toxunurdu, öz-özünə deyirdi ki, bu saç burmalarının hamısı mənimdir. Kozettanın üstündə 

olan hər Ģeyə – bant Ģəklində bağlanmıĢ lentinə, əlcəklərinə, paltarının qoluna, çəkmələrinə – 

sahibi olduğu bütün bu müqəddəs Ģeylərə məftuniyyətlə baxırdı. O, elə zənn edirdi ki, 

Kozettanın saçındakı tısbağa sümüyündən olan qəĢəng darağın da yiyəsi odur, hətta dönə-dönə 

öz-özünə deyirdi: ―Onun paltarında elə bir Ģərait, corablarında elə bir ilgək, korsajında elə bir qat 

yoxdur ki, mənim olmasın. Bu, özünə yol açan hissiyyatın tutqun və qarıĢıq sözləri idi. 

Kozettanın yanında oturanda o, özünü öz mülkünün, öz malının, öz ağasının və öz qulunun 

yanında hiss edirdi. Sanki, onların ruhu bir-birinə elə qarıĢmıĢdı ki, hərə öz ruhunu geri 

götürmək istəsəydi, bunu ayırd edə bilməzdi. ―Bu, mənimdir‖. ―Xeyr, bu, mənimdir‖. ―Səhv 

edirsən. Bu, əlbəttə, mənəm‖ – ―O Ģeyi ki, sən özün hesab edirsən – o, mənəm‖. Marius 

Kozettanın bir hissəsi, Kozetta da Mariusun bir hissəsi idi. Marius hiss edirdi ki, Kozetta onun 

varlığında yaĢayır. Kozettanı əldə etmək, Kozettaya sahib olmaq onun üçün nəfəs almaq kimi bir 

Ģeydi. Lakin bu əqidəyə, bu məstliyə, bu eĢidilməmiĢ, görünməmiĢ, bu bölünməz məsumluq 

mülkünə, bu hökmdarlığa birdən ―Biz gərək gedək‖ sözləri soxulmuĢdu, həyatın sərt səsi 

çığıraraq, ona demiĢdi: ―Kozetta sənin deyil!‖ 

Marius yuxudan ayıldı. Yuxarıda dediyimiz kimi, o, ay yarım həyatın xaricində yaĢamıĢdı, 

―gedək‖ sözü onu kobud bir Ģəkildə bu həyata qaytarmıĢdı. 

O bilmədi ki, nə desin. Kozetta, ancaq onun əlinin buz kimi soyuduğunu hiss etdi. Ġndi də o, 

Mariusdan soruĢdu: 

– Sənə nə oldu? 

Marius elə astadan cavab verdi ki, Kozetta onun səsini güclə eĢitdi. 

– Mən baĢa düĢmürəm, sən nə deyirsən. 

Kozetta sözünü təkrar etdi: 

– Bu gün səhər atam mənə dedi ki, bütün Ģeylərini yığıĢdır, hazır ol, bunu da dedi ki, mənim də 

alt paltarımı yol sandığıma qoy, mən gərək gedəm, biz gərək gedək, bizə yol sandıqları lazımdır: 

böyüyü sənin üçün, kiçiyi də mənim üçün, bunun hamısı bir həftəyə kimi hazır olmalıdır, bəlkə 

də, biz Ġngiltərəyə getdik. 

Marius həyəcanla: 

– Belə dəhĢətli Ģey olar?! 

Heç Ģübhəsiz, bu anda Mariusun təsəvvüründə hakimiyyətdən edilən heç bir sui-istifadə, heç bir 

zorakılıq, ən qəddar zülmkarların heç bir iyrənc hərəkəti, Büzirisin, Tiberinin, VIII Henrixin heç 

bir zalımlığı öz amansızlığı ilə cənab FoĢlevanın tutduğu iĢlə müqayisə edilə bilməzdi: cənab 

FoĢlevan öz qızını Ġngiltərəyə ancaq ona görə aparmaq istəyirdi ki, orada özünün iĢi vardı!.. 

Marius həyəcandan zəifləyən səslə dedi: 

– Bəs sən nə vaxt gedəcəksən? 

– O nə vaxt gedəcəyimizi demədi. 

– Bəs sən nə vaxt qayıdacaqsan? 

– O nə vaxt qayıdacağımızı demədi. 

Marius yerindən qalxıb rəsmi bir ifadə ilə soruĢdu: 

– Kozetta, siz gedəcəksinizmi? 

Kozetta iztirab və kədər dolu mavi gözləri ilə Mariusa baxaraq, ĢaĢqın halda dedi: 

– Hara? 

– Ġngiltərəyə? Siz gedəcəksinizmi? 

– Niyə sən mənə ―siz‖ deyirsən? 

– Mən sizdən soruĢuram: siz gedəcəksinizmi?  

Kozetta əllərini yazıq-yazıq dizləri üstə qoyaraq dedi: 

– Axı mən nə eləyim, de görüm? 

– Deməli, siz gedirsiniz? 

– Atam getsə, mən nə edim? 

---

– Deməli, siz gedirsiniz? 

Kozetta Mariusun əlini əlinə alıb bərk-bərk sıxdı. 

Marius dedi: 

– YaxĢı da, onda mən də bir yana gedərəm. 

Kozetta bu sözlərin mənasını baĢa düĢməkdən daha artıq hiss etdi. Onun rəngi elə ağardı ki, hətta 

qaranlıqda da üzü tamamilə ağ göründü. O, dili dolaĢa-dolaĢa dedi; 

– Sən nə demək istəyirsən? 

Marius Kozettaya baxdı, sonra yavaĢ-yavaĢ gözlərini göyə sarı qaldıraraq: 

– Heç bir Ģey, – deyə cavab verdi. 

Gözlərini endirəndə gördü ki, Kozetta ona baxa-baxa gülümsəyir. Sevilən qızın təbəssümü 

qaranlıqda da iĢıq saçır. 

– Biz gör nə axmağıq! Marius, mən yol tapdım. 

– Nə cür yol? 

– Biz getsək, sən də gedərsən! Mən hara gedəcəyimizi sənə deyərəm. O yerdə ki mən olacağam, 

orada biz görüĢərik. 

Ġndi Marius kiĢi olmuĢdu; o tamam ayılmıĢdı. O yerə qayıtmıĢdı. 

O çığıraraq dedi: 

– Sizinlə getmək! Sən dəli olmusan, nədi? Bunun üçün pul lazımdır, mənim pulum hardandı?! 

Ġngiltərəyə getmək. Mənim Kurfeyrak adlı bir dostuma, ona, deyəsən, on luidordan çox borcum 

var, sən onu tanımırsan. BaĢımda köhnə bir Ģlyapa, sürtükümün qabaq düymələri tökülüb, 

köynəyim bütün dağılıb, dirsəyim yırtılıb, çəkmələrim su buraxır... Ay yarımdır mən bu barədə 

fikirləĢmirəm, sənə də bir söz demirdim. Kozetta, mən dilənçiyəm. Sən məni ancaq gecələr 

görürsən, öz sevgini mənə bağıĢlayırsan, sən məni gündüz görsəydin, mənə bir su pul verərdin. 

Ġngiltərəyə getmək! Heç pasporta verməyə pulum yoxdur! 

O güclə ayaq üstə dururdu, əllərini baĢına qoyaraq, ağaca sarı getdi, üzünü ağacın gövdəsinə 

qoydu: o nə gövdənin sərt qabığını, nə də bədənindəki hərarəti duyurdu. Ağac qabığı onun üzünü 

didir, hərarətdən qan onun gicgahlarına vururdu; bu vəziyyətdə donub qaldı, bu halında o, 

ümidsizlik heykəlini xatırladırdı. 

O xeyli belə durdu. Belə kədər – uçurumdur, həmiĢə orada qalmaq arzusunu doğuran bir 

uçurum! Nəhayət, o dönüb baxdı. O, boğuq, zərif, qəmli, xəfif bir səs eĢitmiĢdi. 

Kozetta ağlayırdı. 

O, iki saatdan çox idi ki kədərli fikirlərə dalmıĢ Mariusun yanında ağlayırdı. 

Marius Kozettaya yaxınlaĢıb dizləri üstə düĢdü, onun qarĢısında yavaĢ-yavaĢ əyilərək, 

paltarından bayıra çıxan ayağının ucunu öpdü. 

Kozetta dinib-danıĢmadan buna yol verdi. Elə dəqiqələr olur ki, qadın, qaĢqabaqlı və duyğusuz 

bir ilahə kimi sevginin pərəstiĢini qəbul edir. 

Marius: 

– Ağlama, – dedi. 

Kozetta pıçıldadı: 

– Mən, bəlkə də, getməli oldum, amma sən mənim yanıma gələ bilməyəcəksən! 

Marius soruĢdu: 

– Sən məni sevirsənmi? 

Kozetta ağlaya-ağlaya elə gözəl sözlərlə cavab verdi ki, bu sözlər göz yaĢı tökə-tökə 

pıçıldayanda hər Ģeydən füsunkar olur: 

– Mən sənə pərəstiĢ edirəm! 

Marius böyük bir mehribanlıq duyulan səslə sözünə davam etdi: 

– Ağlama. Mənim xatirim üçün ağlama! 

Kozetta soruĢdu. 

– Bəs sən necə? Sən məni sevirsən?  

Marius onun əlini əlinə aldı. 

---

– Kozetta, mən hələ heç kəsə heç vaxt söz verməmiĢəm, çünki söz verməyə qorxuram. Mən 

atamı öz yanımda hiss edirəm. Amma bir Ģey üçün sənə söz verirəm, bunu mən pozmayacağam: 

sən getsən, mən öləcəyəm. 

Bu sözlərin söyləniĢində elə əzəmətli, elə sakit bir kədər ifadə olunurdu ki, Kozetta bunu 

duyanda diksindi. O, qəribə bir soyuqluq hiss etdi. Tale kimi dəyiĢməz və kədərli bir Ģey adamın 

yanından ötəndə adam belə bir Ģey hiss edir. O, qorxduğu üçün daha ağlamadı. 

Marius: 

– Ġndi qulaq as, – dedi, – sabah məni gözləmə. 

– Niyə? 

– Məni ancaq sabah yox, o birisi gün gözlə. 

– Niyə axı? 

– Sonra baĢa düĢərsən. 

– Bir gün səni görməmək?! Bu mümkün olan Ģey deyil! 

– Bəlkə də, bütün bir ömrü udmaq üçün bir günü fəda edək. 

Sonra o, öz-özü ilə danıĢırmıĢ kimi astadan əlavə etdi. 

– O adam öz vərdiĢlərini heç vaxt dəyiĢmir, o ancaq axĢamlar qəbul edir. 

Kozetta soruĢdu: 

– Sən kimi deyirsən? 

– Mən? Mən heç bir Ģey demədim. 

– Sənin ümidin nəyədir? 

– Sabah yox, o birisi günə kimi gözlə. 

– Sən bunu istəyirsən? 

– Bəli. 

Kozetta Mariusun baĢını əlləri ilə tutaraq, hündür olmaq üçün barmaqları üstündə qalxdı, onun 

nəyə ümid etdiyini gözlərindən oxumaq istədi. 

Marius yenə də sözə baĢladı: 

– Mənim fikirləĢdiyim bax budur: sən gərək mənim ünvanımı biləsən, demək olmaz, bəlkə, bir 

Ģey olub elədi. Mən dostum Kurfeyrakın yanında oluram, ġüĢə küçəsi, nömrə on altı. 

Cib bıçağını cibindən çıxartdı, bıçağın burnu ilə divarın suvağına bu sözləri qazıdı: 

ġüĢə küçəsi, № 16. 

Kozetta yenə də onun gözlərinə baxdı: 

– Marius, de görüm, sənin ağlına nə gəlib? Sən nəsə fikirləĢirsən? De görüm, nə fikirləĢirsən? 

Ah, fikirləĢdiyini de mənə, yoxsa mən gecə pis yatacağam! 

– Mən nə fikirləĢirəm? Mən, bax, bu barədə fikirləĢirəm: mümkün deyil ki, Allah bizi bir-

birimizdən ayırmaq istəsin. Məni sabah yox, o birisi gün gözlə. 

Kozetta: 

– Mən o vaxta kimi nə edəcəyəm? – deyə soruĢdu. – Sən haralarasa gedirsən, gəlirsən. KiĢilər nə 

xoĢbəxtdir! Mən burada lap tək qalacağam. Mən yaman darıxacağam! Sən sabah axĢam nə 

eləyəcəksən? De. 

– Mən çalıĢacağam bir tədbir görüm. 

– Mən də dua eləcəyəm, həmiĢə sənin barəndə fikirləĢəcəyəm, sənə müvəffəqiyyətlər arzu 

edəcəyəm. Daha səndən bir Ģey soruĢmayacağam, çünki sən bunu istəmirsən. Sən mənim 

hökmdarımsan. Mən sabah bütün axĢamı ―Evrianta‖dan sənin xoĢladığın Ģeyi oxuyacağam, 

yadındadırmı, bir axĢam mən bunu oxuyanda sən pəncərəmin qabağında durub qulaq 

asırsanmıĢ... Ancaq sabah yox, o birisi gün erkən gəl. Mən səni axĢam düz saat doqquzda 

gözləyəcəyəm, bunu yaddan çıxartma. Ġlahi, günlərin belə uzun olması adamı nə yaman 

darıxdırır! Bax, eĢidirsən də, düz saat doqquzda mən bağda olacağam. 

– Mən də. 

Onlar heç bir Ģeyi nəzərə almadan, eyni fikirlə hərəkətə gələrək, aĢiqlə məĢuqu daimi ünsiyyətdə 

saxlayan elektrik cərəyanı ilə cəzb olunaraq, öz kədərləri içində ehtirasla məst olaraq bir-birinin 

ağuĢuna atıldılar, heç özləri də hiss etmədən dodaqları birləĢdi, bu zaman onların sevinc və yaĢla 

dolu gözləri ulduzları seyr edirdi. 

---

Marius bağdan çıxanda küçədə heç kəs yox idi. Eponina quldurların ardınca gedərək, onları 

bulvara qədər ötürdü. 

Marius üzünü ağacın gövdəsinə qoyaraq düĢünəndə ağlına bir Ģey gəlmiĢdi, lakin – heyhat! – özü 

də bunu baĢ tutmayan boĢ bir Ģey hesab edirdi. O, ümidsiz bir qərara gəlmiĢdi. 

 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

Qoca qəlb ilə cavan qəlbin bir-birinə qarĢı durması. 

 

Jilnorman babanın yaĢı doxsan biri ötmüĢdü. Yenə o öz qızı ilə Ehtiraslar küçəsində, altı nömrəli 

köhnə evində yaĢayırdı. Oxucuların tanıdığı bu qoca ölümü Ģax duraraq gözləyən, nə illərin 

yükü, nə kədər belini əyə bilməyən köhnəfikirli qocalardandı. 

Bununla belə, onun qızı xeyli vaxtdı deyirdi ki, ―atam təslim olmağa baĢlamıĢdır‖. O daha 

xidmətçiləri Ģapalaqlamırdı, Bask qapını gec açanda pilləkən baĢında əl ağacını acıqlı-acıqlı yerə 

vurmurdu. Altı ay idi ki, Ġyul inqilabı haqqında daha deyinmirdi. O: ―Cənab Qümblo-Konte, 

Fransa peri‖ söz birləĢməsini ―Moniter‖də çox sakitliklə oxudu. Qoca, heç Ģübhəsiz, məyusluğa 

uğramıĢdı. O, güzəĢtə getmirdi, təslim olmurdu – bu, onun nə cismani, nə də mənəvi təbiətinə 

xas olan bir Ģey deyildi, lakin o, ağır ruhi yorğunluq hiss edirdi. Dörd il, bircə addım da geri 

çəkilmədən – bunu baĢqa sözlə ifadə etmək mümkün deyil – Mariusu gözləyirdi. O əmindi ki, 

―bu pis uĢaq‖ gec-tez gəlib onun qapısını döyəcək. Bəzən bərk darıxanda onun ağlına belə bir 

Ģey gəlirdi: əgər Marius yenə də gəlməsə, onda... Ölüm onun üçün dəhĢətli deyildi, ―bəlkə də, 

mən bir daha Mariusu görməyəcəyəm‖ fikri onun üçün dəhĢətli idi. Ġndiyə qədər bu fikir bir an 

da olsa onun ağlına gəlmirdi, lakin indi bu, onu narahat eləməyə baĢlayır, onu dəhĢətə salırdı. 

HəmiĢə səmimi və təbii hisslər olan yerdə ayrılıq məhəbbəti daha da artırır: burada da ayrılıq 

onun məhəbbətini, babanın bu qayda ilə yoxa çıxan nankor nəvəsinə olan məhəbbətini ancaq 

artırırdı. Baba öz nəvəsinin həsrətini çəkirdi: bu cür dekabr gecələrində, Ģiddətli Ģaxtada günəĢin 

həsrətini çəkirlər. Eyni zamanda, cənab Jilnorman hiss edirdi, ya özünü inandırırdı ki, o öz 

nəvəsi ilə görüĢmək üçün qətiyyən ilk addımı ata bilməz. O, öz-özünə deyirdi: ―Bunu 

etməkdənsə, gəbərsəm yaxĢıdır!‖ O, özünü heç bir Ģeydə müqəssir hesab etməyərək, zülmətə 

gedən bir qoca kimi dərin riqqət, ifadə olunmayan məyusluqla Marius haqqında düĢünürdü. 

Onun diĢləri tökülməyə baĢlamıĢdı – bu, onun kədərini daha da artırırdı. 

Cənab Jilnorman heç bir məĢuqəsini nəvəsi Marius qədər istəməmiĢdi: bunu o, öz-özünə etiraf 

etmirdi, çünki bunu etiraf etmək onu son dərəcə hiddətləndirər və utandırardı. 

O, öz otağında, çarpayısının baĢ tərəfində kiçik qızı mərhum xanım Ponmersinin köhnə Ģəklini 

qoydurmuĢdu, sanki, o istəyirdi ki, yuxudan ayılanda birinci gördüyü Ģey o olsun, rəssam bu 

Ģəkli çəkəndə qızın on səkkiz yaĢı vardı. Cənab Jilnorman həmiĢə ona baxırdı. Bir gün Ģəklə 

baxanda, sanki, təsadüfən dedi: 

– Məncə, o, buna oxĢayır. 

Jilnormanın böyük qızı soruĢdu: 

– Bacıma? Əlbəttə. 

Qoca əlavə etdi: 

– Ona da. 

Bir gün cənab Jilnorman üĢüyə-üĢüyə qıçlarını bir-birinə sıxmıĢ, gözlərini yumaraq, böyük bir 

məyusluq içində oturmuĢdu, qızı cəsarət edib ondan soruĢdu: 

– Ata, sizin hələ də acığınız tutur?.. 

Qızın dili dolaĢdı, sözünü davam etdirə bilmədi. Cənab Jilnorman soruĢdu: 

– Kimə? 

– Yazıq Mariusa. 

Qoca baĢını qaldırdı, arıq, qırıĢmıĢ əlini sıxaraq, yumruğunu masaya vurdu, son dərəcə 

qəzəblənərək, titrək səslə çığırdı: 

---

– Siz deyirsiniz: ―Yazıq Marius?!‖ O cənab avaranın biridir, pisdir, qəlbsiz, insafsız, lovğa, 

acıqlı, özünü öyən nankor  adamdır! 

O üzünü çevirdi ki, qızı gözlərinin yaĢla dolduğunu görməsin.  

Bunun üstündən üç gün keçdi, o, dörd saat susduqdan sonra birdən qızına dedi: 

– Mən ərz edib mamzel Jilnormandan rica etmiĢdim ki, onun barəsində heç vaxt mənə bir söz 

deməsin. 

Jilnormanın qızı atasını yumĢaltmaq təĢəbbüsündən tamamilə əl çəkərək, belə bir dərin mənalı 

nəticəyə gəldi: ―Bacım elə sarsaq iĢ tutduqdan sonra atam ondan soyumuĢdu. Görünür, onun 

Mariusdan zəhləsi gedir‖. 

―elə sarsaq iĢ tutduqdan sonra‖ deməklə ―polkovnikə ərə gedəndən bəri‖ sözlərini söyləmək 

istəyirdi. 

Jilnormanın qızı Mariusu, öz sevimlisi olan ulan zabiti ilə əvəz etmək istəmiĢdi, lakin onun bu 

təĢəbbüsü boĢa çıxmıĢdı – bunun boĢa çıxacağını əvvəldən də güman etmək olardı. Teodül 

Mariusu əvəz etmək məsələsində heç bir müvəffəqiyyət qazana bilmədi, Cənab Jilnorman 

könüllü surətdə aldanmağa razı olmadı. Könül boĢluğunu tıxacla qapamaq olmaz. Teodül özü də 

– burada miras olacağını hiss etsə də – baĢqasının xoĢuna gəlmək kimi ağır bir mukəlləfiyyətə 

nifrət edirdi: Qoca ulanı darıxdırmıĢdı, ulan da qocanın zəhləsini tökmüĢdü. Leytenant Teodül, 

heç Ģübhəsiz, Ģən, lakin heyvərə, yüngülməcaz, bayağı, yaxĢı yaĢamağı xoĢlayan, pis tərbiyə 

olunmuĢ bir oğlandı; onun məĢuqələri vardı, bu, doğrudur, bu məĢuqələri haqqında çox danıĢırdı 

– bu da doğrudur, ancaq onların barəsində pis danıĢırdı. Onun bütün keyfiyyətləri nöqsanlı idi. 

O, qıĢlanın yaxınlığında, Babil küçəsindəki müvəffəqiyyətlə nəticələnən sərgüzəĢt ilə gop elərdi, 

cənab Jilnorman da bu gopları dinləməkdən cana gəlmiĢdi. Bundan baĢqa, leytenant bəzən üç 

rəngli niĢanı olan mundirini geyib gələrdi, cənab Jilnorman daha buna heç dözə bilməzdi. Axırda 

qoca öz qızına dedi: ―Bu Teodül məni boğaza yığdı. Dava olmayan vaxtlarda mənim hərbi 

adamlara çox da elə meyilim olmur. Ġstəyirsənsə, onu özün qəbul elə. Əslinə qalanda, mən hətta 

qılıncı qoçaq bir adamın əlində görməyi  əyyaĢın belində görməkdən üstün tuturam. Hər halda, 

vuruĢma meydanında qılınc tiyələrinin cingiltisi qılınc qınının daĢ yola dəyərək tıqqıldaması 

qədər iyrənc deyil. Bir də ki, təkəbbür satmaq, özünü qəhrəman göstərmək, arvad kimi belini 

çəkib nazikləĢdirmək, zireh altından korset bağlamaq lap gülüncdür. Əsl kiĢi gərək nə lovğalıq 

eləsin, nə özünü naza qoysun. Nə yalançı pəhləvanlıq, nə nazlı qız! Öz Teodülünü apar öz 

yanına!‖ 

Nahaq yerə qızı ona dönə-dönə deyirdi: ―Bu axı sizin qardaĢınızın nəvəsidir!‖ Lakin cənab 

Jilnorman özünü təpədən-dırnağa kimi baba hiss etdiyi halda, qardaĢı nəvəsinin əmisi olmaq 

istəmirdi. 

Cənab Jilnorman ağıllı bir adamdı, insanları bir-biri ilə müqayisə etməyi bacarırdı. Əslində, 

Teodülü görməklə, Mariusun evdən getməsinə o daha artıq təəssüf edirdi. 

Bir gün axĢam o, yan otaqda oturub tikiĢ tikən qızını öz otağına göndərdi; iyunun dördü idi, lakin 

buxarı bərk yanırdı. O, divarlarına çoban həyatından Ģəkillər çəkilmiĢ, koromandel ağacından 

düzəldilmiĢ, doqquztaylı, enli Ģirma qoyulmuĢ yataq otağında, xalçalı, dərin kresloda təkbaĢına 

oturmuĢdu, ayaqlarını buxarının barmaqlığı üstünə qoyub masaya dirsəklənmiĢdi, əlində də bir 

kitab tutmuĢdu, ancaq kitabı oxumurdu; masa üstündə yaĢıl abajur altında iki Ģam yanırdı. Cənab 

Jilnorman adəti üzrə, onun cavanlıq dövründə Ģıq geyimli adamlar necə geyinirdisə, eləcə 

geyinmiĢdi, özü də Qaranın köhnə Ģəklinə oxĢayırdı. Evdən çıxanda qızı onun çiyninə sırınmıĢ 

yepiskop mantiyasına bənzər bir Ģey atardı ki, paltarı görünməsin; o, əynindəki paltarla küçəyə 

çıxsaydı, camaat tamaĢa üçün onun baĢına yığıĢardı. Öz otağında isə ancaq səhərlər, ya da 

yatmağa gedəndən qabaq xələt geyərdi. Deyirdi ki, xələt adamı çox qoca göstərir. 

Jilnorman baba Marius haqqında həm məhəbbətlə, həm də kədərlə düĢünürdü, həmiĢə də kədər 

üstün gəlirdi. Onun Mariusa acığı tutsa da, qəlbində ona qarĢı mehribanlıq duyurdu, bununla 

belə, get-gedə hiddətlənməyə baĢlayır, bu mehribanlıq nifrətə çevrilirdi. Elə olur ki, adam öz 

taleyinə boyun əymək, ona əzab verən vəziyyətlə barıĢmaq dərəcəsinə gəlib çatır: cənab 

Jilnorman da indi belə bir vəziyyətə gəlib çatmıĢdı. Ġndi o, öz-özünə sübut edirdi ki, Mariusu 

daha gözləmək lazım deyil, o qayıtmaq istəsəydi, indiyə kimi qayıdardı, buna daha ümid etmək 

---

lazım deyil. O belə bir fikrə alıĢmaq istəyirdi: məsələ bitmiĢdir, o ―həmin cənabı‖ görmədən 

öləcəkdir... Lakin onun bütün varlığı bu fikrə üsyan edirdi, onun inadkar atalıq hissi bununla 

razılaĢmaq istəmirdi. 

O, öz-özünə deyirdi: ―Yoxsa o bir daha qayıtmayacaq?‖ Bu, onun hər gün dərdli-dərdli söylədyi 

sözlərdi. Cənab Jilnormanın dazlaĢmıĢ baĢı sinəsinə endi, kədər və hiddət dolu gözlərini 

buxarının külünə zillədi, fikrə daldı. Bu zaman onun qoca qulluqçusu Bask içəri girib soruĢdu: 

– Ağa, iltifat buyurub cənab Mariusu qəbul edə bilərsinizmi? 

Qoca kresloda dikəldi: onun bənizi, ölü bənizi kimi ağappaqdı, o, qalvanik cərəyanın təsiri ilə 

qalxan meyitə oxĢayırdı. Qan birdən onun ürəyinə axmıĢdı. O kəkələyə-kəkələyə dedi: 

– Necə? Cənab Marius? 

Bask ağasının halını görüb qorxmuĢ, özünü itirmiĢdi. 

– Bilmirəm, – dedi, – mən özüm onu görməmiĢəm. Nikoletta mənə dedi: ―Cavan bir oğlan gəlib, 

get de ki, cənab Mariusdur‖. 

Jilnorman baba güclə eĢidiləcək bir səslə: 

– Çağır bura, – dedi. 

Vəziyyətini dəyiĢmədi: necə oturmuĢdusa, elə də oturub qaldı; onun baĢı əsirdi, gözləri qapıya 

zillənmiĢdi. Qapı açıldı. Cavan bir oğlan içəri girdi. O, Marius idi. 

Marius qapı ağzında dayandı, o, elə bil ki, içəri dəvət ediləcəyini gözləyirdi. 

Onun dilənçi paltarına oxĢayan geyimi abajurdan düĢən kölgədə görünmürdü. Onun ancaq sakit, 

ciddi və qəribə bir qəmginlik çökmüĢ üzünü görmək olardı. 

Qoca Jilnorman heyrət və sevincdən kütləĢmiĢdi; o bir neçə dəqiqə parlaq iĢıqdan baĢqa bir Ģey 

görmədi; gözünə xəyal görünən adam belə bir vəziyyətə düĢür. O az qaldı ki, huĢunu itirsin; o, 

sanki, Mariusu göz qamaĢdıran parlaq bir pərdə ardında görürdü. Bəli, bu, doğrudan da, o idi, bu, 

Marius idi! 

Nəhayət, gəldi! Dörd ildən sonra! Jilnorman baba tək elə bircə baxıĢı ilə Mariusu, əgər belə 

demək mümkünsə, soraraq öz içinə çəkdi. O gördü ki, Marius qəĢəng, nəcib, zərif, füsunkar, 

mərifətli bir oğlan, yetiĢmiĢ bir kiĢi olmuĢdur. O istəyirdi ki, qollarını açıb onu çağırsın, qalxıb 

onu bağrına bassın. O, fərəhindən məst olurdu, odlu sözlər qəlbini doldururdu, bu sözlər onun 

sinəsindən basmaq istəyirdi; nəhayət, bu mehribanlıq ifadə olunmaq üçün özünə yol tapdı: onun 

xasiyyətinin əsasını təĢkil edən ziddiyyətə görə, amansız bir Ģəkil aldı; o, sərt soruĢdu: 

– Sizə burada nə lazımdır? 

Marius karıxmıĢ halda dedi: 

– Cənab... 

Cənab Jilnorman istərdi ki, Marius yüyürüb onu qucaqlasın. O həm Mariusdan, həm də öz-

özündən narazı idi. O, öz sərtliyini, Mariusun da soyuqluğunu hiss edirdi. Qəlbində o, duyduğu 

mehribanlıqdan və mərhəmətdən inləyirdi, lakin yalnız amansızlıq göstərirdi; bunu o get-gedə 

artan bir əzabla hiss edirdi, zavallı qoca üçün bu, dözülməz bir Ģeydi. Acı bir hiss yenə də onu 

bürüdü. O, qaĢ-qabağını tökərək Mariusun sözünü kəsdi: 

– Siz axı, hər halda, niyə gəldiniz? 

Bu ―hər halda‖ ―siz əgər məni qucaqlamaq üçün gəlməmisinizsə‖ mənasında söylənmiĢdi. 

Marius babasının üzünə baxdı: solğunluq onun üzünü mərmərə oxĢadırdı. 

– Cənab... 

Qoca yenə də sərt bir səslə onun sözünü kəsdi: 

– Siz gəlmisiniz məndən üzr istəyəsiniz? Siz öz səhvinizi etiraf edirsiniz? 

O elə güman edirdi ki, Mariusu bununla doğru yola sövq edir, ―uĢaq yumĢalacaqdır‖. Lakin 

Marius bu sözdən diksindi: ondan tələb olunurdu ki, atasından üz döndərsin... O gözlərini yerə 

dikərək dedi: 

– Xeyr, cənab! 

Qoca iztirab içində, hiddət və kədərlə çığırdı: 

– Elə isə siz məndən nə istəyirsiniz? 

Marius əllərini sıxdı, bir addım irəli gələrək zəif, titrək səslə cavab verdi: 

– Cənab, mənə yazığınız gəlsin. 

---

Bu sözlər cənab Jilnormanı özündən çıxartdı; Marius bunu əvvəl desəydi, qoca bundan mütəəssir 

olardı, lakin indi çox gecdi. Qoca ayağa qalxdı; o hər iki əli ilə əlağacına söykənmiĢdi; onun baĢı 

əsirdi, dodaqlarının qanı qaçmıĢdı, onun uca boyu, baĢını əyərək duran Mariusa görə daha uca 

görünürdü. 

– Sizə yazığım gəlsin?! Cavan bir oğlan doxsan yaĢlı qocadan mərhəmət istəyir! Siz həyata 

qədəm qoyursunuz, mən onu tərk edirəm; siz teatrlara, ballara, kafelərə, bilyard salonlarına 

gedirsiniz, siz ağıllısınız, qadınların xoĢuna gəlirsiniz, siz qəĢəng bir cavan oğlansınız, amma 

mən yayda da yanan buxarı qabağında üĢüyürəm; siz elə bir dövlət sahibisiniz ki, bu dövlət 

dünyada yeganə həqiqi bir dövlətdir, amma mən qocalığın bütün taqətsizliyi ilə, xəstəliklə, 

təkliklə dövlətliyəm! Sizin bütün diĢləriniz yerindədir, mədəniz yaxĢıdır, baxıĢınız canlıdır, siz 

qüvvətlisiniz, sağlamsınız, Ģənsiniz, sizin iĢtahanız var, baĢınızda qara, gur saçınız var, amma 

mənim heç ağ saçım da yoxdur, diĢlərim tökülüb, qıçlarım girdən düĢüb, hafizəm zəifləyib, mən 

həmiĢə ġarlo, ġam, Sen-Klod küçələrinin adını dolaĢıq salıram – gör mən nə hala düĢmüĢəm! 

Sizin qarĢınızda günəĢ iĢığına qərq olmuĢ bir gələcək var, amma mən əbədi gecəyə o qədər 

yaxınlaĢmıĢam ki, qarĢıda heç bir Ģey görmürəm, siz qıza vurulmusunuz, bu aydın məsələdir, 

amma məni bu dünyada heç kəs istəmir, hələ bir siz məndən mərhəmət də tələb edirsiniz! Belə 

Ģey olar?! Molyer gözəl bir mövzunu gözdən qaçırıb! Cənab advokatlar, əgər biz Ədalət 

sarayında da belə gülməli zarafatlar edirsinizsə, onda mən sizi ürəkdən təbrik edirəm! Mən belə 

görürəm ki, siz dəcəl adamlarsınız!  

Sonra qoca yenə də acıqlı-acıqlı və ciddi soruĢdu: 

– YaxĢı, siz axı məndən nə istəyirsiniz? Marius ona belə cavab verdi: 

– Cənab, mən bilirəm ki, mənim burada olmağım sizin xoĢunuza gəlmir, ancaq mən bura sizdən 

bir Ģeyi xahiĢ eləmək üçün gəlmiĢəm, bunu deyən kimi çıxıb gedəcəyəm. 

Qoca həyəcanla: 

– Siz axmaqsınız! – dedi. – Kim sizə deyir ki, gedin? 

Bu, onun qəlbinin dərinliyində mehribanca səslənən: ―YaxĢı da, məndən üzr istə! Gəl məni 

bağrına bas!‖ sözlərinin tərcüməsi idi. Cənab Jilnorman hiss edirdi ki, Marius bu saat onun 

yanından gedə bilər, onun bu ədavəti Mariusu incidir, bu amansız hərəkəti Mariusu buradan 

qovur; qoca bunları baĢa düĢdüyü üçün dərdi daha da artırdı, lakin onun dərdi elə o saat hiddətə 

çevrildiyindən sərtliyi daha da Ģiddətlənirdi. Qoca istəyirdi ki, Marius onu baĢa düĢsün, Marius 

da onu baĢa düĢmürdü, bu, onu son dərəcə qəzəbləndirirdi. 

Cənab Jilnorman sözünə davam edərək dedi: 

– Necə! Siz mənə, öz babanıza etinasızlıq etdiniz, mənim evimi atıb harasa getdiniz, siz öz 

xalanızı iztirab içində qoydunuz; siz bu Ģeyləri ona görə etdiniz ki – bunu baĢa düĢmək çətin 

deyil – subay həyat sürmək, özünü Ģıq geyimli göstərmək, istədiyiniz vaxt evə gəlmək, əylənmək 

üçün bu daha əlveriĢlidir! Siz öz dolanacağınız haqqında qətiyyən məlumat vermədiniz, borc 

elədiniz, hətta bu borcları verməyi məndən xahiĢ də etmədiniz, siz qalmaqalçı və davakar 

oldunuz, sonra da dörd ildən sonra bura gəlmisiniz, deməyə daha sözünüz yoxdur? 

Qoca bu sərt üsulla istəyirdi ki, öz nəvəsini mehribanlıq göstərməyə meyil etdirsin, lakin bu, onu 

ancaq susdurdu. Cənab Jilnorman əllərini döĢündə çarpazladı – onun bu hərəkəti daha amiranə 

idi – sonra da dərdli-dərdli Mariusa dedi: 

– Daha bəsdir. Siz, deyəsən, dediniz ki, məndən bir Ģeyin xahiĢinə gəlmisiniz. YaxĢı, nəyin 

xahiĢinə? Bu nədir? Deyin görüm. 

Marius indicə uçuruma düĢəcəyini hiss edən bir adam nəzəri ilə babasına baxaraq: 

– Cənab, – dedi, – mən evlənmək üçün sizdən icazə almağa gəlmiĢəm. 

Cənab Jilnorman zəng elədi. Bask qapını açdı!.. 

– XahiĢ eləyin mənim qızım bura gəlsin. 

Bir az sonra qapı yenə açıldı, m-l Jilnorman astanada göründü, ancaq otağa girmədi. Marius 

cinayət iĢləmiĢ adam vəziyyəti ilə əllərini yanına salaraq sakitcə durmuĢdu, dinib-danıĢmırdı. 

Cənab Jilnorman otaqda var-gəl edirdi. O, qızına sarı dönərək dedi: 

– Elə bir Ģey olmayıb. Bu cənab Mariusdur. Onunla salamlaĢın. Bu cənab evlənmək istəyir. 

Vəssalam. Gedin. 

---

Qocanın qırıq-qırıq, sərt və xırıltılı səslə danıĢması onun son dərəcə hiddətli olduğunu göstərirdi. 

Cənab Jilnormanın qızı karıxmıĢ halda Mariusa baxdı, sanki, onu güclə tanıyırdı, sonra da 

atasının əl iĢarəsini görüb, heç qımıldanmadan, səsini çıxarmadan, qasırğa ilə sovrulan saman 

çöpündən də tez yox oldu. 

Jilnorman baba isə yenə də buxarıya söykənərək, həyəcanla danıĢmağa baĢladı: 

– Evlənmək? Ġyirmi bir yaĢında! Hər Ģey də düzəlib! Bircə elə məndən icazə almaq qalıb! 

Xırdaca bir rəsmiyyət! ƏyləĢin, cənab! Sizi görmək Ģərəfindən məhrum olandan bəri sizdə 

inqilab əmələ gəlmiĢdir. Yakobinçilər üstünlük qazanmıĢdır. Siz bundan razı qalmalısınız. Baron 

olduğunuz vaxtdan elə bəlkə, dönüb respublikaçı olmusunuz? Siz axı ayrı-ayrı Ģeyləri bir-biri ilə 

uzlaĢdırmağı bacarırsınız. Respublika baronluq üçün pis ədviyyat deyil. Cənab, bəlkə də, siz Ġyul 

ordeni almısınız? Luvr alınanda, bəlkə də, siz bir az kömək etmisiniz? Burada, lap yaxında, Sent-

Antuan küçəsində, Nonendyer küçəsi qarĢısında bir evin üçüncü mərtəbəsində, divara girmiĢ bir 

top gülləsi görünür, güllənin də yanında ―28 iyul 1830-cu il‖ sözləri yazılmıĢdır. Gedin baxın. 

Bu çox böyük təsir bağıĢlayır. Ah, sizin o dostlarınız yaman da iĢlər tutublar! Bəlkə, onlar cənab 

Berri hersoqunun abidəsi yerində fantan qoymaq fikrindədirlər? Deməli, siz evlənmək 

istəyirsiniz? Ayıb olmasa, soruĢmaq olarmı, bu qız kimdir? 

Cənab Jilnorman sözünü kəsdi, lakin Marius cavab verənə kimi o, qəzəblə əlavə etdi: 

– Hə, deməli, sizin müəyyən mövqeyiniz var! Siz varlanmısınız! Siz advokatlıq peĢəsi ilə nə 

qədər qazanırsınız? 

Marius sarsılmaz və amansız bir qətiyyətlə cavab verdi: 

– Heç bir Ģey! 

– Heç bir Ģey? Deməli, siz ancaq mənim verdiyim min iki yüz livrlə yaĢayırsınız? 

Marius cavab vermədi. Cənab Jilnorman: 

– Hə, baĢa düĢürəm, – dedi. – Deməli, qız varlıdır? 

– Məndən varlı deyil. 

– Necə? Cehizsizdir? 

– Bəli. 

– Sonralıqla cehizi alacağına ümid varmı? 

– Zənn etmirəm. 

– Lap yoxsuldur? Bəs atası nəçidir? 

– Bilmirəm. 

– Qızın adı nədir? 

– Madmazel FoĢlevan. 

– FoĢ... necə? 

– FoĢlevan. 

Qoca fınxırdı: 

– Pfff! 

Marius həyəcanla dedi: 

– Cənab! 

Cənab Jilnorman ona qulaq asmayaraq, öz-özü ilə danıĢırmıĢ kimi sözünə davam etdi: 

– Belə. Ġyirmi bir yaĢı var, dövləti yox, ildə min iki yüz livr... Baron arvadı xanım Ponmersi 

gərək özü Ģəxsən göysatanın yanına gedib iki sua cəfəri alsın... 

Marius son ümidinin də məhv olduğunu görüb böyük bir həyəcanla: 

– Cənab, – dedi, – yalvarıram sizə, Allah xatirinə yalvarıram, sizi deyib gəlmiĢəm, cənab, 

ayaqlarınıza düĢürəm, mənə icazə verin o qızla evlənim! 

Qoca öskürə-öskürə, kəskin bir səslə pis-pis güldü. 

– Ha-ha-ha! Siz, yəqin, öz-özünüzə demisiniz: ―Qoy gedim, bəlkə, bir Ģey çıxdı, gedim o qoca 

kaftarın, o gic sarsağın yanına! Heyif ki, mənim hələ iyirmi beĢ yaĢım yoxdur! Mən onda öz 

hörmətimi ona göstərərdim! Onda mən onsuz da keçinərdim! Hər halda, mən gedib ona 

deyəcəyəm: ―Qoça eĢĢək, sənin xoĢbəxtliyindir ki, sən hələ məni görürsən; mən evlənmək 

istəyirəm, mən istəyirəm bir madmazeli alam– fərqi yoxdur, necə bir madmazel olur olsun, qoy 

kimin qızı olur olsun, düzdür, mənim ayağımda çəkməm yoxdur, onun da köynəyi yoxdur, eybi 

---

yoxdur, belə də keçib gedər; mən müəyyən mövqe tutacağıma, öz gələcəyimə, öz gəncliyimə, öz 

həyatıma tüpürürəm; mən istəyirəm ki, arvad alıb özümü iĢə salam, yoxsulluq içində itib-batam, 

bax, mən bunun arzusundayam, sən mənə mane olma!‖ Bu Nuh əyyamından qalan qoca da mane 

olmayacaq. Deyəcək ki, əzizim, var get, nə eləyirsən elə, get boynundan daĢ as, get o 

ġpaklevandı, Peklevandı nədi, get bununla evlən... Yox, cənab, bu qətiyyən ola bilməz, qətiyyən! 

– Ata! 

– Qətiyyən! 

Bu ―qətiyyən‖ sözü elə bir ifadə ilə söylənmiĢdi ki, Marius daha heç bir ümid yeri qalmadığını 

baĢa düĢdü. BaĢını aĢağı salaraq, səndirləyə-səndirləyə, ağır-ağır qapıya sarı getdi, o, sanki, öz 

qarĢısında otaq qapısını deyil, ölüm qapısını görürdü. Cənab Jilnorman onun ardınca baxırdı: 

Marius qapını açıb bayıra çıxmaq istəyəndə qoca birdən tünd və ərköyün qocalara xas olan bir 

cəldliklə onun üstünə yüyürdü, Mariusun yaxasından tutub sərt geri çəkdi, gətirib kresloya 

itələyərək dedi: 

– DanıĢ görək! 

Marius ağzından çıxan bircə elə ―ata‖ sözü qocada bu dəyiĢikliyi əmələ gətirmiĢdi. 

Marius ĢaĢqın halda ona baxırdı. Cənab Jilnormanın üzündəki ifadə tez-tez dəyiĢirdi; onun 

sifətində fövqəladə, kobud bir mehribanlıq ifadə olunurdu. Qocanın əcdadı öz yerini ona tərk 

etmiĢdi. 

– YaxĢı da, baxarıq, danıĢ görək, sevgi iĢlərindən danıĢ, gizlin iĢlərini aç tök, hamısını mənə de! 

ƏĢi, belə Ģey olar, bu cavanlar nə axmaqdır! 

Marius: 

– Ata, – deyərək yenə də sözə baĢladı. 

Qocanın üzündə vəsfə gəlməyən böyük bir fərəh göründü. 

– Bax, belə! Mənə ata de, onda iĢ də yaxĢı gedər! 

Qocanın kobudluğunda indi elə bir mehribanlıq, elə Ģəfqət, elə səmimiyyət, elə bir atalıq hissi 

ifadə olunurdu ki, Mariusun ümidsiz qəlbində birdən ümid doğdu, o, sanki, Ģüurunu itirdi, məst 

oldu. O, masanın yanında oturmuĢdu; onun köhnə paltarı yanan Ģamların iĢığında elə aydın gözə 

çarpırdı ki, Jilnorman baba ona heyrətlə baxırdı. 

Marius: 

– Bəli, ata, – deyərək sözə baĢladı. 

Jilnorman onun sözünü kəsdi: 

– Sən gör nə kökdəsən! Sənin, doğrudan da, bircə quruĢun da yoxdur? Sən oğru kimi 

geyinmisən. 

Qoça siyirtməni açdı, pul kisəsini götürüb masanın üstünə qoydu. 

– Al, burada yüz luidor pul var, özünə Ģlyapa al. 

Marius sözünə davam edərək dedi: 

– Ata, əziz ata, siz mənim vəziyyətimi bilsəydiniz! Mən onu sevirəm. Heç təsəvvür edə 

bilərsinizmi, mən onu birinci dəfə Lüksemburq bağında gördüm, o bağa gəlmiĢdi. Əvvəl mən 

ona elə bir əhəmiyyət vermədim, sonra ona vuruldum, heç özüm də bilmədim bu necə oldu. Ah, 

mən elə bədbəxt idim! Sözün qısası, indi mən hər gün onların evində onunla görüĢürəm, atasının 

bundan xəbəri yoxdur, indi bir təsəvvür edin: onlar buradan getmək istəyirlər, biz hər axĢam 

bağda görüĢürük; atası onu Ġngiltərəyə aparmaq istəyir, mən də belə fikirləĢdim: ―Babamın 

yanına gedim, bunların hamısını ona danıĢım‖. Mən axı dəli olaram, ölərəm, xəstələnərəm, 

özümü suya ataram. Mən mütləq onunla evlənməliyəm, yoxsa dəli olaram. Budur, nə olubsa 

hamısını sizə dedim, mənə elə gəlir ki, heç bir Ģey yadımdan çıxmayıb. O qız dəmir barmaqlığı 

olan bir bağda, Plüme, küçəsində yaĢayır, Əlillər evinə yaxın bir yerdə. 

Jilnorman baba duyduğu həzdən gülümsəyirdi: o, Mariusun yanında oturdu. O həm Mariusa 

qulaq asır, onun səsindən ləzzət alırdı, həm də məmnuniyyətlə burnuna yavaĢ-yavaĢ burunotu 

çəkirdi. Plüme küçəsi sözünü eĢidəndə nəfəsini saxladı, əlində qalan burunotunu dizləri üstünə 

tökdü. 

– Plüme küçəsi? Sən deyirsən Plüme küçəsi? Dayan görüm! Orada qıĢla varmı? Hə də, elə özüdü 

ki var. Sənin əmioğlun Teodül mənə bəzi Ģeylər danıĢıb. O ulan, zabit! Qız barəsində, əzizim, qız 

---

barəsində! Bir iĢə baxırsan da, hə, Plüme küçəsində haman o küçədə ki, əvvəllər ora Blome 

deyərdilər. Ġndi yadıma düĢdü. Plüme küçəsində, barmaqlıq ardında, bağda yaĢayan o tifildən 

mənə söhbət açıblar. Xalis Pameladır. Zövqün pis deyil. Deyirlər ki, çox qəĢəng qızdır. Söz öz 

aramızda qalsın, mən elə güman edirəm ki, o sarsaq ulan bir yüngülvarı ona nəvaziĢ 

göstərmiĢdir. Bu məsələdə onlar çoxmu dərinə getmiĢlər bunu bilmirəm. Ancaq bunun heç eybi 

yoxdur. Bir də ki, ulana inanmaq lazım deyil. O gopçunun biridir. Marius, mən cavan bir oğlanın 

sevməsini təqdirəlayiq Ģey hesab edirəm! Sənin yaĢında olan oğlan gərək sevsin. Yakobinçi 

olmaqdan sevmək yaxĢıdır, mən sevməyi üstün tuturam. Hər halda, cənab Robespyerə 

bağlanmaqdansa, bir deyil, lap elə iyirmi arvada bağlanmaq yaxĢıdır. Mənə qalırsa, mən bu 

barədə özümə haqq verirəm: bütün bu sankülotlardan mən həmiĢə ancaq qadınları üstün 

tutmuĢam. QəĢəng qızlar qəĢəng qız olub qalırlar – ay onları görüm sağsağan aparsın! Bu 

məsələdə mübahisə ediləsi bir Ģey yoxdur. Hə, deməli, o tifil səni atasından gizlin qəbul eləyir. 

Bu elə belə də olmalıdır. Mən də belə Ģeylər eləmiĢəm.  

Özü də bir olmayıb, iki olmayıb, çox olub. Bilirsən, belə hallarda nə eləyirlər? Həyəcana gəlib 

qəzəblənmirlər, faciə yaratmırlar, bu iĢi evlənməklə, Ģərəfli bələdiyyə rəisinin yanına getməklə 

qurtarmırlar. Bu məsələdə gərək ağıllı bir oğlan olasan. DüĢüncəli olasan. Ey bəni-adəm, nə 

oyun çıxarırsınız çıxarın, ancaq evlənməyin. Deyir ki, gedib gərək babamı axtarıb tapam, o 

mehribandır, ürəyiyumĢaq adamdır, onun həmiĢə köhnə masasının siyirtməsində içi qızılla dolu 

bir neçə düyünçəsi ola bilər. Ona deyərəm: ―Baba məsələ, bax, belədir‖. Baba da ona elə cavab 

verər: ―Bu çox asan bir Ģeydir. Adam cavanlığında qızır, qocalanda sakitləĢir. Mən də cavan 

olmuĢam, sən də qocalacaqsan. Al, mənim balam, sən də bir gün bu borcu öz nəvənə 

qaytararsan. Burada iki yüz qol var. Get əylən, kefini çək! Dünyada bundan yaxĢı Ģey yoxdur!‖ 

ĠĢi bax belə görürlər. Evlənmirlər, bu, iĢə mane olmur. Sən mənim dediyimi baĢa düĢürsən? 

Marius donub qalmıĢdı, bircə kəlmə də söz söyləmək iqtidarında deyildi, o ancaq baĢını yellədi. 

Qoca qəhqəhə ilə güldü, gözlərini qıyaraq, əlini Ģappıltı ilə onun dizinə vurdu, gülümsəyə-

gülümsəyə, sirli bir nəzərlə onun gözünə baxdı, çox hiyləgər bir əda ilə çiyinlərini sıxaraq dedi: 

– Ay səfeh! Onu özünə məĢuqə elə! 

Mariusun rəngi ağardı. Qocanın dediklərindən o heç bir Ģey baĢa düĢməmiĢdi. Plüme 

küçəsindəki o qarmaqarıĢıq Ģeylər, o Pamela, o qıĢla, o ulan bir xəyal kimi onun qarĢısından ötüb 

keçmiĢdi. Bunlar zanbaq kimi təmiz Kozettaya aid ola bilməzdi. Qoca sayıqlayırdı. Lakin bu 

sayıqlama elə bir sözlə qurtardı ki, Marius bu sözü baĢa düĢdü: bu Kozetta üçün ən dəhĢətli bir 

təhqir idi. ―Onu özünə məĢuqə elə‖ sözləri bu bakir gəncin qəlbini bir ox kimi deĢmiĢdi. 

O yerindən qalxdı, Ģlyapasını yerdən götürdü, qəti, möhkəm addımlarla qapıya sarı getdi, orada 

dayanıb döndü, babasına təzim etdi, sonra baĢını qaldırıb dedi: 

– BeĢ il bundan əvvəl siz mənim atamı təhqir etdiniz; bu gün də mənim arvadımı təhqir etdiniz. 

Mən daha sizdən heç bir Ģey istəmirəm, cənab. Sağlıqla qalın. 

Jilnorman baba heyrətdən donub qaldı, ağzını açaraq əllərini qabağa uzatdı, ayağa qalxmaq 

istədi, lakin o bircə kəlmə söz deyənə kimi qapı örtüldü, Marius yox oldu. 

Qoca, ildırım vurmuĢ adam kimi bir neçə an yerindən tərpənmədi; o nə danıĢır, nə də nəfəs ala 

bilirdi, sanki, qüvvətli bir əl onun boğazını sıxırdı. Birdən o kreslodan qalxdı, doxsan bir yaĢlı 

adam sürəti ilə qapıya sarı yüyürdü, qapını açıb çığırdı: 

– Ay haray! Ay haray! 

Qızı, sonra da xidmətçilər səsə gəldi, o yenə də xırıltılı bir səslə yazıq-yazıq çığırdı: 

– Yüyürün onun dalınca! Özünüzü ona yetirin! Mən ona nə elədim? O, dəlidir! O getdi! Ġlahi, 

ilahi! O daha qayıtmayacaq! 

Qoca küçəyə açılan pəncərəyə cumdu, titrək əlləri ilə pəncərəni açdı qurĢağa kimi bayıra 

uzanaraq çığırdı – Bask ilə Nikoletta onu daldan tutmuĢdu: 

– Marius! Marius! Marius! Marius! 

Lakin Marius onun səsini eĢidə bilməzdi: bu anda o, Sen-Lui küçəsinin tinindən dönürdü. 

Doxsan yaĢlı qoca ağır əzab içində əllərini iki-üç dəfə gicgahına qaldırdı, səndirləyə-səndirləyə 

geri qayıtdı, ağır-ağır öz kreslosunda oturdu: onun nəbzi vurmurdu, səsi çıxmırdı. Gözlərində yaĢ 

---

yox idi; o ancaq mənasız-mənasız baĢını yelləyir, dodaqlarını tərpədirdi; onun baxıĢları boĢ, 

qəlbi boĢ idi, onun boĢ qəlbində, ancaq gecə kimi qaranlıq, dərdli matəmli bir Ģey qalmıĢdı. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Jan Valjan. 

 

Elə o gün saat dörddə Jan Valjan Mars çölünün ən issız yamaclarından birində oturmuĢdu. O, 

ehtiyat etdiyindənmi, fikri bir yerə toplamaq istədiyindənmi, ya hər adamın vərdiĢlərində hiss 

edilmədən, yavaĢ-yavaĢ əmələ gələn dəyiĢiklik nəticəsindəmi indi çox az-az Kozetta ilə evdən 

bayıra çıxırdı. O, iĢ kurtkası, boz, kətan Ģalvar geymiĢdi; uzun günlüklü kartuzu üzünü örtmüĢdü. 

Hal-hazırda o, Kozetta haqqında düĢünərkən özünü sakit və xoĢbəxt hiss edirdi; hələ bu 

yaxınlara kimi onu həyəcanlandıran və qorxudan Ģeylər indi fikrindən dağılıb getmiĢdi. Lakin iki 

həftə əvvəl onu baĢqa bir Ģey narahat eləməyə baĢlamıĢdı: bir gün o bulvarda gəzərkən 

Tenardyeni görmüĢdü; Jan Valjan paltarını dəyiĢdiyindən Tenardye onu tanımamıĢdı. O vaxtdan 

bəri Jan Valjan bir neçə dəfə onu görmüĢdü və indi əmin olmuĢdu ki, Tenardye bu məhəllədə 

havayı yerə hərlənmir. Mühüm bir qərara gəlmək üçün bu özü kifayətdi. Tenardye burada idi, 

deməli, onun üçün həmiĢə təhlükə vardı. Bir də ki, həyatında bir Ģeyi gizlətməyə əsası olan 

adamlar Parisdə özünü narahat hiss edirlər; siyasi iğtiĢaĢlar o cəhətdən əlveriĢli deyildi ki, polis 

iĢçiləri indi adamlardan çox Ģübhələnirdi, onlara çox az etibar edirdi, buna görə də Pepenin, ya 

Morenin təqib olunması nəticəsində Jan Valjan kimi adamlar da çox asanlıqla ifĢa oluna bilərdi. 

Jan Valjan Parisi, hətta Fransanı tərk etmək, Ġngiltərəyə getmək qərarına gəldi. Bunu Kozettaya 

demiĢdi. O istəyirdi ki, elə bu həftə yola düĢsün. Ġndi o, Mars çölünün yamaclarından birində 

oturub dərin fikrə dalmıĢdı: Tenardye, polis, yol məsələsi, pasport almaqla əlaqədar olan 

çətinliklər onu son dərəcə həyəcanlandırırdı. 

Bu Ģeylər onu çox narahat edirdi. 

ġərhedilməz və onu heyrətə salan bir məsələ xüsusilə onun təĢviĢini artırırdı, o, elə indi də bunun 

təsiri altında idi: bu gün səhər o hamıdan tez durub bağda gəzirdi, Kozettanın pəncərələri hələ 

bağlı idi, birdən divara yazılmıĢ bu sözlər onun gözünə sataĢdı: 

 

ġüĢə küçəsi, № 16. 

 

Sözlər, yəqin, mismarla divara cızılmıĢdı; özü də bu lap yaxın vaxtda edilmiĢdi, cızıqlar qaralmıĢ 

köhnə suvaq üzərində ağ görünürdü, divar dibindəki gicitkən kolu üstünə narın əhəng tozu 

tökülmüĢdü. Bu sözlər, yəqin ki, gecə yazılmıĢdı. Bu nə deməkdir? Bu kiminsə ünvanı idimi? Ya 

bir adam üçün yazılmıĢ Ģərti iĢarə idi? Ona edilən xəbərdarlıqdımı? Hər halda, aydın olurdu ki, 

bu bağa əl atan var, bura naməlum adamlar gəlmiĢdir. Evdəkiləri təĢviĢə salan bir neçə qəribə 

hadisə Jan Valjanın yadına düĢdü. Bu, onun daha artıq düĢünməsinə səbəb oldu. O divara 

cızılmıĢ sözləri Kozettaya deməkdən çəkindi, qorxdu ki, Kozetta bundan təĢviĢə düĢsün. 

O belə ağır düĢüncələrə daldığı halda, birdən yanına bir kölgə düĢdüyünü gördü, bundan bildi ki, 

kim isə gəlib yamacın üstündə dayanmıĢdır. Dönüb baxmaq istədi, elə o saat dizləri üstə dörd 

qatlı bir kağız düĢdü, kağızı elə bil onun baĢı üstündən atmıĢdılar. Jan Valjan kağızı götürüb 

açdı, kağızda karandaĢla, iri hərflərlə bir söz yazılmıĢdı: 

 

Köçün. 

 

O cəld qalxdı, lakin yamacın üstündə heç kəs yox idi. Ətrafına göz gəzdirdi, sarı qəhvəyi plis 

Ģalvar, boz bluz geymiĢ, uĢaqdan böyük, kiĢidən kiçik bir adam gördü: o, hasardan aĢıb Mars 

çölünün xəndəyinə endi. 

Jan Valjan dərin fikirlər içərisində elə o saat evinə getdi. 

---

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Marius. 

 

Marius cənab Jilnormanın yanından çox qəmgin qayıtdı. Babasının yanına gedəndə onun 

qəlbində ümid vardı, lakin oradan hədsiz bir ümidsizlik içində çıxıb getdi. 

Burası da var ki, o ulan, o yüngülbeyin zabit, o Teodül Mariusun Ģüurunda heç bir iz 

buraxmamıĢdı – insan qəlbinin qanunlarını öyrənən bir adam bunun səbəbini baĢa düĢər. Zərrə 

qədər də təsir buraxmamıĢdı! Bir dramaturq hadisənin zahiri cəhətini nəzərə alaraq, qocanın öz 

nəvəsinə açdığı sirlə iĢin bir qədər mürəkkəbləĢəcəyini gözləyə bilər. Lakin o yerdə ki dram əsəri 

uda bilər, həqiqət uduza bilər. Marius elə bir yaĢda idi ki, bu yaĢda adam heç bir pis Ģeyə 

inanmır; sonralar elə bir yaĢ gəlir ki, adam hər Ģeyə inanır. ġübhə də üz qırıĢığı kimi Ģeydir. Ġlk 

cavanlıq dövründə adamda olmur. O Ģey ki, Otellonu sarsıdır – Kandidə heç təsir eləmir. 

Kozettadan Ģübhələnmək! Marius üçün hər cürə cinayət iĢləmək Kozettaya Ģübhə etməkdən asan 

olardı. O küçələri avara-avara dolaĢmağa baĢladı – bu, əzab çəkən adamların əl atdığı adi bir 

vasitədir. O, nə barədə düĢünürdü – bunu xatırlaya bilmirdi. Gecə saat ikidə Kurfeyrakın otağına 

qayıtdı, paltarını soyunmadan döĢəyin üstünə yıxıldı. Onun gözünə yuxu gedəndə səhər çoxdan 

açılmıĢdı; yuxusunda, o ta ayılana kimi, qatma-qarıĢıq Ģeylər görür, bu Ģeylər ona əzab verirdi. 

Gözünü açanda Kurfeyrakı, Anjolrası, Feyi və Kombeferi gördü. Onlar Ģlyapalarını baĢlarına 

qoyub durmuĢdular, üzlərində iĢgüzar bir ifadə vardı, getməyə hazırlaĢırdılar. 

Kurfeyrak ondan soruĢdu: 

– Sən general Lamarkın dəfninə gedəcəksən? 

Ona elə gəldi ki, Kurfeyrak Çin dilində danıĢır. 

Marius da onlardan bir az sonra getdi. Gedəndə cibinə iki tapança qoydu; bunları fevralın üçündə 

baĢ verən hadisə zamanı Javer ona vermiĢdi. Tapançalar hələ də dolu idi. Bunları o niyə 

götürmüĢdü, onun ağlına nə gəlmiĢdi – bunu demək çətindi. 

Bütün günü avara-avara gəzdi, özü də heç bilmirdi harada gəzir; hərdən yağıĢ yağırdı, lakin 

Marius bunu hiss etmirdi. Nahar üçün çörəkçi dükanından bir su qiymətində çörək alıb cibinə 

qoydu, sonra da cibində çörək olduğunu unutdu. Deyəsən, o lap Sena çayında da çimdi, ancaq 

bunu dərk etmədi. Bəzən elə dəqiqələr olur ki, adamın beynində elə bil son dərəcə isti bir soba 

yanır. Marius da indi belə bir vəziyyətdə idi. Ġndi o daha heç bir Ģeyə ümid etmirdi, heç bir 

Ģeydən qorxmurdu; dünəndən bəri o bunların üstündən aĢıb keçmiĢdi. Böyük səbirsizliklə axĢamı 

gözləyirdi. Onun ancaq müəyyən bir fikri vardı. AxĢam saat doqquzda Kozettanı görəcəkdi. 

Onun bütün gələcəyi indi bu son xoĢbəxtlikdə idi; bundan sonra zülmətdi. O lap adamsız, boĢ 

bulvarlarla gedirdi. Hərdən o, sanki, Ģəhərdən gələn qəribə səslər eĢidirdi. Bu səsləri eĢidəndə 

düĢüncəsindən ayrılır, öz-özünə belə bir sual verirdi: ―Bəlkə, orada dalaĢırlar?‖ 

Marius hava qaralandan sonra, düz vəd etdiyi vaxtda – saat doqquzda Plüme küçəsinə gəldi. 

Barmaqlığa yaxınlaĢanda hər Ģeyi unutdu. O iki gün idi ki Kozettanı görmürdü, indi yenə də onu 

görəcəkdi. Bütün baĢqa fikirlər onun zehnindən silindi; o, ancaq vəsfə gəlməyən böyük bir 

sevinc duyurdu. Elə anlar olur ki, insan bu zaman əsir həyatı keçirir. Belə anlarda həmiĢə 

amiranə və füsunkar Ģeylər olur, bunlar insanın qəlbini tamamilə doldurur. 

Marius barmaqlığın dəmir çubuğunu kənara çəkib bağa girdi. Kozetta həmiĢə onu gözlədiyi 

yerdə yox idi. Marius kolların arasından keçib artırmanın yanındakı bucağa sarı getdi, düĢünərək 

öz-özünə dedi: ―O, məni burada gözləyir‖. Kozetta orada da yox idi. BaĢını qaldırıb evə baxdı: 

evin bütün pəncərə – qapıları bağlı idi. Bağı dolaĢdı: bağda heç kəs yox idi. Evə qayıtdı. 

Sevgidən o, dəli-divanə olurdu, baĢı dumanlanır, vəziyyət onu qorxudurdu, pis bir vaxtda evinə 

qayıdan adam kimi dərddən və duyduğu təĢviĢdən üzülə-üzülə pəncərə qapısını döydü. Bir 

döydü, iki döydü, yenə döydü, o daha qorxmurdu ki, pəncərə açıla bilər, qızın atasının acıqlı 

sifəti görünər, ondan soruĢa bilər: ―Sizə nə lazımdır?‖ Bunlar onun hiss etdiyi məsələ qarĢısında 

əhəmiyyətsiz bir Ģeydi. Pəncərə qapısını döyə-döyə Kozettanı bərkdən çağırdı: ―Kozetta!‖ Sonra 

---

amiranə bir səslə yenə çağırdı: ―Kozetta‖ Cavab verən olmadı. Hər Ģey bitmiĢdi. Nə bağda adam 

vardı, nə evdə. 

Marius gözlərini ümidsiz halda sərdabə kimi qaranlıq və səssiz, lakin içi boĢ olan evə zilləmiĢdi. 

Sonra daĢ oturacağa baxdı: burada o, Kozettanın yanında gözəl vaxtlar keçirmiĢdi. Sonra da 

artırmanın pilləsində oturdu. Onun qəlbi Ģəfqət və qətiyyətlə dolu idi. O, qəlbinin dərinliklərində 

bu sevgini təqdis edərək, öz-özünə dedi: ―Madam ki, Kozetta getmiĢdir,  mənə ölməkdən baĢqa 

bir Ģey qalmır‖. Elə bu anda bir səs eĢitdi: səs, elə bil ki, küçədən, ağacların arxasından gəlirdi: 

– Cənab Marius!  

Marius ayağa qalxdı. 

– Nədi? 

– Cənab Marius, siz buradasınız? 

– Bəli. 

Səs yenə də eĢidildi: 

– Cənab Marius, dostlarınız sizi ġanvreri küçəsindəki barrikadaların yanında gözləyir. 

Bu səs onun tamamilə tanımadığı səs deyildi. Bu səs Eponinanın xırıltılı və kobud səsinə 

oxĢayırdı. Marius barmaqlığa sarı yüyürdü, barmaqlığın laxlayan dəmir çubuğunu kənara çəkib, 

baĢını küçəyə çıxartdı, zahirən cavan oğlana oxĢayan bir adam gördü: o yüyürə-yüyürə 

alaqaranlıq içində gözdən itirdi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Cənab Mabef. 

 

Jan Valjanın pul kisəsindən cənab Mabefə bir xeyir olmadı. 

O çox nəcib, həm də sadəlövh bir adam olduğundan ulduzların hədiyyəsini qəbul etmədi; 

ulduzların qızıl pul göndərməyə qadir olduğuna o, qətiyyən inana bilməzdi. O heç güman etmirdi 

ki, göydən düĢən bu Ģey QavroĢun hədiyyəsidir, buna görə də kisəni tapılmıĢ bir Ģey kimi aparıb 

öz məhəlləsinin polis pristavına verdi; tapılan Ģeyi orada öz sahibinə qaytarardılar. Ġndi pul 

kisəsi, doğrudan da, itdi. Məlum Ģeydir ki, heç kəs gəlib onu tələb etmədi, cənab Mabefə də onun 

heç bir köməyi olmadı. 

Cənab Mabefin güzəranı get-gedə ağırlaĢırdı. 

Ġndiqo sahəsində Nəbatat bağında aparılan təcrübələr də Austerlits bağında aparılan təcrübələr 

kimi bir nəticə vermədi. Keçən il o, öz xidmətçisinə borclu qalmıĢdı. Ġndi də, oxucuların bildiyi 

kimi, ev sahibinə borclu idi. Lombard on üçüncü ayın sonunda onun ―Flora‖sının mis kliĢələrini 

satdı. Bir misgər onlardan qazan düzəltdi. KliĢələr satıldıqdan sonra o hətta ―flora‖nın onda 

qalan dağınıq nüsxələrini də daha tamamlaya bilmədi, qravürləri və çap olunmuĢ mətni, tam 

dəyəri olmayan bir Ģey kimi, ucuz qiymətə bukinistlərə satdı. Bütün ömrü boyu çəkdiyi əməyin 

səmərəsindən daha heç bir Ģey qalmamıĢdı. SatılmıĢ nüsxələrin pulunu xərcləməyə baĢladı. 

Lakin bu az məbləğin də tükəndiyini görüb bağdan əl çəkdi, onu daha becərmədi. O çoxdandı 

əvvəllər arabir yediyi iki yumurtanı, bir parça əti də daha yemirdi. Naharı, ancaq çörək və 

kartofdan ibarətdi. O axırıncı mebelini də satdı, sonra yataq əĢyasın, pal-paltar, adyal – o Ģeysiz 

ki dolana bilərdi – nə vardısa hamısını, daha sonra herbarilərini, estamplarını satdı. Lakin onun 

hələ ən qiymətli kitabları qalırdı. Bunların içində, məsələn, ―Tarixi Tövrat rübailəri‖nin 1560-cı 

il çapı, Pyer de Bessin ―Tövrat kitablarının məcmusu‖, Jan de Laenin Navvar kraliçasına ithaf 

olunmuĢ ―Marqaritanın mirvariləri‖, Seyer de Vilye-Hotmanın ―Səfirin vəzifəsi və ləyaqəti‖ 

əsəri, 1644-cü ildə çıxmıĢ ―Ravvin mənzuməsi‖, Tibüllün 1567-ci ildə nəĢr edilmiĢ və üzərində 

gözəl surətdə ―Venetsiya Manutsiyanın evində‖ sözləri yazılmıĢ kitabı, Diogen Laersinin Lionda 

1644-cü ildə çap olunmuĢ, içərisinə on üçüncü əsrin, Vatikandakı 411 nömrəli əlyazmasının 

məĢhur variantları, həm də Anri Etyen tərəfindən çox səmərəli surətdə tədqiq edilmiĢ 393, 394 

nömrəli iki Venetsiya əlyazması, yalnız Neapol kitabxanasında olan on ikinci əsrin əlyazmasında 

doria ləhcəsində olan bütün parçalar daxil edilmiĢdir. Cənab Mabef yataq otağında olan buxarını 

heç yandırmazdı, həm də Ģam yandırmamaq üçün hava qaralan kimi yatardı. Elə bil ki, onun 

---

daha qonĢuları yox idi, evdən çıxanda hamı ondan yayınardı, cənab Mabef bunu görürdü. 

Səfalətdə olan uĢağa hər ananın yazığı gəlir, səfalətdə olan cavan oğlana cavan qızların yazığı 

gəlir, səfalətdə olan qocaya heç kəsin yazığı gəlmir. Bütün müsibətlərdən ən ağırı budur. Lakin 

Mabef baba uĢaqlığa xas olan fikir aydınlığını tamam itirməmiĢdi. Kitabları görəndə onun 

gözləri parıldayırdı. Diogen Laersinin ən nadir nüsxəsinə baxanda gülümsəyirdi. Bütün ev 

əĢyasından, ən zəruri olanlardan baĢqa, ancaq ĢüĢə qapalı bir kitab Ģkafı qalmıĢdı. 

Bir gün Plutarx xala ona dedi: 

– Nahar hazırlamağa mənim pulum yoxdur. 

Onun nahar dediyi bir parça çörəkdən, dörd-beĢ kartofdan ibarətdi. 

Mabef soruĢdu: 

– Bəs nisyə? 

– Siz çox gözəl bilirsiniz ki, mənə nisyə Ģey vermirlər. Cənab Mabef kitab Ģkafını açdı, 

oğlanlarından birini qurban verməyə məcbur olan, bunu təyin etməmiĢdən əvvəl onları yığıb 

gözdən keçirən ata kimi kitablara bir-bir xeyli baxdı, sonra cəld birini götürüb qoltuğuna vurdu, 

otaqdan çıxıb getdi. Ġki saat sonra kitabsız qayıtdı, masanın üstünə otuz su qoyub dedi: 

– Alın, bu da nahar üçün! 

Bu andan qocanın aydın üzünə, sanki, qara kölgə endi və bu kölgə bir daha onun üzündən 

silinmədi – Plutarx xala bunu görürdü. 

Lakin bunu sabah da, o birisi gün də hər gün təkrar etmək lazımdı. Cənab Mabef kitabla evdən 

gedir, az pulla geri qayıdırdı. Bukinistlər onun öz kitablarını satmağa məcbur olduğunu görəndə 

qocanın iyirmi frank verdiyi və bəzən də onların özündən aldığı kitaba iyirmi sudan artıq pul 

vermirdilər. Qocanın bütün kitabxanası, cild-cild bukinistlərin əlinə keçdi. Bəzən öz-özünə 

deyirdi: ―Mənim, hər halda, səksən yaĢım var‖, sanki, o, kitabların axırına çıxana kimi öz 

ömrünün axırına çatacağı ümidində idi. Bir gün də o, Rober Etyenlə evdən getdi, Aldla geri 

qayıtdı. ―Rober Etyeni o, Malake sahil küçəsində otuz beĢ suya satmıĢdı. Aldı isə Qre küçəsində 

qırx suya almıĢdı. O sevinə-sevinə Plutarx xalaya dedi: ―Mən beĢ su borc elədim‖. Bu gün o heç 

nahar eləmədi. 

O, Bağçılıq cəmiyyətinin üzvü idi. Bu cəmiyyətdə onun yoxsul bir həyat keçirtdiyini bilirdilər. 

Cəmiyyətin sədri onun yanına gəldi, əkinçilik və ticarət naziri ilə onun haqqında danıĢacağını 

vəd etdi, vədini yerinə yetirdi. Nazir həyəcanla dedi: ―Buna heç söz ola bilməz! Əlbəttə, kömək 

etmək lazımdır! Qoca alimdir! Nəbatat alimidir! Zərərsiz, dinc adamdır! Onun üçün bir Ģey 

eləmək lazımdır!‖ Ertəsi gün cənab Mabef bir kağız aldı: nazir onu nahara dəvət edirdi, qoca 

sevincindən əsə-əsə kağızı Plutarx xalaya göstərib dedi: ―Biz xilas olduq!‖ Cənab Mabef 

çağırılan günü nazirin evinə getdi. Onun əzilmiĢ qalstuku, düzətəkli köhnə frakı, yaxĢı 

təmizlənməmiĢ köhnə ayaqqabısı qapıçıları heyrətə saldı, qoca bunu hiss etdi. Heç kəs, hətta 

nazir özü də ona müraciət etmədi. AxĢam saat on olurdu, o hələ gözləyirdi ki, onunla 

danıĢacaqlar. Bu zaman dekolte paltar geymiĢ gözəl bir xanımın səsini eĢitdi: o, nazirin arvadı 

idi. Qoca ona yaxınlaĢmağa cürət etmirdi. Xanım kimdənsə soruĢurdu: ―Bu qoca cənab kimdir?‖ 

Cənab Mabef gecəyarısı Ģiddətli yağıĢ yağa-yağa piyada evinə qayıtdı. Nazirin evinə o, fiakrla 

getmiĢdi, səhər Elzevirin kitabını satıb fiakrın pulunu verdi. 

O hər axĢam yatandan əvvəl Diogen Laersidən bir neçə səhifə oxumağa adət etmiĢdi. Yunan 

dilini lazımınca bilir, Diogeni əslindən oxuyur, onun gözəlliklərindən həzz ala bilirdi. Ġndi onun 

daha.ayrı sevinci qalmamıĢdı. Bir neçə həftə keçdi. Plutarx xala qəfildən xəstələndi. Pul 

yoxluğundan çörəkçiyə çörək pulunu verə bilməmək adamı kədərləndirən haldır, lakin adamı 

bundan daha artıq kədərləndirən bir Ģey varsa, o da əczaçıya dərman pulunu verə bilməməkdir. 

AxĢam həkim gəlib çox bahalı bir içmə dərman yazdı. Həm də Plutarx xalanın xəstəliyi get-gedə 

artırdı, onun yanında bir adam oturmalı idi. Cənab Mabef Ģkafını açdı: Ģkaf bom-boĢ idi, sonuncu 

kitab da satılmıĢdı. Bircə Diogen Laersi qalmıĢdı. 

Qoca çox nadir tapılan bu yeganə nüsxəni də qoltuğuna vurub, otaqdan çıxdı. 1832-ci il iyulun 4-

ü idi. O, Sen-Jak qapılarına, Ruayolun iĢini davam etdirən adamın yanına getdi, yüz frank pulla 

geri qayıtdı. Bir-birinin üstə yığılmıĢ beĢ franklıqları qoca xidmətçinin gecə masası üstünə qoydu 

və heç bir söz demədən öz otağına getdi. 

---

Ertəsi gün səhər açılanda öz bağına gedib böyrü üstə düĢmüĢ tumbada oturdu; çəpərdən baxan 

bir adam onun bütün səhəri baĢını aĢağı dikərək, artıq becərilməyən ləklərinə sönük nəzərlə 

baxa-baxa sakitcə oturduğunu görə bilərdi. Arabir yağıĢ yağırdı. Qoca, sanki, bunu hiss etmirdi. 

Günortadan sonra Parisdə qəribə bir hay-küy baĢlandı. Bu hay-küy tüfəng səsinə, camaatın 

bağırtısına oxĢayırdı. 

Mabef baba baĢını qaldırdı. Bir bağban beli çiyninə qoyub oradan keçirdi. Qoca ondan soruĢdu: 

– Bu hay-küy nədir? 

Bağban lap sakitcə cavab verdi: 

– Qiyamdır. 

– Nə qiyam? 

– Belə də. DalaĢırlar. 

– Niyə dalaĢırlar? 

– Allah bilir! 

Cənab Mabef yenə də soruĢdu: 

– Bu hardadır? 

– Arsenalın yanında. 

Mabef baba öz otağına gedib Ģlyapasını götürdü, adəti üzrə bir kitab axtardı ki, qoltuğuna vurub 

aparsın, ancaq belə bir kitab tapmadı: ―Ah, lap yadımdan çıxıb!‖ – deyərək ĢaĢqın halda evdən 

çıxdı. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Məsələnin zahiri cəhəti. 

 

Qiyam nədən əmələ gəlir? Heç Ģeydən və hər Ģeydən. YavaĢ-yavaĢ toplaĢan elektrikdən, qəfildən 

qalxan alovdan, azğın düĢən qüvvədən, ötüb keçən naməlum yeldən... Bu yelə yolda nitq 

qabiliyyətinə malik olan baĢlar, xəyal etməyi bacaran əqillər, əzab çəkməyi bacaran qəlblər, 

alovlanan ehtiraslar, nərildəyən yoxsulluq rast gəlir, bunları öz ardınca çəkib aparır. Hara? 

Təsadüflər aləminə. Ġctimai quruluĢun əleyhinə, qanunlar əleyhinə, baĢqalarının rifah və 

həyasızlığı əleyhinə... 

Qiyamın tərkibindəki ünsürlər nədir? Təhqir olunmuĢ əqidələr, acıqlanmıĢ ruh yüksəkliyi, 

hərəkətə gəlmiĢ qəzəb, təzyiq altına alınmıĢ davakar instinktlər, vəcdə gəlmiĢ gənclik 

coĢqunluğu, alicənablıq korluğu, maraqlanma, dəyiĢikliyə olan meyil, gözlənilməz hadisələr 

arzusu – elə bir arzu ki, adamı təzə bir tamaĢa haqqında yazılan elanı məmnuniyyətlə oxumağa, 

teatrda səhnə maĢinistinin qəfildən verdiyi fiti xoĢlamağa vadar edir – aydın olmayan nifrət, 

ədavət, aldanılmıĢ ümidlər, tale tərəfindən yaddan çıxarıldığını hesab edən hər cür 

Ģöhrətpərəstlik, narazılıq, baĢ tutmayan xəyallar, dəfedilməz maneələrlə əhatə olunmuĢ 

xudpəsəndlik, fəlakətdən çıxacağına ümid edən hər adam, nəhayət, ən aĢağıda duran çühəla, 

alovlana bilən bu çirkab – qiyamın tərkibindəki ünsürlər bunlardır. 

Qiyama mənsub olan kimlərdir? Ən böyük və ən əhəmiyyətsiz insanlar o insanlar ki, cəmiyyətin 

hüdudu xaricində səfil-sərgərdən dolaĢaraq müvəffəqiyyət gözləyirlər – avaralar, Ģübhəli 

Ģəxsiyyətlər, Ģəhər civarının sərsəriləri, baĢı üstündə laqeyd buludlardan baĢqa ayrı bir Ģey 

olmayan, təzə evlər salınmıĢ çöldə gecələyən, hər gün çörəyi zəhmətdən deyil, təsadüfdən 

gözləyən adamlar, yoxsulluğun, miskinliyin çılpaq, ayaqyalın oğulları – qiyama mənsub olanlar 

bunlardır. 

O adamın ki qəlbində dövlət üsul-idarəsinə, həyata, ya taleyə qarĢı gizli qiyam var – o da 

cəmiyyətdə baĢ verən qiyamla əlaqədardır – qiyam baĢlanan kimi o adam canlanmağa baĢlayır, 

qasırğanın onu alıb apardığını hiss edir. 

Qiyam – müəyyən hərarət daxilində ictimai mühitdə qəfildən əmələ gələn bir növ qasırğadır. Bu 

qasırğa burula-burula sürətlə havaya qalxır, yüksək və miskin təbiətli adamları, qüvvətli və zəif 

---

Ģəxsləri, ağac gövdələrini və saman çöpünü yerindən qoparır, yer üzündən silir, məhv edir, 

dağıdır, kökündən çıxarır, özü ilə sürükləyib aparır. 

Vay o adamın halına ki, bu qasırğa onu sürükləyib aparır, vay o adamın halına ki, onu itələyib 

yolundan çıxarır! Bunların hər ikisini bir-birinə vurub əzir. 

O sürükləyib apardığı adamlara məchul bir əzəmət verir. O, təsadüfən rast gəldiyi adamın qəlbini 

hadisələr qüvvəsi ilə doldurur. O, hər Ģeyi atılan mərmiyə, daĢı top gülləsinə, hambalı generala 

döndərir. 

Gələcəkdən xəbər verən bəzi məxfi siyasət kahinlərinin fikrincə, hakimiyyət nöqteyi-nəzərindən 

qiyam, hətta, zərrə qədər də iĢə mane olmur. Onların əqidəsi belədir: qiyam yıxa bilmədiyi 

hökuməti möhkəmləndirir, ordunu sınaqdan keçirir, burjuaziyanı birləĢdirir, polis idarəsinin 

gücünü artırır, ictimai özülün möhkəmliyini göstərir. Qiyam – gimnastikadır, hifzüsəhhə kimi bir 

Ģeydir. Adam ovxalandıqdan sonra özünü yaxĢı hiss edən kimi, hökumət də qiyamdan sonra 

özünü yaxĢı hiss edir. 

Otuz il bundan əvvəl qiyama baĢqa bir nöqteyi-nəzərdən də baxırdılar. 

Hər Ģeyi əhatə edən bir nəzəriyyə var, bu nəzəriyyə öz-özünü ―sağlam düĢüncə‖ elan edir; Filint 

Alsestin əleyhinədir, doğru ilə yalan arasında könüllü bir münsifdir. Bu nəzəriyyənin öz izahatı, 

öyüd-nəsihəti, bir az məğrurca yumĢaqlığı var; bədguluqla əfv etmənin qarıĢmasından ibarət olan 

bu yumĢaqlıq özünü insanhikməti təsəvvür edir, lakin o, çox vaxt pedantlıqdan baĢqa bir Ģey 

olmur. ―Orta mövqe‖ deyilən bütün bir siyasi məktəb buradan çıxmıĢdır. Bu qaynar su ilə soyuq 

su arasında olan ilıq su partiyasıdır. Dərin olmadığı halda özünü dərin göstərən bu səthi siyasi 

məktəb nəticəni öyrənir, səbəbə əl atmır, yarımçıq biliklə xalq iğtiĢaĢlarını pisləyir. 

Bu məktəbin dediklərinə qulaq asılsa, belə çıxır ki, qiyamlar 1830-cu il çevriliĢini 

mürəkkəbləĢdirməklə bu böyük hadisəni malik olduğu təmizlikdən müəyyən dərəcədə məhrum 

edir. Ġyul inqilabı xalq qəzəbi fırtınasından doğan və səmanı qəfildən buluddan təmizləyən gözəl 

bir hərəkət idi. Qiyamlar yenə də səmanı buludlandırdı. Bu inqilabda əvvəl gözəl bir həmrəylik 

olduğu halda, qiyamlar onun içərisinə münaqiĢə saldı. SıçrayıĢlarla irəliyə doğru olan hər bir 

hərəkətdə zədələnmiĢ gizli yerlər olduğu kimi, Ġyul inqilabında da belə yerlər vardı, qiyam bu 

yeri üzə çıxartdı. ―Hə! Burada sınan yer var!‖ – demək mümkün oldu. Ġyul inqilabından sonra 

insanlar, ancaq azadlıq, qiyamdan sonra fəlakət hiss etdi. 

Hər bir qiyam dükanları bağlayır, qiymətli kağızların qiymətini endirir, birjada ĢaĢqınlıq əmələ 

gətirir, ticarəti dayandırır, iĢə mane olur, iflası sürətləndirir; daha pul olmur, böyük var-dövlət 

sahibləri narahat olur, ictimai kredit sarsılır, sənaye pozulur, sərvət gizlədilir, əmək qiymətdən 

düĢür, hər tərəfi qorxu bürüyür, hər Ģəhərdə bu zərbənin əks-sədası eĢidilir. Açılan girdabın 

səbəbi bax, budur. Hesab edilmiĢdir ki, qiyamın birinci günü Fransaya iyirmi milyona, ikinci 

günü qırx milyona, üçüncü günü altmıĢ milyona oturur. Üç günlük qiyam yüz otuz milyona baĢa 

gəlir, baĢqa sözlə, iĢin yalnız maliyyə cəhəti nəzərə alınarsa, bu, böyük bir fəlakətə, gəminin 

qəzaya uğramasına, ya məğlubiyyətlə nəticələnən vuruĢmaya bərabərdir, elə bir vuruĢma ki, 

onda altmıĢ hərb gəmisindən ibarət bir donanma məhv olmuĢdur. 

Əlbəttə, tarixi nöqteyi-nəzərdən qiyamın özünə, məxsus gözəlliyi vardır; küçə vuruĢmasında 

olan əzəmət və pafos heç də partizan vuruĢmasında olan əzəmət və pafosdan az deyil. Bunlardan 

birində meĢə ruhu, o birisində Ģəhər qəlbi hiss olunur; birində Jan ġuandır, o birisində Jann. 

Qiyamlar lap elə qırmızı da olsa, gözəl iĢıqlı Paris xarakterinin ən xüsusi cəhətlərini – 

alicənablığı, fədakarlığı, coĢqun Ģənliyi iĢıqlandırdı. Burada düĢünülmədən göstərilən cəsarət 

ziyalıların xüsusiyyətidir, fikrini isbat edən tələblər də, yenilməz milli qvardiya da, dükançıların 

keĢikçi məntəqələri də, küçə uĢaqlarının qalaçaları da, yoldan keçənlərin ölümdən qorxmaması 

da vardır.  

Məktəblər qoĢunla çarpıĢırdı. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, vuruĢanlar arasında ancaq yaĢca 

fərq vardı – bunlar hamısı eyni irqdəndir. Bunlar iyirmi yaĢında öz ideyaları uğrunda, qırx 

yaĢında öz ailələri uğrunda ölən səbatlı insanlardır. HəmiĢə vətəndaĢ müharibəsində kədərlənən 

ordu əqilli hərəkəti Ģücaətə qarĢı qoyurdu. Qiyamlar xalq igidliyinin Ģahidi olmaqla bərabər, 

burjuaziyanı da tərbiyə edərək cəsarətləndirirdi. 

---

YaxĢı. Lakin bu Ģeylər tökülən qana dəyərmi? Bu tökülən qana kədərlənmiĢ gələcəyi, ləkələnmiĢ 

tərəqqini, ən yaxĢı insanlar arasında əmələ gələn təĢviĢi, vicdanlı, düz liberalların məyusluğunu, 

inqilabın öz-özündə açdığı yaralara sevinən əcnəbi mütləqiyyəti, 1830-cu ildə məğlub olan və 

dönə-dönə ―Nə olsun ki, biz bunun hamısını qabaqcadan görürdük!‖ – deyən adamların 

təntənəsini əlavə edin! Buna, bəlkə də, həddindən artıq tərif olunmuĢ Parisi, lakin, heç Ģübhəsiz, 

zəifləmiĢ Fransanı əlavə edin! Buna – çünki hər Ģeyi demək lazımdır – qəzəblənmiĢ üsul-

idarənin çılğınlaĢmıĢ azadlıq üzərində qazandığı qələbəni çox tez-tez ləkələyən qırğını əlavə 

edin! Ümumiyyətlə, qiyamlar fəlakətli olmuĢdur‖. 

Bu yalançı həkimanəlik belə deyir, burjuaziya da, bu yalançı xalq da bununla lap məmnuniyyətlə 

kifayətlənir. 

Bizə gəlincə, biz həddindən artıq geniĢ, buna görə də həddindən artıq əlveriĢli olan ―qiyam‖ 

sözünü atırıq. Biz bir xalq hərəkatını baĢqa bir xalq hərəkatından ayırırıq. Biz ―VuruĢma nə 

qiymətə baĢa gəlirsə, qiyam da o qiymətə baĢa gəlirmi‖ sözünü öz-özümüzdən soruĢmuruq. Hər 

Ģeydən əvvəl, niyə axı vuruĢma?! Burada müharibə məsələsi meydana çıxır. Məgər müharibə 

fəlakəti qiyamdan azmı fəlakətdir! Bir də ki, hər qiyam fəlakətdirmi? Qoy lap elə 14 iyul yüz 

iyirmi milyona baĢa gəlmiĢ olsun! V Filippi Ġspaniya taxtına qoymaq Fransaya iki milyarda baĢa 

gəldi. Biz bu rəqəmləri kənara atırıq – bunlar dəlil kimi görünsə də, əslində, ancaq sözdür. Bizim 

fikrimizi məĢğul edən məsələ qiyamdır, buna görə də qiyamın mahiyyətini tədqiq edirik. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz doktrinərcəsinə etirazda söhbət ancaq nəticə haqqında gedir, lakin biz 

səbəb axtarırıq. 

Biz məsələni aydınlaĢdırırıq. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Məsələnin mahiyyəti. 

 

Bir qiyam var, bir də üsyan. Bu, biri haqsız, biri haqlı olaraq iki növ qəzəbin təzahürüdür. 

Ədalətə əsaslanan demokratik dövlətlərdə bəzən bir dəstə adam hakimiyyəti ələ almağa 

müvəffəq olur. Onda bütün xalq ayağa qalxır, öz haqqını müdafiə etmək zərurəti xalqı silaha 

sarılmağa məcbur edə bilər. Kollektiv hakimiyyətdən meydana gələn bütün məsələlərdə küllün 

ayrı-ayrı hissələrə qarĢı müharibəsi – üsyandır, lakin ayrı-ayrı hissələrin küllə hücum etməsi – 

qiyamdır; Tüilrini kim tutur – Kralmı, ya Konventmi – bundan asılı olaraq, Tüilriyə olan hücum 

ədalətli, ya ədalətsiz hücum ola bilər. Eyni bir topun camaata qarĢı atəĢ açması – avqustun 10-da 

haqsız, vandemyerin 14-də haqlı bir hərəkətdir. Bunlar zahirən bir-birinə oxĢasa da, əslində, 

ayrı-ayrı Ģeylərdir; isveçrəlilər yanlıĢ bir Ģeyi, Bonapart isə doğru bir Ģeyi müdafiə edirdi. O Ģeyi 

ki ümumi səsvermə öz azadlığını və rəhbərliyini dərk edərək yaratmıĢdır onu küçə dağıda 

bilməz. Mədəniyyətə aid olan hər Ģey də elə; kütlənin instinkti dünən irəlini duya bildiyi halda, 

bu gün ona xəyanət edə bilər. Eyni bir qəzəb coĢqunluğu Terreyə qarĢı qanunidir, lakin Türqoya 

qarĢı mənasızdır. MaĢınların sındırılması, anbarların dağıdılması, dəmir yollarının, dokların 

xarab edilməsi, kütlələrin yanılması, xalq məhkəmələrinin tərəqqini pisləməsi, Ramyüsün 

məktəblilər tərəfindən öldürülməsi, Russonun daĢa basılaraq Ġsveçrədən qovulması qiyamdır. 

Ġsrailin Musaya qarĢı, Afinanın Fokiona qarĢı, Romanın Stsipiona qarĢı çıxıĢı qiyamdır; Parisin 

Bastiliyaya qarĢı çıxıĢı üsyandır. Əsgərlərin Ġskəndərə qarĢı, matrosların Xristofor Kolumba 

qarĢı çıxıĢı qiyamdır, özü də müqəddəs bir Ģeyi təhqir edən qiyamdır. Niyə? Ona görə ki, 

Xristofor Kolumb kompas vasitəsi ilə Amerika üçün etdiyini Ġskəndər qılınc vasitəsi ilə Asiya 

üçün etmiĢdir; Ġskəndər də Kolumb kimi bütün bir aləm tapmıĢdır. Bu iki aləmi mədəniyyətə 

qoĢmaq iĢığın elə qüvvətləndirilməsidir ki, buna qarĢı olan hər hərəkət cinayətkarcasına 

hərəkətdir. Bəzən xalq öz-özünə olan sədaqətini pozur. Bir dəstə camaat xalqa xəyanət edir. 

Məsələn, duz kontrabandaçılarının hökumətə qarĢı uzun zaman vuruĢa-vuruĢa müqavimət 

göstərməsi bu arası kəsilməyən qanuni etiraz həlledici anda, qurtuluĢ günündə, xalqın qalib 

gəldiyi bir vaxtda Ģuanlığa çevrilir, kontrabandçılar taxt-tac ilə birləĢir, bu qayda ilə ―hökumət 

əleyhinə‖ qaldırılan üsyan ―hökumət lehinə‖ qiyam olur. Bundan da qəribə bir Ģey olarmı?! 

---

Nadanlığın mənhus nümunəsi! Duz kontrabandaçısı Kralın dar ağacından canını qurtarır, özü də, 

kəndir qırığı hələ boynunda yellənə-yellənə Ģapkasına ağ kokarda keçirir. ―Duz gömrüyünə 

ölüm!‖ Ģüarından ―YaĢasın Kral!‖ Ģüarı meydana gəlir. Varfolomey gecəsi cinayətkarları, 1792-

ci il sentyabrçıları, Avinyon caniləri, Kolinyi qatilləri, xanım de Lambal qatilləri, Brün qatilləri, 

Napoleonun Ġspaniyadakı tərəfdarlarının quldur dəstələri, yaĢıl meĢə qardaĢları, termidorçular, 

Jeqünün quldur dəstəsi, Qol sarğısı kavalerləri – qiyam, bax, bunlardır! Vandeya nəhəng bir 

katolik qiyamıdır. QəzəblənmiĢ hüququn səsini tanımaq çətin deyil, lakin, o həmiĢə sarsılmıĢ, 

yerindən oynamıĢ, hərəkətə gəlmiĢ kütlələrin səsi olmur; mənasız qəzəb də vardır, çatlamıĢ zəng 

də vardır, hər imdad çığırıĢında tunc səsi səslənmir. Ehtirasların, nadanlığın tərpəniĢi tərəqqi 

təkanı deyil, baĢqa Ģeydir. Üsyan edin, eybi yoxdur, ancaq böyümək, qabağa getmək üçün üsyan 

edin! Göstərin mənə, görüm, hara gedirsiniz! Üsyan ancaq irəliyə doğru hərəkətdir. BaĢqa hər 

cür iğtiĢaĢ zərərlidir. Geriyə doğru atılan hər bir qəzəbli addım qiyamdır. Geriyə doğru hərəkət 

insan övladına qarĢı edilən zorakılıqdır. Üsyan həqiqəti əhatə edən qəzəb partlayıĢıdır. Üsyanla 

qazılmıĢ döĢəmə küçələr hüquq qığılcımları saçır: həmin bu döĢəmə küçələr qiyama ancaq öz 

palçığını verir. Dantonun XVI Lüdovikə qarĢı çıxması üsyandır; Heberin Dantona qarĢı çıxması 

qiyamdır. 

Bundan məlum olur ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz və buna bənzər üsyanlar, Lafayetin dediyi kimi, 

ən müqəddəs vəzifə ola bilərsə, qiyam ən fəcianə, ən cinayətkar sui-qəsd ola bilər. 

Onların közərmə dərəcəsində də bir qədər fərq vardır; üsyan çox vaxt vulkandır, qiyam yanan 

bəlim. 

Əvvəl dediyimiz kimi, qiyam bəzən hökumətin daxilində baĢ verir. Polinyak qiyamçıdır; Kamill 

Demulen hökmdardır. 

Üsyan bəzən intihabdır. 

Bütün məsələləri ümumi səsvermə ilə həll etmək tamamilə yeni bir hadisədir, çünki bizdən əvvəl 

dörd min il müddətində ancaq xalqlar hüququnun tapdalanmasından, xalqların çəkdiyi əzabdan 

bəhs edən dövrlərin özünə görə mümkün edə bildiyi etiraz üsulları olmuĢdur. Sezarlar vaxtında 

üsyan olmamıĢdır, lakin Yuvenad olmuĢdur. 

Facit indignatio1 yerini Qrakx qardaĢları tutur. 

Sezarlar vaxtında Siyenə sürgün edilən adam olmuĢdur. Bundan baĢqa, ―Salnamə‖ni yazan da 

olmuĢdur. 

Biz hələ Patmosa sürgün edilmiĢ o böyük insanı demirik. O da ideal dünya naminə real dünyanı 

öz hiddəti ilə qamçılamıĢ, öz xəyallarından böyük bir satira yaratmıĢ, Roma – Nineviya, Roma – 

Babil, Roma – Sodom üzərinə Apokalipsisin alovlu iĢığını saçmıĢdır. 

 

Ġoann öz qayasında pyedestal üzərindəki sfinksdir; onu baĢa düĢməmək olar, o, yəhudidir, onun 

dili çox çətindir, lakin ―Salnamə‖ni yazan latındır, daha düzgün desək, romalıdır. 

Neronların padĢahlığı – mesoo-tinto üsulu ilə çap olunmuĢ qara qravürləri xatırladır, buna görə 

onların özünü də bu üsulla təsvir etmək lazımdır. Bu ancaq kəsici qravür aləti ilə edilsə, çox 

solğun çıxar, bu alətlə kəsilən yerə acılayan, qatı nəsr tökmək lazımdır. 

Müstəbidlər mütəfəkkirlərə bir qədər təsir edirlər. ZəncirlənmiĢ söz – dəhĢətli sözdür. Hökmdar 

xalqı susmağa məcbur edəndə yazıçı öz qələminin gücünü ikiqat, üçqat artırır. Xalqın bu cür 

susmasından sirli bir dolğunluq meydana gəlir, bu fikrə sızır. Fikir də tunc kimi donub qalır. 

Tarixdə olan təzyiq tarixçilərdə yığcamlıq əmələ gətirir. Tarixçilərin Ģöhrət qazanmıĢ nəsrinin 

qranitcəsinə möhkəmliyi bu nəsrin ancaq zalım hökmdarlar tərəfindən sıxıĢdırılmasının 

nəticəsidir. 

Ġstibdad yazıçını yazdığı əsərin həcmini kiçiltməyə məcbur edir. Bu da əsərin gücünü artırır. 

Sitseron dövrünün itiliyi Verres üçün güclə hiss edildiyi halda, Kaliqulada tamam kütləĢə bilərdi. 

Cümlə quruluĢunda geniĢliyə az yol verməli – zərbənin gücünü artırmalı. Tatsit bütün əzəməti ilə 

düĢünür. 

Böyük qəlbin həqiqət və ədalət cövhərinə çevrilən düzlüyü ildırım kimi yarıb keçir. 

Sözarası bunu da deyək ki, Tatsit tarixən Sezara qarĢı durmamıĢdır – bu, diqqətəlayiq bir 

hadisədir. Onun üçün Tiberilər hazırlatmıĢdı. Sezar və Tatsit bir-birinin ardınca gələn iki 

---

hadisədir; əsərlərin səhnədə tamaĢaya qoyulmasında səhnəyə girənlərə və səhnədən çıxanlara 

rəhbərlik edən Allah bu hadisələrin bir-birinə rast gəlməsinə əsrarəngiz Ģəkildə yol verməmiĢdir. 

Sezar böyükdür, Tatsit də böyükdür; Allah bu iki əzəmətli insana aman vermiĢ, onları bir-biri ilə 

üz-üzə gəlməyə qoymamıĢdır. Ədalət keĢikçisi Sezara zərbə endirəndə bu zərbəni həddindən 

artıq ağır endirə bilərdi, bununla da ədalətsizlik etmiĢ olardı. Allah bunun belə olmasını 

istəməmiĢdir. Afrikada və Ġspaniyadakı böyük müharibələr, Siciliya dəniz quldurlarının məhv 

edilməsi, Qalliyada, Britaniyada, Almaniyada yayılan mədəniyyət – bütün bu Ģan-Ģöhrət 

Rubikon məsələsindəki günahı yuyub aparır. Burada Tanrı həqqaniyyətinin bir növ həssaslığı 

görünür: bu həqqaniyyət amansız tarixçini qəsbkar üzərinə saldırmaqda tərəddüd etmiĢ, dühanın 

vəziyyəti yumĢaldacağını nəzərə alaraq, Sezarı Tatsitdən xilas etmiĢdir. 

Əlbəttə, dahi müstəbidin hökmranlığı vaxtında da istibdad istibdad olaraq qalır. ġöhrət qazanmıĢ 

müstəbidlər dövründə də əxlaq pozğunluğu çox artır, lakin əxlaq pozğunluğu taunu vicdansız 

müstəbidlər vaxtında daha artıq iyrənc olur. Bu müstəbidlərin hökmranlığı dövründə heç bir Ģey 

baĢ verən biabırçılığın üstünü pərdələmir, Tatsit və Yuvenal kimi söz ustaları, heç bir Ģeyə etiraz 

edə bilməyən bu biabırçılığı bəĢəriyyətin gözü önündə daha faydalı  Ģəkildə qamçılayır. 

Roma Vitelinin vaxtında Sullanın vaxtından daha iyrənc üfunət verir. Klavdinin və Domitsianın 

dövründə ən iyrənc yaltaqlıq bu müstəbidlərin rəzalətinə uyğun gəlir. Qulların alçaqlığı 

müstəbidlərin iĢidir; onların pozulmuĢ vicdanından ətrafa zəhərli üfunət yayılır, onların 

hökmdarı bu üfunətdə əks olunur. Hökmdarlar iyrəncdir, onların qəlbi dardır, vicdanı xəstədir, 

ruhu üfunətlidir, Karakalla vaxtında da belə olmuĢdur. Kommod vaxtında da, Heliohabal 

vaxtında da. Lakin Sezar dövründə Roma senatından qartal yuvasına xas olan zil qoxusu gəlirdi. 

Bunun da nəticəsində, zahirən gec də olsa, Tatsitlər və Yuvenallar meydana çıxmıĢdır, göz 

önündəki Ģeylər qəti və mübahisəsiz olanda bu Ģeylərin təĢrihçisi gəlir. 

Lakin Yuvenal da, Tatsit də – Tövrat dövrünün Ġshaqı, orta əsrlər dövrünün Dantesi kimi – 

insandır. Qiyam və üsyan – bəzən haqsız, bəzən də haqlı olan xalqdır. 

Qiyama çox vaxt maddi vəziyyət səbəb olur, üsyan isə həmiĢə mənəvi vəziyyətdən doğur. Qiyam 

– Mazanyellodur, üsyan – Spartakdır. Üsyan idrakla dostdur, qiyam mədə ilə. Qarın acıqlanır, 

lakin qarın həmiĢə təqsirkar olmur. Aclıq olanda qiyamın baĢ verməsinə (məsələn, Bizansda) 

real, həyəcanlandırıcı, ədalətli səbəblər olur. Bununla belə, bu, bir qiyam olaraq qalır. Niyə? Ona 

görə ki, qiyam, əslində, haqlı  hərəkət olsa da, formaca haqsız hərəkətdir. Bizansdakı qiyam haqlı 

da olsa, amansızdı, qüvvətli də olsa, çılğındı, o, ağına-bozuna baxmadan vurub yıxırdı, o, kor fil 

kimi yolda rast gəldiyi hər Ģeyi dağıda-dağıda irəliləyirdi; onun keçdiyi yerdə qocaların, 

qadınların, uĢaqların meyiti qalırdı; o, heç özü də səbəbini bilmədən, günahsız, baĢqalarına zərər 

yetirməyən insanların qanını tökürdü; xalqa yemək vermək yaxĢı məqsəddir, lakin xalqı qırmaq 

– bundan ötrü pis üsuldur. 

Hər bir müsəlləh xalq etirazı, ən qanuni olanları da, hətta 10 avqust, hətta 14 iyul etirazları da 

iğtiĢaĢdan baĢlanır. Haqq öz buxovlarını qırmazdan əvvəl fırtına qalxır. Çayların baĢlanğıcı dağ 

selləri olan kimi, üsyanların da baĢlanğıcı çox vaxt qiyam olur, bu üsyanlar da adətən ―Ġnqilab‖ 

deyilən okeana tökülür. Əxlaq üfüqlərində yüksələn dağ təpələrində, ədalət, hikmət, əql və 

hüquq zirvələrində təmiz, saf ideal qarda əmələ gələn üsyan axını bəzən xeyli vaxt qayalardan-  

qayalara tökülə-tökülə, Ģəffaf sularında göyləri əks etdirə-etdirə, öz əzəmətli, qalibiyyətli 

axınında yüzlərlə sellərdən kükrəyib qalxaraq birdən Reyn bataqlıqda itən kimi, burjuaziya 

bataqlığında itib-batır. 

Bunlar hamısı keçmiĢdə idi, gələcəkdə baĢqa cür olacaq. Ümumi səsvermə ona görə yaxĢıdır ki, 

o, qiyamın prinsiplərini məhv edir, qiyama səs hüququ verməklə onu tərk-silah eləyir. 

Tərəqqinin mütləq baĢ verəcəyi həm küçələrdə, həm də dövlət sərhədlərində olan müharibələrin 

ləğv edilməsində özünü göstərəcək. Bizim Bu günümüz hər necə olsa da, Sabahımız – sülhdür. 

Üsyan və qiyam bir-birindən nə qədər fərqlənsə də, əsl burjuanın nəzərində bunlar eyni Ģeydir, 

üsyanla qiyam arasında olan fərqdən onun çox az baĢı çıxır. Bunlar hamısı onun üçün hərc-

mərclikdir, sui-qəsddir, itlərin öz sahibinin üstünə cummasıdır, it hürüĢüdür, küçük zingiltisidir, 

itin öz sahibini qapmaq meyilidir, bunun üçün də onları zəncirləyib it damına salmaq lazımdır.  

---

Burjua müəyyən vaxta qədər belə düĢünür: o vaxta qədər ki, itin baĢı birdən böyüyərək, aslan 

sifətini alır, alaqaranlıq içində tutqun bir Ģəkildə nəzərə çarpır. 

Onda burjua çığıraraq deyir: ―YaĢasın xalq!‖ 

YaxĢı, bu izahatdan sonra tarix üçün 1832-ci il iyun hərəkatı nə olur? Bu qiyamdır, ya üsyandır? 

Üsyandır! 

Böyük bir hadisəni təsvir edəndə biz bəzən ―qiyam‖ sözünü iĢlətməli oluruq, lakin biz bunu 

ancaq onun zahiri cəhətini müəyyənləĢdirmək üçün edirik, eyni zamanda, biz onun forması ilə 

(qiyam), mahiyyəti (üsyan) arasında olan fərqi qətiyyən yaddan çıxartmırıq. 

Sürətlə inkiĢaf edərək partlayan və kədərli bir halda sönən 1832-ci il hərəkatı elə əzəmətli 

hərəkat idi ki, onun ancaq qiyam olduğunu düĢünənlər də ondan hörmətlə bəhs edirlər. Onlar 

üçün bu, elə bil ki, 1830-cu ilin əks-sədası idi. Onlar deyir ki, həyəcana gəlmiĢ təsəvvürü bir 

gündə sakitləĢdirmək olmaz. Ġnqilab birdən qurtarmır. Ġnqilab, dərəyə enən dağ silsiləsi kimi, ta 

sakit bir vəziyyət alana kimi, həmiĢə mütləq bir neçə dəfə yüksəlir. Yur sıra dağları olmadan Alp 

olmaz, Asturiyasız Pireney olmaz. 

Parislilərin qiyam dövrü kimi yad etdikləri müasir tarixin bu ehtiras dolu böhranı, heç Ģübhəsiz, 

indiki əsrin coĢqun saatları içərisində ən səciyyəvi bir saatdır. 

Hekayəyə giriĢməzdən əvvəl bir neçə söz də demək istərdik. 

ġərh ediləcək hadisəni – yer və vaxt yoxluğundan tarixçinin bəzən etina etmədiyi canlı və 

fəcianə Ģəraitdən ayırmaq olmaz. Lakin həyat, titrəyiĢ, insan qəlbinin çırpıntısı məhz elə 

buradadır – biz bunun üzərində təkid edirik. Xırda təfsilatlar – biz, deyəsən, bunu əvvəllər də 

demiĢdik – böyük hadisələrin, sanki, yarpağıdır; bunlar tarixin uzaq üfüqlərində itib-batır. 

Qiyamlı deyilən dövrlər bu cür təfsilatlarla doludur. Məhkəmə istintaqları da, tarix kimi deyil, 

baĢqa əsaslara görə bütün bu Ģeyləri meydana çıxarmamıĢdır və bəlkə də, bunların hamısını 

dərindən öyrənməmiĢdir. Buna görə də biz, hamıya məlum olan və mətbuata düĢən məsələlərdən 

baĢqa, heç kəsə məlum olmayan məsələləri də aydınlaĢdırmaq istəyirik. Bu məsələləri bəziləri 

unutmuĢ, bəziləri də onları bilsə də, ölüb getmiĢdir. Bu nəhəng hadisələrdə iĢtirak edənlərin çoxu 

yox olmuĢdur, onlar elə ertəsi gün susmuĢdur. Lakin biz bir Ģeyə qəti surətdə söz verə bilərik! 

AĢağıda bəhs edilən hadisələri biz özümüz görmüĢük. Adlardan bəzilərini dəyiĢəcəyik, çünki 

tarix rəvayət edir, adamları ələ vermir; biz, doğrudan da, olmuĢ hadisələri təsvir edəcəyik. 

Yazdığımız bu kitabın çərçivəsi dairəsində ancaq hadisələrin bir cəhətini, yəqin ki, ən az məĢhur 

olan bir vərəqəsini – 1832-ci ilin 5-ci və 6-cı iyun günlərini göstərəcəyik; ancaq bunu elə bir 

Ģəkildə edəcəyik ki, oxucu bizim qaldırdığımız qara örtüyün altında bu dəhĢətli, bu ictimai 

qəhrəmanlığın əsl simasını görə bilsin. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Dəfn tərəqqiyə səbəb olur. 

 

Vəba xəstəliyi həyəcana gəlmiĢ adamları üç ay müddətində süstləĢdirmiĢ, qəmginlik içində 

sakitləĢdirmiĢdi, bununla belə, Parisdə çoxdan bəri yetiĢməkdə olan narazılıq 1832-ci ilin 

yazında iğtiĢaĢ Ģəklini almaq dərəcəsinə çatmıĢdı. Biz əvvəllər də demiĢdik ki, böyük Ģəhər 

artilleriya topuna oxĢayır - doldurulandan sonra ondan atəĢ açmaq üçün bircə qığılcım da 

kifayətdir. 1832-ci ilin iyun ayında belə bir qığılcım general Lamarkın ölümü oldu. 

Lamark fəaliyyət göstərən, həm də yaxĢı ad çıxarmıĢ bir adamdı. O, həm Ġmperiya, həm də 

Təcəddüd dövründə bu iki dövr üçün zəruri olan ikiqat Ģücaət göstərdi: bu, həm hərbi adam, həm 

də natiq Ģücaəti idi. O, igid olduğu kimi də gözəl natiq idi: onun sözləri qılınc kimi idi. O, sələfi 

fua kimi komandanlıq bayrağını, indi isə azadlıq bayrağını yüksək tuturdu. Lamark sollarla ifrat 

sollar arasında bir mövqe tuturdu; gələcəyə cəsarətlə baxdığı üçün xalq, imperiyaya yaxĢı qulluq 

etdiyi üçün camaat onu sevirdi. Qraf Jerar və qraf Drue ilə bərabər, o, özünü in petto1 

Napoleonun marĢallarından biri hesab edirdi. 1815-ci il müĢahidələri Ģəxsi bir təhqir kimi ona 

toxundu. O, Vellinqtona açıqca nifrət edirdi, bununla da xalqın hüsn-təvəccöhünü qazanmıĢdı; 

on yeddi il müddətində - bu zaman baĢ verən hadisələrə çox az diqqət yetirərək - Vaterloo 

---

kədərini öz qəlbində əzəmətlə mühafizə edirdi. Yüz günün zabitləri ona Ģərəfli bir hədiyyə kimi 

təqdim etdikləri qılıncı o öləndə bağrına basmıĢdı. Napoleon dilində ordu sözü ilə, Lamark – 

vətən sözü ilə öldü. 

Onun ölümünün yaxınlaĢması xalqı böyük bir itki kimi, hökuməti isə iğtiĢaĢa səbəb ola biləcək 

hadisə kimi qorxudurdu. Bu ölüm bir matəm oldu. Matəm isə, hər bir kədər kimi qiyama çevrilə 

bilər. Bu, elə belə də oldu. 

General Lamarkın dəfni iyunun beĢində olacaqdı; iyunun dördündə və beĢində səhərçağı Sent-

Antuan civarı təhdidedici vəziyyət aldı – dəfn mərasimi bunun yanından keçib gedəcəkdi. 

DolaĢıq küçələr camaatın boğuq səslə ifadə etdiyi narazılıqla dolu adi. Adamlar necə bacarırdısa, 

elə də silahlanırdı. Dülgərlər ―qapıları sındırmaq üçün‖ dəzgah ağaclarını çıxarıb götürürdü. 

Onlardan biri uzunboğaz çəkmə geymək üçün iĢlədilən karastını sındırıb itiləmiĢ, xəncər 

düzəltmiĢdi, ―qarmaq‖ deyilən bu karastanı o, çəkməçidən almıĢdı. Bir baĢqası ―hücum etmək‖ 

həvəsi ilə alıĢıb yanaraq, üç gün soyunmadan yatmıĢdı. Lombye adlı bir xarrat yoldaĢına rast 

gələndə yoldaĢı ondan soruĢur: ―Hara gedirsən?‖ – ―Mənim axı yarağım yoxdur!‖ – ―Ġndi bəs 

fikrin nədir?‖ – ―Gedirəm tikilən evdən öz pərgarımı gətirəm‖. – ―Pərgar sənin nəyinə gərəkdir?‖ 

– ―Mən nə bilim?!‖ Jaklin adlı təĢəbbüskar, bacarıqlı bir adam yoldan keçən fəhlələri çağırıb 

deyirdi: ―Bura gəl!‖ Sonra onlara çaxır içmək üçün on su verib soruĢurdu:  - ―Sən iĢləyirsən?‖ - 

―Yox‖. – ―Onda Fispyerin yanına get, o Monreyl qarovulxanası ilə ġaron qarovulxanası arasında 

yaĢayır, orada iĢ taparsan‖. Onlar da Fispyerin yanına gedir, Fispyer onlara patron və silah 

verirdi. Bəzi tanınmıĢ dəstəbaĢçıları öz adamlarını yığmaq üçün ―poçt arabası kimi‖ hər yerə 

qaçırdı. Taxt qarovulxanası yanında, Bartelemidə, Kapeldə, ―Kiçik qalpaq‖da adamlar ciddi 

halda bir-birinə yaxınlaĢırdı. Onların bir-biri ilə danıĢdığı sözləri eĢitmək olurdu - ―Sən tapançanı 

harana qoymusan?‖ – ―Bluzumun altına. Bəs, sən?‖ – ―Mən köynəyimin altına qoymuĢam‖. 

Rolandın emalatxanası yanında, köndələn küçədə, bir də ki, Mezon-Brülenin həyətindi, alətçi 

Bernonün emalatxanası qabağında bir dəstə adam pıçıldaĢırdı. Mavo adlı birisi Ģiddətli çılğınlığı 

ilə nəzərə çarpırdı, o, heç bir emalatxanada bir həftədən artıq iĢləmirdi: emalatxana sahibləri onu 

iĢdən çıxarırdı, çünki ―həmiĢə onunla mübarizə etmək lazım gəlirdi‖. Mavo Menilmontan 

küçəsindəki barrikadada öldürülmüĢdü. Sonralar vuruĢmada ölən Preto da Mavonun sözlərini 

təkrar edir və ―Sən axı nə istəyirsən?‖ sualına belə cavab verirdi: ―Üsyan!‖ Bersi küçəsi tinində 

yığıĢan fəhlələr Sen-Marso civarının inqilab müvəkkilini gözləyirdilər, onun adı Lemarben idi. 

Adamlar parolu bir-birinə az qalırdı ki, lap açıqca söyləsinlər. 

Bu qayda ilə iyunun 5-də, gah yağıĢ yağa-yağa, gah gün çıxa-çıxa, Parisin küçələrində rəsmi və 

hərbi dəbdəbə ilə general Lamarkın dəfn mərasimi gedirdi; ehtiyatkarlıq edərək bu dəbdəbə bir 

qədər böyüdülmüĢdü. Tabutun ardınca təbillərinə qara krep çəkilmiĢ, tüfənglərini baĢıaĢağı 

tutmuĢ kimi batalyon əsgər, on min nəfər beli qılınclı milli qvardiyaçı və milli qvardiyanın topçu 

batareyası gedirdik. Cənazə arabasını cavanlar çəkib aparırdı. Onların ardınca  istefaya çıxmıĢ, 

əllərində dəfnə ağacı budaqları tutmuĢ zabitlər, zabitlərin də dalınca həyəcanlanmıĢ, qeyri-adi 

vəziyyət almıĢ saysız-hesabsız camaat gedirdi, bunlar ―Xalq dostları‖ cəmiyyətinin üzvləri, 

hüquq fakültəsi, tibb fakültəsi tələbələri, öz ölkələrindən sürgün edilmiĢ müxtəlif millətlərdən 

olan adamlardı. Havada ispan, italyan, polyak, alman bayraqları, üç rəngli uzun bayraqlar, hər 

cür xırda bayraqlar görünürdü, sonra əllərindəki yaĢıl budaqları yelləyə-yelləyə uĢaqlar, 

xarratlar, elə bu zaman tətil edən daĢyonanlar, kağız qalpaqlı mətbəə iĢçiləri gəlirdi; bu adamlar 

çığıra-çığıra, bir çoxları əllərindəki ağacı, bəziləri də qılıncı havada oynada-oynada nizamsız  

halda, lakin dostcasına, ikibir, üçbir, bəzən hay-küylü dəstə Ģəklində, bəzən də sıra ilə 

irəliləyirdi. Ayrı-ayrı dəstələr özünə baĢçı seçirdi; birisi sıx sıralarla qarĢısından keçən adamları, 

sanki, gözdən keçirirdi: onun iki tapançası olduğu paltarı altından aydınca görünürdü. 

Bulvarların yan xiyabanlarında, ağac budaqlarında, eyvanlarda, pəncərələrdə, taxtapuĢlarda, hər 

yerdə kiĢi baĢı, arvad baĢı, uĢaq baĢı görünürdü; bütün gözlərdə təĢviĢ və həyəcan ifadə 

olunurdu. Silahlı camaat keçib gedir, həyəcanlı camaat isə baxırdı. 

Hökumət də baxırdı. O, əlini qılıncının dəstəsinə qoyub müĢahidə edirdi. XV Lüdovik 

meydanında, baĢda boruçular olmaqla, dörd karabinör eskadronunu, patrondaĢları, tüfəngləri, 

muĢketonları dolu halda döyüĢə hazır vəziyyətdə durduğunu, Latın məhəlləsində və Nəbatat 

---

bağında, bir küçədən o biri küçəyə qədər dəstə-dəstə sıraya düzülmüĢ bələdiyyə qvardiyasını, 

ġərab bazarında draqun eskadronunu, Qrev meydanında 12-ci yüngül süvari polkunun yarısını, o 

biri yarısını da Bastiliya meydanında, 6-cı draqun polkunu Tselestinlər yanında görmək olardı; 

Luvrun həyəti top ilə dolu idi. Paris civarının polklarından baĢqa, qalan qoĢun hissələri 

qıĢlaqlarda durub, əmr gözləyirdi. TəĢviĢə düĢmüĢ hökumət Ģəhərdə iyirmi dörd min, Ģəhər 

ətrafında otuz min əsgəri bu qorxunc camaatın üstünə saldırmaq üçün hazır vəziyyətdə 

saxlamıĢdı. 

Dəfn mərasimində cürbəcür Ģayiələr səslənirdi; legitimlərin hiylələrindən, ReyxĢtad hersoqundan 

danıĢırdılar, camaat bu hersoqun imperator olacağını düĢünərkən Allah onu ölümə məhkum 

etmiĢdi. Naməlum bir adam deyirdi ki, qiyamçılar tərəfinə cəlb edilmiĢ iki usta təyin edilən 

vaxtda silah zavodunun qapılarını xalqın qarĢısında açacaqdır. Adamların çoxu baĢıaçıq gedirdi, 

onların üzündə həm həyəcan, həm də kədər ifadə olunurdu. Qəzəbli, lakin nəcib hisslərə tutulan 

bu insan yığını içərisində arabir xalis cinayətkarlar, sanki, ―Qarət edək!‖ – sözlərini çığıran 

iyrənc ağızlar da gözə çarpırdı. Elə iğtiĢaĢlar var ki, sanki, onlar bataqlığın dibini qarıĢdırırlar; 

onda bataqlığın dibindəki lil suyun üzünə çıxır. Bu hadisədə yaxĢı təĢkil edilmiĢ‖ polis idarəsinin 

də əli olur. 

Ölən adamın evindən ta Bastiliyaya qədər uzanan dəfn mərasimi bulvarların yanı ilə ağır-ağır 

irəliləyirdi. Arabir yağıĢ yağırdı, lakin camaat bunu hiss etmirdi. Bir neçə hadisə – Vandom 

sütunun baĢına dolandırılan tabut, eyvana çıxan, mərasimi görüb baĢını açmayan Hersoq 

Fitsjama atılan daĢlar, camaatın əlində olan bayraqlardan birindən qoparılıb palçığa atılan, ayaq 

altında tapdanan qall xoruzu, Sen-Marten qapısı qabağında qılınc zərbəsi ilə yaralanan polis 

nəfəri, 12-ci yüngül süvari polkunun ―Mən respublikaçıyam!‖ – deyə çağıran zabiti, məcburiyyət 

qarĢısında, sanki, məhbus vəziyyətini keçirən və heç gözlənilmədiyi halda bura gələn Politexnik 

məktəbi, ―YaĢasın Politexnik məktəbi! YaĢasın Respublika!‖ çığırtıları bu mərasimin 

istiqamətini təyin etdi. Sent-Antuan civarından gələn, bu hadisə ilə maraqlanan bir yığın qorxunc 

sifətli adam Bastiliya yanında dəfn təntənəsinə qoĢuldu, bu zaman dəhĢətli bir həyəcan camaatı 

sarsıtdı. 

Bir adamın baĢqa bir adama dediyi sözləri eĢitdilər: ―Bax, o kürən saqqallını görürsən, o deyəcək 

haçan atəĢ açmaq lazımdır‖. O kürən saqqallı adam, deyəsən, sonra da haman rolda, ancaq baĢqa 

bir çıxıĢ zamanı Keniss məsələsində görünmüĢdü. 

Cənazə arabası Bastiliyanın yanından ötdi, kanal boyu irəlilədi, kiçik bir körpüdən keçərək, gəlib 

Austerlits körpüsü qabağında dayandı. Bu zaman dəfn mərasiminə yuxarıdan baxılsaydı, o, 

quyruqlu ulduza bənzərdi: bu ulduzun baĢı körpü qabağında, quyruğu isə Zəng qülləsi adlanan 

sahil küçəsindən, Bastiliya meydanından keçərək, bulvarla Sen-Marten qapılarına qədər uzanırdı. 

Cənazə arabasının ətrafında bir dairə əmələ gəldi. Camaat susdu. Lafayet danıĢırdı; o, Lamarkla 

vidalaĢırdı. Bu, ürəyi riqqətə gətirən təntənəli bir andı. Hamı baĢını açmıĢdı, hamının ürəyi 

çırpınırdı. Birdən camaatın arasında qara geyimli bir atlı göründü,  onun əlində qırmızı bayraq 

vardı; bəziləri deyirdi ki, onun əlindəki ucuna qırmızı qalpaq keçirilmiĢ nizədir. Lafayet üzünü 

yana çevirdi. Ekselmans mərasimi buraxıb getdi. 

Qırmızı bayraq fırtına qaldırdı, özü də o, fırtına içində yox oldu. Zəng qülləsi bulvarından ta 

Austerlits körpüsünə qədər  camaat içərisində uğultu qopdu; bu, sahilə çarpan dalğalar 

uğultusuna bənzəyirdi. Adamlar çığıra-çığıra dedi: Lamarkı Panteona! Lafayeti ratuĢa! Cavan 

oğlanlar camaatın təsvibedici səsləri altında, Lamarkın cənazə arabasından, Lafayetin fiakrından 

yapıĢdılar, arabanı və fiakrı çəkə-çəkə Lamarkı Austerlits körpüsündən, Lafayeti Morland sahil 

küçəsindən apardılar. 

Adamlar, Lafayeti haləyə alan və təbrik edən camaat içərisində Lüdviq ġneyder adlı bir almanı 

görüb bir-birinə göstərirdilər. Sonralar yüz yaĢında ölən bu adam da 1776-cı il müharibəsində 

iĢtirak etmiĢdi; VaĢinqtonun komandası altında Trentonda, Lafayetin komandası altında 

Brendivayn sahilində vuruĢmuĢdu. 

Bu zaman bələdiyyə qvardiyası çayın sol sahili ilə irəliləyərək, körpünün qabağını kəsdi, 

draqunlar çayın sağ sahili ilə Tselestinlərdən hərəkətə gəlib, Morland sahil küçəsində sıralanaraq 

mövqe tutdular. Lamarkın fiakrı ardınca gedən camaat birdən onları sahil küçəsinin tinində 

---

görüb ―Draqunlar!‖ – deyə çığırdılar. Draqunlar  tapançaları qoburunda, qılıncları qınında, 

yəhərdən asılmıĢ muĢketləri öz kəfrəmində tutqun bir halda nəyisə gözləyə-gözləyə, səslərini 

çıxarmadan addım-addım irəliləyirdilər. 

Onlar kiçik körpüyə iki yüz addım qalmıĢ dayandılar. Lafayetin fiakrı onlara çatdı; draqunlar 

kənara çəkilib yol açdılar, fiakrı buraxdılar, sonra yenə də yolu bağladılar. Bu zaman camaatla 

draqunlar üz-üzə gəldi. Qadınlar dəhĢət içində qaçmağa baĢladılar. 

Bu məĢum anda nə oldu? Bu suala heç kəs cavab verə bilməzdi. Bu, iki bulud yığınının bir-

birinə qarıĢdığı həyəcanlı  andı. Kimi deyirdi ki, Cəbbəxana tərəfindən boru səsi eĢidilmiĢ, 

bununla da hücum əmri verilmiĢdi, kimi də deyirdi ki, bir uĢaq draqunu xəncərlə vurmuĢ, hadisə 

də bununla baĢlamıĢdı. Lakin bir Ģey qəti idi: birdən üç güllə atılmıĢdı, birinci güllə ilə eskadron 

komandiri ġole, ikinci güllə ilə Kontreskarp küçəsində pəncərəni bağlayan kar bir qarı 

öldürülmüĢdü, üçüncü güllə də bir zabitin epoletinə dəymiĢdi. Bir qadın çığıraraq dedi: ―Çox tez 

baĢladınız!.. ―Elə bu zaman Morland sahil küçəsi ilə üz-üzə olan yerdən, hələ indiyə qədər 

qıĢlada saxlanılan draqunlar eskadronu göründü; onlar qılınclarını sıyıraraq, Bassompyer küçəsi 

və Zəng qülləsi bulvarı ilə atlarını dördnala çapa-çala gəlir, qarĢılarına çıxanı basıb əzirdilər. 

Ġndi daha iĢ bitmiĢdi: tufan qopmuĢdu, daĢlar havada uçur, tüfənglər gur-gur guruldayırdı; bir 

çoxları çay yoxuĢu ilə baĢılovlu aĢağı qaçır, Senanın indi doldurulmuĢ olan kiçik qolundan 

keçirdilər; Luvye adasının bu geniĢ təbii qalasının dar həyətləri bir-biri ilə vuruĢan adamlarla 

dolmuĢdu; burada çəpərlərin payaları yerindən çıxarılır, tapançalardan güllə atılır, barrikada 

qurulurdu; geriyə sıxıĢdırılmıĢ cavan oğlanlar yüyürə-yüyürə cənazə arabası ilə Austerlits 

körpüsündən keçir, bələdiyyə qvardiyasına hücum edirdi; karabinörlər qaça-qaça özlərini yetirir, 

draqunlar qılıncla adamları doğrayırdı; camaat ətrafa səpələnirdi; vuruĢma gurultusu Parisin hər 

tərəfinə yayılırdı; adamlar ―Silah baĢına!‖ – deyə çığırırdılar; adamlar yüyürürdülər, yıxılırdılar, 

geri çəkilirdilər, müqavimət göstərirdilər. Külək odu alovlandıran kimi, qəzəb də qiyamı 

alovlandırırdı. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

KeçmiĢ zamanların iğtiĢaĢı. 

 

QızıĢmaqda olan qiyamın ilk saatlarından qəribə bir Ģey yoxdur. Hər Ģey hər yerdə birdən 

alovlanır. Belə bir qiyamın olacağı əvvəlcədən nəzərə alınırmı? Bəli, alınır. Bu barədə 

əvvəlcədən hazırlıq görülürmü? Yox. Bu, haradan meydana gəlir? Küçə döĢəmələrindən. Bu, 

haradan düĢür? Buludlardan. Üsyan bir yerdə sui-qəsd, baĢqa bir yerdə qəfildən coĢan qəzəb 

Ģəklini alır. Yoldan keçən ilk adam camaat axınını ələ alır, onu istədiyi tərəfə aparır. ĠĢin 

baĢlanğıcı dəhĢətlə dolu olur, məĢum bir Ģənlik bu dəhĢətə qarıĢır. Əvvəl çığırtı qopur, mağazalar 

bağlanır, mal sərgiləri bir anda yox olur; sonra orada-burada tüfəng səsi eĢidilir; adamlar 

yüyürür, tüfəng qundağı darvazaları sarsıdır; həyətlərdə xidmətçi qadınlar ―Ġndi gülməli Ģeylər 

olacaq!‖ – deyə qəh-qəhə ilə gülürlər. 

Heç on beĢ dəqiqə keçmədi ki, Parisin iyirmi yerində, az qala lap eyni vaxtda aĢağıdakı hadisələr 

baĢ verdi. 

Sent-Krua-de-la Bretonneri küçəsində iyirmiyə qədər uzunsaçlı, saqqallı cavan oğlan kiçik bir 

meyxanaya girdi, bir dəqiqədən sonra krepə sarınmıĢ üçrəngli uzun bayraqla, üç nəfər də silahlı 

adamla oradan çıxdılar - qabaqda gedən bu üç adamdan birinin əlində qılınc, birinin tüfəng, o 

birinin də nizə vardı. 

Nonendyer küçəsində yaxĢı geyinmiĢ, dazbaĢlı, yekəqarınlı, geniĢalınlı, qarasaqqallı, qalxaq, 

codbığlı, aydın, gursəsli bir burjua yoldan keçənlərə patron təklif edirdi. 

Sen-Pyer-Monmartr küçəsində qoluçirməli adamlar qara bayraq aparırdı; bayrağın üstündə ağ 

hərflərlə ―Respublikaya ölüm!‖ sözləri yazılmıĢdı. Pəhrizçilər, KeĢikçilər, Montorgeyl, Mandar 

küçəsində dəstə-dəstə əlibayraqlı adam göründü; onların bayrağında zərli hərflərlə yazılmıĢ 

―seksiya‖ sözü və nömrə par-par parıldayırdı. Bu bayraqlardan biri göy və ağzolaqlı qırmızı 

bayraqdı; bayrağın orta hissəsində olan bu ağ zolaq güclə nəzərə çarpırdı. 

---

Sen-Marten bulvarında üç silah emalatxanasını, biri Bobur, biri MiĢel-le-Kont, biri də Tampl 

küçəsində üç silah dükanını dağıtdılar. Minəlli camaat bir neçə dəqiqədə  çoxusu iki lüləli olan  

iki yüz otuz tüfəng, altmıĢ dörd qılınc, səksən üç tapança aparmıĢdı. Daha çox adamın silahlı 

olması üçün birisi tüfəng, bir baĢqası süngü götürürdü. 

Karabinlə silahlanmıĢ cavan oğlanlar atəĢ açmaq üçün Qrev sahil küçəsinin qarĢı tərəfindəki 

evlərdə yerləĢmiĢdilər, bu evlərdə ancaq qadınlar qalmıĢdı. Onlardan birində çaxmaqdaĢlı tüfəng 

vardı. Bu adamlar qapıların zəngini vurur, içəri girir, patron düzəldirdilər. Qadınlardan biri 

deyirdi: ―Mən heç bilmirdim bu patron deyilən Ģey nədir, sonra ərim mənə danıĢdı‖. 

Bir dəstə adam Vyey-Odriyet küçəsində nadir Ģeylər satılan dükanın qapısını sındırıb, orada olan 

yatağanları və türk silahlarını aparmıĢdılar. 

Tüfənglə öldürülmüĢ bir bənnanın meyiti Mirvarid küçəsində sərilib qalmıĢdı. 

Hər yerdə – sol sahildə, sağ sahildə, bütün sahil küçələrində, bulvarlarda, Latın məhəlləsində, 

bazar məhəlləsində kiĢilər, fəhlələr, tələbələr, seksiya üzvləri tövĢüyə-tövĢüyə proklamasiyaları 

oxuyub çığırırdılar: ―Silah baĢına!‖ Fənərləri qırırdılar, arabaların atını açırdılar, döĢəmə 

yollarını sökürdülər, evlərin qapısını sındırırdılar, ağacları kökündən çıxarırdılar, ərzaq 

zirzəmilərinə girirdilər, qapçaqları diyirlədə-diyirlədə bayıra çıxarırdılar, döĢəmə daĢlarını, özül 

daĢlarını, mebelləri, taxtaları bir-birinin üstə yığır, barrikada düzəldirdilər. 

Burjuanı onlara kömək etməyə məcbur eləyirdilər. Qadınların yanına gedir, onlardan ərlərinin 

qılıncını, tüfəngini tələb edirdilər, sonra da ispan kirĢanı ilə qapıya yazırdılar: ―Silahını 

vermiĢdir‖. Bəziləri tüfəngləri və qılıncları alarkən verdikləri qəbzdə öz adlarını‖yazaraq 

deyirdilər: ―Sabah onların dalınca bələdiyyə idarəsinə adam göndərin‖. ġəhər bələdiyyə idarəsinə 

tək-tək gedən keĢikçilərin, milli qvardiya əsgərlərinin silahını küçədə əlindən alırdılar. Zabitlərin 

epoletlərini dartıb qoparırdılar. Sen-Nikola Qəbiristanlığı küçəsində ağac və təlim qılıncı ilə 

silahlanmıĢ camaat tərəfindən təqib edilən bir nəfər milli qvardiya zabiti çox çətinliklə bir evə 

girib gizlənmiĢ, oradan da ancaq gecə, həm də paltarını dəyiĢərək çıxa bilmiĢdi. 

Sen-Jak məhəlləsində tələbələr kirayə etdikləri otaqlarından yığın-yığın çıxaraq Sen-Ġasent 

küçəsi ilə ―Tərəqqi‖ kafesinə qalxır, ya da Matürinlər küçəsindəki ―Yeddi bilyard‖ kafesinə 

enirdilər. Orada cavan oğlanlar qapı qabağındakı daĢ tumbalar üstündə duraraq, silah 

paylayırdılar. Barrikada qurmaq üçün Transnonen küçəsindəki taxta anbarını dağıtdılar. Ancaq 

bir yerdə – Sent-Avua küçəsi ilə Simon-de-Fran küçəsi tinində  əhali müqavimət göstərdi, 

barrikadanı özləri dağıtdı. Ancaq bir yerdə üsyançılar geri çəkildilər: onlar milli qvardiya 

dəstəsinə atəĢ açaraq, Tampl küçəsində qurmağa baĢladıqları barrikadanı buraxıb Kəndir küçəsi 

ilə qaçdılar.  

Qvardiya dəstəsi barrikadada bir qırmızı bayraq, patron dolu bir paket, üç yüz də tapança gülləsi 

tapdı; bayrağı cırdılar, onun parçalarını süngülərinə taxdılar. 

Bizim burada yavaĢ-yavaĢ və ardıcıl surətdə nəql etdiyimiz hadisələr bütün Ģəhərdə, ağlasığmaz  

qarıĢıqlıq içində birdən baĢ vermiĢdi. Bu, bir göy gurultusu ilə bir çox ildırımın çaxmasına 

bənzəyirdi. 

Bir saatdan da az vaxtda təkcə bazar məhəlləsində, yer altından çıxmıĢ kimi iyirmi yeddi 

barrikada qurulmuĢdu. Bu barrikadaların cəmləĢdiyi yer – Janna və onun yüz altı silahdaĢı üçün 

qala vəzifəsini görən məĢhur 50 nömrəli ev idi. Bir tərəfdən Sen-Merri barrikadası, o biri 

tərəfdən  Mobüe küçəsindəki barrikada ilə müdafiə edilən bu ev Arsi, Sen-Marten və Obri-le-

BuĢe küçəsi üzərində yüksəlirdi; Obri-le-BuĢe onun qarĢı tərəfində idi. Ġki barrikada öz tini ilə – 

biri Montorheyl küçəsindən Böyük Sərsəri küçəsinə, biri də Jofrua-Lanjeven küçəsindən Sent-

Avua küçəsinə çıxırdı. Bundan baĢqa, Parisin baĢqa iyirmi məhəlləsində, Maredə, Sent-Jenevyev 

təpəsində saysız-hesabsız barrikada qurulmuĢdu; bir də ki həncəmasından qoparılmıĢ bir darvaza 

görünən Menilmontan küçəsində və kiçik Otel-Dye körpüsü yanında, polis prefekturasının üç 

yüz addımlığında barrikada nəzərə çarpırdı; körpü yanındakı barrikada arxası üstə çevrilmiĢ 

ikiçarxlı arabadan düzəlmiĢdi. 

Fitçilər küçəsində, barrikadanın yanında yaxĢı geyimli bir adam barrikadanı quranlara pul 

paylayırdı. Qrenet küçəsində bir atlı gəlib, barrikada rəisi hesab edilən adama pul düyünçəsinə 

oxĢayan bir düyünçə verdi: ―Alın, – dedi, – Ģəraba və baĢqa Ģeylərə xərcləyin!‖Qalstuksuz, 

---

sarıĢın cavan bir oğlan barrikadadan-barrikadaya keçərək, parolu xəbər verirdi. Göy polis 

furajkası qoymuĢ  baĢqa bir adam sıyrılmıĢ qılıncını əlində tutaraq, keĢikçilər qoyurdu. 

Barrikadaların ardında olan meyxanalar, dalandarların damları qarovul məntəqələrinə 

çevrilmiĢdi. Bundan baĢqa, qiyam çox məharətli  hərbi taktika qanunlarına uyğun olaraq davam 

etdirilirdi. Saysız-hesabsız künc-bucağı, döngəsi olan əyri-üyrü, kələ-kötür, dar küçələr üsyan 

üçün çox məharətlə seçilmiĢdi, xüsusilə, bazar ətrafındakı küçələr meĢədən də dolaĢıq və 

nizamsız idi. Deyirlərdi ki, ―Xalq dostları‖ cəmiyyəti Sent-Avua məhəlləsindəki üsyana 

rəhbərlik etməyi öz üzərinə götürmüĢdü. Ponso küçəsində öldürülən adamın üst-baĢını axtaranda 

onun cibindən Parisin planı çıxmıĢdı. 

Əslində, qiyamı havada sürətlə hərəkət edən naməlum  qüvvə idarə edirdi. Üsyan bir əli ilə bir 

anda barrikadalar qurmaqla o biri əli ilə qarnizonun keĢikçi məntəqələrindən çoxunu zəbt 

etmiĢdi. Üsyançılar, alovlanan barıt yolu kimi üç saatdan da az bir müddətdə düĢməni dəf 

edərək, sağ sahildə Cəbbəxananı, Kral meydanında bələdiyyə idarəsini, bütün Mareni, Popengur 

silah zavodunu Qaliotu, ġato-d’O-nu, bazar yanındakı bütün küçələri sol sahildə isə  Veteranlar 

qıĢlasını, Sent-Pelaji, Mober meydanını, Ġki dəyirman barıt anbarını, bütün qarovulxanaları 

tutmuĢdular. AxĢam saat beĢ radələrində onlar Bastiliyanı, Lenjeri, Ağ mantiya məhəlləsini 

tamamilə ələ keçirmiĢdilər. Üsyançıların kəĢfiyyatçıları Zəfər meydanına qədəm qoymuĢ, fransız 

bankını, Pti-Per qıĢlasını, poçtamtı qorxu altına almıĢdılar. Parisin üçdə biri üsyançıların əlində 

idi. 

VuruĢma hər yerdə çox geniĢ həcmdə baĢlanmıĢdı, silahların alınması, evlərdə aparılan 

axtarıĢlar, silah dükanlarının az vaxtda tutulması göstərirdi ki, dolu kimi yağan daĢ ilə baĢlanan 

vuruĢma  yağıĢ kimi yağan tüfəng gülləsi ilə davam edir. 

AxĢam saat altıya yaxın Somon pasajı vuruĢma meydanı oldu. Üsyançılar pasajın bir baĢını, 

qoĢun isə o biri baĢını tutmuĢdu. Bir-birinin qarĢısında olan iki barmaqlıq arxasında durub 

atıĢırdılar. Bu kitabın hadisələri müĢahidə edən xəyalpərəst müəllifi vulkana yaxından baxmaq 

istədi, gedib pasajda iki atəĢ arasına düĢdü. Güllələrdən o,özünü ancaq dükanları bir-birindən 

ayıran sütunların arxasında gizlənməklə oruya bildi; yarım saata qədər bu çətin vəziyyətdə qaldı. 

Bu zaman təbil vurulurdu, milli qvardiya əsgərləri cəld geyinirdi, silahlanırdı, hərbi dəstələr 

bələdiyyə idarəsindən, polklar qıĢlaqlardan çıxırdı. Lövbər pasajının qarĢı tərəfində bir təbilçini 

xəncərlə vurdular. BaĢqa bir təbilçini Qu quĢu küçəsində otuza qədər cavan oğlan ortaya alıb 

təbilini cırdılar, qılıncını əlindən aldılar. Birini də Qrenye-Sen-Lazar küçəsində öldürdülər. 

MiĢel-le-Kont küçəsində üç zabitin bir-birinin ardınca meyiti düĢdü. Lombard küçəsində 

yaralanan bələdiyyə idarəsi qvardiyaçılarından çoxu geri çəkildilər. 

Milli qvardiya dəstəsi Batavya karvansarası qabağında bir qırmızı bayraq tapdı. Bayrağın 

üstündə bu sözlər yazılmıĢdı: ―Respublika inqilabı, № 127‖. Bu, doğrudan da, inqilabdımı? 

Üsyan Parisin mərkəzini, onun əyri-üyrü küçələrini alınmaz, nəhəng bir qalaya çevirmiĢdi. 

Üsyanın mərkəzi orada idi; görünür, bütün iĢlər orada baĢ verirdi. Qalan yerlərdə ancaq xırda 

toqquĢmalar olurdu. Mərkəzdə hələ vuruĢmurdular, bu özü sübut edirdi ki, məsələ orada həll 

olunurdu. 

Bəzi polklarda əsgərlər tərəddüd edirdi; bu tərəddüd naməlum vəziyyətin dəhĢətini daha da 

artırırdı. Bu vəziyyət 1830-cu ildə, iyun ayında 53-cü döyüĢ polkunun bitərəfliliyi ilə əlaqədar 

olaraq xalq Ģadyanalığını xatırladırdı. Böyük müharibələrdə sınaqdan çıxmıĢ iki cəsarətli adam – 

marĢal Lobo ilə general Byujo (Byujo Lobonun baĢçılığı altında) qoĢunlara komandanlıq edirdi. 

Piyada batalyonlardan düzəlmiĢ böyük patrul dəstələri üsyançıların tutduğu küçələrdə kəĢfiyyat 

aparırdı; milli qvardiya rotaları bu dəstələri əhatə edərək qoruyur, Ģərəfli polis pristavları onların 

önündə gedirdi. Üsyançılar da yolayrıcında keĢikçilər qoyur, öz patrullarını cəsarətlə 

barrikadadan kənara göndərirdilər. Hər iki tərəf bir-birini müĢahidə edirdi. Hökumət bütün bir 

orduya malik olsa da, tərəddüd edirdi. AxĢam olurdu; Sen-Merrinin haraya çağıran zəngləri 

çalındı. Austerlits vuruĢmasını görən, o zamankı hərbiyyə naziri marĢal Sult bu vəziyyətə 

kədərlə baxırdı. 

---

Düzgün hərbi üsullara öyrəĢən, qüvvət və rəhbərlik mənbəyi olaraq, ancaq taktika biliyinə, bu 

vuruĢma kompasına yiyələnən bu qoca dəniz canavarları, ―xalq qəzəbi‖ adlanan nəhəng fırtınanı 

gördükdə özlərini itirdilər. Ġnqilab küləyini idarə etmək olmaz. 

Paris civarının milli qvardiyaçıları tələsə-tələsə, nizamsız halda yüyürüb gəldilər; 12-ci yüngül 

polkun batalyonu Sen-Denidən yorta-yorta, 14-cü döyüĢ polku Kurbpuadan özlərini yetirdilər: 

hərbi məktəb batareyası Karusel meydanında döyüĢ mövqeyi tutdu, Vensen meĢəsindən topları 

gətirdilər. 

Tüilri boĢalırdı, lakin Lui-Filipp sakitliyini tamamilə mühafizə edirdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Parisin xüsusiyyəti. 

 

Paris iki il müddətində bir neçə üsyan görmüĢdü, – bunu biz əvvəllərdə qeyd etmiĢdik. Adətən, 

üsyan olarkən üsyan qaldıran məhəllələrdən baĢqa, heç bir yer Paris qədər sakit görünmür. Paris 

hər Ģeyə çox tez alıĢır; bu axı vur-tut bir üsyan idi, amma Parisin o qədər iĢi vardı ki, o, hər boĢ 

Ģeydən ötrü narahat ola bilməzdi. Ancaq belə nəhəng Ģəhərlərdə belə bir vəziyyət ola bilər. 

Ancaq onun ucsuz-bucaqsız hüdudu daxilində vətəndaĢ müharibəsi belə qəribə sakitliklə bir 

araya sığına bilər. 

Parisdə hər dəfə üsyan baĢlananda, təbil və boru səsi eĢidiləndə dükançı ancaq bu sözləri 

söyləməklə kifayətlənir: 

– Deyəsən, Sen-Marten küçəsində çaxnaĢma baĢlanıb.  

Yaxud: 

– Sent-Antuan küçəsində vur-çatlasındır.  

Çox vaxt da laqeydcəsinə əlavə edərdi: 

– Hər nəsə o tərəflərdədir. 

Sonra atıĢma və tüfənglərdən açılan yaylım atəĢinin ürəkparçalayan, mənhus gurultusu aydın 

eĢidiləndə dükançı deyərdi: 

– Orada dalaĢırlar, nədi?! Elədi ki var, dalaĢırlar. 

Bir az sonra, üsyan dükançı olan yerə yaxınlaĢsa, üstün gəlsə, dükançı tez dükanını bağlayır, 

mundiri tələsə-tələsə əyninə keçirir, baĢqa sözlə, malını xilas edir, özünü təhlükə qarĢısında 

qoyur. 

Yolayrıcında, pasajda, dalanda atıĢma gedir. Barrikadaları tuturlar, əldən verirlər, sonra yenə geri 

alırlar: qan axır; top saçması evlərin ön tərəfini dəlik-deĢik edir; güllə adamları öz yatağında 

öldürür; insan cəsədləri döĢəmə yollara sərilib qalır. Lakin bu yerdən bir neçə küçə keçdikdən 

sonra qəhvəxanalarda bilyard Ģarlarının səsi gəlir. 

Teatrlar açıqdır, orada vodevil tamaĢası verilir; vuruĢma ilə maraqlanan adamlar dava gedən 

küçələrdən bir neçə addım kənarda gülüb danıĢırlar. Fiakrlar yolla ötüb keçir, adamlar 

yeməkxanalara, bəzən də lap vuruĢma gedən məhəlləyə nahar eləməyə gedirlər. 1831-ci ildə toy 

mərasiminə yol vermək üçün atıĢmanı dayandırmıĢdılar. 

1839-cu ilin 12 may üsyanında Sen-Marten küçəsində balacaboy sısqa bir qoca üçrəngli əski 

asılmıĢ, maye dolu qrafinlər qoyulmuĢ əl arabasını çəkə-çəkə barrikadadan bu barrikadanı əhatə 

edən qoĢun hissəsinə, qoĢun hissəsindən də barrikadaya keçir, gah hökumətə, gah da anarxiyaya 

içki təklif edirdi. 

Daha bundan qəribə Ģey ola bilməz, lakin Paris üsyanlarının səciyyəvi cəhəti belə idi: baĢqa heç 

bir hökumət paytaxtında belə bir Ģeyə rast gəlmək olmaz. Bunun üçün iki Ģey lazımdır: Parisin 

əzəməti, bir də Ģadlığı. Bunun üçün Volterin və Napoleonun Ģəhəri olmaq lazımdır. 

Lakin bu dəfə, 1832-ci ildə, iyulun 5-də olan silahlı üsyanda bu böyük Ģəhər, bəlkə də, özündən 

qüvvətli bir Ģey hiss etdi. O qorxdu. Hər yerdə, Ģəhərin ən uzaq və ―üsyanda iĢtirak etməyən‖ 

məhəllələrində, günün günorta çağında bağlı qapı, pəncərə, pəncərə qapıları göründü. Qoçaqlar 

silahlanır, qorxaqlar gizlənirdi. Küçələrdə daha nə avara-avara gəzən, nə də iĢgüzar adamlar 

nəzərə çarpırdı. Bir çox küçələr bomboĢdu, elə bil ki, səhər saat dörd idi. Ayrı-ayrı hadisə 

---

haqqında təĢviĢ dolu təfsilatlar söylənilir, qorxunc Ģayiələr yayılırdı. Deyirdilər ki, onlar Fransız 

bankını tutmuĢlar; yalnız elə Sen-Merri monastırında altı yüz adam kilsədə istehkam qurmuĢ, 

divarlarda açılmıĢ mazğallarda yerlərini bərkidib hazır durmuĢlar; piyada qoĢuna etibar yoxdur, 

Arman Karel marĢal Klozeli görmüĢ, marĢal ona demiĢdi: ―Əvvəl polk tapın‖. Lafayet xəstədir, 

bununla belə Lafayet onlara demiĢdir: ―Mən sizinəm‖. Xərəyə yer ola biləcək hər yerdə mən 

sizinlə olacağam; gözdə-qulaqda olmaq lazımdır; gecə adamlar gələcək, gedib Parisin ucqar 

yerlərində, təklikdə olan evləri qarət edəcəklər (burada polis iĢçilərinin, hökumətin xidmətində 

olan Anna Ratklifin həddindən artıq coĢan təsəvvürü nəzərə çarpır); bütün bir batareya Obri-le-

BuĢe küçəsində döyüĢ mövqeyi tutmuĢdur: Lobo və Bujo öz hərəkətlərini bir-birinə 

uyğunlaĢdırmıĢlar, gecə yarısı, ya  da uzaq baĢı səhər açılanda dörd qoĢun hissəsi – birincisi 

Bastiliyadan, ikincisi Sen-Morten qapılarından, üçüncüsü Qrev meydanından, dördüncüsü Bazar 

meydanından eyni vaxtda üsyanın mərkəzinə girəcəklər; ya bəlkə, qoĢun Parisi tərk edib Mars 

çölünə çəkiləcəkdir, ümumiyyətlə, nə olacağı məlum deyil, ancaq heç Ģübhəsiz, qarĢıda duran 

məsələ ciddi məsələdir. Hamını marĢal Sultun göstərdiyi tərəddüd təĢviĢə salırdı. Niyə o, dərhal 

hücum eləmir? Aydın görünürdü ki, vəziyyət onu çox düĢündürür. Elə bil ki, qoca aslan bu 

zülmətdə naməlum bir əjdahanın varlığını hiss etmiĢdir. 

AxĢam oldu; teatrlar açılmadı. Patrullar acıqlı-acıqlı ətrafı dolaĢır, yoldan keçənlərin üst-baĢını 

yoxlayır, Ģübhəli adamları tuturdular. Saat on radələrində səkkiz yüz adam tutulmuĢdu. Polis 

prefekturası, Konsyerjeri həbsxanası, Fors həbsxanası ağzına kimi dolmuĢdu. Konsyerjeri 

həbsxanasının ―Paris küçəsi‖ adlanan uzun zirzəmisinə baĢdan-baĢa bəlim tökülmüĢdü, bir çox 

dustaq bu bəlimin üstündə uzanmıĢdı; Laqranj adlı bir lionlu öz gözəl danıĢığı ilə onlara 

cəsarətlə ürək-dirək verirdi; dustaqların altında bəlimin xıĢıltısı leysan yağıĢın uğultusunu 

xatırladırdı. Tutulan adamlar baĢqa yerlərdə, həbsxana həyətlərində, bir-birinin yanında 

yatırdılar, hər yerdə təĢviĢ və Parisə az xas olan bir qorxu hiss olunurdu. 

Evlərdə daldalanacaq yer düzəldirdilər. Ərli arvadlar, analar narahat idilər, elə ancaq bu sözlər 

eĢidilirdi: ―Aman allah, o, hələ qayıtmayıb!‖ Hərdən araba səsi gəlirdi. Adamlar astanada durub 

insan səsi uğultusuna, çığırtı-bağırtıya, çaxnaĢmaya, tutqun və qarıĢıq hay-küyə, boru, təbil, 

tüfəng səsinə, ən çox da Sen-Merri zənglərinin haraya çağıran gurultusuna qulaq asırdılar, boğuq 

və qarıĢıq gurultu eĢidəndə deyirdilər: ―Bu atlı qoĢundur gedir‖ və ya ―Bu, sürətlə gedən top 

arabalarının səsidir‖. Ġlk top atəĢini gözləyirdilər. Birdən küçələrin tinində adamlar görünür, 

―Gedin evinizə!‖ – deyərək çığırır, gözdən itirdilər. Hamı öz qapısının cəftəsini vurmağa 

tələsirdi. Adamlar bir-birindən soruĢurdu: ―Görəsən, bunun axırı nə olacaq?‖ Hava qaraldıqca, 

elə bil ki, qorxunc üsyan Ģəfəqinin Paris üzərinə çökən məĢum rəngləri qatılaĢırdı. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

QavroĢ poeziyasının kökləri haqqında bəzi izahat. 

Bir nəfər akademikin bu poeziyaya təsiri. 

 

Cəbbəxana qabağında xalq ilə qoĢunun toqquĢmasından alovlanan üsyan ön sıralarda cənazə 

arabası ardınca gedənləri camaatın içərisinə, bütün bulvar boyu uzanan mərasimin baĢ hissəsinə 

doğru geri çəkdi, dəhĢətli bir çaxnaĢma baĢlandı. Bütün bu insan yığını yerindən sarsıldı, sıralar 

pozuldu, hamı qaçmağa, getməyə üz qoydu; hamı qaçıb canını qurtarmaq istəyirdi: bəziləri 

müqavimət göstərməyə çağırırdı, bəzilərinin qorxudan rəngi ağarmıĢdı. Bulvarları dolduran bu 

nəhəng insan nəhri bir anda parçalandı, aĢıb-daĢdı, sahillərindən kənara çıxdı, iki yüz küçə ilə 

daĢa-daĢa sel kimi axdı, sanki, böyük bir bənd uçmuĢdu. Bu zaman cındır paltarlı bir uĢaq əlində 

Belvil civarı təpələrindən qopardığı sarı çiçəkli nazkolu budağı Menilmontan küçəsi ilə aĢağı 

enirdi; köhnə Ģey-Ģüy satan xırdavatçı bir alverçi qadının qutusunda köhnə  yəhər tapançası 

gördü, əlindəki budağı yola atıb çığırdı: ―Ana can, sənin adın nədir, mən sənin maĢınını 

götürürəm!‖ – deyərək, tapançanı qapıb qaçdı. 

---

Qorxuya düĢmüĢ burjua Amelo AĢağı küçə ilə yığın-yığın qaçırdı; uĢaq bir-iki dəqiqə sonra 

onlara rast gəldi; o, tapançanı əlində yelləyə-yelləyə oxuyurdu: 

 

Gündüz aydınlıqdır, gecə düĢərkən. 

Heç nə seçməyirik nə sən, nə də mən! 

Hər acı Ģeir ki, çıxır ağızdan 

Burjuylar böyrünə yabadır insan. 

Papaqlar! ġahiddir o pərvərdigar. 

Deyən yaddaĢınız yoxdur, ağalar. 

Bu uĢaq davaya gedən balaca QavroĢ idi. 

Bulvarda gördü ki, tapançanın çaxmağı yoxdur. 

QavroĢun oxuya-oxuya ahənginə uyaraq getdiyi bu nəğməni, fürsət düĢdükcə həvəslə oxuduğu 

baĢqa nəğmələri kim qoĢmuĢdu? Bunu Allah bilir. Bəlkə də, bunları o, özü qoĢmuĢdu. Bundan 

baĢqa, QavroĢ çox oxunan xalq nəğmələrini də yaxĢı bilir, öz civiltilərini onlara əlavə edirdi. Bu 

dəcəl cırtdan, bu küçə uĢağı təbiətin və Parisin səslərindən popuri yaradırdı. QuĢ repertuarına 

bütün fəhlə emalatxanaları nəğmələrini də əlavə edirdi. O, rəssam Ģagirdləri ilə, ona yaxın olan 

bu tayfa ilə əlaqədə idi. O, deyəsən, üç ay mətbəədə Ģagird olmuĢdu. O, hətta qırx Əbədidən biri 

olan cənab Baur-Lormian üçün də bir tapĢırıq yerinə yetirmiĢdi. QavroĢ ədəbiyyatla əlaqədar 

olan qamen idi. 

Yeri gəlmiĢkən, bunu da deməliyəm ki, QavroĢ o yağıĢlı gecədə, o pis havada iki körpə uĢağa 

filinin qonaqpərvərliyindən istifadə etməyi təklif edərkən, öz qardaĢları üçün qəza-qədərin 

hökmünü yerinə yetirdiyini heç güman etmirdi. AxĢam qardaĢları, səhər atası – onun gecəsi belə 

keçdi. O, səhər açılanda Balet küçəsini buraxıb tələsə-tələsə filin yanına qayıtdı, uĢaqları 

ustalıqla oradan çıxartdı, bir təhər əldə etdiyi yeməyi onlarla bölüĢdü, onları mehriban ana-

küçənin ixtiyarına buraxıb getdi; onun özünü də bu küçə tərbiyə etmiĢdi. Ayrılarkən axĢam yenə 

burada görüĢəcəklərini deyib, belə bir nitq söylədi: ―Ġndi sürüĢmək, baĢqa sözlə, cıın yanına ―r‖ 

qoyuram, ya da ki, necə sarayda deyirlər, əkilirəm. UĢaqlar, ata-ananızı tapmasanız axĢam bura 

qayıdın. Mən sizə axĢam yeməyi verərəm, sonra da yatırdaram‖. Lakin ya onları polis serjantı 

küçədə görüb nahiyə polis idarəsinə aparmıĢdı, ya bir gözbağlayıcı oğurlamıĢdı, ya da onlar 

Parisin müəmmalı, nəhəng, Çin oyuncağına oxĢar küçələrində azmıĢdı, belə ki, axĢam filin 

yanına qayıtmadılar. Bizim cəmiyyətin aĢağı təbəqələri belə itmiĢ izlərlə doludur. QavroĢ bir 

daha onları görmədi. Həmin gecədən iki ay yarım, ya uç ay keçirdi. QavroĢ dəfələrlə peysərini 

qaĢıyaraq, öz-özünə demiĢdi: ―Mənim bu uĢaqlarım hansı cəhənnəmə itib getdi?!‖ 

Xülasə, o, əlində tapança, Kələm körpüsünə gəlib çıxdı. Gördü ki, bu küçədə bircə dükan, özü də 

pirojna dükanı açıqdır, bu, onun diqqətini cəlb etdi. Bu, məchuliyyət aləminə atılmazdan əvvəl 

yenə bir alma pirojnası yemək üçün qəza-qədərin göndərdiyi təsadüf idi. QavroĢ dayandı, böyük-

kiçik nə qədər cibi vardısa, hamısını axtardı, çevirdi, heç bir Ģey, hətta bircə su da tapmayaraq 

çığırdı: ―Ay haray, köməyə gəlin!‖Həyatda son pirojnadan məhrum olmaq çox ağır Ģeydir! 

Lakin bu vəziyyət QavroĢu yolundan qoymadı. 

O, iki dəqiqədən sonra Sen-Lui küçəsinə çatdı. Kral parkı küçəsini keçəndə, məhrum olduğu 

alma pirojnasının əvəzini çıxmaq ehtiyacını duydu: günün günorta çağında teatr elanlarını 

cırmağa baĢladı, bu, ona çox ləzzət verdi. 

Sonra bir az kənarda, yoldan keçən və üz-gözündən sağlamlıq yağan bir dəstə adam gördü, ona 

elə gəldi ki, bunlar ev sahibidir; çiyinlərini sıxaraq, filosofanə hiddətlə onların ardınca dedi: 

– Bu rantyelər gör nə yaman yağlıdır! Yeyirlər də, öz çinədanlarını basa-basa doldururlar! Ġndi 

sən onlardan soruĢ gör, onlar öz pullarını neynirlər?! Bunu heç özləri də bilmirlər. Onlar bu 

pulları aĢırırlar! Boğaza qədər tıxırlar! 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

QavroĢ səfərdə. 

 

---

Çaxmaqsız tapançanı küçənin ortasında yelləmək  çox mühüm ictimai əhəmiyyəti olan bir 

məĢğuliyyətdir: bu zaman QavroĢ hər addımda coĢqunluğunun artdığını hiss edirdi. Oxuduğu 

―Marselyoza‖ havasının parçaları arasında o, çığıra-çığıra deyirdi: 

– Bütün iĢlər lap əla gedir! Mənim sol pəncəm yaman ağrıyır, mənim revmatizmim daĢa dəyib, 

əzilib, amma ki, vətəndaĢlar, mən narazı deyiləm. Burjua, özünüzü gözləyin, siz mənim yandırıcı 

nəğmələrimdən hələ asqıracaqsınız da! Casus nə deməkdir? Ġt cinsi deməkdir. Yox, yox, itləri 

təhqir etmək olmaz! Ġt sədaqətli heyvandır. Dostlar, mən bulvarla gəlirdim, orada hər Ģey biĢir, 

daĢır, qaynayır. Küpənin kəfini yığmaq vaxtı çatıb! KiĢilər, irəli! Qoy düĢmən qanı çölləri 

bürüsün! Mən vətən üçün öləcəyəm! Mən öz dostumu görməyəcəyəm. Əlbəttə, Nini, iĢ bitdi, ni-

ni! Fərqi yoxdur, yaĢasın Ģənlik! VuruĢacağıq, cəhənnəmə ki, nə olur olsun! Ġstibdad məni cana 

gətirdi. 

Elə bu anda oradan keçən milli qvardiya ulanının atı yıxıldı. QavroĢ tapançanı döĢəmə yola 

qoyub atlını qaldırdı, sonra atın qalxmasına kömək elədi. Bundan sonra tapançasını götürüb yola 

düzəldi. 

Torinyi küçəsində tamamilə sakitlikdi. Mareyə xas olan bu laqeydlik – ətrafı bürüyən həyəcanla 

tam  ziddiyyət təĢkil edirdi. Dörd cici-bacı bir evin qabağında durub söhbət edirdi. ġotlandiyada 

ifritələr triosu məĢhursa Parisdə cici-bacıların kvarteti məĢhurdur: vaxtı ilə Maqbetə Armüir 

ardıc ağacı yanında deyilən ―Sən kral olacaqsan‖ sözləri eyni bir mənhusluqla Boduay 

yolayrıcında Bonaparta deyilə bilərdi. Bu özu də ona oxĢar məĢum sözlər olardı. 

Lakin Torinyi küçəsindəki üç dalandar arvad, bir də əli səbətli, qarmaqlı arvad – bu dörd cici-

bacı ancaq öz iĢləri ilə məĢğuldu. 

Belə baxanda, sanki, onlar qocalığın taqətsizlik, zəiflik, ehtiyac və kədər deyilən dörd küncündə 

durmuĢdular. 

Cındıryığan dinc bir arvaddı. Bayırda yaĢayan bu cəmiyyətdə cındıryığan arvad təzim edir, 

dalandar arvad himayə edir. Bunun səbəbi – küçə tumbası arxasına yığılan zir-zibildədir, 

dalandar arvadlar bu zibili necə yaradırsa, zibil də elə olur: o, ya pəhriz pozan, ya da pəhrizanə 

olur, – bu, zibili süpürüb yığan adamın kefindən asılıdır. Bəzən görürsən ki, süpürgə də adamın 

dərdinə qalır. 

Cındıryığan arvad onun zənbili üçün mal hazırlayanlara minnətdardı, onlara baxıb gülümsəyirdi, 

özü də necə gülümsəyirdi! Onlar təxminən belə söhbət edirdi: 

– Sizin piĢiyiniz yenə əvvəlki kimi bədxasiyyətdir? 

– Pah, özünüz bilirsiniz ki, piĢiklər itlərin anadangəlmə düĢmənidir. PiĢiklərdən ancaq itlər 

Ģikayətlənə bilər. 

– Adamlar da Ģikayətlənə bilər. 

– Burası da var ki, piĢiklərin birəsi adama keçmir. 

– Bu nədi ki?! Bax, bitlər qorxulu olur. Mənim yadımdadır: elə bir il oldu, it o qədər artdı ki, 

axırda bu barədə qəzetə yazdılar. Bu, o vaxtlar idi ki, Tüilridə Roma kralının xırdaca arabasına 

iri qoçlar qoĢurdular. Roma kralı sizin yadınızdadır? 

– Mənim daha çox Bordo hersoqu xoĢuma gəlir. 

– Mən on yeddinci Lüdoviki tanıyırdım. On yeddinci Lüdovik mənim daha çox xoĢuma gəlir. 

– Mal əti yaman bahalanıb, ay Pataqon ana! 

– Ah, daha deməyin, qəssablar yaman haramzadə Ģeylərdir! Özü də lap murdarından! Adama 

ətin ancaq tör-töküntüsünü verirlər. 

Burada cındıryığan arvad sözə qarıĢdı. 

– Bəli, xanımlar, bazar yaman kasadlaĢıb. Zir-zibilin içindən daha heç bir Ģey tapmaq olmur. 

Adamlar daha heç bir Ģey atmırlar. Hamısını yeyirlər. 

– Varqulem xala, sizdən də kasıbları var.  

Cındıryığan arvad onunla yaltaqcasına razılaĢdı: 

– Düz sözə nə demək olar. Hər halda, mənim bir peĢəm var - Cındıryığan arvad bir az susduqdan 

sonra, insan təbiətinə xas olan bir Ģeyi – lovğalanmaq ehtiyacını duyaraq əlavə etdi: 

– Səhər evə qayıdan kimi, o saat səbəti boĢaldıram, baĢlayıram gətirdiyim Ģeyi çaĢıdlamağa 

(görünür o, ―çeĢidləmək‖ demək istəyirdi). ġeylərin hamısını topa-topa otağıma qoyuram. Sonra 

---

hamısını yerbəyer eləyirəm: əsgiləri – zənbilə, gəmirilmiĢ meyvə qırıntılarını – təknəyə, çit-

gülüĢü – Ģkafa, yun parçaları – komoda, kağız-kuğuzu – pəncərə qabağına, yeyinti Ģeylərini – 

kasaya, stəkan sınıqlarını – buxarıya, köhnə ayaqqabıları – qapı ağzına, sür-sümüyü – çarpayının 

altına... 

QavroĢ onların dal tərəfində dayanıb, qulaq asırdı: 

– Qarılar, siz nə münasibətlə siyasətdən söhbət açmısınız? 

Birdən onun üstünə dörd boğazdan dörd qat qüvvətlənən söyüĢ yağdı: 

– Bu vələdüzzina haradan çıxdı? 

– O öz topalında nə tutub? Tapança! 

– Bu haramzadənin boy-buxununa baxın, əlindəki tapançasına baxın! 

– Belələri hökuməti yıxmayınca dincəlməyəcək! 

QavroĢun qəlbi nifrətlə doldu: bu həqarətin hayıfını çıxmaq üçün o ancaq əlini açdı, beĢ 

barmağının beĢi ilə onlara çox səxavətlə burun göstərdi. 

Cındıryığan arvad çığırdı: 

– Ay avaranın biri avara! 

Pataqon qarı deyilən arvad əllərini qəzəblə bir-birinə çırpdı: 

– Bir bədbəxtlik olacaq, bu, lap yəqindir. Bizim qonĢuluqda xırdaca saqqallı bir lotu oğlan var, o, 

hər səhər mənə rast gələrdi: qolunda da – qırmızı ləçəkli qəĢəngcə bir qız olardı; bu gün görürəm 

ki, onun qolunda qız yoxdur, əlində tüfəng var. BaĢe qarı mənə deyirdi ki, orada... inqilab olub... 

orada ey, o buzov olan yerdə! – Pontuazda. Ġndi sən bu əli tapançalı uĢağa bax, bu dələduza bax! 

Deyəsən, Tselestinlər topla doludur. Axı hökumət bu dələduzlarla neyləsin; bunlar heç özləri də 

bilmirlər nə eləsinlər, ancaq onu bilirlər ki, camaatı dolanmağa qoymasınlar; axı camaat bütün bu 

bəlalardan təzə-təzə canını qurtarmıĢdı, təzə-təzə sakit olmağa baĢlamıĢdı! Ah, pərvərdigara, 

mən bizim yazıq kraliçanı arabada aparanda gördüm! Yenə də bütün bu həngamələrdən tütün 

bahalanır. Bu, rəzalətdir! Ax, quldurun biri quldur, mən, yəqin ki, səni gilyotində görəcəyəm! 

– Sən fısıldayırsan, qarıcıq, o xortumunu bir yaxĢıca silsənə! 

QavroĢ bunu deyib yoluna düzəldi. 

DöĢəmə küçəsinə çatanda cındıryığan qarı yadına düĢdü, o ucadan belə bir monoloq söylədi: 

– Sən nahaq yerə inqilabçıları söyürsən, ay zir-zibil yığını! Bu tapança axı sənin üçün iĢləyəcək! 

Sənin üçün iĢləyəcək ki, sən daha çox yeməli Ģey tapasan, zənbilinə yığasan! 

Birdən o, dal tərəfdən səs eĢitdi: Pataqon qarı onun ardınca gəlirdi, uzaqdan yumruğu ilə onu 

hədələyərək çığıra-çığıra deyirdi: 

– Bic, haramzadə! 

QavroĢ ona belə cavab verdi: 

– Tüpürürəm mən sənə hündür ağac baĢından! 

Bir az sonra o, Lamuanyonun evi qabağından gedirdi. Burada o çığıraraq dedi: 

– DöyüĢə, irəli! 

Elə o saat da onu qəm-qüssə basdı. Məzəmmətlə öz tapançasına baxdı, sanki, onu riqqətə 

gətirmək istəyirdi: 

– Mən vuruĢmağa gedirəm, amma sən vura bilmirsən!  

Xırdaca bir it də adamın diqqətini baĢqa Ģeydən ayıra bilər. QavroĢun yanından balaca, arıq bir 

tula keçirdi. QavroĢun ona yazığı gəldi, ona belə dedi: 

– Ay yazıq ham-ham, elə bil, sən bir çəllək udmusan, çəlləyin bütün qurĢaqları görünür... 

Sonra Orm-Sen-Jervə tərəf yol aldı. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Dəlləyin haqlı yerə qəzəblənməsi. 

 

Bizə məlumdur ki, bir dəllək iki uĢağı öz qapısından qovmuĢdu, QavroĢ da onlar üçün filin 

qonaqpərəst qarnını geniĢcə açmıĢdı, indi o abırlı dəllək öz dükanında, Ġmperiya dövründə qulluq 

edən qoca bir legioner əsgərin saqqalını qırxmaqla məĢğul idi. Onlar söhbət edirdilər. Məlum 

---

Ģeydir ki, dəllək bu qoca əsgərlə qiyamdan sonra general Lamarkdan danıĢdı; Lamarkdan da 

söhbət imperatora keçdi. Prudom bu dəlləklə əsgərin söhbətini eĢitsəydi, bunu bəzəyər, ona 

―Ülgüclə qılıncın söhbəti‖ – deyərdi. 

Dəllək soruĢdu: 

– Cənab, imperator atın üstündə necə özünü saxlaya bilirdi. 

– YaxĢı saxlaya bilmirdi. O, atın üstündən yıxılmağı bacarmırdı. Çünki o, heç yıxılmamıĢdı. 

– Onun atları yaxĢı idi? Yəqin, onun atları çox gözəlmiĢ? 

– O gün ki, iltifat buyurub mənə xaç verdi – onda mən onun atına baxdım. Bu baĢdan-baĢa ağ, 

yorğa bir madyandı. Bu atın qulaqları bir-birindən çox aralı idi; beli çox batıqdı; zərif, qara 

ulduzlu baĢı vardı; boynu çox uzundu, qıçları möhkəmdi, böyürləri ĢiĢkindi, çiyinləri yuvarlaqdı, 

sağrısı iri idi, hündürlüyü də on beĢ qarıĢdan bir az çox olardı. 

Dəllək dedi: 

– Çox yaxĢı at imiĢ! 

– Bəli, bu əlahəzrətin minik atı idi. 

Dəllək hiss etdi ki, söylənilən belə mühüm sözdən sonra bir az susmaq lazımdır; bunu ağlına 

vurduqdan sonra yenə sözə baĢladı: 

– Ġmperator bircə dəfə yaralanmıĢdı, elə deyilmi, cənab? 

Ġmperator yaralananda bu qoca əsgər onun yanında imiĢ, buna görə də o, lovğa-lovğa və sakitcə 

dedi: 

– Dabanından yaralanmıĢdı. Ratisbon ətrafında. O gün o, çox qəĢəng geyinmiĢdi, mən onu heç 

belə qəĢəng geyinən görməmiĢdim. O, təzə pul kimi tərtəmizdi. 

– Cənab qocaman əsgər, elə güman etmək olar ki, siz bir neçə dəfə yaralanmısınız, elə deyilmi? 

Əsgər soruĢdu: 

– Mən? Bu, əhəmiyyətsiz Ģeydir! Marenqo ətrafında peysərimə iki qılınc zərbəsi dəydi, 

Austerlits ətrafında sağ qoluma, Ġyena ətrafında sol buduma güllə dəydi, Fridland ətrafında, bax, 

burama süngü soxdular, Moskva ətrafında yeddi-səkkiz yerdən nizələndim, Lüsen ətrafında 

bomba qəlpəsi barmağımı qırıq-qırıq elədi... Hə, Vaterloo vuruĢmasında da ombamı top saçması 

yaraladı. Elə bu, vəssalam. 

Dəllək təmtəraqlı bir ifadə ilə ucadan dedi: 

– VuruĢma meydanında ölmək nə gözəldir! Mənə qalırsa, vallah, mən köhnə bir yataqda 

dərmanla, dava ilə, təpitmə ilə, Ģırınqa ilə, iĢlətmə, habelə yavaĢ-yavaĢ, ağır-ağır, gündə bir az 

ölməkdənsə, qarnıma top gülləsi dəyməyi daha üstün tuturam! 

Əsgər: 

– Siz ağzınızın dadını bilirsiniz, – dedi. 

Əsgər bu sözü təzəcə demiĢdi ki, qulaqbatırıcı bir gurultudan dükan tir-tir əsdi. Vitrinin ĢüĢəsi 

birdən ulduzaoxĢar bir deĢiklə bəzəndi. 

Dəllək kətan kimi ağardı. 

– Aman Allah, bu odur! 

– Nə? 

– Top gülləsi. 

– Top gülləsi nə edir, budur, bax! 

Əsgər əyilib yerdə diyirlənən Ģeyi götürdü. Bu, döĢəmə daĢı idi.  

Dəllək sınan ĢüĢəyə sarı cumanda gördü ki, QavroĢ var gücü ilə Sen-Jan bazarına qaçır. Dəlləyin 

hərəkəti QavroĢun yadından çıxmamıĢdı: uĢaqların hayıfını çıxmaq üçün, onu özünə xas olan bir 

yolla təbrik etmək istəyirdi, bu arzu ilə da daĢ atıb onun pəncərəsini sındırmıĢdı. 

Dəlləyin ağarmıĢ bənizi göyərdi; o, xırıltılı bir səslə dedi: 

– Bilirsinizmi, onlar ancaq pislik etmək üçün pislik edirlər! O uĢağa axı nə pislik eləyiblər? 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

UĢaq qocaya təəccüb edir. 

 

---

Bu zaman, keĢikçi məntəqəsinin tərk-silah edildiyi Sen-Jan bazarında, QavroĢla bir dəstə adamın 

strateji birləĢməsi baĢ verdi; bu dəstəni Anjolras, Kurfeyrak, Kombefer və Feyi idarə edirdi. 

Hamı silahlı idi. Baorel ilə Jan Prüver gəlib onları tapdı, dəstədəki adamların sayı artdı. 

Anjolrasın tüfəngi qoĢalülə idi, Kombeferinki legion nömrəli milli qvardiya tüfəngi idi; 

toqqasına iki tapança da taxmıĢdı; tapançalar yaxası açıq sürtükünün altından görünürdü. Jan 

Prüver  köhnə süvari muĢketonla, Baorel  karabinlə silahlanmıĢdı. Kurfeyrak əlindəki əsanı 

hərləyirdi: sonra bu əsanın içindəki nizəni çıxartdı. Feyi qılıncını sıyıraraq dəstənin qabağında 

gedir, ―YaĢasın PolĢa!‖ – deyə çığırırdı. 

Onlar Morland küçəsi ilə tövĢüyə-tövĢüyə gedirdilər: nə baĢlarında Ģlyapa, nə boyunlarında 

qalstuk vardı; gözləri od kimi parıldayırdı; yağıĢ onları islatmıĢdı. QavroĢ sakitcə onlara 

yaxınlaĢdı: 

– Biz hara gedirik? 

Kurfeyrak: 

– Gedək, – dedi. 

Feyi hamıdan dalda gəlirdi, daha doğrusu, tullanırdı; balıq özünü suda necə hiss edirsə,  Baorel 

də özünü qiyamçılar arasında elə hiss edirdi. Onun əynində moruq rəngli jaket vardı, sinəsi də 

sözlə dolu idi: bu söz ehtiyatı ilə o, hər Ģeyi məhv edə bilərdi. Yoldan keçən bir adam onun 

jiletini görüb, özündən çıxdı, qorxudan özünü itirərək çığırdı: 

– Qırmızılar gəldi! 

Baorel onun səsinə səs verərək dedi: 

– Qırmızılar, qırmızılar! Burjua, bu nə mənasız qorxudur! Məsələn, mən al lalədən heç 

qorxmuram, qırmızı papaq da məni dəhĢətə salmır. Ġnanın mənə, burjua, qırmızıdan ancaq mal-

qara qorxur! 

Divarda bir vərəq kağız gördü, kağızda  davakarlıqla heç əlaqəsi olmayan adi sözlər yazılmıĢdı: 

―Yumurta yeməyə icazə verilirdi‖. Bu, Paris arxiyepiskopunun öz ―müridlərinə‖ göndərdiyi 

pəhriz naməsi idi. 

Baorel ucadan dedi: 

– Müridlər! Bu, nəzakətli bir üsulla ―sürü‖ deməkdir.  

Naməni divardan dartıb qopartdı, bununla da QavroĢun ürəyini ələ aldı. Ġndi QavroĢun gözü 

Baoreldə idi. 

Anjolras: 

– Baorel, – dedi, – sən düzgün iĢ tutmadın. Sən gərək bu icazənaməni qopartmayaydın, məsələ 

onda deyil, qəzəbini sən boĢ yerə sərf edirsən. DöyüĢ sursatını qoru. TəkbaĢına nə tüfəngdən, nə 

ürəkdən atəĢ açma! 

Baorel ona etiraz etdi: 

– Hər kəsin öz üsulu var. Yepiskopun nəsr sahəsində etdiyi bu məĢq məni təhqir edir, mən 

yumurtanı icazəsiz yemək istəyirəm. Sənin üsulun – buz altında qaynamaqdır, amma mən 

əylənirəm. Bir də ki, mən heç də öz-özümü sərf etmirəm, mən hazırlaĢıram. And olsun 

Herkulesə, naməni də ona görə cırdım ki, bir balaca ləzzət alım! 

―Herkules‖ sözü QavroĢu çox təəccübləndirdi. O, bir Ģey öyrənmək üçün həmiĢə fürsətdən 

istifadə edirdi, bayaq elanı cıran adama o, böyük hörmət bəsləyirdi. QavroĢ ondan soruĢdu: 

– ―Herkules‖ nə deməkdir? 

Baorel ona belə cavab verdi: 

– Latınca bu, ―belə də Ģey olar‖  deməkdir. 

Bu arada Baorel, pəncərədən onlara baxan  solğun rəngli, qarasaqqallı cavan bir oğlan gördü, 

görünür, o, ―Əlifba dostları‖ndan biri idi; Baorel çığırıb ona dedi: 

Patronları tez gətir! Para bellum1 – QəĢəng kiĢi! Bu, doğrudur. – QavroĢ indi latın dilini baĢa 

düĢürdü. 

Onların ardınca hay-küy sala-sala, bir yığın adam gəlirdi; bunlar da: tələbə idi, rəssamdı, Eks 

Kuqurda cəmiyyətinin üzvü olan cavan oğlanlardı, əli dəyənəkli, əli süngülü fəhlələrdi, iskələ 

hambalları idi,  bunlardan bəzisinin toqqasında Kombefer kimi tapança vardı. Bu izdihamın 

---

içində bir qoca vardı; üzdən o, çox qoça görünürdü. Onun silahı yox idi; o, fikrə dalmıĢ kimi 

görünsə də, dəstədən geri qalmamağa çalıĢırdı. Qoça QavroĢun gözünə sataĢdı. 

QavroĢ soruĢdu: 

– BunəĢ! 

– Bir qocadır. 

O cənab Mabef idi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Qoca. 

 

BaĢ verən hadisəni nəql edək. 

Draqunlar hücuma keçəndə Anjolras və onun dostları Zəng Qülləsi bulvarından, hökumətin taxıl 

anbarları qabağından keçib gedirdi. Anjolras, Kurfeyrak, Kombefer, Bassompyer küçəsi ilə 

―Barrikadalara!‖ - deyə çığıra-çığıra irəliləyən dəstənin içərisində idi. Onlar Ledigör küçəsində 

ağır-ağır gedən bir qocaya rast gəldilər. 

Qoca sərxoĢ kimi səndələyə-səndələyə gedirdi – onların diqqətini də cəlb edən bu oldu. Bir də ki, 

səhərdən bəri yağıĢ çisələyirdi, indi də bərk yağıĢ yağırdı, amma qoca Ģlyapasını əlində 

tutmuĢdu. Kurfeyrak Mabef babanı tanıdı. Qoca ilə o,  əvvəldən tanıĢdı, çünki Mariusu bir neçə 

dəfə onun evinə qədər ötürmüĢdü. O bilirdi ki, əvvəllər kilsə ağsaqqalı, kitab həvəskarı olan bu 

qoca dinc və çox çəkingən adamdır, belə bir adamın bu qarğaĢalıq içində, hücum edən 

süvarilərdən bir neçə addım kənarda, baĢı açıq yağıĢ altında, atıĢmanın mərkəzində, güllə altında 

görünməsi onu heyrətə saldı; qocaya yaxınlaĢdı, iyirmi beĢ yaĢlı qiyamçı ilə səksən yaĢlı qoca 

arasında belə bir söhbət oldu: 

– Cənab Mabef, gedin evinizə. 

– Niyə? 

– VuruĢma baĢlanır. 

– Çox gözəl. 

– Cənab Mabef, qılıncları iĢə salacaqlar, tüfənglərdən güllə atacaqlar. 

– Çox gözəl. 

– Toplardan atəĢ açacaqlar. 

– Çox gözəl. Bəs siz hara gedirsiniz? Biz hökuməti yıxmağa gedirik. 

– Çox gözəl. 

O da qiyamçılara qoĢuldu. Bundan sonra bircə kəlmə də söz danıĢmadı; addımlarını möhkəm 

atmağa baĢladı; fəhlələr onun qolundan tutmaq istədilər, o, baĢını yelləyərək buna razı olmadı. 

O, dəstənin ön sırasında gedirdi, onun bütün hərəkəti oyaq  adam hərəkəti, üzü isə  yatan  adam 

üzü kimi idi. 

Tələbələr pıçıltı ilə bir-birinə deyirdi: 

– Nə qəribə qocadır. – Dəstədəki adamlar arasında belə bir söz yayıldı - bu qoca vaxtı ilə 

Konventin üzvü olmuĢdur, padĢahı öldürmüĢdür. 

Bütün bu izdiham ġüĢə küçəsinə qədəm qoydu. Balaca QavroĢ qabaqda gedir, səsi yetdikcə 

nəğmə oxuyurdu, o, elə bil ki, Ģeypurçunun canlı Ģeypuru idi. 

QavroĢ bu sözləri oxuyurdu: 

 

Nurlu ay dikəlir, göyə çəkilir. 

– Vədə çatmadımı? – ġəbnəm tökülür. 

Qaraqabaq Jannadan sual etdi Jan. 

Dru, dru, dru. 

ġatuya doğru! 

Kral, xaliq, köhnə-cırıq çəkmə, bir də. 

Əzik quruĢ var-dövlətim. 

Mənə dimdiyiniz, dost, dəyməsin, bax! 

---

Ġki sərçə durdu olmamıĢ sabah. 

Qaranlıq yuvaya Ģeh süzüldü, qalx. 

Dru, dru, dru. 

Passiyə doğru! 

Kral, xaliq, köhnə-cırıq çəkmə, bir də. 

Əzik quruĢ var-dövlətim. 

 

Balaca sərçələr, sanki, sərxoĢdu. 

Ġki xoruz kimi yaman döyüĢdü. 

Talada gülməkdən pələng tir düĢdü. 

Dru, dru, dru. 

Medona doğru! 

Kral, xaliq, köhnə-cırıq çəkmə, bir də. 

Əzik quruĢ var-dövlətim. 

 

Onlar cikkildəĢib saldı vur-həĢir. 

– Vədə çatmadımı? – Artıq Ģeh düĢür. 

Qaraqabaq Jannadan Jan cəld soruĢur. 

Dru, dru, dru. 

Pantsne doğru! 

Kral, xaliq, köhnə-cırıq çəkmə, bir də. 

Əzik quruĢ var-dövlətim. 

 

Onlar Sen-Merriyə tərəf gedirdilər. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Təzə gələnlər. 

 

Dəstədəki adamların sayı hər an artırdı. TalaĢa küçəsinə çatanda ucaboylu, çalsaçlı, çalsaqqallı 

bir adam dəstəyə qoĢuldu; Anjolrasla Kombefer onun məğrur, kobud sifətini gördü; onlar bu 

adamı tanımırdı. QavroĢ nəğmə oxuya-oxuya, fit çala-çala, hay-küy sala-sala sınıq tapançasının 

dəstəyini dükanların pəncərə qapılarına vura-vura gedirdi, onun baĢı öz hay-küyünə, öz yeriĢinə 

qarıĢmıĢdı, buna görə də çalsaçlı adama qətiyyən fikir vermirdi. 

Elə oldu ki, dəstə ġüĢə küçəsinə dönəndə Kurfeyrakın qapısı qabağından keçdi. 

Kurfeyrak dedi: 

– Bu, lap yerinə düĢdü: pul kisəsi yadımdan çıxıb evdə qalıb, Ģlyapam da itib,  – dəstədən ayrıldı, 

yüyürə-yüyürə pillələri dörd-dörd qalxaraq, öz otağına girdi. Köhnə Ģlyapasını, pul kisəsini, bir 

də iri, çargül bir qutunu götürüb, otaqdan çıxdı: qutu çirkli tuman-köynək içində gizlədilmiĢdi. 

Yüyürə-yüyürə aĢağı enəndə dalandar arvad onu səslədi: 

– Cənab de Kurfeyrak! 

Kurfeyrak ondan soruĢdu: 

– Dalandar, sizin adınız nədir? 

Dalandar buna təəccüb etdi: 

– Siz yaxĢı bilirsiniz ki, mənim adım Veven xaladır. 

– Yadınızda saxlayın, siz bir də mənə cənab de Kurfeyrak desəniz, mən də sizə de Veven xala 

deyəcəyəm. Ġndi deyin görüm, nə var? Nə olub? 

– Burada bir adam var, sizi görmək istəyir. 

– Kimdir? 

– Bilmirəm. 

– Haradadır? 

– Mənim daxmamda. 

---

Kurfeyrak çığırdı: 

– Qoy cəhənnəm olsun! 

– Axı bir saatdan çoxdur o, sizi gözləyir. 

Bu zaman dalandarın xırdaca daxmasından solğun bənizli, balacaboylu, üzü çilli, arıq bir oğlan 

çıxdı, zahirən o, cavan fəhləyə oxĢayırdı; o, yırtıq bluz, plis parçadan yamaqlı Ģalvar geymiĢdi. 

kiĢidən çox, paltarını dəyiĢmiĢ qıza bənzəyirdi. O, Kurfeyraka müraciət edərək dedi: 

– Ġcazə verin sizdən bir Ģey soruĢum, mən cənab Mariusu görə bilərəmmi? – Lakin onun səsi heç 

də qız səsinə oxĢamırdı. 

– O burada yoxdur. 

– Bu axĢam qayıdacaqmı? 

– Mən heç bir Ģey bilmirəm. 

Sonra əlavə etdi: 

– Məni desəniz, mən qayıtmayacağam. 

Cavan oğlan ona diqqətlə baxaraq soruĢdu: 

– Niyə? 

– Ona görə. 

– Siz hara gedirsiniz? 

– Sənə nə? 

– O qutunu mən apara bilərəmmi? 

– Mən barrikadaya gedirəm. 

– Mən də sizinlə gedə bilərəmmi? 

Kurfeyrak: 

– Özün bil, – dedi. – Küçə sərbəstdir, döĢəmə yollar da hamı üçündür. 

Kurfeyrak yüyürə-yüyürə dostlarının ardınca getdi. Dəstəyə çatanda qutunu yoldaĢlarından 

birinə verdi. O, ancaq on beĢ dəqiqədən sonra gördü ki, cavan oğlan, doğrudan da, onun ardınca 

gəlir. 

Ġnsan yığını heç vaxt istədiyi yerə getmir. Onu, sanki, Ģiddətli külək sürükləyib aparır – bunu biz 

yuxarıda demiĢdik. Dəstə Sen-Merridən keçərək, Sen-Deni küçəsinə gəlib çıxdı - bunun necə 

olduğunu onlar heç özləri də yaxĢı bilmirdi. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

―Korinf‖in tarixi. 

 

Ġndiki parislilər Mərkəzi bazar tərəfdən Rambüto küçəsinə qədəm qoyduqda, sağ tərəfdə, 

Mondetur küçəsi qabağında səbətçi dükanını görürlər; dükanın lövhəsi – imperator Birinci 

Napoleonun təsviri verilən bir səbətdir; səbətin altında bu sözlər yazılmıĢdır: 

 

 

NAPOLEON BURADA SÖYÜD ÇUBUĞUNDAN TOXUNMUġDUR. 

 

Lakin onların cəmisi otuz il bundan əvvəl bu məhəllənin Ģahidi olduğu dəhĢətli hadisələrdən heç 

də xəbərləri yoxdur. 

Burada ġanvrer adlı bir küçə və ―Korinf‖ adlı məĢhur bir meyxana vardı; keçmiĢdə bu ġanvreri 

sözü ―ġanvereri‖ yazılardı. 

Bu yerdə düzələn barrikada haqqında nələr söylənildiyini yadımıza salaq; lakin Sen-Merri 

barrikadası bu barrikadanı kölgədə buraxdı. ġanvreri küçəsində olan və indi artıq unudulan, 

üzərinə keçmiĢin dərin zülməti çökən bu məĢhur barrikada haqqında biz bir az məlumat vermək 

istəyirik. 

---

Oxucuların icazəsi ilə biz hadisəni daha aydın təsvir etmək üçün adi bir üsuldan istifadə etmək 

istəyirik; bu üsuldan Vaterloonun təsvirində də istifadə etmiĢdik. Bir adam, indi Rambüto küçəsi 

baĢlanan yerdə, lakin o zaman Sent-Estam kilsəsi yaxınlığında, Mərkəzi bazarın Ģimal-Ģərq 

tinində olan evləri düzgün təsəvvür etmək üçün gərək öz fikrində N hərfini yazsın; bu hərfin üst 

tərəfində Sen-Deni küçəsini, alt tərəfində bazarı götürsün; onda bu hərfin Ģaqul xətləri Böyük 

Sərsəri və ġanvreri küçələrinin orta xətti isə Kiçik Sərsəri küçəsini göstərmiĢ olardı. Köhnə 

Mondetur küçəsi N hərfinin bütün xətlərini kəsib keçir, heç gözlənilməyən yerdə tinlər əmələ 

gətirirdi. Bu qayda ilə bu dörd dolaĢıq küçə, yüz kvadrat tuaz sahədə, Mərkəzi bazar və Sen-Deni 

küçəsi ilə Qu quĢu və Vaizlər küçəsi arasında yeddi kiçik, qəribə görünüĢlü məhəllə əmələ 

gətirirdi; bu məhəllələrin bəzisi böyük, bəzisi kiçikdi; bunlar həm əyri-üyrü  vəziyyətdə idi, elə 

bil ki, təsadüfi olaraq burada yerləĢdirilmiĢdi, həm də tikinti yerində olan iri daĢ parçaları kimi 

dar yarıqlarla bir-birindən ayrılırdı. 

Biz ―dar yarıq‖ deyirik, çünki səkkizmərtəbəli köhnə evlərlə əhatə olunan bu kiçik, qaranlıq, dar, 

əyri-üyrü küçələr haqqında bundan daha aydın  təsəvvür yarada bilmirik. Bu evlərin yaĢı o qədər 

çox idi ki, ġanvreri və Kiçik Sərsəri küçəsində onlara ön tərəfdən, tirdən sıra ilə dayaq 

vurulmuĢdu, bu tirlər evdən evə uzanıb gedirdi. Küçə dar, çirkab qanovu enli idi, adamlar həmiĢə 

yaĢ küçədən, zirzəmiyə oxĢayan xırdaca dükanların, dəmir qurĢaqlı yoğun daĢ tumbaların, 

üfunətli zibil yığınlarının, iri, köhnə dəmir barmaqlıqlı darvazaların qabağından keçib gedirdi. 

Rambüto küçəsi bunların hamısını məhv elədi. 

Mondetur1 sözü bütün bu küçələrin əyri-üyrü olduğunu çox gözəl ifadə edir. Mondetur küçəsinə 

bitiĢən Pirüet küçəsinin adı bunu daha aydın göstərir. 

Yolla gedən bir adam Sen-Deni küçəsindən ġanvreri küçəsinə dönəndə bu küçənin get-gedə 

daraldığını görürdü, sanki, o, uzun bir qıfa girmiĢdi. Bu balaca küçənin sonuna çatanda qarĢıda, 

Mərkəzi bazar tərəfdən onun yolunu bir sıra hündür evlər kəsirdi, bu zaman o, sağda və solda iki 

qaranlıq, dar yolu görməsəydi, elə zənn edərdi ki, dalana düĢmüĢdür. Bu iki qaranlıq, dar yol 

Mondetur küçəsi idi: bu küçə uzanaraq bir tərəfdən Vaizlər küçəsi ilə, o biri tərəfdən Qu quĢu və 

Balaca Səfil küçəsi ilə birləĢdi. Dalana oxĢayan bu küçənin sonunda, sağ tərəfdəki dar yolun 

tinində burun kimi qabağa çıxan, o biri evlərə nisbətən alçaq bir ev vardı. 

Həmin bu ikimərtəbəli evdə üç yüz il idi ki, məĢhur bir meyxana yerləĢirdi. Bu meyxana qoca 

Teofilin aĢağıdakı beytlə təsvir etdiyi yeri hay-küylü  Ģənliklə doldurmuĢdu. 

 

Orda ya qorxulu skelet gəzir. 

AsmıĢdır özünü ya da bir aĢiq. 

Bura meyxana üçün əlveriĢli yerdi. Meyxana nəsildən-nəslə keçir, atadan oğula qalırdı. 

Matüren Renyenin vaxtında meyxanaya ―Qızılgül dibçəyi‖ deyilirdi; o zaman rebus dəbdə 

olduğundan, meyxananın lövhəsini  çəhrayı rənglə rənglənmiĢ1 bir dirək əvəz edirdi. Keçən 

əsrdə gözəl rəssamlardan biri olan, indi isə kobud bir cərəyan tərəfindən həqarətlə yad edilən 

hörmətli Natuar həmin bu meyxanada, vaxtı ilə Renyenin Ģərab içdiyi masada dəfələrlə Ģərab 

içmiĢdi və öz təĢəkkürünü bildirmək üçün çəhrayı dirəkdə bir salxım Korinf üzümünün Ģəklini 

çəkmiĢdi. Meyxana sahibi bundan son dərəcə sevinərək öz lövhəsini dəyiĢmiĢdi -üzüm salxımı 

altından qızıl xətlə ―Korinf üzümü‖ sözlərini yazdırmıĢdı. ―Korinf‖ sözü də buradan meydana 

gəlmiĢdi. SərxoĢ üçün söz buraxmaqdan təbii  Ģey yoxdur. Söz buraxmaq – cümlənin əyri-

üyrülüyüdür. ―Korinf‖ sözü ―Qızılgül dibçəyi‖ sözünü yavaĢ-yavaĢ sıxıĢdırıb, aradan çıxartdı. 

Bu meyxanaçılar sülaləsinin son nümayəndəsi olan HüĢlünün rəvayətdən qətiyyən xəbəri yox 

idi, buna görə də əmr etdi, dirəyi göy rənglə rənglədilər. 

Bu meyxana belə idi - aĢağıdakı zalda piĢtaxta, ikinci mərtəbədəki zalda bilyard vardı; ensiz bir 

pilləkən burula-burula birinci mərtəbənin tavanından keçirdi; masaların üstünə Ģərab 

qoyulmuĢdu; divarları his basmıĢdı; günün günorta çağında burada Ģam yanırdı. Pilləkən 

aĢağıdakı zaldan zirzəmiyə enirdi. Üçüncü mərtəbədə HüĢlü özü yaĢayırdı. Ora ikinci 

mərtəbədəki böyük zala açılan kiçik qapının arxasından xırdaca pilləkənlə qalxırdılar. 

TaxtapuĢun altında, çardaqda iki balaca otaq vardı ki, burada qulluqçular yaĢayırdı. Birinci 

mərtəbədə həm mətbəx, həm də piĢtaxtalı zal yerləĢirdi. 

---

HüĢlü dayı, yəqin ki, bir kimyagər kimi anadan olmuĢdu, amma ondan aĢpaz çıxmıĢdı; onun 

meyxanasında nəinki içirdilər, yemək də yeyirdilər. O, çox gözəl  xörək icad etmiĢdi, bu xörəyi 

ancaq onun meyxanasında yemək olardı, bu, iç qoyulmuĢ sazan balığı idi, buna o ―carpes au 

gras‖2 deyirdi. Bu balıqları HüĢlünün meyxanasında XVI Lüdovik vaxtında Ģam ya kenget 

iĢığında yeyərdilər; masaların da üstünə süfrə yerinə müĢəmbə salınardı, müĢəmbə də masaya 

mismarlanardı. Bura uzaq yerlərdən də gələrdilər. Bir gün HüĢlü yoldan keçənləri öz ―ixtisası‖ 

ilə tanıĢ etməyi lazım bildi; onun öz xörəkləri olduğu kimi, öz imlası da vardı. Fırçanı qara 

boyalı küpəyə batırıb bu diqqətəlayiq sözləri divara yazdı: 

 

Carpes ho gras. 

QıĢ ayları, yağan nisan yağıĢları, dolu ilk sözün son hərfini – (s) son sözün ilk hərfini – (g) 

silməyi münasib bildiyindən nəticədə aĢağıdakı sözlər qalmıĢdı: 

 

Carpe ho gas. 

 

Pis havaların, yağıĢların təsiri nəticəsində adi bir meyxana elanı dərin mənalı bir məsləhət 

olmuĢdu. 

Bu qayda ilə, heç demə, HüĢlü fransızcanı bilmədiyi halda latıncanı bilirmiĢ, mətbəx ona fəlsəfi 

bir kəlam yaratmağa kömək etmiĢdi, o ancaq Karemi kölgədə buraxmaq istərkən Horatsi1 ilə bir 

səviyyəyə qalxmıĢdı. Qəribə burasıdır ki, bu kəlam həm də ―Mənim meyxanama girin‖ mənasını 

verirdi. 

Ġndi bu Ģeylərin heç izi də qalmamıĢdı. 1847-ci ildə bu əyri-üyrü Mondetur küçəsinin ora-burası 

sökülmüĢ, geniĢləndirilmiĢdi, indi, yəqin ki, bu küçə daha yoxdur. ġanvreri küçəsi ilə ―Korinf‖ 

meyxanası Rambüto küçəsinin daĢ döĢəməsi altında itib getdi. 

Biz əvvəl də demiĢdik ki, ―Korinf‖ meyxanası Kurfeyrakla dostlarının görüĢ yeri idi. ―Korinf‖i 

Qranter kəĢf etmiĢdi. Onu divarda yazılan ―carpe ho raz‖ sözləri cəlb edərək meyxanaya 

salmıĢdı, sonra da o, ―carpes au gras‖ xatirinə oraya getmiĢdi. Onlar burada yeyirdilər, içirdilər, 

çığırırdılar; az da pul verirdilər, çox da verirdilər, heç vermirdilər də – bununla belə, hamını açıq 

ürəklə qarĢılayırdılar. HüĢlü dayı xoĢtəbiətli adamdı. 

Bəli, HüĢlü xoĢtəbiətli adamdı, eyni zamanda, dalaĢqan bir meyxanaçı idi – meyxanaçıların 

gülməli  növündən idi. Elə bil ki, onun həmiĢə ovqatı təlx idi. O, sanki, öz müĢtərilərini 

qorxutmağa çalıĢırdı, meyxanaya gələnləri görüb deyinirdi, üzünə baxanda deyirdi ki, adamlara 

axĢam yeməyi vermək əvəzinə, onlarla dalaĢmaq istəyir. Bununla belə, hamı burada açıqürəklə 

qarĢılanırdı. HüĢlünün bu qəribəliyi adamları onun meyxanasına cəlb edirdi, cavanların da 

əylənməsinə səbəb olurdu: onlar bir-birini dəvət edərək deyirdi: ―Gedək HüĢlü dayının 

deyinməsinə qulaq asaq!‖ O, bir zamanlar qılınc idmanı müəllimi olmuĢdu. Bəzən o, heç 

gözlənilmədən, qulaqbatırıcı  səslə gülürdü. Kimin ki, gur səsi var – o, xoĢtəbiətli adamdır. 

Üzdən o, qaraqabaq da olsa, əslində, zarafatçı bir adamdı, ona heç bir Ģey, adamı qorxutmaq 

kimi ləzzət vermirdi, o, tapançaĢəkilli burunotu qabını xatırladırdı: belə bir tapança atılanda 

adamı ancaq asqırdır. 

Onun arvadı HüĢlü xala saqqallı və çox eybəcər arvaddı. 

HüĢlü 1830-cu ildə öldü. – ―Yağlı sazan balığı‖nı biĢirmək sirri də onunla yox olub getdi. Onun 

bu dərddən ovunmayan arvadı ərinin iĢini davam etdirirdi. Ancaq biĢirilən xörəklərin keyfiyyəti 

çox pisləĢdi; verilən Ģərab həmiĢə pis olardı, indi daha da xarablaĢdı. Kurfeyrakla dostları, 

Bossüenin dediyinə görə, ―HüĢlü xalaya yazıqları gəldiyi üçün‖ yenə də ―Korinf‖ə gəlirdilər. 

Təngnəfəslik və eybəcərlik HüĢlü xalaya kənd həyatı xatirələrini söyləməyə mane olmurdu. Bu 

xatirələri o, elə danıĢırdı ki, adamı darıxdırmırdı. HüĢlu xalanın xüsusi danıĢıq ədası vardı, bu, 

onun kənd və qızlıq həyatına aid olan söhbətlərini maraqlı edirdi. Deyirdi: ―Qızlıq günlərində 

görürdün ki, yemiĢan kolunda cəh-cəh vuran birəbitdən quĢuna qulaq asırdım, daha mənə bu 

dünyada heç bir Ģey lazım deyildi‖. 

Ġkinci mərtəbədəki zal böyük, uzun bir otaqdı, ―Restoran‖ da burada yerləĢirdi; burada çoxlu 

kürsü, oturacaq, stul, uzun taxt və masa vardı; köhnə, bir qıçı sınıq bilyard da burada idi. Bura 

---

burma-burma pilləkənlə qalxırdılar; pilləkən zalın küncündə, gəmi trapası kimi çargül bir deĢik 

Ģəklində qurtarırdı. 

Çardağa oxĢayan zalın bircə dənə ensiz pəncərəsi vardı, həmiĢə də orada kenket yanırdı. Dörd 

ayağı olan hər mebel bu zalda özünü elə aparırdı ki, elə bil, üç ayağı var. Əhənglə ağardılmıĢ 

divarların bircə bəzəyi vardı - o da xanım HüĢlünün Ģərəfinə yazılmıĢ dördmisralı  qitə idi: 

 

On addımdan heyrət verir, iki addımdan dəhĢət. 

Burnunda da tüklü, iri ziyil vardır bədheybət. 

Qorxarsan ki, yaxın dursan üz-gözünə asqırar. 

Burnununsa öz ağzına, sanki, düĢmək qəsdi var. 

 

ġeir kömürlə divara yazılmıĢdı. 

Xanım HüĢlü Ģeirdə təsvir edilən adama çox oxĢayırdı; o, halını pozmadan, səhərdən axĢama 

kimi bu Ģeirin qabağından o yan-bu yana keçirdi. Xanım HüĢlünün Matlota və Jiblota adlı iki 

qulluqçusu vardı ki, onlar ancaq bu adla məĢhur idi1. Onlar xanım HüĢlüyə masa üstünə qırmızı, 

pis Ģərab dolu xırdaca səhənglər qoymağa, saxsı qablarda ac müĢtərilərə cürbəcür horra verməyə 

kömək edirdi. Matlota kök, girdə, kürən, qıĢqırıqçı bir arvaddı; vaxtı ilə o, mərhum HüĢlünün 

sevimli qulluqçusu idi; dünyada hər necə bədheybət əfsanəvi məxluq varsa, o, bunların 

hamısından eybəcər idi. Lakin qulluqçu gərək hər iĢdə birinci yeri öz sahibinə versin; buna görə 

də Matlota öz xanımından az eybəcər idi. Jiblota isə uzundraz, arıq, sısqa, düĢgün, solğunüzlü bir 

arvaddı, elə bil ki, yorğunluq xəstəliyinə tutulmuĢdu; gözlərinin altı qara olardı, həmiĢə də yerə 

baxardı; səhər hamıdan tez durar, axĢam da hamıdan gec yatardı; o, hamıya, hətta Matlotaya da 

qulluq edərdi; özü də dinməz-söyləməz, yorğun, mülayim, yuxulu təbəssümlə gülümsərdi. 

Meyxananın zalına girəndə müĢtərilərin nəzərini qapıya yazılmıĢ iki misra Ģeir cəlb edirdi - Ģeiri 

Kurfeyrak təbaĢirlə yazmıĢdı: 

 

Bacarırsan qonaq elə. 

Hünərin var özün ye. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

ġən içki məclisi nə ilə qurtardı. 

 

Molu Leql ən çox Jolinin yanında olurdu. O, quĢ kimi hər budaqda özünə məskən tapa bilirdi. Bu 

iki dost bir yerdə yaĢayırdı, bir yerdə yeyirdi, bir yerdə yatırdı. Onların hər Ģeyi, hətta qismən 

Müziketta da, ümumi idi. Onlar, sanki, əkizdi, bir-birindən heç ayrılmırdılar. Ġyunun beĢində 

səhərçağı onlar ―Korinf‖ə yemək yeməyə getdilər. Joliyə soyuq dəymiĢdi, bərk zökəmdi, burnu 

tutulmuĢdu. Leql də zökəm olmağa baĢlayırdı. Leqlin sürtükü köhnə idi; Joli yaxĢı geyinmiĢdi. 

Onlar ―Korinf‖in qapısına çatanda səhər saat doqquz olardı. 

Ġkinci mərtəbəyə qalxdılar. 

Matlota ilə Jiblota onları qarĢıladı. 

Leql: 

– Ġstridyə, pendir, donuz qaxacı ver, – dedi. 

Sonra onlar masanın yanında oturdular. 

Meyxanada ayrı heç kəs yox idi. 

Jiblota Joli ilə Leqli tanıdı, masaya bir ĢüĢə Ģərab qoydu. 

Onlar istridiyə yeməyə baĢlamıĢdılar ki, pilləkəndən bir baĢ göründü, kiminsə səsi eĢidildi: 

– Buradan keçirdim. Küçədə bri pendirinin gözəl qoxusunu duydum. Ġçəri girdim. 

Bu, Qranter idi. 

O, kətili götürüb, Joli ilə Leqlin yanında oturdu. 

Jiblota Qranteri görüb, masanın üstünə iki ĢüĢə Ģərab qoydu. 

Cəmisi üç ĢüĢə oldu. 

---

Leql Qranterdən soruĢdu: 

– Sən iki ĢüĢə içmək istəyirsən? 

Qranter: 

– Burada hamının ağlı baĢındadır, – dedi, – bircə sən sarsaqsan. Ġki ĢüĢə Ģərab da kiĢini 

təəccübləndirər, bu, harada görünüb? 

Dostlar yeməkdən, Qranter Ģərabdan baĢladı. ġüĢənin yarısı bir anda boĢaldı. 

Leql soruĢdu: 

– Sənin mədəndə deĢik var, nədi? 

Qranter: 

– DeĢik sənin dirsəyindədir, – deyə cavab verdi. 

Stəkandakı Ģərabı içərək, əlavə etdi: 

– Ay meyit üstə nitq deyənlər qartalı Leql, sənin sürtükün köhnədir. 

Leql ona belə cavab verdi: 

– Bəli, köhnədir. Mənimlə mənim sürtükümün arasında ev dolanacağına aid bir razılıq var. O, 

özü mənim bədənimin Ģəklinə düĢdü: heç bir yerimi sıxmır, eybəcər bədənimə uyur, mənim 

hərəkətlərimə güzəĢtlə yanaĢır, mən onu ancaq ona görə hiss edirəm ki, o, məni isti saxlayır. 

Köhnə paltar köhnə dost kimidir. 

Joli söhbətə qarıĢaraq, ucadan dedi: 

– Bax, bu, doğrudur! Köhnə sürtük  köhnə dost, heç fərqi yoxdur. 

Qranter onunla razılaĢdı: 

– Xüsusilə, zökəm olmuĢ bir adamın dilində. 

Leql soruĢdu: 

– Qranter, sən bulvardan gəlirsən? 

– Yox. 

– Biz - mən də, Joli də təntənəli yürüĢün baĢlanğıcını gördük. 

Joli: 

– Çox gözəl bir yürüĢdü! – dedi. 

Leql ucadan: 

– Amma bu küçə nə sakitdir! – dedi. – Kim burada inana bilər ki, Parisdə hər Ģey alt-üst olur? 

Vaxtı ilə burada ancaq monastırların olduğu indi də hiss edilir. Dü Brellə Soval onların siyahısını 

verir, abbat Lebef də elə. Buranın hər yerində monastır varmıĢ. Bura assizli Fransiskin, Fransisk 

de Polun təriqətini tutan – ayaqqabılı, ayaqqabısız, üzü qırxıq, üzü saqqallı, boz, qara, ağ 

monaxlarla, həm də kapusinlərlə, karmelitlərlə, kiçik avqustçularla, böyük avqustçularla, qoca 

avqustçularla dolu imiĢ... Onlar hədsiz dərəcədə törəyib artıbmıĢ. 

Qranter onun sözünü kəsdi: 

– Gəlin monaxlardan danıĢmayaq, monax sözü eĢidəndə adam qaĢınmaq istəyir. 

Sonra ehtirasla dedi: 

– Eh! Mən indicə pis bir istiridiyə uddum. Yenə də para sövda məni çulğalayır! Ġstridiyələr pis, 

qulluqçular eybəcər! Mən insan övladına nifrət edirəm. Ġndicə mən RiĢelye küçəsində böyük bir 

kitab dükanı qabağından keçirdim. Kitabxana adlanan bu istridiyə qabığı yığımı məni düĢünmək 

həvəsindən salır. Gör nə qədər kağız, nə qədər mürəkkəb iĢlənilib! Nə qədər cızma-qara edilib! 

Bunun da hamısını yazan insanlardır! Ġnsan iki ayaqlı, tüksüz heyvandır – bunu hansı lotu deyib? 

Sonra mən tanıĢ bir qıza rast gəldim; o, bahar kimi, gözəldir, o, Floreal adlandırılmağa layiq bir 

qızdır; o, böyük  sevinc, fərəh, vəcd içində idi, xoĢbəxtlikdən göyün yeddinci qatında uçurdu, 

amma ondan zəhləm getdi, çünki dünən iyrənc, çopur bir bankir onu ələ alıbmıĢ, o, bununla fəxr 

edirdi! Əfsus! Qadın qoca bir möhtəkirə də, Ģıq geyimli cavan oğlana da həvəs göstərir! PiĢik 

siçan ovuna da çıxır, quĢ ovuna da! Heç iki ay olmaz ki, bu mamzel mansardda abırlı  həyat 

keçirirdi: korset ilgəklərinə, nə bilim, daha nə adlandırırlar, xırdaca mis halqalar qoyardı. Paltar 

tikərdi, qatlama çarpayıda yatardı; onun gül dibçəkləri vardı; o, xoĢbəxtdi. Ġndi o, bankir 

məhbubəsi olub. Bu dəyiĢiklik bu gecə baĢ verib. Mən ona bu gün səhər rast gəldim, kefi yaman 

duru idi, utanmaz bu gün də dünənki kimi gözəldi – iĢin ən iyrənc cəhəti də bu idi. Bankirlə ara 

düzəltmək onun üzündə əks olunmamıĢdı. Qızılgül bir cəhətdən qadından yaxĢıdır, ya pisdir: 

---

qurdun buraxdığı iz onun üstündə görünür. Ah, yer üzərində daha əxlaq deyilən Ģey yoxdur! 

Mən, sevgi simvolu olan mərsin ağacını, müharibə simvolu olan dəfnə ağacını, sülh simvolu olan 

o sarsaq zeytun ağacını, müvəffəqiyyətsizliyə uğrayaraq öz toxumu ilə Adəmi boğa bilməyən 

alma ağacını cins-lətifin ulu nənəsi olan əncir ağacını buna Ģahid olmağa çağırıram! Siz haqq 

deyirsiniz? Haqq nədir,  siz bunu bilmək istəyirsinizmi? Qallar Kluziuma hücum edir, Roma 

Kluziumu öz himayəsi altına alır, qallardan soruĢur ki, Kluzium sizin qarĢınızda nə günah iĢ 

tutmuĢdur? Brenn ona belə cavab verir: ―Alba, Fiden, ekvlər, volsklər, sabinlər sizin qarĢınızda 

necə günah iĢ tutmuĢdusa, Kluzium da bizim qarĢımızda elə günah iĢ tutmuĢdur. Onlar sizin 

qonĢunuz idi. Kluziumun da əhalisi bizim qonĢumuzdur. Siz Albanı tutdunuz, biz də Kluziumu 

tuturuq‖. Roma onlara belə deyir: ―Siz Kluziumu tuta bilməyəcəksiniz‖. Bu sözdən sonra Brenn 

Romanı tutur. Romanı tutandan sonra çığıraraq deyir: ―vae victis!1‖ haqq deyilən Ģey, bax, 

budur! Ah, bu dünyada nə qədər yırtıcı heyvan var! Nə qədər qartal var! Bunu düĢünəndə 

adamın bədəninə üĢütmə dolur! 

Qranter stəkanını Joliyə sarı uzatdı. Joli onun stəkanını doldurdu, Qranter Ģərabı içərək, ara 

vermədən yenə də sözünə davam etdi: bu bir stəkan Ģərabın içildiyini, sanki, heç kim, heç o özü 

də görmədi. 

– Romanı alan Brenn  qartaldır; o, yüngüləxlaqlı qadını ələ alan bankir də qartaldır. Buradakı 

həyasızlıq oradakı həyasızlıqdan az deyil. Buna görə də gəlin, heç Ģeyə inanmayaq! Həqiqət 

ancaq Ģərabdadır. Siz nə fikirdə olursunuz olun – ya Uri kantonu ilə bərabər arıq xoruzun, ya da 

Qlaris kantonu ilə bərabər kök xoruzun tərəfdarı olun – bunun əhəmiyyəti yoxdur, için! Siz 

məndən bulvarı, təntənəli yürüĢü və sairəni soruĢursunuz. Gör ha! Deməli, yenə də inqilab əmələ 

gəlir? Allah-taala imkan cəhətdən çox kasıbdır,  bu, məni təəccübləndirir! Hadisələrin oxunu o 

tez-tez yağlamalı olur. Bu ox gah bir Ģeyə iliĢir, gah da heç hərəkət eləmir. Cəld ol, inqilab! 

Allah-taalanın əli həmiĢə bu pis, sürtmə yağın içindədir. Mən onun yerinə olsaydım, ayrı cürə 

hərəkət edərdim: mən hər dəqiqə öz mexanizmimin təmiri ilə məĢğul olmazdım, mən insan 

övladını səliqə ilə idarə edərdim, mən hadisələri bir-birinin ardınca ipə düzərdim, ipi qırmazdım, 

mənə ehtiyat vasitələri lazım olmazdı, mənim təcili tamaĢalarım olmazdı. O Ģeyi ki bəziləri 

tərəqqi adlandırır, bu, iki mühərrikin köməyi ilə baĢa gəlir: insanlarla və hadisələrlə! Lakin 

hərdənbir adi qaydadan kənara çıxan bir Ģey lazım olur, bu nə qədər kədərli bir hal olsa da, 

bunsuz iĢ keçmir. Həm hadisələr, həm də insanlar üçün adi vəziyyətdə olmaq kifayət deyil: 

insanlar arasında  dahi, hadisələr arasında inqilab olmalıdır. Fövqəladə hadisələr qanundur; 

kainat bunsuz yaĢaya bilməz; buna görə də göydə quyruqlu ulduz görünəndə adam belə bir Ģeyi 

düĢünməyə bilmir: göyün özünün teatr tamaĢaları qoymaq üçün aktyorlara ehtiyacı var. Allah 

hər Ģeydən az gözlənildiyi bir vaxtda göy qübbəsi divarında səyyar ulduzunu asır. Birdən 

iriquyruqlu qəribə bir ulduz meydana çıxır. Bu da Sezarın ölümünə sabəb olur. Brut ona 

xəncərlə, Allah da quyruqlu ulduzla zərbə endirir. Tarak! – bu Ģimal fəcri, bu, inqilab, bu da  

böyük insan; doxsan üçüncü il iri hərflərlə yazılır; Napoleon – yeni sətirdən, elanın yuxarı 

tərəfində – min səkkiz yüz on birinci ilin quyruqlu ulduzu. Ah, hər yeri, heç gözlənilmədən 

meydana çıxan parlaq ulduzlarla dolu olan gözəl, mavi elan! Bum! Bum! Nadir bir tamaĢa! Ay 

maymaqlar, yuxarıya baxın! Orada hər Ģey nizamsız haldadır: ulduzlar da, pyes də. Pərvərdigara, 

bu daha həddindən artıqdır, eyni zamanda, bu, kifayət deyil. Müstəsna hallarda tətbiq edilən bu 

üsullar bağıra-bağıra cah-cəlaldan dəm vurur, lakin yoxsulluğu göstərir. Dostlar, Tanrı burada 

son vasitələrə əl atır. Ġnqilabla nə isbat olunur? Ġsbat olunur ki, Allah gücdən düĢmüĢdür. O, 

çevriliĢ edir, hökumətləri yıxır, çünki hal-hazırda gələcək arasındakı əlaqə qırılmıĢdır, bir də ona 

görə ki, Allah iĢin öhdəsindən gələ bilməmiĢdir. Bəli, bu, mənim Yeqovanın maddi vəziyyəti 

haqqında olan mülahizələrimi sübuta yetirir. Mən görəndə ki, yuxarıda və aĢağıda bu qədər 

uğursuzluq, göydə və yerdə bu qədər xırdaçılıq, xəsislik, simiclik var,  lap elə quĢdan baĢlayaq, 

mənimlə qurtaraq: quĢun bircə dənə darısı, mənim də ildə yüz min livr gəlirim yoxdur; mən 

görəndə ki, insanların, hətta kralların taleyi çox pisdir. bunu Ģahzadə Kondenin özünü asması 

sübut edir; mən görəndə ki, qıĢ – səmtürrəsdə əmələ gələn yarıqdan baĢqa bir Ģey deyil, oradan 

da külək əsir; mən görəndə ki, təpələrin baĢına paltar geydirən səhərin təravətli, al-qırmızı 

Ģəfəqində də çoxlu cır-cındır var; mən bunları görəndə, eyni zamanda, Ģeh damlasını – bu saxta 

---

incini, qırovu – bu ĢüĢə muncuğu, insanlar arasında olan nifaqı, hadisələr üzərindəki yamaqları, 

günəĢdəki ləkələri, aydakı çatlaqları, hər yerdə gözə çarpan yoxsulluğu görəndə bu nəticəyə 

gəlirəm ki, Allah varlı deyil. Hərçənd, o, zahirən varlı görünür, lakin mən onun pulsuz olduğunu 

hiss edirəm. Göyün zəri altında kainatın kasıb olduğunu duyuram. Bankir daxılı boĢ olanda, 

ziyafət verən kimi, o da inqilab verir. Allahlar haqqında əĢyanın ancaq zahiri cəhətini nəzərə alıb 

hökm vermək olmaz. Allahların yaratmıĢ olduğu hər Ģey onların müflis olduğunu göstərir. Buna 

görə də mən narazıyam. Baxın, bu gün iyunun beĢidir, amma hava qaranlıqdır. Səhər açılandan 

bəri mən havanın iĢıqlanmasını gözləyirəm, iĢıqlanmır ki, iĢıqlanmır, mən lap mərc gələrəm ki, 

bu gün heç iĢıqlanmayacaq. Bu, yaxĢı maaĢ verilməyən xidmətçinin səliqəsizliyidir. Dünya lap 

əldən düĢüb, beli əyilib, mən müxalifət cəbhəsinə keçirəm. Bəli, bütün Ģeylər pis qurulub, bir-

birinə uyğunlaĢdırılmayıb, qoca, hər Ģey tərsəməyəllaq gedir; kainat, uĢaq ələ salan kimi, 

insanları ancaq ələ salır: o adam ki, bir Ģey istəyir – ona heç bir Ģey vermir, o adam ki, istəmir – 

ona verir. Sözün qısası, mən acıqlanmıĢam. Bir də ki, bu keçəl Leqlin sir-sifəti məni 

kədərləndirir. Mən də bu dazbaĢ adamla bir yaĢdayam,  bunu düĢünmək mənim üçün həqarətdir. 

Nəzərə alın ki, mən tənqid edirəm, təhqir eləmirəm. Dünya necə varsa, elə də var. Mən pis 

məqsəd üçün deyil, ancaq vicdanımı təmizləmək üçün danıĢıram. Ey əbədi və əzəli ata, sənə 

böyük hörmət bəslədiyimi yəqin bil! Ah, and olsun Olimpin bütün müqəddəs allahlarına, 

cənnətin bütün bütlərinə, mən parisli olmaq üçün yaranmamıĢam, yəni ona görə yaranmamıĢam 

ki, həmiĢə bir top kimi iki fiĢəng arasında, avaralar yığınından Ģuluqçular yığını üstünə sıçrayım! 

Mən gərək anadan türk olaydım, bütün günü oturub, bakir bir adamın röyası kimi Ģəhvət dolu 

gözəl Misir rəqslərini ifa edən sarsaq ġərq qızlarına tamaĢa edəydim; mən gərək anadan Boseron 

kəndlisi, ya qəĢəng sinyor arvadları ilə əhatə olunan Venesiya velmojası, ya da süvarilərinin 

yarısını alman ittifaqına təqdim edən, boĢ vaxtlarını öz corabını hasar üstündə, yəni öz 

malikanəsinin sərhəddində qurutmağa həsr edən alman knyazlığı olaydım! Bax, mən bunun üçün 

yaranmıĢdım!!! Bəli, mən dedim ki, anadan türk olaydım, mən bu sözdən donmürəm. BaĢa 

düĢmürəm, niyə türklər haqqında belə pis fikirdədirlər? Məhəmmədin yaxĢı cəhətləri də vardır. 

Huri dolu hərəmxanaları, kəniz dolu cənnəti icad edən adama eĢq olsun! Müsəlmanlığı təhqir 

etməyək: bu, yeganə dindir ki, xoruzun hində rolunu yüksəltmiĢdir! Bunun üçün içək! Yer kürəsi 

təsəvvürə sığmayan axmaqlıqla doludur. Deyəsən, həqiqətə oxĢayır: bütün bu axmaqlar bir-

birinin ağız-burnunu əzməyə, bir-birini öldürməyə gedir; özü də nə vaxt?! Yayın cırhacırında, 

iyun ayında, elə bir vaxtda ki, qəĢəng bir qızla qol-qola çölə getmək olar, dəniz kimi ucsuz-

bucaqsız çöldə çalınmıĢ otun çay ətrini bol-bol tənəffüs etmək olar! Doğrudan da, insanlar çox 

axmaq iĢ tuturlar. Mən indicə, köhnə paltar satan alverçinin dükanı qabağında sındırılmıĢ köhnə 

bir fənər gördüm, bu, məndə belə bir fikir doğurdu: insan övladını maarifləndirmək vaxtı 

çatmıĢdır! Əfsus, məni yenə də qəm-qüssə basır! Belə bir istridiyəni udmağın, belə bir inqilabı 

görməyin nəticəsi belə olar! Məni yenə də dərd çulğayır. Ah, ey dəhĢətli qoca dünya! Bu 

dünyada insanlar var gücünü iĢə salır, burada adamı iĢdən çıxarırlar, burada adamı alçaldırlar, 

burada adamı öldürürlər, burada hər Ģeyə adət edirlər! 

Qranter belə bir natiqlik bəlağəti çılğınlığından sonra Ģiddətli öskürək qurbanı oldu, buna o, 

tamamilə layiq idi. 

Joli dedi: 

– Söhbət inqilabdan düĢüb. – O, zökəm olduğundan, burnu tutulduğundan, bəzi hərfləri düzgün 

tələffüz edə bilmirdi. – Görünür, Marius əməlli-baĢlı vurulub. 

Leql soruĢdu: 

– Kimə, bilmirsən? 

– Yox. 

– Yox? 

– Mən sənə deyirəm ki, yox!  

Qranter ucadan dedi: 

– Mariusun sevgi macəraları! Mən qabaqdan hər Ģeyi bilirəm. Marius dumandır, yəqin o, öz 

buludunu tapmıĢdır. Marius Ģairlər cinsindəndir. ġair – dəli deməkdir. Timbroeus Apollo1. 

---

Marius və onun Marisi, ya onun Mariyası, ya onun Mariettası, ya onun Marionu, yəqin ki, onlar 

gülməli aĢiqlərdir... Onların sevgi macərasını çox gözəl təsəvvür edirəm. Burada elə həyəcan, elə 

sevinc olur ki, öpüĢməyi də unudurlar. Onlar bakirəliyi bu dünyada mühafizə edirlər, lakin 

namütənahilikdə birləĢirlər. Onlar bu dünyanın adamı deyil, lakin bu dünyanın hissləri ilə 

yaĢayırlar. Onlar ulduzlar arasında özlərinə yer düzəltmiĢlər. 

Qranter ikinci ĢüĢəyə əl atmaq və bəlkə də, ikinci nitqə baĢlamaq istəyirdi ki, birdən pilləkənin 

dördbucaq deĢiyindən bir adam qalxdı. O, arıq, uzunsifətli, on yaĢlı, diribaxıĢlı, qıvrımsaçlı, 

cındırpaltarlı, sarı, çox balaca bir uĢaqdı; yağıĢ onu islatmıĢdı, lakin üzdən heç də narazı 

görünmürdü. 

Bu adamlardan o, heç birini tanımırdı, lakin tərəddüd etmədən elə o saat Molu Leqlə yaxınlaĢıb 

soruĢdu: 

– Cənab Bossüe sizsiniz? 

Leql: 

– Bu, mənim kiçildilmiĢ adımdır, – dedi. – Sən nə istəyirsən? 

– Məsələ belədir. Ucaboylu, sarıĢın bir adam bulvarda məndən soruĢdu: ―Sən HüĢlü xalanı 

tanıyırsan?‖ Dedim: ―Bəli, tanıyıram, ġanvreri küçəsində yaĢayır, dul arvaddır‖. Sonra o dedi: 

―Get ora. Sən orada cənab Bossüeni taparsan, mənim adımdan ona deyərsən: ―Əlifba‖. O, sizi ələ 

salıb nədi? O, mənə on su pul verdi. 

Leql: 

– Joli, – dedi, – mənə on su borc ver. – Sonra Qranterə döndü: – Qranter mənə on su borc ver. 

Bu qayda ilə iyirmi su pul oldu; Leql pulu uĢağa verdi. UĢaq dedi: 

– TəĢəkkür edirəm, cənab. 

Leql soruĢdu: 

– Sənin adın nədir? 

– Nave. Mən QavroĢun dostuyam. 

Leql ona: 

– Qal bizim yanımızda, – dedi. 

Qranter də əlavə etdi: 

– Bizimlə çörək ye. 

UĢaq: 

– Qala bilmərəm, – dedi. – Mən küçədəki o dəstə ilə gedirəm: ―Rədd olsun Polinyak!‖ sözünü 

çığıran mənəm. 

O, bir ayağını yerdən ayırmadan çox geriyə uzadaraq, otaqdan çıxıb getdi (geriyə ayaq uzatmaq 

ən hörmətli təzim hesab olunurdu). 

UĢaq gedəndən sonra Qranter sözə baĢladı: 

– Bax, bu, xalis qamendir. Qamenlər cürbəcürdür. Qamen-natariusa nadinc deyirlər, qamen-

aĢpaza – qazan, qamen-çörəkçiyə – papaqçı, qamen-lakeyə – mehtər, qamen-dənizçiyə – yunqa, 

qamen-əsgərə – təbilçi, qamen-rəssama – rəngsaz, qamen-dükançıya – gədə, qamen-saray 

məmuruna – paj, qamen-krala – dofin, qamen-allaha – çağa... 

Bu vaxt Leql düĢünürdü; sonra o, astadan dedi: 

– ―Əlifba‖, yəni ―Lamarkın dəfni‖. 

Qranter: 

– Sənə xəbər göndərən ucaboylu sarıĢın adam da Anjolrasdır, – dedi. 

Bossüe soruĢdu: 

– Gedəkmi? 

Joli: 

– YağıĢ yağır, – dedi. – Mən and içmiĢəm, özümü oda ataram, suya yox. Mən naxoĢlamaq 

istəmirəm. 

– Mən burada qalıram, – dedi. – Mən naharı cənazə arabasından üstün tuturam. 

Leql bu sözlərə belə xitam verdi: 

– Sözün qısası, biz getmirik. Çox gözəl! Onda içək. Belə olanda dəfni buraxmaq olar, qiyamı 

yox. 

---

Joli ucadan dedi: 

– Hə, qiyam! Mən qiyamın tərəfdarıyam. 

Leql əllərini ovuĢduraraq dedi: 

– Budur, onlar min səkkiz yüz otuzuncu il inqilabının ora-burasını düzəltməyə giriĢiblər. 

Doğrudan da, o inqilab xalqı qoltuğu altına alıb sıxır. 

Qranter: 

– Sizin inqilabınıza mən laqeyd baxıram, – dedi. Mən indiki hökumətə nifrət bəsləmirəm. Bu, 

gecə qalpağı ilə bəzədilmiĢ tacdır. Bu, baĢında yağıĢ çətiri olan hökmdar əsasıdır. Mən elə 

güman edirəm ki, bu gün Lui-Filipp hava pis olduğuna görə öz krallıq əĢyasından iki cürə 

istifadə edə bilər: hökmdarlıq əsasını xalqın əleyhinə, çətiri yağıĢdan qorunmağa qaldıra bilər. 

Zala qaranlıq çökdü, göy üzünü qara bulud bürüdü. Nə aĢxanada adam vardı, nə küçədə: hamı 

―hadisəyə baxmağa‖ getmiĢdi. Bossüe çığırdı: 

– Ġndi günorta vaxtıdır, ya gecəyarısıdır? Heç bir Ģey görmək olmur. Jiblota, iĢıq gətir! 

Qranter yenə də içirdi; o, çox qaĢqabaqlı idi. Mızıldaya-mızıldaya deyirdi: 

– Anjolrasın məndən zəhləsi gedir. Anjolras deyirdi: ―Joli xəstədir. Qranter – sərxoĢ‖. Naveni 

Bossüenin yanına göndərdi, mənim yanıma göndərmədi. O, mənim dalımca gəlsəydi, mən 

gedərdim. Bu onun, üçün pis olacaq! Mən bu dəfnə getməyəcəyəm. 

Bossüe, Joli, Qranter belə bir qərara gələrək aĢxanada qaldılar. Saat ikiyə az qalmıĢdı, onların 

masası boĢ ĢüĢə ilə dolmuĢdu. Masanın üstündə iki Ģam yanırdı: Ģamlardan biri – tamam cəng 

atmıĢ mis Ģamdana, biri də çatlaq bir qrafinin ağzına qoyulmuĢdu. Qranter Jolidə və Bossüedə 

Ģəraba həvəs oyatdı. Bossüe va Joli yenə də Qranterin kefini durultdu. 

Qranter xəyalın sadəcə bir mənbəyi olan Ģərabı günortadan sonra daha içmədi. Əsl əyyaĢlar 

Ģərabı ancaq Ģəraba hörmət üçün içirlər. O ki qaldı keflənmək məsələsinə  burada sehr və cadu 

deyilən iki əfsun var, Ģərab yalnız sehrdir. Qranter Ģirin xəyallar zəhərinin yaman həvəskarı idi. 

Onun gözləri önündə canlanan təhlükəli sərxoĢluq zülməti onu dayandırmaq əvəzinə özünə cəzb 

edirdi. O, qədəhi qoyub tayqulpu göturdü. Tayqulp – uçurumdur. O, Ģüurunu dumanlandırmaq 

istəyirdi, lakin onun qabağında nə tiryək vardı, nə nəĢə; buna görə də arağı, pivəni, yovĢan 

arağını bir-birinə qarıĢdırmaq kimi ən dəhĢətli bir Ģeyə əl atdı: bunu içəndə adamın bütün bədəni 

süstləĢir. Üç cür buxar-pivə, araq və yovĢan arağı qəlbə qurğuĢun kimi təzyiq edir. Bu üç qat 

zülmətdir; ruh  bu səmavi kəpənək bu zülmətin içində qərq olur; get-gedə qatılaĢaraq uzaqdan-

uzağa yarasa qanadı Ģəklini alan bu tüstü dumanı içərisində DəhĢət, Keçə və Ölüm kabusu 

meydana gəlir, yatmıĢ Psixeyanın üzərində uçur. 

Qranter hələ indiyə qədər belə bir acınacaqlı vəziyyətə düĢməmiĢdi. O, iyrənccəsinə Ģəndi. 

Bossüe ilə Joli də onunla qədəh-qədəhə vuraraq, onun Ģənliyində iĢtirak edirdi. Qranter sərbəst 

hərəkətlərlə öz fikirlərini və sözlərini qəribə Ģəkildə nəzərə çarpdırırdı. O, qalstuku açılmıĢ halda 

kürsüdə oturmuĢ, sol yumruğunu dizinə qoyaraq, dirsəyini qabağa vermiĢdi, sağ əlində Ģərab 

dolu stəkan tutmuĢdu, bu vəziyyətlə də kök Matlotaya aĢağıdakı təntənəli sözlərlə müraciət etdi: 

– Qoy sarayın qapıları açılsın! Qoy hamı akademik olsun, madam HüĢlünü qucaqlamaq haqqını 

qazansın! Ġçək! 

Sonra HüĢlü xalaya sarı dönərək əlavə etdi: 

– Ey qoca keçmiĢlərlə təqdis edilən qədim yunan qadını, yaxın gəl, qoy sənə tamaĢa edə bilim! 

Joli də çığıraraq deyirdi: 

– Batlota və Jiblota, Qranterə daha içki verməyin! O həddindən artıq pul xərcləmiĢdir. O, 

dəhĢətli bədxərcliklə bir oturuma iki frank doxsan beĢ santim pul sovurmuĢdur! 

Qranter yenə də bağırdı: 

– Kim məndən icazə almamıĢ göy qübbəsindən ulduzları qoparmıĢ, onları Ģam adı ilə masa 

üstünə qoymuĢdur? 

Bossüe nə qədər çox içsə də əvvəlki sakitliyini pozmurdu. 

O, açıq pəncərənin qırağında oturaraq öz dostlarına baxırdı; yağıĢ onun kürəyinə vururdu. 

Birdən o, arxa tərəfdə qatma-qarıĢıq səs-küy, sürətlə atılan ayaq səsi və ―Silah baĢına!‖ çığırtısını 

eĢitdi. Dönüb baxdı: Sen-Deni küçəsində, ġanvreri küçəsi qurtaran yerdə Anjolrasın, QavroĢun, 

Feyin, Kurfeyrakın, Jan Prüverin, Kombeferin, Baorelin keçdiyini gördü; Anjolrasın əlində 

---

karabin, QavroĢun əlində tapança, Feyin əlində qılınc, Jan Prüverin əlində muĢketon, 

Kombeferin və Baorelin əlində tüfəng vardı; onların da ardınca hay-küy sala-sala, əli silahlı 

çoxlu adam gəlirdi. 

ġanvreri küçəsi tüfəng gülləsi məsafəsindən uzun deyildi. Bossüe hər iki əlini ağzının yanına 

tutaraq çığırdı. 

– Kurfeyrak! Kurfeyrak! E-e-y! 

Kurfeyrak səsi eĢitdi, Bossüeni gördü, ġanvreri küçəsi ilə bir neçə addım qabağa gəldi: ―Nə 

var?‖ Bossüe də, eyni zamanda, ondan soruĢdu: ―Hara gedirsən?‖ 

Kurfeyrak: 

– Barrikada qurmağa, – deyə cavab verdi. 

– Çox gözəl, bura gəl! Bura yaxĢıdır! Barrikadanı burada qur! 

Kurfeyrak da ona dedi: 

–Doğrudur, Qartal! 

Kurfeyrakın iĢarəsi ilə bütün izdiham ġanvreri küçəsinə döndü. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Qranterin üzərinə qaranlıq çökür. 

 

Barrikada qurmaq üçün, doğrudan da, çox yaxĢı yer göstərilmiĢdi: küçə baĢlanan yerində geniĢ 

idi, sonra getdikcə darlaĢaraq, dalana oxĢayırdı. ―Korinf‖ meyxanası da burada idi; Mondetur 

küçəsini sağdan və soldan kəsmək çətin deyildi; o, hər iki tərəfdən kəsiləndən sonra düĢmən 

ancaq Sen-Deki küçəsindən, yəni ön tərəfdən, açıq bir sahədən hücum edə bilərdi. SərxoĢ 

Bossüenin ayıq Annibal kimi iti gözləri vardı. 

Bu insan yığını küçəyə dolanda bütün küçə qorxuya düĢdü. Yolla gedən adamlar qaçıb 

gizlənməyə tələsirdi. Küçənin sağında və solunda olan dükanları, emalatxanaları, qapıları, 

pəncərələri, mansardaları, birinci mərtəbədən ta taxtapuĢa qədər olan bütün pəncərə qapılarını bir 

anda bağladılar, jalüzləri saldılar. Vahiməyə düĢmüĢ bir qarı tüfəng səsini eĢitməmək üçün 

döĢəyini pəncərəyə basdı, paltar qurutmaq üçün iĢlətdiyi iki payanı da arxasına dayaq verdi. 

Ancaq aĢxana açıq qaldı; bunun da səbəbi vardı: camaat birdən onun içinə dolmuĢdu. HüĢlü xala 

ah çəkə-çəkə deyirdi: ―Aman allah! Aman allah!‖ 

Bossüe aĢağı enib Kurfeyrakın yanına getdi. 

Joli baĢını pəncərədən çıxarıb çığırırdı: 

– Kurfeyrak, niyə sənin çətirin yoxdur, sənə soyuq dəyər. 

Bu arada, bir neçə dəqiqənin içində, meyxananın aĢağı pəncərələrinin dəmir barmaqlıqlarından 

iyirmi dəmir çubuq çıxarılmıĢ, küçənin on tuaz daĢ döĢəməsi sökülmüĢdü. QavroĢla Baorel 

oradan keçən bir arabanı saxlayaraq, böyrü üstə çevirdi; araba Anso allı əhəng alverçisinin idi; 

arabada əhənglə dolu üç çəllək vardı; döĢəmədən qoparılmıĢ qənbər daĢları elə o saat çəlləklərin 

üstünə tökdülər. Anjolras zirzəminin qapağını qaldırdı. HüĢlü xalanın bütün boĢ çəlləklərini 

çıxartdılar, əhəng çəlləklərinin sağına və soluna düzdülər. Feyin barmaqları zərif yelpik 

lövhələrinə Ģəkil çəkməyə adət etmiĢdi, lakin indi o, əli ilə çəlləklərin və arabanın arxasına iki 

yığın talaĢa basdı; bu talaĢa da o biri Ģeylər kimi qəfildən gətirilmiĢdi, haradan gətirildiyi də heç 

məlum deyildi. QonĢu evin qabaq tərəfinə dayaq verilmiĢ tirlər götürülüb, çəlləklərin üstünə 

qoyuldu. Bossüe ilə Kurfeyrak dönüb baxanda gördülər ki, küçənin yarısı adam boyundan 

hündür bir sədd ilə örtülmüĢdür. Dağıdaraq qurmaq zərurəti meydana gələndə xalqın əli ilə heç 

bir Ģey müqayisə edilə bilməz. 

Matlota ilə Jiblota da iĢləyənlərə qoĢuldu. Jiblota o, baĢ-bu baĢa gedir, barrikada quranlara çınqıl 

daĢıyırdı. Onun yorğunluğu və laqeydliyi burada da iĢə yaradı. O, daĢı da Ģərab kimi verirdi, elə 

bil ki, yuxuda idi. 

Küçənin sonunda iki ağ at qoĢulmuĢ bir omnibus göründü. 

---

Bossüe daĢ yığını üstündən atıldı, omnibusun dalınca yüyürdü, omnibusu saxlatdırdı, minikləri 

düĢürtdü, ―xanımların‖ düĢməsinə kömək elədi, konduktoru yola saldı, atların cilovundan yapıĢıb 

ekipajı barrikadaya gətirdi. 

Dedi ki: 

– Omnibuslar ―Korinf‖in qabağından keçmirlər. Non licet omnibus adire Corinthum1. 

Elə o saat atları açıb buraxdılar; atlar Mondetur küçəsi ilə öz baĢına çıxıb getdi. Omnibusu böyrü 

üstə çevirdilər, bununla da küçə tamamilə tutuldu. 

HüĢlü xala dəhĢətə gələrək, gedib ikinci mərtəbədə gizləndi 

O, özünü itirmiĢdi; o heç bir Ģey görmürdü, astadan ağlayırdı. Qorxu fəryadı, sanki, onun 

boğazından çıxmağa cürət etmirdi. 

O, mızıldana-mızıldana dedi: 

– Qiyamət qopur... 

Joli onun dolu, qırmızı, qırıĢıq boynundan öpərək, Qranterə dedi: ―Bilirsənmi, əzizim, qadın 

boynu həmiĢə mənim üçün ən ləzzətli bir Ģey olmuĢdur‖. 

Lakin Qranter mədhiyyə bəlaqətinin zirvəsinə qalxdı. O, ikinci mərtəbəyə qalxan Matlotanın 

belindən yapıĢaraq, açıq pəncərə qabağında qəhqəhə ilə güldü, çığıra-çığıra dedi: 

– Matlota eybəcərdir! Matlota eybəcərlik idealıdır. Matlota əjdahadır. Onun doğulma sirri 

belədir: Piqmalion adlı bir qot heykəltəraĢı kilsə damlarında su novları üçün daĢdan vəhĢi heyvan 

sifətləri düzəldirmiĢ; bir gün bunlardan ən dəhĢətlisinə vurulur. Məhəbbətə yalvarır ki, buna can 

versin, məhəbbət də ona can verir, o da olur Matlota! VətəndaĢlar, bir buna baxın! Bunun saçı 

kürəndir. Tsisianın da məĢuqəsinin saçı kürəndi; bu, çox yaxĢı qızdır. Mən söz verirəm ki, bu lap 

yaxĢı vuruĢacaqdır. Bütün yaxĢı qızların qəlbi – qəhrəman qəlbidir. O ki qaldı HüĢlü xala – o, lap 

köhnə döyüĢçüdür. Bir baxın, onun necə bığı var! Bu bığ HuĢlu xalaya ərindən miras qalmıĢdır. 

HüĢlü xala kimdir – qusar qadındır! O da vuruĢacaqdır. Bunlar ikisi bütün civarı qorxuya 

salacaqdır. YoldaĢlar, biz hökuməti yıxacağıq, qarıĢqa turĢusu ilə marqarin turĢusu arasında on 

beĢ turĢu olduğu necə doğursa, bu da elə doğrudur. ƏĢi, bu, mənim nəyimə lazımdır. Həzərat, 

riyaziyyatı baĢa düĢmədiyim üçün atamın həmiĢə məndən zəhləsi gedərdi. Mən ancaq sevgini, 

bir də azadlığı baĢa düĢürəm. Mən Qranterəm, yaxĢı oğlanam! Mənim heç pulum olmur, mən 

pula öyrənməmiĢəm, buna görə də pula heç ehtiyacım olmur; amma mən dövlətli olsaydım  daha 

kasıb olmazdı! Siz onda görərdiniz, mən necə adamam! Ah, yaxĢı adamların kisəsi dolu olsaydı, 

onda iĢlər çox yaxĢı gedərdi! Həzrət Ġsanı RotĢild kimi dövlətli təsəvvür edirəm! Belə olsaydı, o 

nə qədər yaxĢılıqlar elərdi! Matlota, öp məni! Sən Ģəhvətpərəstsən, qorxaqsan! Sənin yanaqların 

bacı öpüĢünün, dodaqların oynaĢ öpüĢünün həsrətini çəkir! 

Kurfeyrak: 

– Kəs səsini, – dedi, – Pivə çəlləyi! 

Qranter lovğa-lovğa: 

– Mən Tuluzun bələdiyyə Ģurasının üzvüyəm, həm də orada Flora Ģərəfinə oynanılan oyunların 

magistriyəm! – dedi. 

Anjolras əlində tüfəng barrikadanın üstündə durmuĢdu; o, baĢını qaldırdı; onun üzündə gözəl, 

həm də ciddi bir ifadə vardı; o, məlum olduğu kimi, spartan və puritan cinsli adamlardandı. O, 

Fermonil ətrafında Leonidlə bir yerdə ölər, Kromvellə bir yerdə Droxedanı yandırardı. O 

çığıraraq dedi: 

– Qranter, get bir yerdə yat. Bura keflənmə yeridir, sərxoĢluq yeri deyil. Barrikadanı biabır 

eləmə! 

Bu acıqlı sözlər Qranterə çox böyük təsir bağıĢladı. Elə bil ki, onun üzünə bir stəkan soyuq su 

atdılar. 

– Ġcazə ver, mən burada yatım. 

Anjolras yenə də çığırdı: 

– Get ayrı yerdə yat! 

Qranter mehriban və dumanlı baxıĢını ondan ayırmadan dedi: 

– Ġcazə ver, mən ölənə kimi burada yatım. 

Anjolras nifrətlə ona baxdı. 

---

– Qranter, sən nə inanmağa qabilsən, nə düĢünməyə, nə istəməyə, nə yaĢamağa, nə də ölməyə. 

Qranter ciddiyyətlə: 

– Görərsən, – dedi. 

O, yenə də bir neçə anlaĢılmaz söz dedi, sonra baĢı masanın üstünə düĢdü, elə o saat da yuxuladı: 

bu hal sərxoĢluğun ikinci mərhələsi üçün çox adi bir Ģeydir. Anjolras onu birdən və sərt bir ifadə 

ilə buna vadar etmiĢdi. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

HüĢlü xalaya təsəlli vermək təĢəbbüsü. 

 

Baorel barrikadaya baxaraq, iftixarla çığırdı: 

– Budur, küçə dokolte edilmiĢdir. Baxanda adamın xoĢu gəlir! 

Kurfeyrak meyxananın Ģeylərini yenə də az-az daĢıyıb aparır, eyni zamanda, meyxana sahibinin 

dul qalmıĢ arvadına təsəlli verməyə çalıĢırdı. 

– HüĢlü xala, Jiblota yataq xalçasını pəncərədə çırpdığı üçün polis iĢçisi sizdən protokol 

yazmıĢdı, deyəsən, siz bundan Ģikayətlənirdiniz? 

– Hə, hə, əziz, cənab Kurfeyrak! Ah, ilahi, yoxsa siz bu dəhĢətli iĢiniz üçün masanı da çıxarıb 

aparmaq istəyirsiniz? Bir xalça üçün, bir də ki, çardaqdakı otaqdan küçəyə düĢən gül dibçəyi 

üçün hökumət məndən yüz frank cərimə aldı. Belə də rəzalət olar?! 

– Görürsünüz, HüĢlü xala, biz sizin qisasınızı alırıq. 

Lakin HüĢlü xala, zərərin bu qayda ilə əvəzini çıxmaq üçün ona edilən yaxĢılığı, deyəsən, çox da 

elə baĢa düĢmürdu. Bu yaxĢılıq bir ərəb arvadına edilən yaxĢılığa bənzəyirdi: bir ərəb öz 

arvadına bir Ģillə vurur, arvad da gedib atasına Ģikayət eləyir. Bunun qısasını almağı tələb edir: 

―Ata, mənim ərim məni təhqir eləyib, sən gərək bu təhqirə təhqirlə cavab verəsən‖. Atası ondan 

soruĢur: ―Ərin sənin üzünün hansı tərəfinə vurub?‖  Arvad deyir: ―Sol tərəfinə‖. Atası onun 

üzünün sağ tərəfinə də bir Ģillə vurub deyir: ―Ġndi sən razı qala bilərsən. Get ərinə de ki, əgər o, 

mənim qızıma Ģillə vurubsa, mən də onun arvadına Ģillə vurdum‖. 

YağıĢ dayandı. VuruĢmaq istəyənlərin sayı artırdı. Fəhlələr bluzları altında barıt çəlləyi, bir 

zənbil kuporos dolu ĢüĢə, iki-uç karnaval məĢəli, bir səbət çıraq gətirdilər; məĢəllər və Ģam 

camları lap bu yaxında, mayın birində edilən ―kralın ad günü‖ Ģənliyindən qalmıĢdı. Deyirlər ki, 

bu sursatı onlara Sent-Antuan civarında Pepen adlı bir dükançı vermiĢdi. ġanvreri küçəsində 

bircə fənər vardı – onu, sonra Sen-Deni küçəsində, onunla üzbəüz olan baĢqa bir fənəri, ətraf 

küçələrdə– Mondetur, Qu quĢu, Vaizlər, Böyük və Kiçik Sərsəri küçələrində olan bütün fənərləri 

vurub sındırdılar. 

Bütün iĢlərə Anjolras, Kombefer, Kurfeyrak rəhbərlik edirdi. Bir vaxtda iki barrikada qururdular; 

barrikadalar ―Korinf‖ meyxanasında birləĢir, düzbucaq Ģəkil alırdı. Bunlardan böyüyü ġanvreri 

küçəsini, o biri də, Qu quĢu küçəsi tərəfdən Mondetur küçəsini kəsirdi. Barrikadalardan kiçiyi 

çox ensizdi, özü də ancaq çəlləkdən və qənbər daĢından qurulmuĢdu. Burada əlliyə qədər fəhlə 

toplaĢmıĢdı: onlardan otuzunun tüfəngi vardı, bu tüfəngləri onlar yolda silah dükanına girərək, 

zəhmli bir təsirlə ―borc‖ almıĢdılar. 

Bu cur müxtəlif geyimli, müxtəlif silahlı insan yığınını təsəvvür etmək çətindir. Birisi iki süvari 

qılıncı, iki yəhər tapançası ilə silahlanmıĢdı, əyninə də kurtka geymiĢdi. Bir baĢqası jilet 

geymiĢdi, baĢına Ģlyapa qoymuĢdu, böyründə də barıt qabı vardı; bir ayrısı doqquz parça boz 

kağızdan döĢlük taxmıĢdı, əlində də sərrac bizi tutmuĢdu – bu, onun silahı idi. Birisi çığıra-çığıra 

deyirdi: ―Hamısını qıracağıq, özümüz də öz süngümüzdən öləcəyik! ―Bunun heç süngüsü də yox 

idi. Bəzilərinin sürtuku üstündə portupeya və milli qvardiya patrondaĢı görünürdü; patrondaĢın 

qapağı üstündə qırmızı yun iplə bu sözlər tikilmiĢdi: ―Ġctimai intizam‖. Burada legion nömrəli 

çoxlu tüfəng vardı, Ģlyapa azdı, qalstuk heç yox idi, bir neçə nizə gözə çarpırdı, çoxlarının qolu 

çırmalı idi. Buna  müxtəlif yaĢlı, müxtəlif simalı adamları, solğunbənizli yeniyetmələri, gündə 

yanmıĢ iskələ fəhlələrini də əlavə edin. Hamı tələsirdi, hamı bir-birinə kömək edərək, 

müvəffəqiyyət qazanacaqlarına ümid edirdilər; deyirdilər ki, gecə saat üç radələrində bizə 

---

köməyə gələcəklər; polklardan birinin köməyə gələcəyini nəzərə almaq olar; bütün Paris ayağa 

qalxacaqdır. Bu sözlər dəhĢətli sözlərdi, bu sözlərdə könül Ģənliyi də vardı. Bu adamlar, elə bil 

ki, bir-birinin qardaĢı idi, lakin onlar bir-birinin heç adını da bilmirdi. Böyük təhlükə ona görə 

gözəldir ki, yad adamlar arasında qardaĢlıq əmələ gətirir. 

Mətbəxdə ocaq yandırdılar: güllə tökmək üçün bütün dolçaları, qaĢıqları, çəngəlləri, meyxananın 

qalaydan düzəldilən bütün ―gümüĢ‖ Ģeylərini əridib güllə tökməyə baĢladılar. Elə burada da 

içirdilər. Masanın üstündə, Ģərab stəkanları arasında piston və iri qırma tökülmüĢdü. Bilyard 

otağında HüĢlü xala, Matlota və Jiblota köhnə dəsmalları cırıb didirdilər, tiftik hazırlayırdılar, 

qorxudan onların hərəsi bir cür dəyiĢmiĢdi: HüĢlü xala keyləĢərək, heç bir Ģey baĢa düĢmürdü. 

Matlota pörtülmüĢdü, Jiblota, elə bil, yuxudan ayılmıĢdı. Onlara – saç-saqqal basmıĢ pələbığlı üç 

qoçaq qiyamçı kömək edirdi; bu üç adam, alt paltar mağazasında iĢləyən xidmətçi kimi çox cəld 

tərpənir, kətanı didib-dağıdırdılar. 

TalaĢa küçəsinin tinində dəstəyə qoĢulanda Kurfeyrakın, Kombeferin və Anjolrasın gördüyü 

ucaboylu adam balaca barrikadada iĢləyirdi; iĢə onun çox köməyi dəydi; QavroĢ böyük 

barrikadada çalıĢırdı. Kurfeyrakı evində gözləyən və Mariusu soruĢan cavan oğlan, omnibus 

çevriləndən bir az əvvəl çıxıb getmiĢdi. 

QavroĢ böyük  həvəslə, gülərüzlə iĢə giriĢmiĢdi; o, bütün iĢə təkan vermək vəzifəsini öz üzərinə 

götürmüĢdü. Oyan-bu yana qaçır, yuxarı qalxır, aĢağı enir, sonra yenə yuxarı qalxırdı, səs-küy 

salır, böyük bir fərəh duyurdu.  

Sanki, o, bura hamıya ürək verməyə gəlmiĢdi. Buna onu vadar edən bir səbəb vardımı? Əlbəttə, 

vardı: bu səbəb onun yoxsulluğu idi. Onun qanadı vardımı? Əlbəttə, vardı: bu qanad onun fərəhi 

idi. O, sanki, bir qasırğa idi. Onu həmiĢə görürdülər, onun həmiĢə səsini eĢidirdilər. O, eyni 

zamanda, hər yerdə olurdu, bununla da, elə bil, havanı özü ilə doldurmuĢdu. O, elə bil, hər yerdə 

mövcud olan  məxluqdu, bu vəziyyəti ilə də adamları az qalırdı acıqlandırsın: o, heç kəsi nəfəsini 

dərməyə qoymurdu. Bu böyük barrikada onu öz zirvəsində hiss edirdi. O, bekar duranları rahat 

qoymurdu, tənbəlləri hərəkətə gətirirdi, yorğunları həvəsləndirirdi, ağır tərpənənləri məzəmmət 

edirdi, bəzilərini güldürürdü, bəzilərinə ilham verirdi, bəzilərini hirsləndirirdi. Hamını yerindən 

tərpədirdi, tələbəni sancırdı, fəhləni acılayırdı; dayanırdı, otururdu, sonra yenə qalxıb o yan-bu 

yana qaçırdı, sanki, bütün bu qatma-qarıĢıqlıq və iĢ üzərində uçurdu; birinin yanından o birinin 

yanına atılırdı, arı kimi vızıldayırdı, səslənirdi, bütün qoĢqunu cana gətirirdi,  o, nəhəng Ġnqilab 

arabası yanında o yan-bu yana uçan xaliscə bir milçək idi. 

Onun balaca əlləri iĢləməkdən yorulmurdu, balaca boğazı ara vermədən çığırırdı: 

– Cəld olun! Yenə daĢ ver! Yenə çəllək ver! Yenə bir Ģey ver! Haradan tapasınız? Çınqıl dolu 

səbəti bəri elə, bu deĢiyi tutaq! Sizin bu barrikada lap balacadır. O, gərək, böyüsün. Hər nə var at 

ora, hər nə var tulla ora, hər nə var sox ora! Evi dağıdın! Barrikada – hər xırım-xırdadan düzələn 

doğramacdır. Ora bax, orada ĢüĢəli qapı var! 

ĠĢləyənlərdən biri ucadan dedi: 

– ġüĢəli qapı! Ay qovuq, o nəyə lazımdır axı? 

QavroĢ onu oddadı: 

– Bir buna bax, özü, elə bil, pəhləvandır! ġüĢəli qapı barrikada üçün ən gözəl Ģeydir! O, hücuma 

mane olmaz, barrikadanı tutmağa mane olar. Yoxsa siz heç alma oğurluğuna getməmisiniz, ĢüĢə 

qırığı sancılan möhrədən aĢmamısınız? ġüĢəli qapı da elə, Milli qvardiya barrikadanın üstünə 

qalxanda bu ĢüĢələr onların ayağındakı bütün döyənəkləri kəsəcək! Bilirsən, ĢüĢə ilə zarafat 

olmaz! Eh, dostlar, siz çox Ģeyi baĢa düĢmürsünüz! 

Bunu da demək lazımdır ki, bir Ģey onu lap dəli eləmiĢdi: tapançasının çaxmağı yox idi! O gah 

bunun, gah da onun yanına gedir, silah tələb edirdi: ―Tüfəng verin mənə, tüfəng! Niyə mənə 

tüfəng vermirlər?‖ 

Kombefer təəccüblə ona baxdı: 

– Sənə tüfəng? 

QavroĢ cinləndi: 

– Bəli, mənə! Niyə mənə tüfəng verilməsin? Min səkkiz yüz otuzuncu ildə Onuncu Karlla 

dalaĢanda tüfəngim vardı. 

---

Anjolras çiyinlərini dartdı: 

– KiĢilərin hamısının tüfəngi olanda uĢaqlara da tüfəng verilər. 

QavroĢ təkəbbürlə ona sarı döndü: 

– Səni məndən tez öldürsələr, tüfəngini mən götürəcəyəm. 

Anjolras çığırdı: 

– Sən uĢaqsan! 

QavroĢ onun sözünü cavabsız qoymadı: 

– Sən də bəbəsən! 

ġıq geyimli bir adam yolunu azaraq küçənin sonunda dolaĢırdı; o, QavroĢun diqqətini cəlb etdi. 

QavroĢ çığıraraq dedi: 

– Cavan oğlan, gəlin bizim yanımıza! Bizim ana vətənimizlə necəsiniz? Yoxsa ona kömək etmək 

istəmirsiniz? 

ġıq geyimli adam tez gözdən itdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

Hazırlıq. 

 

O zaman qəzetlər yazırdı ki, ġanvreri küçəsində olan barrikada ―zəbtedilməz bir istehkamdır‖, 

özü də ikimərtəbəli ev hündürlüyündədir; əlbəttə, onlar səhv edirdi. Əslində, onun hündürlüyü 

altı-yeddi fut olardı. Barrikadanı elə qurmuĢdular ki, vuruĢan adamlar istədikləri vaxt onun 

arxasında gizlənər, ya da qalxaraq özlərini barrikadadan göstərərdilər, hətta lazım gəlsə, onun 

üstünə qalxa bilərdilər: bunun üçün bir-biri üstə dörd sıra daĢ qoyulmuĢdu, bu da içəri tərəfdən 

bir neçə pillə təĢkil edirdi. Barrikada daĢ yığınından, çəlləkdən qurulmuĢ, tirlə, taxta ilə 

bərkidilmiĢdi; bu tirlərin, taxtaların bir ucu Anso arabasının, böyrü üstə çevrilmiĢ omnibusun 

çarxlarına keçirilmiĢdi; baxanda deyərdin ki, onu ön tərəfdən zəbt etmək mümkün deyil. 

Evin divarı ilə barrikadanın meyxanadan ən uzaq nöqtəsi arasında, adam keçə bilən bir deĢik 

qoyulmuĢdu, bu qayda ilə barrikadadan çıxmağa yer vardı. Omnibusun diĢlərini dik qoyub 

kəndirlə bağlamıĢdılar; bu diĢlərə bağlanmıĢ qırmızı bayraq barrikadanın üstündə dalğalanırdı. 

Mondetur küçəsindəki balaca barrikada meyxananın dal tərəfində olduğundan nəzərə çarpmırdı. 

Bir-biri ilə birləĢən bu iki barrikada xalis  istehkam əmələ gətirirdi. Anjolras və Kurfeyrak 

Mondetur küçəsinin o biri baĢında barrikada düzəltməyi lazım görmədilər; buradan Vaizlər 

küçəsi vasitəsi ilə Mərkəzi bazara yol vardı; onlar küçənin o biri baĢını açıq qoymaqla, heç 

Ģübhəsiz, xarici aləmlə əlaqə saxlamağı nəzərdə tutmuĢdular, həm də Vaizlər küçəsi təhlükəli və 

çətin keçilən küçə idi, oradan hücum ediləcəyindən çox da qorxmurdular. 

Folar öz hərbi dilində bu yola ―səngər dirsəyi‖ deyərdi. Meyxana barrikadaların iç tərəfində bir 

dirsək kimi qabağa çıxırdı. Bu yol, həm də ġanvreri küçəsindəki dar deĢik nəzərə alınmasaydı, 

barrikadanın iç tərəfi, hər tərəfdən bağlı, əyri bir çargül Ģəklini alırdı. Böyük barrikada ilə 

küçənin dib tərəfindəki hündür evlər arasında iyirmi addımlıq bir məsafə vardı; barrikadanı arxa 

tərəfdən bu evlər mühafizə edirdi. Bu evlərdə adam yaĢasa da, onların bütün qapı-pəncərəsi bağlı 

idi. 

Bütün iĢlər bir saatdan az bir vaxtda, əngəl-azarsız baĢa gəlmiĢdi; bu bir ovuc cəsarətli adam hələ 

nə qvardiyaçının xəz papağına, nə də süngüyə rast gəlmiĢdi. Bəzən görürdün ki, bir burjua 

qoçaqlıq edib hələ də Sen-Deni küçəsi ilə gedirdi, lakin o, ġanvreri küçəsinə baxaraq orada 

barrikadanı görəndə addımlarını yeyinlədirdi. 

Barrikadalar hazır olandan və bayraq vurulandan sonra meyxanadan bir masa gətirdilər, 

Kurfeyrak elə o saat masanın üstünə çıxdı. Anjolras çargül bir qutu gətirdi, Kurfeyrak qutunu 

açdı. Qutu patronla dolu idi. Patronu görəndə qiyamçıların ən igidləri arasında  titrəmə əmələ 

gəldi və bir anlığa sakitlik oldu. 

Kurfeyrak gülümsəyə-gülümsəyə patronları payladı. 

---

Hər adama otuz patron düĢdü. Qiyamçılardan çoxunun barıtı vardı; onlar özləri tökdüyü güllədən 

istifadə edərək, yenə də patron düzəltməyə baĢladılar. Bir çəllək barıt qapının yanında, masanın 

üstündə idi, ona əl vurmadılar, ehtiyat üçün saxladılar. 

Bütün Parisə yayılan döyüĢ həyəcanı səsləri hələ yatmamıĢdı, axırda bu yeknəsəq bir səsə 

çevrilərək, adamların diqqətini daha cəlb etmədi. Bu səs gah uzaqlaĢır, gah da yaxınlaĢırdı, 

qəmgin bir uğultu ilə gah yüksəlir, gah da enirdi. 

Qiyamçıların hamısı birdən, tələsmədən, böyük qürurla tüfənglərini, karabinlərini doldurdu. 

Anjolras barrikadaların qabağında – birini ġanvreri, birini Vaizlər, birini də Kiçik Sərsəri 

küçəsində üç keĢikçi qoydu. 

Barrikadalar qurulub qurtarandan, yerlər təyin ediləndən, tüfənglər doldurulandan, keĢikçilər 

qoyulandan sonra qiyamçılar bütün dünyadan ayrı düĢərək bu qorxunc, adamsız küçələrdə, heç 

bir insan əlaməti duyulmayan, sanki, ölmüĢ evlər arasında, get-gedə artan qaranlıqda, faciəli və 

dəhĢətli bir Ģeyin yaxınlaĢdığı hiss olunan zülmətdə, bu sükut içində qətiyyətlə, sakit və müsəlləh 

bir halda hücumu gözləməyə baĢladılar. 

 

 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

Ġntizar içində. 

 

Bu intizar içində keçən vaxtda onlar nə edirdilər? 

Bunu söyləmək lazımdır, çünki bu, tarixdə qalacaq. 

Nə qədər ki, kiĢilər patron, arvadlar da tiftik hazırlayırdı, nə qədər ki, içi ərimiĢ qalay və 

qurğuĢunla dolu olan, güllə tökmək üçün ayrılan iri qazan, odlu manqal üstündə tüstüləyirdi, nə 

qədər ki, keĢikçilər, əllərində tüfəng, barrikadaların keĢiyini çəkirdi, heç bir Ģeylə diqqəti əsl 

məsələdən yayınmayan Anjolras da keĢikçiləri müĢahidə edirdi – Kombefer, Kurfeyrak, Jan 

Prüver, Feyi, Bossüe, Joli, Baorel və bir neçə baĢqa adam bir-birini axtarıb tapdılar, ən dinc 

tələbəlik dostluğu günlərində olduğu kimi, bir yerə yığıĢdılar. Bu gözəl cavan oğlanlar 

meyxananın istehkama çevrilən bir bucağında, qurduqları barrikadadan bir neçə addım kənarda, 

doldurulmuĢ, döyüĢə hazırlanmıĢ karabinlərini stullarının arxasına söykəyərək, ölüm ayağında 

aĢiqanə Ģeirlər oxuyurdular. 

Hansı Ģeiri? O Ģeir budur: 

 

Sənin yadındadır o gözəl əyyam. 

Onda ki, baĢımız, beynimiz qandı. 

Ömr dağdan enmir, dağa çıxırdı. 

Paltar köhnəlsə də sevgi cavandı. 

 

YaĢımı yaĢının üstə də gəlsək. 

Qırxı haqlamazdı yenə sinnimiz. 

Necə mehribandı, xoĢdu o guĢə. 

Orada sərt qıĢa bahar dedik biz! 

 

Yüksəklikdə idi onda Manyuel. 

Parisdə bayramdı Ģanlı, müqəddəs. 

Fua gurlayardı, o gündən bəri. 

Bu korsaj sancağın əlimdən düĢməz. 

 

Hamı əsirindi. Mən iĢsiz vəkil. 

Pradoya nahara apardım səni. 

Səni görən kimi xəcalətindən. 

---

Güllər də qeyb etdi öz görkəmini. 

Çiçəklər inlədi: ―Gözəldir, aman. 

Dalğadır saçları, pənbədir üzü. 

Göylər pərisimi, olubdur əyan. 

Yoxsa qız Ģəklində baharın özü?‖. 

 

Bəzən də qol-qola verib gəzərdik. 

Bizə təbəssümlə baxardı hamı. 

Qəribə olsa da iyunla, mayla. 

Cüt gedərdi gülĢən aprel əyyamı. 

 

Hər Ģey təzə idi, Ģirindi bizə. 

Əsrarlı eĢq ilə etdik həsbhal. 

Ağzımdan çıxmamıĢ bir kəlmə bəzən. 

Sənin qəlbin cavab verərdi dərhal. 

 

Kiçik bir mənzilim vardı Sarbonda. 

Bir dəm xəyalımdan çıxmaz idin sən. 

Sənin həsrətini vurğun könlümdə. 

Tələbə evinə alıb getdim mən. 

 

Ətir-ənbər saçan yeni guĢədə. 

Hər gün oyzdardı Ģəfəqlər bizi. 

Ayaq oynadardın corab geyəndə. 

Yoxsul çardağımın ey eĢq ulduzu! 

 

Platona pərəstiĢ edərdim onda. 

MalbranĢ, Lamenni hökmdarımdı. 

Çiçəklə gələndə sən Məryəm kimi. 

Deyərdim husni-eĢq havadarımdı. 

 

Ey çardaq! Qoynunda biz kahin kimi. 

Bilirdik ürəyi etməyi qurban. 

Səhər bir köynəkdə qalxıb yerindən. 

Aynaya baxardın, gülərək hər an. 

 

Heç unudarmıyam dan söküləndə. 

HəmağuĢ dəmləri, andı, amanı. 

Gülləri, lentləri, ağ tül paltarı. 

EĢqin o sehrikar pozuq lisanı... 

Olardı bağçamız gül dibçəkləri. 

NimdaĢ tumanın da pəncərə toru. 

Mən sadə fincana qane olaraq. 

Sənə gətirərdim yapon fəğfuru. 

 

Nəhayət, gülüĢlə bitdi faciə. 

Ġtdi ya bürüncək, yandı ya qolçaq. 

Satdıq ġekspirin Ģəklini bir gün. 

Nahar etmək üçün pulsuz qalaraq. 

 

Hər gün bir səadət məst etdi bizi. 

Yeni hesab açdım – öpüĢ yüz oldu. 

---

GülüĢə-gülüĢə Ģabalıd yedik. 

Nəhəng Dante bizim kürsümüz oldu. 

 

Ġlk dəfə fürsəti fotə verməyib. 

Busə götürəndə sənin üzündən. 

Qaçdın qızararaq həyəcanından. 

Ağardım, göylərdən pənah dedim mən. 

 

Sənin yadındadır o nəĢə, o qəm. 

CırılmıĢ ləçək də xatırında var. 

ġirin istəyimiz, əməllərimiz. 

KeçmiĢ eĢq aləmi yadındamı, yar? 

 

Vaxt, yer, təsəvvürdə canlanan gənclik xatirələri, göydə çıxan tək-tək ulduz, boĢ küçələrin qəbir 

sükutu, baĢ verəcək hadisənin labüdlüyü, alaqaranlıqda, astadan oxunan bu Ģeirə – qəlbi 

həyəcana gətirən bir füsunkarlıq verirdi; Ģeiri Jan Prüver oxuyurdu; o, incə bir Ģairdi, biz bunu 

əvvəllər də demiĢdik. 

Bu arada kiçik barrikadada çıraq, böyük barrikadada yağ məĢəli yandırdılar; bu, pəhriz 

bayramında, maskarad paltarı geymiĢ adamları Kurtilə aparan arabaların qabağında yandırılan 

yağ məĢəllərindən biri idi. Biz bilirik ki, bu məĢəllər Sent-Antuan civarından gətirilmiĢdi. 

DaĢları üst-üstə qoyaraq qəfəs kimi bir yer düzəldilmiĢdi; məĢəli, küləkdən qorumaq üçün, üç 

tərəfdən örtülü olan bu ―qəfəsin‖ içinə qoymuĢdular; elə də qoymuĢdular ki, onun bütün iĢığı 

bayrağın üstünə düĢürdü. Küçə və barrikada qaranlıqda qalırdı, ancaq qırmızı bayraq görünürdü; 

o, elə bil ki, iĢığı ancaq yuxarıdan görünən iri bir fənərlə qorxunc  Ģəkildə iĢıqlandırılırdı. 

ĠĢıq tünd-qırmızı bayrağı məĢum bir qan rənginə boyayırdı. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

TalaĢa küçəsindən göndərilən adam. 

 

Hava lap qaralmıĢdı, amma heç bir Ģey dəyiĢməmiĢdi. Yalnız boğuq bir uğultu, bəzən də tüfəng 

səsi eĢidilirdi: tüfəng çox az-az, həm də çox uzaqda atılırdı. VuruĢmanın bu qədər ara verməsi 

göstərirdi ki, hökumət öz qüvvəsini toplayır. Barrikadada əlli adam altmıĢ min adamı gözləyirdi. 

Anjolrasın səbri tükənmiĢdi: təhlükəli hadisələr qarĢısında qəvi ruhlu adamlar belə bir səbirsizlik 

hiss edirlər. O, QavroĢun dalınca getdi. QavroĢ aĢağı zalda, iki Ģam iĢığında patron hazırlamaqla 

məĢğuldu: Ģamların iĢığı yaxĢı düĢmürdü, çünki ehtiyat edərək onları piĢtaxtanın üstünə 

qoymuĢdular, masaların üstünə barıt tökülmüĢdü. Bu iki Ģamdan küçəyə zərrə qədər də iĢıq 

düĢmürdü. Qiyamçılar həm də yuxarı mərtəbədə iĢıq yandırılmasına yol vermirdilər. 

Anjolras QavroĢun dalınca gedəndə QavroĢ ancaq öz patronları ilə deyil, baĢqa Ģeylə də 

məĢğuldu. 

Bu zaman TalaĢa küçəsindən aĢağı mərtəbəyə bir adam girib, ən az Ģıq düĢən masanın yanında 

oturdu. Onun silahı iri kalibrli əsgər tüfəngi idi; tüfəngi o, qıçlarının arasına qoymuĢdu. 

QavroĢun baĢı bir çox ―maraqlı‖ Ģeylərə qarıĢmıĢdı, bu adama əvvəl bir o qədər fikir vermədi. 

O adam içəri girəndə QavroĢ fərəhlə onun tüfənginə baxdı və qeyri-ixtiyari olaraq ona göz 

qoydu; o, oturandan sonra QavroĢ yenə də öz yerindən cəld qalxdı. TalaĢa küçəsindən gələn 

adama zala girməmiĢdən əvvəl baxan olsaydı, görərdi ki, o, barrikadada və qiyamçılar dəstəsində 

gedən bütün iĢlərə diqqətlə fikir verir; lakin o, zala girən kimi fikrə daldı, elə bil ki, daha heç bir 

Ģey görmürdü. QavroĢ bu fikrə dalan adamın yanına getdi, pəncəsi üstə onun ətrafında 

hərlənməyə baĢladı, yatan bir adamı oyatmamaq üçün belə səssizcə gəzirlər. Onun həm cəsarət 

və düĢüncə, həm yüngülməcazlıq və ciddiyyət, həm sevinc və kədər ifada olunan üzündə 

müxtəlif mənalı qırıĢıqlar görünürdü, o, qoca kimi üz-gözünü turĢudurdu, bu üz turĢutmanın 

mənası bu idi: ―BoĢ Ģeydir! Ola bilməz! Mənim gözümə göründü! Bu o deyilmi... Yox, o deyil! 

---

Əlbəttə, odur! Yox, əĢi! Yox!‖ və sairə... QavroĢ pəncəsi üstə səndirləyirdi, əllərini cibində 

sıxırdı, quĢ kimi boynunu uzadırdı, alt dodağını qabardırdı: bu, onun bütün biliyini iĢə saldığını 

göstərirdi. O, həm fikirli idi, həm mütərəddiddi, həm öz-özünə inanmırdı, həm inanırdı, həm də 

heyrət edirdi. Onun üz-gözünü qırıĢdırması – qullar bazarında yekəpər, kök arvadlar içərisində 

Məhəbbət ilahəsini axtaran hərəm ağasını, ya da bir sıra pis Ģəkillər içində Rafaelin Ģəklini 

tanıyan sənət ustasını xatırladırdı. Onun varlığında hər Ģey hərəkətə gəlmiĢdi. Aydın görünürdü 

ki, mühüm bir Ģey kəĢf etmiĢdir. 

DüĢüncəsinin lap Ģiddətli vaxtında Anjolras ona yaxınlaĢdı: 

– Sən balacasan, səni görməzlər. Barrikadadan kənara çıx, evlərin həndəvərində dolaĢ, bir az 

küçələrdə gəz, sonra gəlib gördüklərini mənə de. 

QavroĢ Ģax dayandı. 

– Deməli, balacalar da bir Ģeyə yarayır! Çox gözəl, gedim. Hələlik balacalara inanın, böyüklərə 

inanmayın... 

Sonra o, baĢını qaldırdı, TalaĢa küçəsindən gələn adamı göstərərək, astadan dedi: 

– Siz bu zırpını yaxĢı görürsünüz? 

– Necə? 

– O, casusdur. 

– Sən dəqiq bilirsən? 

– Ġki həftə olmaz ki, o, mənim qulağımdan yapıĢıb Kral körpüsü karnizindən çıxartdı: orada mən 

təmiz havada oturmuĢdum. 

Anjolras tez kənara çəkildi, bura gələn liman fəhləsinə pıçıldayaraq bir neçə söz dedi. Fəhlə tez 

zaldan çıxdı, tez də qayıtdı, özü ilə də üç adam gətirdi. TalaĢa küçəsindən gələn adam masaya 

dirsəklənərək oturmuĢdu. Dörd nəfər enlikürəkli fəhlə yavaĢca gəlib onun arxasında durdu, onlar 

bu adamın üstünə atılmağa hazırdı. 

Anjolras yaxınlaĢıb ondan soruĢdu: 

– Siz kimsiniz? 

O adam heç gözlənilmədiyi halda verilən  sualı eĢidəndə diksindi, Anjolrasın aydın gözlərinə 

diqqətlə baxdı, sanki, bu gözlərin dərinliyində onun fikrini oxuyaraq gülümsədi: bu təbəssümdə 

elə bir həqarət, cəsarət və qətiyyət ifadə olunurdu ki, bundan daha artıq  həqarət, cəsarət və 

qətiyyət təsəvvür etmək mümkün deyildi; o, təĢəxxüslə və lovğa-lovğa dedi: 

– Mən görürəm ki... Elədir ki, var! 

– Siz casussunuz! 

– Mən hökumət nümayəndəsiyəm. 

– Adınız nədir? 

– Javer. 

Anjolras dörd fəhləyə iĢarə elədi. Javer üzünü çevirənə kimi, onu bir anda yaxalayıb yerə 

yıxdılar, əl-qolunu bağladılar, üst-baĢını axtardılar. 

Onun cibindən  iki ĢüĢə arasına qoyulmuĢ, üstündə Fransa gerbi olan balaca, girdə, qalın bir 

kağız tapdılar; kağızın bir üzündə, gerbin ətrafında ―Nəzarət və Sayıqlıq‖, o biri üzündə  ―Javer, 

polis nəzarətçisi, əlli iki yaĢ‖ sözləri yazılmıĢdı, altından da o zamanın polis prefekti Jiskenin 

imzası vardı. 

Bundan baĢqa, onun cibindən bir saat, bir də pul kisəsi tapdılar; pul kisəsində bir neçə qızıl vardı. 

Pul kisəsini, saatı onun özünə qaytardılar. Saatın altında, jilet cibinin lap dibində bir Ģey əllərinə 

toxundu, çıxarıb baxdılar: bu, konvertə qoyulmuĢ bir kağız idi. Kağızı açdılar; Anjolras kağızda 

dörd xətt söz oxudu; bu sözlər də həmin polis prefektinin əli ilə yazılmıĢdı: 

―Polis nəzarətçisi Javer öz siyasi vəzifəsini yerinə yetirdikdən sonra – Senanın sağ sahili 

yamacında, Ġyen körpüsü yanında bədəfkarların, doğrudan da, izinin görünüb-görünməməsini 

xüsusi bir axtarıĢla müəyyənləĢdirməlidir‖. 

Javeri, üst-baĢını axtardıqdan sonra, ayağa qaldırdılar, qollarını arxasında burub, aĢağı zalın 

ortasında duran, üstündə aĢxananın adı yazılan, hamının tanıdığı dirəyə bağladılar. 

QavroĢ da durub, Javerin üst-baĢının axtarılmasına, dirəyə bağlanılmasına baxırdı; o dinib-

danıĢmadan, baĢını tərpədərək bu Ģeylərlə razı olduğunu bildirdi, sonra Javerə yaxınlaĢıb dedi: 

---

– Budur, siçan piĢiyi tutdu. 

Bu iĢ elə tez yerinə yetirildi ki, meyxana qabağına toplaĢan adamlar bundan xəbər tutanda 

məsələ artıq bitmiĢdi. Javer bircə dəfə də çığırmadı. Kurfeyrak, Bossüe, Joli, Kombefer, böyük 

və kiçik barrikadada olan qiyamçılar Javerin dirəyə sarındığını eĢidərək, tez aĢağı zala gəldilər. 

Javeri dirəyə elə sarımıĢdılar ki, heç qımıldana da bilmirdi; o, heç ömründə yalan deməyən bir 

adam sakitliyi ilə qorxmadan baĢını qaldırdı. 

Anjolras: 

– Bu, casusdur, – dedi. 

Sonra Javerə dönərək əlavə etdi: 

– Barrikada alınandan on dəqiqə qabaq sizi güllələyəcəklər. 

Javer təkəbbürlə soruĢdu: 

– Bəs indi niyə güllələmirlər? 

– Biz barıta qənaət edirik. 

– Onda bıçaqla məni öldürün. 

Anjolras, bu qəĢəng oğlan, ona belə cavab verdi: 

– Casus, biz hakimik, qatil deyilik. 

Sonra o, QavroĢu çağırdı: 

– Ġndi sən öz iĢinin dalınca get! Sənə dediyimi yerinə yetir. 

QavroĢ ucadan: 

– Gedirəm! – dedi. 

Qapı ağzında bir anlığa dayandı: 

– Qoy bu baĢdan deyim, onun tüfəngini siz mənə verəcəksiniz, –  sonra da əlavə etdi: – Mən 

musiqiçini sizə verirəm, amma onun klarneti mənim olacaq. 

QavroĢ hərbi qayda ilə təzim edərək, Ģən bir halda böyük bar rikadanın deĢiyindən siviĢib getdi. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

Bəlkə də, adı heç Kabük olmayan bir adam haqqında 

bir neçə sual iĢarəsi. 

 

QavroĢ gedən kimi baĢ verən epik, həm də dəhĢətli bir hadisəni qeyd etməsəydik, bəhs etdiyimiz 

facianə təsvir tamam olmazdı, oxucu da inqilabın doğulduğu bu böyük dəqiqələrin, əzab və 

iztirab dolu yüksək ictimai səylərin bütün ciddiyyətini və həyati ifadəsini görə bilməzdi. 

Ġnsan yığını da qar yığını kimi bir Ģeydir: yuvarlanan qar topası necə böyüyürsə, bu da 

irəlilədikcə hay-küylü insan kütləsi Ģəklində böyüyür; bu kütlə içərisində kimin haradan gəldiyini 

soruĢmurlar. Anjolrasın, Kombeferin, Kurfeyrakın baĢçılıq etdiyi insan yığınına yolda çox adam 

qoĢulurdu, bunların içərisində hambal kurtkası geymiĢ bir adam vardı; kurtkanın kürəyi 

yırtılmıĢdı. O, əllərini yelləyirdi, bağırırdı, özü də davakar əyyaĢa oxĢayırdı. Özünü Kabük 

adlandıran, ya özünə belə bir ad verən bu adam bərk sərxoĢdu, ya da özünü sərxoĢluğa 

qoymuĢdu: o bir neçə qiyamçı ilə masanın arxasında oturmuĢdu; masanı onlar meyxanadan 

çıxartmıĢdılar; ―onu tanıyırıq‖  deyənlər də, əslində, onu heç tanımırdı. Kim içmək istəmirdisə, 

bu Kabük deyilən adam onu zorla içirtməyə çalıĢırdı, eyni zamanda, o, elə bil ki, barrikadaların 

sonunda olan beĢmərtəbəli böyük bir evə diqqətlə baxırdı; bu ev bütün küçədən görünürdü, üzü 

də Sen-Deni küçəsinə tərəf idi. Birdən o çığırdı: 

– YoldaĢlar, bilirsiniz nə var? Bax, biz gərək o evdən güllə ataq. Biz orada pəncərələrin yanında 

gizlənib tüfəng atsaq, görüm küçədən kim keçə bilər! Heç kəs keçə bilməz. 

Onunla Ģərab içənlərdən biri dedi: 

– O evin qapısı axı bağlıdır. 

– Deyərik, açarlar. 

– Açmazlar. 

– Qapını sındırarıq! 

---

Kabük bunu deyib qapıya sarı yüyürdü, qapının yanından iri bir çəkic asılmıĢdı, qapını döyməyə 

baĢladı. Qapı açılmadı. Bir də döydü. Cavab verən olmadı. Yenə döydü. Ġçəridən səs çıxmadı. 

O çığırdı: 

– Burada adam varmı? 

Heç bir həyat əlaməti görünmədi. 

Kabük tüfənginin qundağı ilə qapını döyməyə baĢladı. Bu, bütün palıddan düzəldilmiĢ tağlı, 

alçaq, ensiz, möhkəm, dəmir qurĢaqlı, iç tərəfdən dəmir təbəqəyə tutulmuĢ qədim bir qapı idi, 

bu, xalis bir gizlin qala qapısı idi. Ev zərbədən titrədi, qapı açılmadı. 

Görünür, evdə yaĢayanlar bundan təĢviĢə düĢmüĢdülər; nəhayət, üçüncü mərtəbədə iĢıq göründü, 

balaca çargül taxtapuĢ pəncərəsi açıldı. Pəncərədə bir Ģam və ağsaçlı, qoca qapıçının üzü 

göründü: onun nurani üzündə qorxu əlaməti vardı. 

Kabük daha qapını döymədi. 

Qapıçı soruĢdu: 

– Ağalar, sizə nə lazımdır? 

Kabük:  

– Aç qapını, – deyə tələb etdi. 

– Ağalar bu, mümkün deyil. 

– Bu saat aç. 

– Ağalar, olmaz. 

Kabük qapıçını niĢan aldı; o aĢağıda idi, hava da bərk qaranlıqdı, buna görə də qapıçı onu 

görmədi. 

– Qapını açırsanmı? Ya hə de, ya yox! 

– Yox, ağalar! 

– Deyirsən, yox? 

– Mən deyirəm  yox, hörmətli... 

Qapıçı sözünü qurtara bilmədi. Tüfəng açıldı. Güllə onun çənəsinin altından dəyib təpəsindən 

çıxdı. Qoca elə o saat yerə sərildi, heç səsi də çıxmadı. ġam yerə düĢüb söndü; pəncərə qırağında 

hərəkətsiz qalan baĢdan, taxtapuĢa qalxan ağımtıl tüstüdən baĢqa daha heç bir Ģey görünmədi. 

Kabük: 

– Belə!–deyərək, tüfəngin qundağını yerə qoydu. 

Bu sözü o təzəcə demiĢdi ki, bir əlin çiyninə toxunduğunu hiss etdi: bu əl qartal qüvvəsi ilə onun 

çiynindən yapıĢdı: o, bir səs eĢitdi: 

– Diz çök! 

Qatil dönüb baxdı, Anjolrasın rəngi qaçmıĢ sərt üzünü gördü. Anjolrasın əlində tapança vardı. 

O, tüfəng səsinə gəlmiĢdi. 

Anjolras sol əli ilə Kabükün bluzasının və köynəyinin yaxasından, aĢırmasından yapıĢdı. 

Bir də dedi: 

– Diz çök!| 

Ġyirmi yaĢlı, zərif bir oğlan amiranə bir hərəkətlə – ortaboylu, sağlambədənli, qüvvətli bir iskələ 

hambalını nazik bir qarğı kimi əyərək palçığın içində diz çökdürdü. Kabük müqavimət 

göstərmək istədi, lakin bundan bir Ģey çıxmadı: sanki, onu fövqəladə qüvvətə malik olan bir əl 

yaxalamıĢdı. 

Anjolrasın rəngi qaçmıĢ, saçı dağılmıĢ, yaxası açılmıĢdı, onun üzü qız üzünə oxĢayırdı, bu anda 

o qədim yunan Femidasını xatırladırdı; geniĢlənən burun pərləri, yerə baxan gözləri onun  

yandan yunan sifətinə oxĢayan ciddi üzünə yenilməz bir qəzəb və saflıq ifadəsi verirdi - qədim 

zamanda ədalət belə bir ifadə ilə təsəvvür edilirdi. 

Barrikadalardan yüyürüb gələn adamlar kənarda durmuĢdu; onlar – indicə görəcəkləri hadisədən 

qabaq bircə kəlmə də söz söyləməyin mümkün olmadığını hiss edirdilər. 

Məğlub olmuĢ Kabük daha müqavimət göstərmirdi, onun bütün bədəni əsirdi. Anjolras onun 

yaxasını buraxıb saatını çıxartdı: 

– Bütün qüvvəni topla, – dedi. – Dua elə, ya fikirləĢ. Bir dəqiqə vaxtın qalmıĢdır. 

Qatil dili tutula-tutula dedi: 

---

– Aman verin! – Sonra o, baĢını aĢağı saldı, donquldana-donquldana bir neçə söyüĢ söydü, onun 

sözlərini baĢa düĢmək olmurdu. 

Anjolras saatın əqrəbindən gözünü çəkmirdi, bir dəqiqə keçəndən sonra saatı cibinə qoydu. 

Sonra Kabükün saçından yapıĢıb tapançanın lüləsini onun qulağına yaxınlaĢdırdı. Kabük 

qovrula-qovrula zarıldayır, Anjolrasın qıçlarına sıxılırdı. Ən təhlükəli, ən qorxulu iĢlərə sakitcə 

gedən bu cəsarətli adamlardan çoxu üzünü yana çevirdi. 

Tapança açıldı, qatil üzüüstə daĢ yola sərildi, Anjolras da gəldi, hamıya qəti və ciddi bir nəzərlə 

baxdı. 

Sonra meyiti ayağı ilə itələyərək dedi: 

– Atın bunu bayıra! 

Üç adam, hələ də can verə-verə çapalayan əclafı yerdən qaldırdı, onu kiçik barrikadanın 

üstündən Mondetur küçəsinə atdı. 

Anjolras durub düĢünürdü. Onun qəzəb və sakitlik ifadə olunan üzünə yavaĢ-yavaĢ qəmginlik və 

əzəmət çökürdü. Birdən o danıĢmağa baĢladı. Hamı susdu: 

– VətəndaĢlar, bu adamın tutduğu iĢ alçaq iĢdi, mənim tutduğum iĢ də  dəhĢətli iĢdir. O, adam 

öldürdü, buna görə də mən onu öldürdüm. Mən gərək belə eləyəydim, çünki üsyanın da öz 

nizam-intizamı olmalıdır. Burada adam öldürmək baĢqa yerdə adam öldürməkdən daha böyük 

bir cinayətdir: inqilab bizə baxır, biz Respublikanın kahiniyik, biz vəzifənin müqəddəs 

qurbanıyıq, biz baĢqalarına yol verməməliyik ki, bizim mübarizəyə böhtan atsın. Buna görə də 

mən bu adam haqqında hökm çıxartdım, onu ölümə məhkum etdim. Gördüyüm iĢə nifrət etsəm 

də, mən bunu eləməyə məcbur idim, bunu eləməklə mən öz haqqımda da hökm çıxartdım. Bu 

hökmün nədən ibarət olduğunu siz tez bir vaxtda görəcəksiniz. 

Anjolrasa qulaq asanlar sarsıldı. 

Kombefer çığıraraq dedi: 

– Biz də sənin kimi edəcəyik. 

Anjolras. 

– Qoy elə olsun, – dedi. – Bir söz də demək istəyirəm. Bu adamı edam etməklə mən zərurətə 

tabe oldum, lakin zərurət köhnə dünyanın əjdahasıdır. Köhnə dünyada zərurətə Qəza-Qədər 

deyirlər, Tərəqqinin qanunu bundan ibarətdir ki, əjdaha mələklərin qarĢısında pamal olur, Qəza-

Qədər isə QardaĢlıq qarĢısında məhv olur. Ġndi ―sevgi‖ sözünü söyləməyin vaxtı deyil. Amma 

mən bu sözü söyləyirəm, mən bu sözü mədh edirəm. Sevgi, gələcək sənindir! Ölüm, mən sənə 

müraciət etdim, amma mən sənə nifrət edirəm! VətəndaĢlar, gələcəkdə nə zülmət olacaq, nə 

gözlənilməz sarsıntılar, nə amansız cəhalət, nə qanlı qisaslar! Daha nə Ġblis olacaq, nə baĢ mələk 

Mikayıl! Gələcəkdə heç kəs heç kəsi öldürməyəcək, yer üzü iĢıq saçacaq, insan övladı bir-birini 

sevəcək! VətəndaĢlar, o gün gələcək, elə bir gün ki, hər Ģeydə razılıq, ahəng, iĢıq, sevinc və 

həyat olacaq, o gün gələcək! O günün gəlməsi üçün biz ölümə gedirik! 

Anjolras susdu. Onun gözəl sözlər söyləyən ağzı yumuldu, o, qan tökdüyü yerdə mərmər heykəl 

kimi hərəkətsiz durmuĢdu. Onun donuq baxıĢları orada olanları astadan danıĢmağa məcbur 

edirdi. 

Jan Prüverlə Kombefer dinməz-söyləməz bir-birinin əlini sıxır, barrikadanın küncündə bir-birinə 

söykənərək,  həm cəllad, həm də kahin, həm büllur kimi parlaq, həm də qaya kimi möhkəm olan 

bu gəncin ciddi üzünə iftixarla baxır, həm də ona hayıfları gəlirdi. 

Bir Ģeyi də elə burada deməliyəm: vuruĢmadan sonra ölüləri meyitxanaya aparıb üst-baĢlarını 

axtaranda Kabükün cibindən polis agenti vəsiqəsi tapılmıĢdı. Bu kitabın müəllifi 1848-ci ildə 

xüsusi bir kağız görmüĢdü: bu, 1832-ci ildə Kabük haqqında polis prefektinə verilən məlumatdı. 

Bunu da əlavə etməliyik: polis idarəsində qəribə, amma, görünür, əsaslı bir məlumat da vardı. Bu 

məlumata görə, Kabük GecəquĢu imiĢ. Hər halda, Kabük öləndən sonra GecəquĢu haqqında heç 

kəs heç bir Ģey eĢitmədi. GecəquĢu heç bir iz buraxmadan yox olub getdi, sanki, o, qeyb oldu. 

Onun həyatı qaranlıqdı, sonu da zülmət oldu. 

Bütün qiyamçılar hələ də belə tez tədqiq edilən, tez də qurtaran facianə bir məhkəmə hökmünün 

təsiri altında idi ki, Kurfeyrak barrikadanın üstündə yenə də ortaboylu cavan bir oğlan gördü: bu 

adam səhər ondan Mariusu soruĢmuĢdu. 

---

Üzdən cəsarətli və qayğısız  adama oxĢayan bu gənc hava qaralandan sonra yenə də qiyamçılara 

qoĢulmağa gəlmiĢdi. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Plüme küçəsindən Sen-Deni məhəlləsinə kimi. 

 

QaĢ qaralanda Mariusu ġanvreri küçəsindəki barrikadaya çağıran səs ona taleyin səsi kimi 

göründü. O ölmək istəyirdi; indi bunun üçün ona imkan verilirdi; o, sərdabənin qapısını döyürdü, 

bir əl qaranlıqda uzanaraq ona sərdabənin açarını verirdi. Ümidsizlik zülmətində açılan mənhus 

yol həmiĢə adamı özünə cəzb edir. Marius hasarın dəmir çubuğunu yenə də kənara çəkdi,  bunu 

o dəfələrlə etmiĢdi – bağdan çıxıb dedi: ―Gedək!‖ 

O, dərddən ağlını itirmiĢdi, qəti bir qərar qəbul etmək iqtidarında deyildi; iki aylıq gənclik və 

sevgi məstliyindən sonra ta-leyin ona verdiyi təkliflərin heç biri ilə daha razılaĢa bilmirdi; 

ümidsizliyin doğurduğu ən ağır fikirlər onu çulğamıĢdı,  belə bir vəziyyətdə o, ancaq bir Ģey 

istəyirdi - həyatını tez bitirsin. 

O, yeyin-yeyin gedirdi. Javerin tapançaları onda idi, o, silahlı idi. 

Onun ötəri gördüyü cavan oğlan küçənin tinində gözdən itdi. 

Marius bulvarla gedərək, Plüme küçəsindən çıxdı, Esplanadanı, Əlillər körpüsünü, Yelisey 

çölünü, XV Lüdovik meydanını keçdi, gəlib Rivoli küçəsinə çatdı. Burada mağazalar açıqdı, 

kəmərtağ sırası altında qaz yanırdı, qadınlar dükanlardan Ģey alırdı, ―Leter‖ kafesində dondurma, 

ingilis qənnadı dükanında qutab yeyirdilər. Bir neçə poçt karetası ―Prens‖ və ―Meris‖ 

mehmanxanası həyətindən çıxaraq, sürətlə ötüb keçdi. 

Marius Delori pasajından keçərək Sent-Onore küçəsinə çıxdı. Burada dükanlar bağlı idi, 

alverçilər yarıaçılmıĢ qapı qabağında söhbət edirdilər, adamlar səki ilə o yan-bu yana gedirdi. 

Fənərlər yanırdı, ikinci mərtəbədən baĢlayaraq, həmiĢəki kimi, bütün pəncərələrdən iĢıq gəlirdi. 

Pale-Royal meydanında süvari hissəsi dururdu. 

Marius Sent-Onore küçəsi ilə getdi. O, Pale-Royal meydanından uzaqlaĢdıqca iĢıqlı pəncərələr 

azalırdı; dükan qapıları kip bağlanmıĢdı, evlərin qabağında heç kəs söhbət etmirdi, küçələr 

getdikcə qaranlıqlaĢırdı, insan yığını daha izdihamlı olurdu, çünki yolla gedən adamlar indi bir 

yerə toplaĢırdı. Bu insan yığını içərisində, elə bil ki, heç kəs bircə kəlmə də söz söyləmirdi, 

amma oradan boğuq, asta bir uğultu gəlirdi. 

Arbr-Sek fəvvarəsinə gedən yolda qaĢqabaqlı adam ―yığınına‖ rast gəlmək olurdu. Yolla gedən 

camaat içərisində bu hərəkətsiz ―yığınlar‖ – axar su içərisində olan daĢları xatırladırdı. 

Pruver küçəsinə girən yerdə izdiham daha hərəkət etmirdi; bu, bir yerə yığıĢan adamlardan əmələ 

gələn – sarsılmaz, nüfuzedilməz, zəhmli, möhkəm bir qayaya oxĢayırdı; burada adamlar bir-biri 

ilə yavaĢca söhbət edirdi. Burada sürtuk ya girdə Ģlyapa çox az-az nəzərə çarpırdı, hər yerdə 

ancaq fəhlə çuxası, fəhlə bluzası, fəhlə furajkası, pırpızlaĢmıĢ saç, torpaq rəngli sifətlər 

görünürdü. Bütün bu insan yığını axĢam qaranlığı içində tutqun bir halda tərpəĢirdi. Onların 

boğuq danıĢığında coĢqun ehtirasların xırıltılı əks-sədası duyulurdu. Heç kəs yerindən 

tərpənmirdi, lakin onlar ayaqlarını palçıq içində götürüb qoyur və bunun səsi eĢidilirdi. Bu insan 

kütləsinin o tərəfində, Rul və Pruver küçəsində, Sent-Onore küçəsinin sonunda Ģam iĢığı gələn 

bircə pəncərə də yox idi. Yalnız küçə boyu zəncir kimi uzanıb gedən fənərlər görünürdü, onların 

iĢığı get-gedə lap azalırdı. O, zamanın fənərləri kəndirdən asılan iri, qırmızı ulduza oxĢayırdı: bu 

fənərlərdən daĢ yola – iri hörümçəyəbənzər kölgə düĢürdü. Küçələr boĢ deyildi: bu küçələrdə – 

baĢ-baĢa qoyulmuĢ tüfəng tərpənən süngü və qoĢun hissələri nəzərə çarpırdı. Bu hadisə ilə 

maraqlanan adamlardan heç kəs bu sərhədi keçmirdi. Burada hərəkət dayanırdı. Burada insan 

yığını qurtarır, ordu baĢlanırdı. 

Marius ora – ümidini itirən bir adam inadı ilə gedirdi. Onu çağırıblar, o gərək gedəydi. O, insan 

yığını və qoĢun hissələri arasından bir təhər keçə bildi, patrulların və keĢikçilərin gözündən 

---

yayındı. Dolamac yolla gəlib Betizi küçəsinə çıxdı, oradan da bazara sarı yönəldi. Burdone 

küçəsi tinində daha fənər yox idi. 

O, insan yığını olan yerdən, qoĢun sərhədindən keçdi, dəhĢətli bir vəziyyətlə qarĢılaĢdı: burada 

nə bir adam, nə bir əsgər, nə bir iĢıq parıltısı vardı: heç kəs yox idi; heç bir səs eĢidilmirdi; 

qaranlıqdı, soyuq adamın iliyinə iĢləyirdi. Belə bir küçəyə girmək – zirzəmiyə girmək kimi bir 

Ģeydi. 

O, yoluna davam etdi. 

Bir neçə addım atdı. Kim isə yüyürə-yüyürə onun yanından keçdi. Bu kim idi? KiĢi idimi? 

Qadındımı? Onlar bir neçə nəfər idimi? O bunu deyə bilməzdi. Kölgə ötüb yox oldu. O, 

dövrələmə yolla gəlib bir dalana çıxdı, elə zənn etdi ki, bu, Dulusxana küçəsidir; küçənin 

ortasında bir Ģeyə toxundu. Əlini qabağa uzadıb yoxladı: bu, böyrü üstə çevrilmiĢ balaca bir 

araba idi; ayağı altında gölməçə, çuxur, ora-bura atılmıĢ, bir yerə yığılmıĢ qənbər daĢı olduğunu 

hiss etdi. Burada barrikada qurulmağa baĢlanmıĢdı, lakin qurulub qurtarmamıĢdı. O, bir yığın daĢ 

üstündən o biri tərəfə keçdi, lap küçə tumbalarının yanı ilə getməyə baĢladı; yolu evlərin divarına 

görə təyin edirdi. Ona elə gəldi ki, barrikadadan bir az kənarda bir Ģey ağarır, o yaxınlaĢdıqca bu 

ağ Ģey müəyyən bir Ģəkil aldı. Bu – səhər Bossüenin omnibusdan açdığı iki ağ at idi. Onlar bütün 

günü küçələri dolaĢmıĢ, axırda gəlib, heyvanlara xas olan Ģüursuz bir səbirlə burada dayanmıĢdı: 

insan qəza-qədərin gərdiĢini nə qədər baĢa düĢürsə, heyvan da insanın iĢini bir o qədər baĢa 

düĢür. 

Marius atların yanından keçdi. Ġctimai müqavilə küçəsi zənn etdiyi küçəyə yaxınlaĢanda 

haradansa tüfəng atıldı, güllə onun lap yanından vıyıldayıb keçdi, baĢı üstündə, dəllək dükanı 

qabağından asılmıĢ mis tasa dəydi. Hələ 1846-cı ildə Ġctimai müqavilə küçəsində, bazar sütunları 

tinində güllə deĢmiĢ bu dəllək tasını görmək olardı. 

Tüfəngin atılması, hər halda, həyat əlaməti idi. Ancaq bundan sonra daha heç bir Ģey olmadı. 

Mariusun gəldiyi yol – qaranlıq pillələrlə enməyə bənzəyirdi. Bununla belə, o, yenə də irəliyə 

doğru gedirdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Paris bayquĢ gözü ilə. 

 

Yarasa ya bayquĢ kimi qanadlı bir məxluq bu zaman Parisin üstündə uçsaydı, qorxunc bir 

mənzərə görərdi. 

Mərkəzi bazarın bütün köhnə məhəlləsi bu qanadlı məxluqun nəzərində  Parisin lap mərkəzində 

qazılan nəhəng qara bir çuxur kimi canlanardı; Mərkəzi bazar Ģəhər içində Ģəhər kimi bir yerdi: 

Sen-Deni və Sen-Marten küçələri, hədsiz-hesabsız dalanlar, xırda küçələr burada bir-birini kəsib-

keçirdi; qiyamçılar buranı istinad nöqtəsinə və istehkama çevirmiĢdi. O bayquĢ qanadlı 

məxluqun gözləri burada girdaba qərq olardı. Fənərlər sındırılmıĢ, pəncərələr bağlanmıĢdı: nə 

iĢıq vardı, nə həyat, nə səs, nə hərəkət... Qiyamın gözə görünməyən keĢikçiləri yatmırdı, nizam-

intizamı, yəni zülməti qoruyurdu. Üsyanın zəruri taktikası – bir neçə adamı hər Ģeyi əhatə edən 

qaranlığa qərq etməkdən, bu qaranlığın ixtiyarında olan bütün imkanlarından istifadə edərək 

döyüĢçülərin sayını artırmaqdan ibarətdir. Hava qaralanda Ģam yandırılan pəncərələri güllə ilə 

vurub sındırırdılar: iĢıq sönürdü, bəzən ev sahibi də həyatdan məhrum olurdu. Buna görə də 

orada heç bir həyat əlaməti görünmürdü. Evlərdə ancaq qorxu, kədər və süstlük, küçələrdə isə 

fövqəladə bir dəhĢət hökm sürürdü. Nə evlərin mərtəbələri, sıra ilə uzanan pəncərələrin, nə 

bacaların, taxtapuĢların diĢ-diĢ çıxıqları, nə palçıqlı, nəm döĢəmə yolun əks etdirdiyi tutqun 

iĢıqlar görünürdü. Bu qatı zülmətə yuxarıdan baxan qanadlı məxluq, bəlkə də, bəzi yerdə, 

xarabalıqda titrəyən iĢıq kimi,  sönük iĢıqlar görərdi, bu iĢıqlar zülmətdə əyri-üyrü əcaib xətləri, 

qəribə istehkam Ģəkillərini aĢkara çıxarırdı: bu yerdə barrikadalar vardı. Qalan Ģeylər  qəlbə 

qəsvət gətirən, qəmli-matəmli, dumanlı zülmət gölü kimi nəzərə çarpırdı. Bu zülmət gölündə 

Sen-Jak qülləsinin, Sen-Merri kilsəsinin, üç-dörd nəhəng binanın məĢum qaraltısı yüksəlirdi: 

insan bunları nəhəng bir Ģey kimi yaradır, qaranlıq onları kabusa çevirir. 

---

Ġnsanı təĢviĢə salan bu boĢ, bu dolaĢıq küçəli məhəllənin ətrafında Parisin qarğaĢalığı hələ 

tamam kəsilməmiĢdi; bəzi yerdə tək-tək fənər yanırdı; yuxarıdan baxan o qanadlı məxluq burada 

qılıncların, süngülərin iĢıltısını, hər anda artan batalyonların səssizcə hərəkət etdiyini, üsyançılar 

ətrafında qorxunc bir qurĢağın əmələ gəldiyini, bu qurĢağın get-gedə daraldığını görər, hərəkət 

edən topların boğuq gurultusunu eĢidərdi. 

QoĢunla əhatə olunmuĢ məhəllə dəhĢətli bir mağaraya oxĢayırdı, orada, elə bil ki, hamı yatmıĢdı, 

ya, elə bil, heç tərpənmirdi; hər küçə adamı ancaq zülmətlə qarĢılayırdı. 

Bu zülmət  ibtidai həyat zülməti idi; burada hər addımda təhlükəyə rast gəlmək olardı, adama hər 

addımda hücum edə bilərdilər; bu zülmətin içinə girmək, orada qalmaq dəhĢətli idi, ora qədəm 

qoyan, orada gizlənən adamdan, orada gizlənən adam yaxınlaĢan adamdan qorxurdu, hər ikisi də 

tir-tir əsirdi. Hər küçə tinində pusquda duran, qaranlıqda gizlənən, gözə görünməyən döyüĢçü 

vardı, ölüm təhlükəsi vardı. Bura hər Ģeyin sonu adi. Bura qədəm qoyan – atılan tüfəng iĢığından 

baĢqa ayrı bir iĢıq görəcəyinə, ölümlə olan qəfil və qısa tanıĢlıqdan baĢqa ayrı bir Ģeyə rast 

gələcəyinə ümid edə bilməzdi. Bu ölüm harada olacaqdı? Necə olacaqdı? Nə vaxt olacaqdı? 

Bunu heç kəs bilmirdi. Lakin bir Ģey qəti idi, bu ölüm mütləq olacaqdı. Hökumət və üsyan, milli 

qvardiya və xalq, burjuaziya və qiyamçılar burada, mübarizə üçün seçilən bu yerdə, nəticəsi hər 

necə olsa da, əlbəyaxa vuruĢmaq üçün yığıĢmıĢdılar. Hər iki tərəf üçün bu, eyni dərəcədə zəruri 

idi. Ġndi bircə yol qalmıĢdı, ya burada qalib gəlmək, ya qəbrə getmək! Vəziyyət o qədər gərgin, 

qaranlıq, o qədər kəsif idi ki, ən qorxaqlar qətiyyət kəsb edirdi, ən cəsarətliləri dəhĢət alırdı. 

Burası da var ki, tərəflərdən heç biri nə qəzəbdə, nə amansızlıqda, nə qətiyyətdə bir-birindən geri 

qalmırdı. Bəziləri üçün qabağa getmək – ölmək deməkdi, amma heç kəs geri çəkilmək fikrində 

deyildi, bəziləri üçün orada qalmaq – yenə ölmək deməkdi, lakin heç kəs qaçmaq fikrində 

deyildi. 

Zərurət tələb edirdi: sabah gərək hər Ģey qurtarsın, tərəflərdən biri gərək qalib gəlsin, üsyan ya 

inqilab olsun, ya da baĢ tutmayan cəsarətli bir tədbir olub qalsın. Hökumət də qiyamçılar kimi 

bunu baĢa düĢürdü; ən əhəmiyyətsiz bir Ģey olan burjua da bunu hiss edirdi. Bu məhəllənin 

zülməti ilə artan iztirab dolu narahatlıq da, bu sükut ətrafında get-gedə artan təĢviĢ də bunun 

nəticəsi idi: hər Ģey məhəllədə həll olunmalı idi, bu sükut fəlakətə çevrilməli idi. Burada  xırıltı 

kimi qəlbi parçalayan, lənət kimi təhdid edən bircə səs vardı: o da Sen-Merri kilsəsinin haray 

sala zəng səsi idi.  

Qaranlıqda yazıq-yazıq nalə çəkən bu zənglərin təĢviĢ və ümidsizliklə dolu olan fəryadı kimi 

insan qəlbini donduran baĢqa heç bir Ģey təsəvvür etmək mümkün deyil. 

Təbiət də, elə bil ki, insanların etmək istədiyi Ģeyə öz razılığını vermiĢdi, – çox vaxt bu belə olur. 

Küllun kədərli ahəngini heç bir Ģey pozmurdu. Qalın, qara buludlar göy üzünü bürümüĢdü, 

ulduzlar görünmürdü. Qara göy  nəhəng bir qəbrin üstünə atılan nəhəng  kəfən kimi ölü 

küçələrin üstünü almıĢdı. 

Nə qədər ki, hələ tamamilə siyasi vuruĢma olan bir vuruĢmaya çoxlu inqilabi hadisələr görmüĢ 

yerdə hazırlaĢırdılar, nə qədər ki, gənclər, gizlin cəmiyyətlər, məktəblər  prinsip naminə, orta 

sinif  öz xeyri üçün bir-birini yıxmaq, bir-birini məhv etməkdən ötrü bir-birinə yaxınlaĢırdılar, nə 

qədər ki, adamlar bir-birini son və qəti döyüĢə tələsdirirdilər, çağırırdılar, o məĢum məhəllədən 

kənarda, bolluq içində yaĢayan xoĢbəxt Parisin dəbdəbəsində itib-batan köhnə, səfil Parisin ən 

aĢağı təbəqələrdə xalqın sərt səsinin boğuq uğultusu eĢidilirdi. 

Bu həm qorxunc, həm də müqəddəs bir səsdi; elə bir səs ki, həm yırtıcı heyvan nəriltisindən, 

həm də Tanrı kəlamından əmələ gəlir; elə bir səs ki, zəifləri dəhĢətə salır, aqillərə xəbərdarlıq 

edir; elə bir səs ki, həm aslan nəriltisi kimi aĢağıdan, həm də göy-gurultusu kimi yuxarıdan gəlir. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Son hüdud. 

 

Marius gəlib Mərkəzi bazara çatdı. 

---

Bura yan küçələrdən də sakit və qaranlıqdı, heç bir hərəkət yox idi. Sanki, qan donduran 

məqbərə sükutu yerdən qalxmıĢ, göy üzünü bürümüĢdü. 

Lakin ġanvreri küçəsini Sent-EstaĢ kilsəsi tərəfdən kəsən hündür evlərin taxtapuĢu bu qaranlıq 

göydə bir balaca qızarırdı. Bu qızartı – ―Korinf‖dəki barrikadada yanan məĢəlin iĢığı idi. Marius 

bu qızartıya sarı getdi. Bu, onu gətirib Çuğundur bazarına çıxartdı; Vaizlər küçəsinin baĢlanğıcı 

onun gözünə sataĢdı. Marius buradan keçdi. Qiyamçıların o biri baĢda keĢik çəkən qarovulçusu 

onu görmədi. Marius axtardığı Ģeyin yaxında olduğunu hiss edir, yüngül addımlarla səssizcə 

irəliləyirdi. Bu qayda ilə o, Mondetur küçəsinin döngəsinə çatdı; bu küçənin dar bir yeri vardı, 

xarici aləmlə əlaqə ancaq bu yolla saxlanılırdı, oranı Anjolras qoruyurdu. Marius sol tərəfdə olan 

axırıncı evin tinində durub, Mondetur küçəsinin bu dar yerini gözdən keçirtdi. 

Marius duran yerə ġanvreri küçəsindən enli kölgə düĢmüĢdü. Marius Mondetur küçəsinin 

qaranlıq tinindən və ġanvreri küçəsindən bir az kənarda, daĢ yolda  bir parça sönük iĢıq gördü, 

meyxananı tutqun bir Ģəkildə seçə bildi, bundan da o tərəfdə, sökük divaraoxĢayan bir yerdə 

qəndil titrəyə-titrəyə yanırdı, bir neçə adam tüfənglərini dizləri üstə qoyub çöməltmə oturmuĢdu. 

Marius bu adamlardan on tuaz kənarda olardı. Bura barrikadanın iç tərəfi idi. 

Küçənin sağ tərəfindəki evlər, meyxananın qalan hissəsinin, böyük barrikadanın, bayrağın 

qabağını tutmuĢdu, Marius bunları görmürdü. 

O, bircə addım da atmalı idi. 

Lakin bu bədbəxt gənc tumbanın üstündə oturdu, qollarını çarpazlayaraq atası haqqında 

düĢünməyə baĢladı. 

O, qəhrəman polkovnik Ponmersi haqqında, igid bir əsgər haqqında düĢünürdü: bu əsgər 

Respublika dövründə Fransanın sərhədini qorudu, imperatorun taxtında Asiyanın sərhədinə 

yetiĢdi, Genuyanı, Ġskəndəriyyəni, Milanı, Turini, Madridi, Vyananı, Drezdeni, Berlini, 

Moskvanı gördü: o öz qanını Avropanın bütün döyüĢ meydanlarında tökdü, – bu həmin qandı ki, 

indi Mariusun damarlarında axırdı; onun saçı vaxtından əvvəl ağardı; o, amansız bir nizam-

intizama tabe oldu, özgələrini də buna tabe etdi; o, ömrünü mundirdə, qılınc qayıĢında, saçaqları 

döĢünə tökülmüĢ epoletdə, barıt tüstüsündən qaralmıĢ kokardada, alına ağırlıq eləyən dəbilqədə, 

çöl baraklarında, ordugahlarda, açıq düĢərgələrdə, hərbi xəstəxanalarda keçirtdi; iyirmi il davam 

edən böyük müharibələrdən sonra, sifətində çapıq yeri, gülər üzlə, uĢaq kimi sadə, sakit, təmiz, 

saf geri qayıtdı; o Fransa üçün hər Ģey etdi, Fransanın əleyhinə heç bir Ģey etmədi. 

Marius öz-özünə deyirdi: mənim də vaxtım çatmıĢdır, mən də atam kimi cəsarətli, qoçaq 

olmalıyam, heç bir Ģeydən qorxmamalıyam, güllənin qabağına getməliyəm, döĢümü süngünün 

qabağına verməliyəm, qanımı tökməliyəm, düĢməni axtarmalıyam, ölümü axtarmalıyam, mən də 

vuruĢmalıyam, döyüĢ meydanına girməliyəm; bu döyüĢ meydanı – küçə, bu müharibə – vətəndaĢ 

müharibəsidir. 

O, bir uçurum kimi qarĢısında canlanan vətəndaĢ müharibəsini görürdü, o – bu uçuruma atılmalı 

idi. 

Bunu düĢünəndə Mariusun bütün bədəni sarsıldı. 

Atasının qılıncı onun yadına düĢdü: babası bu qılıncı köhnə Ģey alverçisinə satmıĢdı, Marius da 

buna çox təəssüf etmiĢdi. Ġndi o, öz-özünə deyirdi: bu Ģanlı, bu ləkəsiz qılınc çox düzgün hərəkət 

etmiĢdir: ondan uzaqlaĢmıĢ, qəzəblə zülmətə getmiĢdir, o qılınc ki, belə qaçmıĢdır, deməli, ona 

düĢünmək qabiliyyəti verilibmiĢ, o gələcəyi görürmüĢ, o qiyam olacağını, çirkab qanovlarında, 

küçələrdə vuruĢma olacağını, zirzəmilərin nəfəsliyindən tüfəng atılacağını, arxadan qılınc zərbəsi 

endiriləcəyini hiss edirmiĢ; o qılınc Marenqo və Fridland meydanından qayıdandan sonra 

ġanvreri küçəsinə getmək istəməmiĢdir, Mariusun atası ilə etdiyi qəhrəmanlıqdan sonra, onun 

oğlu ilə baĢqa bir qəhrəmanlıq etmək arzusunda olmamıĢdır! Marius öz-özünə deyirdi: bu qılınc 

mənim yanımda olsaydı, bu qılıncı ölən atamın baĢı altından cəsarət edib götürsəydim, onu 

özümlə küçə tinində fransızların fransızlarla olan gecə vuruĢmasına gətirsəydim – bu qılınc, 

yəqin ki, mənim əlimi yandırardı, baĢ mələkin qılıncı kimi mənim qarĢımda od tutub yanardı! 

Onun əldən çıxması nə böyük xoĢbəxtlikdir! Bu nə yaxĢı oldu, nə ədalətli bir iĢ oldu! Heç demə 

mənim babam atamın, həqiqətən, Ģöhrətini qorumuĢdur, bu nə böyük səadətdir! Polkovnikin 

---

qılıncı bu gün vətənin bağrını parçalamaqdansa, onun hərrac bazarında satılması, köhnə dəmir 

qırıntıları içinə atılması, köhnə Ģeylər alverçisinə qismət olması daha yaxĢıdır! 

Marius dərdli-dərdli ağladı. 

Bu, böyük müsibətdi! Ġndi o nə etsin? O, Kozettasız yaĢaya bilməzdi. Madam ki, o getmiĢdir, 

ölməkdən baĢqa ayrı bir yol qalmır. Axı o, Kozettaya and içmiĢdi ki, öləcəyəm! Kozetta bunu 

bilə-bilə getmiĢdir, deməli, o, Mariusun ölməyini istəyir. Məsələ aydındır: Kozetta daha onu 

istəmir; istəsəydi, getməsi haqqında xəbər verərdi, bircə kəlmə də olsa söz deyərdi, məktub 

göndərərdi, axı o, Mariusun ünvanını bilirdi! Ġndi daha Marius sizdən ötrü, nə üçün yaĢasın? Bir 

də axı bu necə olar? Bura gələndən sonra bir da geri dönmək?! Təhlükəyə yaxınlaĢmaq, sonra da 

qaçıb getmək?! Barrikadanı görmək, sonra da əkilmək?! Qorxudan tir-tir əsmək, öz-özünə bu 

sözləri deyib əkilmək: ―Bəsdir daha, mənim çəkdiyim müsibət bəsdir, mən gəlib gördüm, bu 

kifayətdir; bu vətəndaĢ müharibəsidir, mən gedirəm!‖ ―Dostları atıb getmək?! Axı onlar Mariusu 

gözləyirlər, bəlkə də, onların Mariusa ehtiyacı var?! Bütün bir orduya qarĢı duran bu bir ovuc 

adamı atıb getmək?! Hər Ģeyə birdən xəyanət etmək: sevgiyə də, dostluğa da, sözə də?! Öz 

qorxaqlığına vətənpərvərlik adı ilə bəraət qazandırmaq?! Yox, bu mümkün olan Ģey deyil! 

Atasının xəyalı indi burada, bu zülmətdə peyda olsaydı, görsəydi ki, onun oğlu çəkilib gedir,  

onu qılıncının qını ilə döyərdi, onun üstünə çığıraraq deyərdi: ―Get, qorxaq!‖. 

Marius bir-birinə zidd fikirlərin təsiri ilə xırpalanaraq baĢını endirdi. 

Birdən yenə də baĢını qaldırdı. Onun fikrində böyük bir aydınlıq əmələ gəlmiĢdi. Qəbrin 

yaxınlığı fikrin üfüqlərini geniĢləndirir; adam ölümün qarĢısında duranda həqiqəti görür. Marius 

özünü döyüĢə giriĢməyə hazır hiss edirdi: bu döyüĢ indi onun gözləri qarĢısında miskin bir halda 

deyil, əzəmətli bir Ģəkildə canlanırdı. Ruhun daxili bir fəaliyyəti nəticəsində küçə müharibəsi 

birdən onun fikrində baĢqa bir məna aldı. Bayaq fikrə dalarkən onu hər tərəfdən həll olunmaz 

məsələlər bürümüĢdü, indi yenə də bu fikirlər dağınıq bir halda qayıdıb gəlmiĢdi, ancaq bunlar 

daha onu narahat etmirdi. Ġndi o, bunlardan hər birinə cavab verə bilərdi. 

Bir düĢünək görək, onun atası niyə acıqlana bilərdi? Üsyanın  icra edilən vəzifə dərəcəsinə 

yüksəldiyi hallar olmamıĢmı? Polkovnik Ponmersinin oğlu üçün baĢ verən vuruĢma nə dərəcə 

həqarətli bir Ģey ola bilərdi? Bu nə Monmirayl, nə də ġampober idi, bu baĢqa bir Ģeydi. Mübarizə 

vətənin müqəddəs torpağı uğrunda deyil, müqəddəs ideya uğrunda gedirdi. Vətən əziyyət çəkir, 

qoy çəksin,  bəĢəriyyət üsyanı təbrik edir. Doğrudanmı, vətən əziyyət çəkir? Fransanın qanı axır, 

amma azadlıq sevinir, madam ki, azadlıq sevinir,  onda Fransa öz yarasını unudur. Bir də ki, 

məsələyə geniĢ baxılsa – onda vətəndaĢ müharibəsi haqqında nə demək olar? 

VətəndaĢ müharibəsi! Bu nə deməkdir? Xaricilərlə də müharibə varmı? Məgər insanlar arasında 

olan hər cür müharibə – qardaĢla qardaĢ arasında olan müharibə deyilmi? Müharibə ancaq öz 

məqsədinə görə müəyyən edilir. Nə xaricilərlə müharibə var, nə vətəndaĢ müharibəsi! Ancaq 

ədalətli və ədalətsiz müharibə var. Böyük bəĢəri müqavilə bağlanana qədər,  ləng tərpənən 

keçmiĢə qarĢı tələsməkdə olan gələcəyin hücumu – ancaq belə bir müharibə zəruri ola bilər. Belə 

bir müharibəni nədə töhmətləndirmək olar? Müharibə o zaman biabırçı bir Ģey, xəncər də o 

zaman qatil xəncəri olur ki, bunlar haqqa, tərəqqiyə, idraka, mədəniyyətə, həqiqətə öldürücü 

zərbə endirir. Belə bir müharibə,  istər vətəndaĢ müharibəsi, istərsə xaricilərə qarĢı müharibə 

olsun, eyni dərəcədə ədalətsiz müharibədir və bunun adı cinayətdir. Ədalətli dediyimiz bu 

müqəddəs Ģərtdən baĢqa, hansı əsasa görə müharibələrdən bir cüru baĢqa cür müharibəyə nifrət 

edəcəkdir? Hansı əsasa görə VaĢinqtonun qılıncı Kamili Demulenin nizəsini inkar etməyə 

xidmət edə bilər? Leonid xaricilər əleyhinə, Timoleon zalım hökmdarlar əleyhinə olmuĢ, 

bunlardan hansı daha böyükdür? Leonid müdafiə etmiĢ, Timoleon azad etmiĢdir. Dövlət 

daxilində hər bir silahlı çıxıĢı, – bu çıxıĢın nə məqsədlə edildiyini nəzərə almadan, – pisləmək 

olarmı? Elə olduqda Brut, Marsel, Arn de Blankenheym, Kolin gərək pislənsin. Partizan 

müharibəsi? Küçə müharibəsi? Niyə olmasın? Ambioriksin, Arteveldenin, Marniksin, Pelagiyin 

apardığı müharibə belə müharibə idi. Amma Ambioriks Romaya qarĢı, Artevelde  Fransaya 

qarĢı, Marniks Ġspaniyaya qarĢı, Pelagi – mavrlara qarĢı mübarizə edirdi, hamısı da xarici 

düĢmənə qarĢı vuruĢurdu. Mütləqiyyət də xarici düĢməndir, zülm də xarici düĢməndir; 

―Müqəddəs haqq‖ da xarici düĢməndir. Bir ölkəyə soxulan düĢmən o ölkənin coğrafi sərhədini 

---

pozduğu kimi,  istibdad da əxlaq sərhədini pozur. Zalım hökmdarı ya da ingilisi qovmaq hər iki 

halda öz torpağını azad etmək deməkdir. Elə bir vaxt gəlib çatır ki, ancaq etiraz etmək kifayət 

etmir; fəlsəfənin ardınca iĢ olmalıdır; ideyanın nəzərdə tutduğunu canlı qüvvə bitirməlidir. 

―ZəncirlənmiĢ Prometey‖ baĢlayır, Aristokiton bitirir. ―Ensiklopediya‖ qəlbləri maarifləndirir; 

10-cu avqust alovlandırır. Esxildən sonra Frazibul Didrodan sonra Danton gəlir. Xalq rəhbər 

tapmaq istəyir. Xalq kütlə Ģəklində ətaləti öz üzərindən atır. Ġnsan yığınını itaət altına alıb 

birləĢdirmək asandır. Ġnsanları hərəkətə gətirmək, yerindən tərpətmək, öz xeyirləri, azad olmaları 

naminə onlara dinclik verməmək, həqiqətlə onları acılamaq amansız iĢığı bol-bol onların üstünə 

atmaq lazımdır. Elə etmək lazımdır ki, onların xilas olmaları özlərini bir az heyrətə salsın; bu göz 

qamaĢdıran parlaq iĢıq onları ayıldır. Buna görə də haray səsləri və vuruĢma zəruridir. Böyük 

döyüĢçülər ayağa qalxmalı, xalqa cəsarət iĢığı saçmalı, üzərinə ―müqəddəs haqq‖, Sezar Ģöhrəti, 

kobud qüvvə, fanatizm, məsuliyyətsiz hakimiyyət və mütləqiyyət zülməti çəkən bu bədbəxt 

bəĢəriyyəti silkələməlidir; gecənin ürəyə kədər verən təntənəsinə, onun solğun cah-cəlalına 

itaətkar bir nəzərlə baxan insan yığınını silkələməlidir. Rədd olsun zalım hökmdarlar! Necə? Siz 

kimi deyirsiniz? Siz Lui-Filippi zalım hökmdar adlandırırsınız? Xeyr, onu XVI Lüdovikdən artıq 

zalım hökmdar adlandırmıram. Onların ikisi də, tarixin adətən ―xoĢtəbiətli kral‖ adlandırdığı 

krallardandır. Lakin prinsiplər parçalanmaz, həqiqətin məntiqi öz istiqamətindən dönməz, 

həqiqət güzəĢtə getməz; deməli, heç bir güzəĢt ola bilməz; insan haqqının pozulmasına yol 

verilməməlidir. XVI Lüdovik ―müqəddəs haqqı‖ təcəssüm etdirir, Lui-Filipp də elə, çünki Lui-

Filipp də Burbondur; bunların hər ikisi haqqın qəsb edilməsini müəyyən dərəcədə təcəssüm 

etdirir; haqqın qəsb edilməsi bütün dünyaya yayılmıĢdır, bunu aradan qaldırmaq üçün onlarla 

vuruĢmaq lazımdır; belə etmək lazımdır, çünki həmiĢə iĢə Fransa baĢlamıĢdır. Fransada hökmdar 

taxtdan endiriləndə o hər yerdə taxtdan endirilir. Sözün qısası, ictimai həqiqəti yenidən 

əsaslandırmalı, azadlığın taxtını özünə qaytarmalı, xalqı xalqa qaytarmalı, baĢ hakimiyyəti 

insanlara qaytarmalı, Fransanın baĢına yenə qırmızı papaq qoymalı, idrak və ədaləti bütün 

dolğunluğu ilə bərpa etməli, düĢmənçiliyin hər cür rüĢeymini əzməklə hər kəsi öz-özünə 

qaytarmalı, ümumi və əzəmətli razılığa qarĢı kral hakimiyyətinin qoyduğu maneəni məhv etməli, 

bəĢəriyyəti yenə də haqqın səviyyəsinə qaldırmalı,  bundan da ədalətli bir iĢ, bu yolda baĢ verən 

müharibədən də böyük müharibə olarmı? Belə müharibələr sülh yaradır. Hələ də yanlıĢ fikirlərin, 

imtiyazların, mövhumatın, yalanın, rüĢvətxorluğun, sui-istifadənin, zorakılığın, ədalətsizliyin, 

zülmətin nəhəng qalası – kin və ədavət qüllələri ilə dünya üzərində yüksəlir. Bu qalanı yıxmaq, 

bu dəhĢətli qayanı dağıtmaq lazımdır. Austerlits ətrafında qalib gəlmək  böyük qəhrəmanlıqdır; 

Bastiliyanı almaq  daha böyük qəhrəmanlıqdır. 

Ruh qəribə bir qabiliyyətə malikdir, elə bir adam yoxdur ki, bunu öz təcrübəsində görməmiĢ 

olsun – ruhun vəhdətinin ecazkarlığı da bundadır, bu vəhdət ruhun hər yerdə olması ilə bağlıdır: 

ruh ən ağır vəziyyətlərdə soyuqqanlılıqla düĢünə bilir; çox vaxt böyük bir sevgi pəriĢanlığı 

keçirən, ən ağır ümidsizlik içində olan bir adam ən iztirablı, ən dərdli halında bu ya baĢqa bir 

məsələni müzakirə edir və ona etiraz edir. Hisslər qasırğasına məntiq qarıĢır, sillogizmin məntiqi 

qırılmadan fikrin kədərli çılğınlığında hərlənir. Marius da belə bir vəziyyətdə idi. 

Marius bu qayda ilə düĢünə-düĢünə, dalğın bir nəzərlə barrikadanın iç tərəfini tezdən keçirirdi: o 

yorulub əldən düĢmüĢdü; o gah qəti qərara gəlir, gah da tərəddüd edirdi: etmək istədiyi iĢi 

təsəvvüründə canlandırır, ağır həyəcan keçirirdi. Qiyamçılar barrikadada öz yerlərini tərk 

etmədən astadan danıĢırdılar: onların arasında – intizarın son mərhələsini göstərən aldadıcı bir 

sakitlik olduğu duyulurdu. Marius onların baĢı üstündə, taxtapuĢ pəncərəsindən qiyamçılara 

baxan, ya onları müĢahidə edən bir adam gördü; Mariusa elə gəldi ki, qiyamçılara o xüsusi 

diqqət yetirir. Bu adam Kabükün öldürdüyü qapıçı idi. AĢağıdan yuxarı baxanda, qənbər daĢları 

arasında gizlədilən məĢəlin iĢığında onun baĢı güclə görünürdü. MəĢəlin tutqun, titrək iĢığı düĢən 

bu baĢdan da qəribə bir Ģey olmazdı: onun ağarmıĢ üzü göyə çalırdı, sifətində təəccüblü, donuq 

bir ifadə vardı, saçı biz-biz durmuĢdu, açıq gözləri qırpılmırdı, ağzı açıla qalmıĢdı, o, sanki, 

əyilərək maraqla küçəyə baxırdı. Belə zənn etmək olardı ki, bu ölən adam ölməli olan adamları 

gözdən keçirir.  

Qan pəncərədən aĢağı axaraq qırmızı, uzun bir iz salmıĢdı, bu iz ikinci mərtəbədə qırılırdı. 

---

 

 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

Bayraq. Birinci əməliyyat. 

 

Hələ heç kəs gəlmirdi. Sen-Merridə saat onu vurdu. Anjolrasla Kombefer, əllərində karabin, 

böyük barrikadada qoyulmuĢ, yolun kənarında oturmuĢdu. Onlar kirimiĢcə qulaq asır, ən 

uzaqdan, lap tutqun bir Ģəkildə gələn ayaq səsini də eĢitmək istəyirdilər. 

Birdən bu məĢum sükut içində gənclik ehtirası duyulan Ģən bir səs eĢidildi; səs, elə bil ki, Sen-

Deni küçəsindən gəlirdi: kim isə köhnə xalq nəğməsi olan ―Ay iĢığı‖ havasında oxuyurdu, Ģeirin 

axını xoruz banı kimi səslənirdi: 

 

Dostum Byuqo, yatmırsan ki? 

Göz yaĢından ĢiĢmiĢəm mən. 

Damağımı durultmaqçın. 

Göndər gəlsin jandarma, sən. 

 

Mavi Ģinel arasında. 

Böyrü üstə xoĢdur yuxu. 

Fit çalırlar bax, güllələr. 

Quq-quluqu, quq-quluqu! 

 

Onlar bir-birinin əlini sıxdı. 

Anjolras: 

– Bu, QavroĢdur – dedi. 

Kombefer əlavə etdi: 

– O, bizə xəbərdarlıq edir. 

Kim isə bərk-bərk yüyürərək boĢ küçənin sükutunu pozdu: gələn QavroĢ idi; o, kloundan da cəld 

bir hərəkətlə, tövĢüyə-tövĢüyə omnibusun üstündən aĢaraq barrikadanın iç tərəfinə atıldı, ucadan 

dedi: 

– Hanı mənim tüfəngim? Onlar gəlir! 

Bütün barrikadadan, sanki, elektrik cərəyanı keçdi, tüfənglərə sürtülən əllərin xıĢıltısı eĢidildi. 

Anjolras QavroĢdan soruĢdu: 

– Mənim karabinimi götürmək istəyirsənmi? 

QavroĢ: 

– Mən böyük tüfəng istəyirəm, – dedi. 

Ġki keĢikçi öz yerini buraxıb QavroĢun ardınca gəldi. Onlardan biri küçənin sonunda, o birisi  

Kiçik Sərsəri küçəsində keĢik çəkmirdi. Vaizlər küçəsində olan keĢikçi öz yerində qalmıĢdı, 

görünür, körpü və bazar tərəfdən heç kəs gəlmirdi. 

Bayraq üzərinə düĢən iĢıqdan – ġanvreri küçəsində qoyulan ara yolun bəzi yerində qənbər 

daĢlarını güclə sezmək olurdu, bu yol qiyamçılara – duman içində tutqun bir Ģəkildə nəzərə 

çarpan iri, qara bir darvaza kimi görünürdü. 

Hər kəs öz yerini tutdu. 

Qırx üç qiyamçı – Anjolras, Kombefer, Kurfeyrak, Bossüe, Joli və QavroĢ da onların içərisində 

idi, – böyük barrikadanın iç tərəfində, əllərində tüfəng və karabin, atəĢ açmağa hazır bir 

vəziyyətdə dinməz-söyləməz dizi üstə durmuĢdular; onların baĢı barrikadadan yuxarı qalxmırdı; 

onlar, sanki, qala mazqalından daĢ yolu niĢan almıĢdı. Altı qiyamçı da Feyin komandası altında, 

---

tüfənglərini üst ayağa çəkərək, ―Korinf‖ meyxanasının ikinci və üçüncü mərtəbəsində, 

pəncərələrdə durmuĢdular. 

Bir az da keçdi, sonra Sen-Le tərəfdən nizamla, ağır-ağır atılan addımların uğultusu aydınca 

eĢidilməyə baĢladı. Bu uğultu əvvəl lap astadan, sonra bir az aydın, daha sonra ağır və dolğun bir 

halda eĢidilir, ara vermədən, dayanmadan, get-gedə artaraq, qorxunc bir Ģəkildə, təmkinlə, yavaĢ-

yavaĢ yaxınlaĢırdı. Bu uğultudan baĢqa heç bir Ģey eĢidilmirdi. Bu,  hərəkət edən Komandor 

heykəlinin sükutu və uğultusu idi; lakin bu daĢ addımda nəhəng və çoxlu bir Ģeyin varlığı hiss 

olunurdu, bu adamda insan yığını, eyni zamanda bir kabus təsəvvürü oyadırdı. Elə güman etmək 

olardı ki, bu Legion deyilən qorxunc heykəlin addımıdır. Ayaq səsi yaxınlaĢırdı; səs daha da 

yaxınlaĢıb dayandı. Elə bil ki, küçənin sonunda böyük bir izdiham vardı, bu izdihamın nəfəs 

alması eĢidilirdi. Orada heç bir Ģey görmək olmurdu, ancaq qatı qaranlığın lap içərisində iynə 

kimi nazik, çoxlu metal saplar, bir də, yuxunun ilk dəmində, yumulan kirpiklər arasında duman 

kimi əmələ gələn, təsviri mümkün olmayan, fosfora bənzər tor kimi bir Ģey nəzərə çarpırdı. 

Bunlar  məĢəlin uzaqdan-uzağa iĢığı düĢən, tutqun bir Ģəkildə iĢıldayan tüfəng lülələri və tüfəng 

süngüləri idi. 

Yenə sakitlik oldu, sanki, hər iki tərəf nə isə gözləyirdi. Birdən zülmətin lap içərisindən bir səs 

eĢidildi; bu səs xüsusilə ona görə məĢum görünürdü ki, orada heç kəs nəzərə çarpmırdı, elə bil ki, 

qaranlıq özü danıĢırdı: bir adam çığıraraq soruĢdu: 

– Gələn kimdir? 

Eyni zamanda, aĢağı endirilən tüfənglərin səsi eĢidildi. 

Anjolras həyəcan və qürurla dedi: 

– Fransa inqilabı! 

O səs əmr etdi: 

– AtəĢ! 

Tünd-qırmızı iĢıq evlərin qabaq tərəfini ildırım kimi iĢıqlandırdı, elə bil ki, yanan sobanın qapısı 

birdən açılıb yenə örtüldü. 

Barrikadanın üstündən dəhĢətli bir gurultu keçdi. Qırmızı bayraq yerə düĢdü. Yaylım atəĢi o 

qədər amansız və sıx idi ki, güllələr bayrağın ağacını, yəni omnibusun dik qoyulan diĢləsini 

kəsmiĢdi. Evlərin karnizinə dəyərək geri sıçrayan güllələr barrikadanın iç tərəfinə düĢüb bir neçə 

adamı yaraladı. Birinci yaylım atəĢi çox ağır təsir bağıĢladı. Hücumun belə amansız olması ən 

cəsarətli qiyamçıları belə düĢündürdü. Aydın görünürdü ki, qiyamçılara hücum edən azı bir polk 

əsgərdir. 

Kurfeyrak ucadan səsləndi: 

– YoldaĢlar, barıtı nahaq yerə iĢlətməyək. Dayanıb gözləyək, qoy onlar daha da yaxına gəlsin. 

Anjolras dedi: 

– Gərək, hər Ģeydən əvvəl bayrağı qaldıraq! 

O lap ayaqları altına düĢən bayrağı yerdən qaldırdı. Barrikadadan kənarda tüfəng lülələrinə 

dəyən sünbələrin səsi eĢidildi: əsgərlər yenə də tüfəngini doldururdu.  

Anjolras sözünə davam etdi: 

– Kim cəsarət edib bayrağı barrikadanın üstünə sancar? 

Heç kəs cavab vermədi. Ġndi barrikada, heç Ģübhəsiz, baĢdan-baĢa niĢana alınmıĢdı: barrikadanın 

üstünə çıxmaq – ölmək deməkdi. Ən cəsarətli adam da özü haqqında ölüm hökmü çıxarmağı çox 

çətinliklə qət edə bilər. Hətta Anjolrasın da bədəni ürpərdi. O, bir də dedi: 

– Heç kim? 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

Bayraq. Ġkinci əməliyyat. 

 

Qiyamçılar ―Korinf‖ meyxanasına çataraq, barrikada qurmağa baĢladıqdan sonra daha heç kəs 

Mabef babaya fikir vermədi. Lakin cənab Mabef qiyamçılar dəstəsini atıb getmədi. O, 

meyxananın birinci mərtəbəsinə gedib, piĢtaxtanın dal tərəfində təkbaĢına oturdu. O, elə bil ki, 

heç kəsi görmürdü, heç bir Ģey düĢünmürdü. Kurfeyrak və baĢqa qiyamçılar bir neçə dəfə onun 

yanına gəlib vəziyyətin təhlükəli olduğunu söylədilər, onun buradan çıxıb getməsini təklif 

---

etdilər, amma elə bil ki, qoca onların dediyini eĢitmirdi. Onlar gedəndə qocanın dodaqları 

tərpənirdi, o, sanki, bir adamla söhbət edirdi; lakin bir adam onunla danıĢan kimi dodaqları bir-

birinə sıxılır, gözləri sönürdü. Barrikadaya hücum ediləndən bir neçə saat əvvəl o aldığı 

vəziyyətini dəyiĢmədi. O, yumruqlanmıĢ əllərini dizləri üstə qoymuĢdu, baĢını qabağa əymiĢdi, 

elə bil ki, uçuruma baxırdı. Onu heç kəs bu vəziyyətdən çıxara bilmədi; sanki, onun fikri 

barrikadadan uzaqlarda uçurdu. Hər kəs öz döyüĢ mövqeyinə gedəndən sonra aĢağı zalda – 

dirəyə sarınan Javerdən, sıyırma qılıncla onun keĢiyini çəkən qiyamçıdan, bir də Mabefdən 

baĢqa heç kəs qalmadı. Hücum vaxtı, yaylım atəĢi açılanda Mabef havanın sarsıldığını hiss etdi, 

bu onu, sanki, yuxudan ayıltdı; o birdən ayağa qalxdı, zalın içindən keçib getdi. Anjolras: ―Heç 

kim?‖ deyərək öz sualını təkrar edəndə qoca aĢxananın astanasında göründü. 

Onun burada görünməsi qiyamçıları yaman həyəcanlandırdı. Kim isə çığıraraq dedi: 

– Bu həmin adamdır ki, kralın edamına səs vermiĢdir! Konventin üzvüdür! Xalqın 

nümayəndəsidir! 

Bəlkə də, cənab Mabef bu sözləri eĢitmədi. 

O, düz Anjolrasın üstünə gedirdi,  qiyamçılar böyük hörmətlə, həm də qorxu hissi ilə ona yol 

verirdi; Mabef Anjolrasa yaxınlaĢıb bayrağı onun əlindən aldı. Anjolras geri çəkilərək, heyrətdən 

donub qaldı; sonra səksən yaĢlı bu qoca, baĢı əsə-əsə, möhkəm addımlarla, barrikadada qənbər 

daĢlarından düzələn pillələrlə yavaĢ-yavaĢ yuxarı qalxmağa baĢladı; heç kəs cəsarət edib onu 

dayandırmadı, öz köməyini ona təklif etmədi. Bu, elə kədərli, həm də elə əzəmətli  hadisə idi ki, 

hamı çığıraraq dedi: ―Papaqlarınızı götürün!‖ Bu dəhĢətli bir tamaĢa idi! Qoca pillədən-pilləyə 

qalxdıqca,  onun ağ saçı, qocalmıĢ üzü, qırıĢ-qırıĢ olmuĢ geniĢ alnı, çuxura düĢmüĢ gözləri, 

heyrətdən azca açılan ağzı, qırmızı bayrağı qaldıran qırıĢıq əlləri qaranlıqdan çıxır, məĢəlin qan 

rəngli iĢığında daha aydın görünürdü, elə bil ki, doxsan üçüncü ilin kabusu, əlində terror bayrağı, 

yer altından çıxmıĢdı. 

Qoca son pilləyə qalxanda, bu tir-tir əsən qorxunc kabus – gözə görünməyən min iki yüz 

tüfəngin qabağında qırıntılar yığını üstündə duranda, sanki, ölümün özündən də qüvvətli olan bu 

insan ölümün qarĢısında dikələndə  bütün barrikada zülmət içində xariqüladə, əzəmətli bir Ģəkil 

aldı. 

Hamı susdu: ancaq möcüzə qarĢısında insan belə susa bilər. 

Qoca bu sükut içində qırmızı bayrağı yellədərək çığırdı: 

– YaĢasın Ġnqilab! YaĢasın Respublika! YaĢasın QardaĢlıq! Bərabərlik! Və ölüm! 

Qiyamçılar astadan və tez-tez söylənilən bir danıĢıq səsi eĢitdi: bu səs, duasını qurtarmağa 

tələsən keĢiĢin pıçıltısına oxĢayırdı. Yəqin, bu, polis pristavı idi, küçənin o baĢında durub qanun 

naminə qiyamçıların ―dağılmasını‖ tələb edirdi. 

Yenə də ―Gələn kimdir?‖ deyə soruĢan adam çığırdı: 

– Gedin oradan! 

Cənab Mabefin rəngi meyit kimi ağarmıĢdı, o, çılğınlıq dərəcəsinə gəlmiĢdi, onun gözlərində 

divanəliyin məĢum odu parıldayırdı, o, bayrağı baĢı üstə qaldıraraq, bir də dedi: 

– YaĢasın Respublika! 

O səs əmr etdi: 

– AtəĢ! 

Ġkinci yaylım atəĢi saçma qasırğası kimi barrikadanı bürüdü. 

Qocanın dizləri büküldü, sonra o, yenə də dikəldi, bayraq əlindən düĢdü, qoca bir taxta kimi 

arxası üstə daĢ yola yıxıldı, əl-qolunu uzadaraq yerdə sərilib qaldı. 

Qan onun altından axıb getdi. Onun solğun və kədərli üzü göyə baxırdı. 

Ġnsanın hökmündə olmayan hisslər də var, bu hisslər hətta təhlükəni də insana unutdurur; belə 

hisslərdən biri qiyamçıları bürüdü, onlar hörmətlə, həm də qorxa-qorxa meyitə yaxınlaĢdı. 

Anjolras həyəcanla dedi: 

– Bu padĢah öldürənlər nə qəribə insandır!  

Kurfeyrak pıçıldayaraq, onun qulağına dedi: 

---

– Ancaq sənə deyirəm, mən bu adamların duyduğu məftuniyyəti azaltmaq istəmirəm; o heç 

padĢah-zad öldürməyib. Mən onu tanıyırdım. Ona Mabef baba deyirdilər. Heç bilmirəm, bu gün 

ona nə olmuĢdu; hər halda, bu divanə hamıdan qoçaq çıxdı. Sən bir onun üzünə bax! 

Anjolras dedi: 

– Onun baĢı divanə baĢı olsa da, ürəyi Brut ürəyidir. 

Sonra ucadan dedi: 

– VətəndaĢlar! Qocalar cavanlara belə nümunə göstərir! Biz tərəddüd edirdik, o qət etdi! Biz 

təhlükə qarĢısında geri çəkildik, o, təhlükənin üstünə getdi! Görün, qocalıqdan titrəyən bir adam 

qorxudan titrəyən adama nə öyrədir! Bu qoca vətən qarĢısında əzəmətlə canlanır. O, çox yaĢadı, 

Ģanlı bir ölümlə də öldü. Ġndi biz bu meyiti evimizdə saxlayaq, qoy hər kəs bu ölü qocanı öz diri 

atasını qoruyan kimi qorusun, qoy onun burada olması barrikadaya qalibiyyət qazandırsın! 

Qiyamçıların sərt və qətiyyət dolu səsləri uğuldadı; bu uğultu onların Anjolrasla razı olduğunu 

bildirirdi. 

Anjolras əyilib qocanın baĢını qaldırdı, onun əvvəlki kimi ciddiyyət ifadə olunan alnından öpdü, 

sonra qollarını geri çəkdi və sanki, onu incidəcəyindən qorxaraq, Ģəfqətlə və üsulluca sürtuku 

onun əynindən çıxartdı, bu dəlik-deĢik olmuĢ qanlı sürtuku hamıya göstərib dedi: 

– Bizim bayrağımız indi budur! 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

QavroĢ Anjolrasın karabinini götürsəydi, daha yaxĢı olardı. 

 

HüĢlu xalanın qara Ģalını Mabef babanın üstünə saldılar. Altı adam öz tüfəngindən xərək 

düzəltdi, meyiti xərəyə qoydular, papaqlarını götürüb, onu ağır-ağır, təntənəli bir sükutla aĢağı 

zala apardılar, masanın üstünə qoydular. 

Bu adamlar tamamilə öz müqəddəs və mühüm iĢləri ilə məĢğul olduğundan, baĢ verəcək təhlükə 

haqqında daha düĢünmürdülər. 

Meyiti Javerin yanından keçirib aparanda Javer heç tövrünü pozmadı; Anjolras ona dedi: 

– Sənin də vaxtına az qalıb! 

Bu zaman ancaq QavroĢ öz mövqeyini tərk etməyib keĢikdə durmuĢdu; birdən ona elə gəldi ki, 

bir neçə adam sinə-sinə barrikadaya yaxınlaĢır. O saat çığırdı: 

– Özünüzü gözləyin! 

Kurfeyrak, Anjolras, Jan Prüver, Kombefer, Joli, Baorel, Bossüe yüyürə-yüyürə qarmaqarıĢıq bir 

halda, dəstə ilə meyxanadan çıxdılar. Gözləməyə vaxt qalmamıĢdı. Onlar barrikadanın üstündə, 

tərpənə-tərpənə iĢıldayan çoxlu süngü gördülər. Bələdiyyə qvardiyasının ucaboylu əsgərlərindən 

bəziləri omnibusun üstündən aĢır, bəziləri də, xarici aləmlə əlaqə üçün qoyulan yoldan keçərək 

barrikadanın içinə doluĢurdular; QavroĢ onların qabağından qaçmasa da geri çəkilirdi. 

Qəti hərəkət etmək lazımdı. Bu – daĢqının əmələ gətirdiyi ilk təhlükə idi: çayın suyu səddin 

qırağına qalxır, su bəndin dəlik-deĢiyindən sızmağa baĢlayır. Bircə saniyə də keçsəydi barrikada 

zəbt ediləcəkdi. 

Baorel ilk rast gəldiyi qvardiyaçıya hücum etdi, tüfənglə onu vurub öldürdü; baĢqa bir qvardiyaçı 

Baoreli süngülədi; bir baĢqası da Kurfeyrakı yerə yıxdı, – Kurfeyrak çığıraraq deyirdi: ―Bura 

gəlin!‖ Ən uca boylu, nəhəng bir qvardiyaçı süngü ilə QavroĢun üstünə gedirdi. UĢaq balaca 

əlləri ilə Javerin iri tüfəngini qaldırdı, nəhəng qvardiyaçını niĢan alıb çaxmağı basdı: tüfəng 

atılmadı. Javer tüfəngi doldurmayıbmıĢ. Qvardiyaçı əsgər qəhqəhə ilə gülüb süngünü QavroĢun 

üstünə endirdi. 

Süngü QavroĢa hələ toxunmamıĢdı ki, tüfəng qvardiyaçının əlindən düĢdü: kiminsə gülləsi düz 

onun alnından dəymiĢdi; əsgər arxası üstə yerə sərildi. Ġkinci güllə də – Kurfeyrakla əlləĢən 

qvardiyaçının lap döĢündən dəydi, o, daĢ yola yıxıldı. 

Qvardiyaçıları vuran Marius idi: o, indicə barrikadaya gəlmiĢdi. 

 

 

---

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

Barıt çəlləyi. 

 

Marius Mondetur küçəsinin tinində gizlənərək, Ģübhə və tərəddüd içində, vuruĢmanın 

baĢlanmasına baxırdı. Lakin o sirli və amansız divanəliyə qarĢı çox dura bilmədi, bu elə bir 

divanəlikdi ki, ona girdabın çağırıĢı demək olar. Təhlükənin böyüklüyü, cənab Mabefin ölümü – 

bu qəribə və kədərli hadisə, Baorelin süngülənməsi, Kurfeyrakın ―Bura gəlin!‖ deyə çığırması, 

QavroĢun ölüm ayağında olması, dostları köməyə ya qisas almağa çağırması Mariusu dərhal 

tərəddüddən qurtardı, o, əlində iki tapança vuruĢma meydanına atıldı. Birinci güllə ilə QavroĢu, 

ikinci güllə ilə Kurfeyrakı xilas etdi. 

Tüfənglər guruldayır, yaralı qvardiyaçılar çığırır, hücum edənlər barrikadanın üstünə qalxırdı; 

indi bir-birinə qarıĢmıĢ bələdiyyə qvardiyaçıları, əsgərlər, Paris civarından gələn milli 

qvardiyaçılar, əllərində tüfəng, istehkamın üstündə qurĢağa qədər görünürdülər. Onlar 

istehkamın üçdə iki hissəsindən çoxunu tutmuĢdular, ancaq barrikadanın iç tərəfinə atılmırdılar, 

sanki, tərəddüd edir, tora düĢəcəklərindən qorxurdular. Onlar aĢağıya elə baxırdılar, elə bil, aslan 

yuvasına baxırdılar. MəĢəlin iĢığı onların ancaq süngülərini, xəz papaqlarını, təĢviĢ dolu acıqlı 

üzlərini iĢıqlandırırdı. 

Mariusun ayrı bir silahı yox idi; o, boĢalmıĢ tapançaları yerə atdı; lakin bu zaman aĢağı zalda 

qapının yanında balaca bir barıt çəlləyi gördü. 

O, yanpörtü durub barıt çəlləyinə baxanda əsgərlərdən biri onu niĢan aldı; əsgər tüfənginin 

titəyini çəkəndə birdən kim isə tüfəngin ucundan yapıĢıb lülənin ağzını əli ilə örtdü. Bu – qabağa 

atılan plis Ģalvarlı cavan bir fəhlə idi. Tüfəng atıldı, güllə fəhlənin əlini və yəqin ki, sinəsini deĢib 

keçdi, çünki fəhlə o saat yerə yıxıldı, güllə Mariusa dəymədi. Bu hadisə həqiqətdən artıq, tüstü 

içində gözə görünən bir xəyala bənzəyirdi. Marius aĢağı zala girəndə bu Ģeylər onun gözünə ötəri 

sataĢmıĢdı. O, ona sarı dikələn tüfəng lüləsini, bu lülənin ağzını örtən əli – ala-taran görmüĢdü, 

atılan tüfəng səsini də, sanki, uzaqdan eĢitmiĢdi. Adam belə bir vaxtda nə görürsə – bu Ģeylər 

onun gözü önündən kölgə kimi, həm də sürətlə ötüb keçir; o ancaq tutqun bir Ģəkildə hiss edir ki, 

bu qasırğa onu daha qatı bir qaranlığa çəkib aparır, onun ətrafında olan hər Ģey duman içindədir. 

DüĢmən qiyamçıların üstünü qəfildən alsa da, onlar qorxmadı; yenə də öz qüvvələrini topladı. 

Anjolras çığıraraq dedi: ―Dayanın! Gözəyarı tüfəng atmayın!‖ Doğrudan da, onlar ilk təĢviĢ 

anlarında bir-birini yaralaya bilərdi. Qiyamçıların çoxu ikinci mərtəbəyə və çardaqdakı otaqlara 

qalxdı: onlar barrikadanı almaq istəyən əsgərləri pəncərələrdən vura bilərdilər. Qiyamçılardan ən 

sürətlisi – Anjolras, Kurfeyrak, Jan Prüver və Kombefer meyxananın dal tərəfində ucalan evlərə 

sarı getdilər, barrikadanın üst tərəfini tutan əsgərlərlə, qvardiyaçılarla çəkinmədən, qürurla üz-

üzə durdular. 

Onlar bunu tələsmədən, əlbəyaxa vuruĢmadan qabaq olan zəhmli bir ciddiyyətlə etdilər. 

Qiyamçılarla əsgərlər bir-birini niĢan almıĢdılar; onlar bir-birinə elə yaxındılar ki, danıĢa 

bilərdilər. Yanğın əmələ gəlmək üçün bircə qığılcım da kifayətdir. DöĢündə metal sinəbənd, 

çiyinlərində sıx saçaqlı epolet olan bir zabit qılıncını qabağa uzadaraq çığırdı: 

– Təslim olun! 

Anjolrasın səsi eĢidildi: 

– AtəĢ! 

Hər iki tərəf eyni vaxtda yaylım atəĢi açdı. Hər Ģey tüstü içində yox oldu. 

Tüstü acı və boğucu idi: yaralananlar və ölmək üzrə olan adamlar bu tüstü içində boğuq-boğuq 

inildəyir, sürünürdülər. 

Tüstü dağılandan sonra, barrikadanın hər iki tərəfində sıraların seyrəkləĢdiyi göründü, lakin bu 

seyrəkləĢmiĢ sıralar yerindən tərpənmirdi, onlar dinməz-söyləməz tüfənglərini doldururdu. 

Birdən uca bir səs eĢidildi: 

– Rədd olun buradan. yoxsa barrikadanı partladacağam. 

Hamı səs gələn tərəfə döndü. 

Marius aĢağı zala girib barıt çəlləyini götürmüĢ, ətrafı bürüyən tüstüdən və çəndən istifadə 

edərək, qaça-qaça barrikadaya, məĢəlin qoyulduğu daĢ qəfəsin yanına gəlmiĢdi; məĢəli dartıb 

---

yerindən çıxarmıĢ, barıt çəlləyini onun yerinə qoymuĢdu, çəlləyin altına xeyli daĢ itələmiĢ, elə o 

saat da çəlləyin altı çox asanlıqla sınmıĢdı; bir adamın əyilib-qalxmasına nə qədər vaxt lazımsa – 

Mariusun da bu iĢi görməsinə o qədər vaxt lazım olmuĢdu. Ġndi barrikadanın o tərəfinə yığıĢan 

milli qvardiyaçılar, bələdiyyə qvardiyaçıları, zabitlər, əsgərlər Mariusa baxaraq, dəhĢətdən donub 

qalmıĢdılar: Marius, öz façianə qərarından ruhlanaraq, əlində məĢəl, qürurla daĢların üstünə 

qalxdı, məĢəli, sınmıĢ barıt çəlləyi görünən o qorxunc daĢ yığınına sarı əyərək, zəhmli bir səslə 

ucadan dedi: 

– Rədd olun buradan, yoxsa barrikadanı partladacağam! 

Barrikadada səksən yaĢlı qocanın yerini tutan Marius, sanki, köhnə inqilabın kabusundan sonra 

gənc inqilabın xəyalı idi. 

Bir serjant həyəcanla soruĢdu: 

– Barrikadanı partladacaqsan? Deməli, özünü də onunla bir yerdə. 

Marius: 

– Özümü də onunla bir yerdə, – deyə cavab verdi. 

MəĢəli barıt çəlləyinə yaxınlaĢdırdı. 

Barrikadanın üstündə heç kəs qalmamıĢdı. Hücum edən düĢmən, yaralılarını və ölənlərini ataraq, 

nizamsız halda tez geri çəkildi, küçənin o biri baĢına getdi, gecənin qaranlığında yox oldu. Bu 

vahimə içində qaçmaqdan baĢqa bir Ģey deyildi. 

Barrikada düĢmən hücumundan xilas oldu. 

BEġĠNCĠ FƏSĠL 

Jan Prüverin Ģeiri susdu 

 

Hamı Mariusun baĢına yığıĢdı. Kurfeyrak yüyürüb onu qucaqladı: 

– Sən buradasan? 

Kurfeyrak həyəcanla dedi: 

– Nə böyük xoĢbəxtlik oldu! 

Bossüenin səsi eĢildi: 

– Sən lap yerində gəldin! 

Kurfeyrak əlavə etdi: 

– Sən gəlməsəydin, indi mən bu dünyada yox idim! 

Bu arada QavroĢun səsi gəldi: 

– Siz olmasaydınız, mənim iĢimi bitirəcəkdilər. 

Marius soruĢdu: 

– Buranın rəisi kimdir? 

Anjolras: 

– Buranın rəisi sənsən, – deyə cavab verdi. 

Bütün günü Mariusun beyni dəmirçi ocağı kimi alovlanıb yanırdı, indi onun fikirləri qasırğaya 

çevrilmiĢdi. Bu qasırğa onun daxilində idi, lakin ona elə gəlirdi ki, qasırğa hər tərəfi bürümüĢ, 

onun özünü də sürükləyib aparır. O, sanki, həyatdan uzaqlaĢmıĢdı, bunun heç ucu-bucağı yox 

idi. Ġki ay davam edən gözəl sevinc və məhəbbət anları, bu məhəbbət və sevincin birdən dəhĢətli  

uçurum qarĢısında susması, Kozettanın əldən çıxması, bu barrikada, Respublika uğrunda cənab 

Mabefin özünü ölümə verməsi, onun özünün qiyamçılara baĢçılıq etməsi  ona qorxunc bir yuxu 

kimi görünürdü. O, gərək bütün Ģüur və idrakını, bütün hafizəsini toplayaydı ki, ətrafında baĢ 

verən hadisələr onun üçün  həqiqət olaydı. Marius hələ çox az yaĢamıĢdı, o, hələ dərk etmirdi ki, 

imkan xaricində olan Ģeyin qabağını almaq olmaz və gözlənilməyən Ģeyi qabaqcadan nəzərə 

almaq lazımdır. Onun öz həyatının faciəsi onun qarĢısında tamaĢaçıların baĢa düĢmədiyi bir pyes 

kimi canlanırdı. 

Mariusun fikrini duman bürüdüyündən, dirəyə sarınan Javeri tanımadı. Barrikadaya hücum 

ediləndə Javer heç üzünü də çevirməmiĢdi. O, ətrafında alovlanan üsyana həm ölümə məhkum 

edilən bir adam itaətkarlığı ilə, həm də bir hakim əzəməti ilə baxırdı. Marius ona heç əhəmiyyət 

də vermədi. 

---

DüĢmən daha görünmədi; küçənin baĢından onların ancaq ayaq səsi və hənirtisi gəlirdi; onlar 

daha cəsarət edib istehkama hücum etmirdi; bəlkə də, əmr, ya kömək gözləyirdilər. Qiyamçılar 

lazımi yerlərə keĢikçi qoydular; tibb fakültəsinin tələbələri yaralıların yarasını bağlamağa 

baĢladı. 

Meyxanadan bütün masaları çıxartdılar; ancaq ikicə masa qaldı; bunlardan birini tiftik və patron 

düzəltmək üçün saxladılar, o birisində Mabef babanın meyiti qoyulmuĢdu. Masaları aparıb 

barrikadaya əlavə etdilər; aĢağı zalda bu masaların yerini HüĢlü xala ilə qulluqçuların döĢəyi 

tutdu. Yaralıları da bu döĢəklərin üstünə qoydular. ―Korinf‖də yaĢayan arvadlara gəlincə – o 

yazıqların baĢına nələr gəldiyi məlum deyildi. Sonralar bu üç arvadı tapdılar: heç demə 

zirzəmidə gizləniblərmiĢ. 

Lakin bir hadisə – barrikadanın azad olmasına sevinən qiyamçıları kədərləndirdi. 

Yoxlama vaxtı məlum oldu ki, qiyamçılardan biri yoxdur. Özü də kim? Hamının ən çox sevdiyi, 

ən cəsarətli, mərd adamlardan biri Jan Prüver! Yaralılara baxdılar – orada yox idi. Ölülərə 

baxdılar – orada da yox idi. Görünür, onu əsir aparmıĢdılar. 

Kombefer Anjolrasa dedi: 

– Onlar bizim yoldaĢımızı əsir tutmuĢlar; onların agenti bizdədir. Bu casusun ölməsi sənə çox 

lazımdır? 

Anjolras: 

– Bəli, – dedi. – Çox lazımdır, ancaq Jan Prüverin həyatı qədər yox. 

Bu söhbət aĢağı zalda, Javerin sarındığı dirəyin yanında gedirdi. 

Kombefer: 

– Çox gözəl, – dedi. – Mən yaylığımı əl ağacıma bağlayıb bir nümayəndə kimi ora gedərəm, 

əsirləri dəyiĢməyi onlara təklif edərəm. 

Anjolras əlini Kombeferin çiyninə qoyub dedi: 

– Qulaq as. 

Küçənin sonunda tüfənglərin atəĢ açmağa hazırlandığı eĢidildi. 

Bir adamın cəsarətli səsi eĢidildi: o çığıraraq dedi: 

– YaĢasın Fransa! YaĢasın gələcək! 

Bu, Prüverin səsi idi. 

sanki, ildırım çaxdı, yaylım atəĢi guruldadı. 

Sonra yenə sakitlik oldu. 

Kombefer həyəcanla dedi: 

– Onu öldürdülər! 

Anjolras Javerə baxıb dedi: 

– Sənin dostların səni güllələdilər. 

ALTINCI FƏSĠL. 

Həyat iztirabından sonra ölüm iztirabı. 

 

Bu cür müharibənin xüsusiyyəti ondadır ki, barrikadaya çox vaxt ön tərəfdən hücum edirlər; 

düĢmən, bir qayda olaraq, barrikadanın üstünə cinahlardan, ya arxadan hərlənib gəlmir; bəlkə də, 

qiyamçıların pusquda durmasından, ya da kənarda olan əyri-üyrü küçələrə daxil olmaqdan 

qorxurlar. Buna görə də qiyamçılar ancaq böyük barrikadaya fikir verirdilər, görünür bura ən 

təhlükəli yer idi: vuruĢma mütləq yenə burada baĢlanacaqdı. Bununla belə Marius kiçik 

barrikadanı düĢünərək ora getdi. Orada heç kəs yox idi: barrikadanı – qənbər daĢlar arasında 

titrəyən bir çıraq qoruyurdu. Burasını da demək lazımdır ki, Mondetur küçəsində, həm də Kiçik 

Səfil və Qu quĢu küçələri tinində tam sakitlikdi. 

Marius barrikadanı gözdən keçirib geri qayıdanda kiminsə onu qaranlıqda: 

– Cənab Marius! – deyə astadan çağırdığını eĢitdi. 

Marius diksindi: bu, iki saat əvvəl onu Plüme küçəsində, dəmir barmaqlıq arasından çağıran 

adamın səsi idi. 

Lakin indi bu səs iniltiyə oxĢayırdı. 

O dönüb ətrafına baxdı, heç kəsi görmədi. 

---

O belə bir qərara gəldi: görünür qulağına səs gəlmiĢdir, bu ancaq, ətrafında baĢ verən fövqəladə 

hadisələrə təsəvvürün əlavə etdiyi aldadıcı hisslərdir. O, barrikadanın olduğu dalandan getmək 

üçün bir addım da atdı. 

Səs təkrar eĢidildi: 

– Cənab Marius! 

Ġndi daha Ģübhə qalmırdı: Marius səsi aydınca eĢitdi, o yenə də ətrafına baxdı, yenə heç kəsi 

görmədi. 

O adam dedi: 

– Mən buradayam, sizin ayağınızın yanında. 

Marius əyildi, zülmət içində canlı bir məxluqun qaraltısını gördü. O qaraltı Mariusa sarı can 

atırdı. O daĢ yolla sürünürdü. Mariusu çağıran da o idi. 

Marius qəndilin iĢığında onun kobud plisdən tikilmiĢ yırtıq Ģalvarını, yalın ayağını, bir də qan 

gölməsinə oxĢar bir Ģey gördü, ona sarı çevrilən solğun üzü sezdi: 

– Siz məni tanımırsınız? 

– Xeyr. 

– Eponinayam. 

Marius cəld aĢağı əyildi. Doğrudan da, onun qarĢısındakı o bədbəxt qız idi. O kiĢi paltarı 

geymiĢdi. 

– Siz necə olub bura gəlmisiniz? Siz burada nə edirsiniz? 

Eponina: 

– Mən ölürəm, – dedi: 

Elə söz, elə hadisə var ki, müsibət içində boğulan adamı ayıldır, ona öz dərdini unutdurur. 

Marius da, sanki, birdən ayılaraq həyəcanla dedi: 

– Siz yaralanmısınız?! Dayanın, mən bu saat sizi evə aparım. Orada sizin yaranızı bağlarlar. Siz 

bərk yaralanmısınız? Mən sizi necə qaldırım ki, yaranız ağrımasın! Sizin haranız ağrıyır? Aman 

allah! Kömək edin! Siz axı bura niyə gəlmisiniz? 

Marius onu yerdən qaldırmaq üçün əlini onun altına uzatmaq istədi. 

Bunu edərkən əli onun biləyinə toxundu. Eponina zəif bir halda çığırdı. 

Marius soruĢdu: 

– Sizi incitdim? 

– Azca. 

–Mən sizin ancaq əlinizə toxundum. 

Eponina əlini qaldırdı: Marius onun ovcunun ortasında qara bir deĢik gördü. 

– Əlinizə nə olub? 

– DeĢilib! 

– DeĢilib? 

– Hə. 

– Nə deĢib? 

– Güllə. 

– Bu necə olub? 

– Sizə tuĢlanan tüfəngi gördünüzmü? 

– Gördüm; lüləsinin deĢiyini örtən əli də gördüm. 

– O, mənim əlimdi.  

Mariusun bədəni sarsıldı. 

– Belə də ağılsızlıq olar! Zavallı qız! Əgər beləsə, yenə dərd yarıdır; bu elə Ģey deyil. Qoyun sizi 

aparım yatağa qoyum. Sizin yaranızı bağlarlar. Ələ güllə dəyməklə adam ölməz. 

Eponina pıçıldayaraq dedi: 

– Güllə əlimi deĢib, kürəyimdən çıxıb. Məni buradan aparmağın mənası yoxdur! Mən bu saat 

sizə deyərəm – mənə necə kömək etmək lazımdır: bu kömək həkimin köməyindən çox-çox yaxĢı 

olar. Oturun mənim yanımda, bax, bu daĢın üstündə. 

Marius oturdu; Eponina baĢını onun dizləri üstə qoydu, Mariusa baxmadan dedi: 

– Ah, nə yaxĢıdır! Nə xoĢdur! Yaram da ağrımır. 

---

Bir az susduqdan sonra baĢını güclə qaldırıb Mariusa baxdı. 

– Bilirsinizmi, cənab Marius? Sizin bağa getməyiniz məni acıqlandırırdı, ancaq mənim 

acıqlanmağım axmaqlıqdı, çünki o evi sizə mən özüm göstərmiĢdim; bir də ki, mən gərək bir 

Ģeyi baĢa düĢəydim: sizin kimi cavan bir oğlan... 

Eponina susdu, görünür o, yadına düĢən ağır bir fikri özündən rədd etmək istəyirdi; sonra ürək 

parçalayan bir təbəssümlə gülümsəyərək sözünə davam etdi: 

– Mən sizə eybəcər göründüm, eləmi? Bilirsiniz nə var: siz məhv olacaqsınız! Ġndi barrikadadan 

heç kəs gedə bilməyəcək. Sizin axı bura gətirən mən oldum. Siz bu yaxında öləcəksiniz, mən də 

elə bunu nəzərdə tutmuĢdum. Amma sizi niĢan alıb vurmaq istəyəndə mən yenə də özümü 

saxlaya bilmədim, əlimlə tüfəngin lüləsini örtdüm. Çox qəribədir! Mən sizdən qabaq ölmək 

istəyirdim, ona görə də belə elədim. Güllə mənə dəyəndən sonra mən sürünə-sürünə bura gəldim, 

məni görmədilər, götürüb aparmadılar. Mən sizi gözləyirdim, fikirləĢirdim ki: ―O yoxsa bura 

gəlməz?‖.Ah, siz bilsəydiniz!.. Ağrıdan mən bluzamı diĢimlə didirdim, elə əzab çəkirdim!.. Ġndi 

mən özümü yaxĢı hiss edirəm. Yadınızdadırmı o gün: mən sizin otağınıza gəldim, sizin güzgüdə 

özümə baxdım; o gün də yadınızdadırmı: sizə bulvarda, paltaryuyan arvadların yanında rast 

gəldim?.. Orada quĢlar nə yaxĢı oxuyurdu! Bundan lap az keçib. Siz mənə yüz su pul verdiniz, 

mən sizə dedim: ―Sizin pulunuz mənə lazım deyil‖. Siz o pulu yerdən qaldırdınızmı? Siz axı 

varlı adam deyilsiniz. Mənim heç ağlıma gəlmədi ki, sizə deyəm, onu yerdən götürəsiniz. Gün 

par-par parıldayırdı. Hava isti idi. Yadınızdadırmı, cənab Marius! Ah, mən nə xoĢbəxtəm! Hamı, 

hamı bu yaxında öləcək. 

Onun üzündə dəlicəsinə, həm də ciddi bir ifadə vardı; bu, ürək parçalayan bir ifadə idi. Bluzunun 

cırığından onun sinəsi görünürdü. O danıĢdıqca, güllə deĢmiĢ əlini sinəsində olan ikinci bir 

deĢiyə basırdı: oradan, tıxacı çıxarılmıĢ çəlləkdən Ģərab çıxan kimi, arabir qan çıxırdı. 

Marius böyük bir ürək sızıltısı ilə bu bədbəxt qıza baxırdı. 

Birdən qız inildədi. 

– Ah, yenə də! Mən boğuluram! 

Eponina bluzasını diĢi ilə tutub sıxdı, qıçlarını daĢ yola uzatdı. 

Bu anda barrikadada balaca QavroĢun xoruz səsi kimi nazik səsi eĢidildi. O, tüfəngini doldurmaq 

üçün masanın üstünə çıxıb, o zaman çox yayılmıĢ olan bir nəğməni həvəslə oxuyurdu: 

 

Lafayetə rast gələndə. 

Jandarm iĢıq saçmayaraq. 

Pıçıldadı: – daban alaq! 

 

Eponina bir az qalxaraq qulaq asdı, sonra pıçıldadı: 

– Odur. 

Sonra Mariusa sarı dönərək əlavə etdi: 

– Mənim qardaĢım oradadır. Qoy o, məni görməsin. Görsə danlayacaq. 

Marius böyük bir kədər və ürək sızıltısı ilə Tenardyenin ailəsi qarĢısında olan borcunu düĢündü: 

bunu axı atası ona vəsiyyət edib getmiĢdi. 

– Sizin qardaĢınız? Sizin qardaĢınız kimdir? 

– O uĢaq. 

– Oxuyan uĢaq? 

– Hə. 

Marius qalxmaq istədi. 

Eponina: 

– Getməyin, – dedi. 

– Daha az qalıb! 

Eponina oturmağa yaxın bir vəziyyətdə idi, lakin onun səsi güclə eĢidilirdi, hıçqırıq onun səsini 

qırırdı. Arabir də xırıltı onu boğurdu. Eponina üzünü bacardığı qədər Mariusun üzünə 

yaxınlaĢdırdı və qəribə bir ifadə ilə əlavə etdi: 

---

– Qulaq asın, mən sizinlə komediya oynamaq istəmirəm. Mənim cibimdə sizə məktub var. 

Dünəndən bəri məndədir. Mənə tapĢırmıĢdılar ki, onu poçt ilə sizə göndərim. Mən 

göndərmədim, özümdə saxladım. Mən istəyirdim ki, o məktub sizə çatmasın. O yerdə ki, biz 

yenə tezliklə görüĢəcəyik, bəlkə, orada bunun üçün sizin mənə acığınız tutacaq. Biz orada 

görüĢəcəyik, elə deyilmi? Məktubu götürün. 

Eponina əsəbi halda, güllə dəymiĢ əli ilə Mariusun əlini tutdu, elə bil ki, onun əli daha ağrımırdı. 

Onun əlini bluzasının cibinə saldı. Doğrudan da, bluzanın cibində Mariusun əlinə bir kağız 

toxundu. 

Eponina: 

– Götürün, – dedi. 

Marius məktubu götürdü. 

Eponina bundan razı qaldığını baĢı ilə bildirdi. 

– Ġndi mənim bu əməyimin qabağında mənə söz verin... 

Eponinanın dili dolaĢdı. 

– Nəyi söz verim? 

– Söz verin! 

– Söz verirəm. 

– Söz verin ki, mən öləndən sonra mənim alnımdan öpəcəksiniz. Mən bunu hiss edərəm. 

Eponina gücdən düĢərək baĢını Mariusun dizinə qoydu; onun gözləri yumuldu. Marius elə zənn 

etdi ki, bu zavallı qızın ruhu bədənindən uçdu. O tərpənmirdi. Marius onun əbədi olaraq 

yatdığını düĢünərkən, birdən o yavaĢ-yavaĢ gözlərini açdı: bu gözlərə ölümün qaranlıq kölgəsi 

enirdi; Eponina, sanki, o biri dünyadan gələn bir səslə mehribanca dedi: 

– Bilirsinizmi, cənab Marius, mən elə güman edirəm ki, sizə bir balaca vurulmuĢdum. 

O istədi bir də gülümsəsin, gülümsəyə bilmədi, öldü. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

QavroĢ dərin düĢüncə ilə məsafəni ölçür. 

 

Marius verdiyi sözü yerinə yetirdi: Eponinanın soyuq tər basmıĢ alnından öpdü. Bu, Kozettaya 

xəyanət deyildi, bu bədbəxt bir qızın ruhu ilə, dalğın bir halda, mehribanca vidalaĢmaq idi. 

Marius Eponinanın verdiyi məktubu ürəyi əsə-əsə götürmüĢdü. O dərhal hiss etmiĢdi ki, 

məktubda mühüm bir məsələdən bəhs olunur. Onun səbri çatmırdı: məktubu açıb oxumaq 

istəyirdi. KiĢi qəlbi belə yaranmıĢdır: yazıq qız gözünü yuman kimi Marius məktubu düĢündü. 

Eponinanın baĢını yavaĢca yerə qoyub kənara çəkildi. Bir hiss ona deyirdi: ölünün yanında sən 

gərək bu məktubu oxumayasan. 

Marius aĢağı zaldakı Ģamın yayına getdi. Kozettanın göndərdiyi balaca bir məktubdu; məktub bir 

qadın qayğısı ilə zərifcə bükülmüĢ və möhürlənmiĢdi. Üstündəki ünvan da qadın əli ilə 

yazılmıĢdı: 

 

―Cənab Marius Ponmersiyə, c-b Kurfeyrakın mənzili, ġüĢə küçəsi, № 16‖. 

Marius möhürü sındırıb məktubu oxudu: 

―Mənim sevgilim! Əfsus, atam tələb edir, biz gərək tezliklə gedək. Bu axĢam biz Silahlı adam 

küçəsində, 7 nömrəli evdə qalacayıq. Bir həftədən sonra Ġngiltərədə olacayıq. 

Kozetta, 4 iyun‖. 

 

Onların sevgisi o qədər təmizdi ki, Marius Kozettanın xəttini heç tanımırdı da. 

BaĢ verən hadisəni bir neçə sözlə danıĢmaq olar. Bunun hamısını Eponina eləmiĢdi. Ġyunun 3-də, 

axĢam o, belə bir qərara gəlmiĢdi: həm atasının və quldurların Plüme küçəsindəki evə basqın 

etmələrinə mane olsun, həm də Mariusu Kozettadan ayırsın! Eponina təsadüfən rast gəldiyi avara 

bir oğlanla öz cır-cındır paltarını dəyiĢdi: o adama qadın paltarı geymək gülməli görünmüĢdü. 

Mars çölündə Jan Valjana çox mənalı bir tərzdə: ―Köçün buradan‖ – deyən də o idi. Jan Valjan 

---

evə qayıtdıqdan sonra, doğrudan da, Kozettaya dedi: ―Bu axĢam biz Tusenlə bir yerdə Silahlı 

adam küçəsinə gedirik. Bir həftədən sonra da Londonda olacayıq‖. Kozetta bu gözlənilməz 

zərbədən sonra Mariusa bir neçə sətir söz yazdı. Lakin məktubu poçta necə aparmaq lazımdır? O 

özü evdən bayıra çıxmırdı, Tusen də belə tapĢırıqları yerinə yetirməyə adət eləməmiĢdi: elə o 

saat məktubu aparıb Jan Valjana göstərəcəkdi. Kozetta iztirab içində boğulurdu; birdən o dəmir 

barmaqlıq arasından ―cavan bir fəhlə‖ gördü; bu adam kiĢi paltarı geymiĢ Eponina idi, bayaqdan 

bəri bağın ətrafında hərlənirdi. Kozetta bu ―cavan fəhlə‖ni çağırdı, ona beĢ frank pul, bir də 

məktub verib dedi: ―Bu məktubu bu saat aparıb sahibinə yetirin‖. Eponina məktubu cibinə 

qoydu. Ġyunun beĢində səhər çağı o, Mariusu tapmaq üçün Kurfeyrakın evinə getdi; ancaq o 

məktubu Mariusa vermək üçün deyil, onu ―görmək üçün‖ getmiĢdi: hər bir qısqanan və sevən 

adam bunu baĢa düĢə bilər. Eponina orada Mariusu ya heç olmasa Kurfeyrakı dayanıb gözlədi, 

məqsədi də bu idi ki, ―onu görsün‖. Kurfeyrak ona: ―Biz barrikadaya gedirik‖ – deyəndə birdən 

Eponinanın ağlına belə bir Ģey gəldi: özünü. baĢqa Ģeylərin ağuĢuna atan kimi ölümün ağuĢuna 

atsın, Mariusu da ora cəlb etsin! Eponina Kurfeyrakın ardınca gedərək barrikadanın harada 

qurulduğunu gördü. Mariusun heç Ģeydən xəbəri yox idi, məktubu Eponina özündə saxlamıĢdı. 

Eponina dəqiq bilirdi ki, hava qaralandan sonra, Marius, həmiĢəki kimi, Kozettanın yanına 

gedəcək, buna görə də onu Plüme küçəsində gözlədi; Marius gələndə onu öz dostları adından 

barrikadaya dəvət etdi; Eponina ümid edirdi ki, bu çağırıĢ onu barrikadaya aparacaqdır. O, 

Mariusun Kozettanı itirməklə ümidsizliyə uğrayacağını nəzərdə tutmuĢdu, səhv də etmiĢdi. 

Eponina oradan ġanvreri küçəsinə qayıtmıĢdı. Biz onun barrikadada nələr etdiyini gördük. 

Eponina qısqanc adamlara xas olan məĢum bir sevinclə öldü; belə adamlar sevdiyi Ģəxsi: ―Qoy 

heç kəsə qismət olmasın!‖ deyə-deyə özü ilə qəbrə aparır. 

Marius Kozettanın məktubunda öpmədiyi yer qoymadı. Deməli, Kozetta onu sevir! Onun ağlına 

bir anlığa belə bir fikir gəldi: onda o gərək daha ölməsin! Sonra o, öz-özünə dedi: ―Kozetta 

buradan gedir. Atası onu Ġngiltərəyə aparır. Mənim də babam istəmir ki, mən onunla evlənim. 

Mənim məĢum taleyimdə heç bir Ģey dəyiĢməmiĢdir‖. Elə dəqiqələr olur ki, Marius kimi 

xəyalpərəstlər tamamilə ruhdan düĢürlər, – onların ən ağır qərarları da bundan meydana gəlir. 

Həyat – dözülməz bir yükdür, ölüm ən yaxĢı çıxıĢ yoludur. Marius belə bir qərara gələndən sonra 

düĢündü: indi iki iĢ qalmıĢdır ki, mən gərək onları yerinə yetirəm, bu, mənim borcumdur: 

Kozettaya son əlvida məktubu göndərməklə ona öz ölümümü xəbər verəm, bir də ki, QavroĢu, – 

Eponinanın qardaĢı, Tenardyenin oğlu olan bu yazıq uĢağı özü üçün hazırladığı ölümdən xilas 

edəm. 

O, Kozetta üçün sevgi haqqında olan fikirlərini balaca bir dəftərçəyə yazmıĢdı, bu dəftərçə onun 

bumajnikində idi; dəftərçədən bir ağ vərəq qoparıb, karandaĢla aĢağıdakı sözləri yazdı: 

―Bizim evlənməyimiz mümkün deyil. Mən bunun üçün babamdan icazə istədim, babam icazə 

vermədi; mənim pulum yoxdur, səninki də elə. Mən tələsə-tələsə sənin yanına getdim, səni görə 

bilmədim. Mon sənə söz vermiĢəm, sən bunu bilirsən, mən sözümün üstündə dururam. Mən 

ölürəm. Sən bu kağızı oxuyanda mənim ruhum sənin yanında olacaq, sənə baxıb gülümsəyəcək‖. 

Məktubu möhürləməyə Ģey yox idi; kağızı dörd yerə büküb üstünə bu ünvanı yazdı: 

 

―Madmazel Kozetta FoĢlevan, c-b FoĢlevanın mənzili, Silahlı adam küçəsi, № 7.‖ 

 

Məktubu bükəndən sonra o bir az fikirləĢdi, yenə bumajniki götürüb açdı, elə həmin karandaĢla 

dəftərçənin birinci səhifəsinə üç sətir söz yazdı: 

 

―Mənim adım Marius Ponmersidir. XahiĢ edirəm mənim meyitimi mənim babam c-b Jilnormana 

yetirəsiniz, Mömin bacılar küçəsi, № 6, Mare‖. 

Marius bumajniki sürtukunun cibinə qoyub QavroĢu çağırdı. Səsə elə o saat bir uĢaq gəldi: onun 

üzündə sevinc və sədaqət ifadə olunurdu. 

– Mənim üçün bir iĢ eləmək istərsənmi? 

QavroĢ: 

---

– Nə istəsəniz elərəm, – dedi. – Pərvərdigara! Siz olmasaydınız, vallah məni çoxdan: bir təhər 

eləmiĢdilər. 

– Bu məktubu görürsənmi? 

– Görürəm. 

– Bunu al. Elə bu saat barrikadadan get (QavroĢ narahatlıqla qulağının dalını qaĢımağa baĢladı), 

sabah səhər onu – Silahlı adam küçəsində, yeddi nömrəli evdə, cənab FoĢlevanın yanında 

yaĢayan madmazel Kozettaya çatdır. 

Balaca qəhrəman dedi: 

– YaxĢı, ancaq... bu vaxta qədər barrikadanı tuta bilərlər, mən də orada olmayacağam! 

– Belə görünür ki, barrikadaya səhər açılmamıĢdan hücum etməyəcəklər, sabah günortadan 

qabaq da onu tutmayacaqlar. 

DüĢmən öz hücumuna xeyli ara vermiĢdi, gecə vuruĢmasında bundan tez-tez istifadə edilir: 

düĢmən bu qayda ilə ara verəndən sonra daha Ģiddətlə hücuma keçir. 

QavroĢ soruĢdu: 

– Qulaq asın, sizin məktubunuzu sabah səhər aparsam necə olar? 

– Bu çox gec olar. Yəqin ki, barrikadanı mühasirəyə alarlar, bütün küçələrdə keĢikçi qoyarlar, 

onda sən buradan çıxa bilməzsən. Bu saat get. 

QavroĢ deməyə söz tapmadı: o mütərəddid halda dayanıb durmuĢdu, qəmgin-qəmgin qulağının 

dalını qaĢıyırdı. Birdən o, adəti üzrə, quĢ kimi çırpınaraq məktubu Mariusdan aldı: 

– YaxĢı, – dedi. 

Mondetur küçəsi ilə qaça-qaça getdi. 

Onun ağlına bir Ģey gəlmiĢdi, ancaq bunu demədi, qorxdu ki, Marius buna da etiraz edər. 

Onun ağlına gələn bu idi: 

―Hələ heç saat on iki olmayıb, Silahlı adam küçəsi də uzaqda deyil, mən məktubu aparıb 

verərəm, vaxtında da qayıdıb gələrəm‖. 

 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

BoĢboğaz süngər kağızı. 

 

Bütün bir Ģəhərin keçirdiyi coĢqun həyəcan – qəlbin keçirdiyi həyəcan qarĢısında nədir ki?! 

Ġnsanın daxili dərinliyi – xalqın daxili dərinliyindən də dərindir. Jan Valjan böyük bir həyəcan 

içində idi. Onun daxilində yenə bütün girdablar açılmıĢdı. O da, Paris kimi qorxunc və 

anlaĢılmaz bir çevriliĢ qarĢısında sarsılmıĢdı. Bunun üçün bir neçə saat kifayət etmiĢdi. Onun 

həyatına, vicdanına qəfildən qaranlıq çökmüĢdü. Paris haqqında deyilən sözü onun haqqında da 

demək olardı: ―Budur, iki qüvvə bir-birinə rast gəlmiĢ. ĠĢıq ruhu ilə qaranlıq ruhu uçurum 

üstündə, körpüdə bir-biri ilə əlbəyaxa olmuĢdur. Onlardan hansı o birisini uçuruma atacaqdır? 

Kim kimə üstün gələcəkdir?‖ 

Jan Valjan iyunun 4-də, axĢam, Kozetta və Tusenlə Silahlı adam küçəsinə köçdü. Orada, onun 

taleyində qəfildən bir dəyiĢiklik baĢ verdi. 

Kozetta Plüme küçəsindən öz könlü ilə getməmiĢdi. Onların arzusu, bir yerdə yaĢadıqları gündən 

bəri, ilk dəfə olaraq, bir-birinə uymamıĢdı: bu arzular bir-biri ilə mübarizəyə giriĢməsə də, hər 

halda, bir-birinə qarĢı durmuĢdu. Bir tərəfin etirazı o biri tərəfin müqavimətinə rast gəlmiĢdi. 

Naməlum bir adamın, heç gözlənilmədiyi halda, Jan Valjana: ―Köçün buradan‖ deməsi onu elə 

təĢviĢə saldı ki, o, Kozettadan qəti surətdə tabe olmasını tələb etdi. Jan Valjan əmin idi ki, onu 

izləyib yerini tapmıĢlar, onu təqib edirlər: Kozetta əlacsız qalıb onun təklifini qəbul etdi. 

Onlar Silahlı adam küçəsinə köçəndə, yolda bir-birinə bircə kəlmə də söz demədilər: hərəsi öz 

fikri ilə məĢğuldu. Jan Valjan elə təĢviĢ içində idi ki, Kozettanın kədərini duymurdu; Kozetta da 

elə dərdli idi ki, Jan Valjanın təĢviĢini duymurdu. 

---

Jan Valjan Tuseni də özü ilə apardı: əvvəllər bir yerə gedəndə Tusen həmiĢə evdə qalardı. O hiss 

edirdi ki, bəlkə, bir daha Plüme küçəsinə qayıtmayacaq, buna görə də Tuseni orada qoymadı, 

lakin sirrini də açıb ona deyə bilmədi. Bir də ki, Tuseni sədaqətli və etibarlı bir adam hesab 

edirdi. Qulluqçunun öz sahibinə xəyanəti maraqdan baĢlanır. Lakin Tusen heç bir Ģeylə 

maraqlanmazdı, sanki, Jan Valjana həmiĢə qulluqçu olmaq onun qisməti imiĢ. O, Barnevil 

kəndlisi Ģivəsində danıĢa-danıĢa – buna da adam gülməyə bilmirdi, – kəkələyə-kəkələyə deyərdi: 

―Anam məni necə doğubsa elə də varam; öz iĢimi görürəm; ayrı Ģeylərlə iĢim yoxdur‖. 

Onların Plume küçəsindən getməsi – köçməkdən artıq qaçmağa bənzəyirdi. Gedəndə Jan Valjan 

təkcə Kozettanın ―ayrılmaz dost‖ adlandırdığı xoĢ qoxulu balaca çamadanını götürdü. Ġri 

sandıqları aparmaq üçün hambal çağırmaq lazımdır: hambal – Ģahid deməkdi. Babil küçəsinə 

açılan həyət qapısına fiakr çağırdılar, ona minib getdilər. 

Tusen bir az alt paltarı, üst geyimi, bəzi tualet Ģeyləri götürmək üçün güclə icazə ala bildi. 

Kozetta da ancaq balaca bir mücrü və büvar götürdü; mücrüyə – kağız yazmaq üçün lazımi 

Ģeylər qoymuĢdu. 

Onların getməsi mümkün qədər nəzərə çarpmasın və sakit keçsin deyə Jan Valjan axĢam yola 

düĢməyi lazım bildi, bu da Kozettaya imkan verdi ki, Mariusa kağız yazsın. Onlar hava lap 

qaralanda Silahlı adam küçəsinə gəlib çatdılar. 

Yatanda da dinməz-söyləməz yatdılar. 

Silahlı adam küçəsindəki mənzilin pəncərələri dal həyətə baxırdı, özü də üçüncü mərtəbədə idi. 

Mənzil iki yataq, bir də yemək otağından ibarətdi; mətbəx və antresol yemək otağının böyründə 

idi; antresolda bir yığma çarpayı vardı; Tusen bu çarpayıda yatacaqdı. Yemək otağı iki yataq 

otağının arasında idi, o həm də dəhliz idi. Evə lazım olan bütün avadanlıq mənzildə vardı. 

Ġnsanlar ağılsızcasına təĢviĢə düĢdükləri kimi, ağılsızcasına da təskinlik tapırlar: insan təbiəti 

belədir! Silahlı adam küçəsinə gələn kimi Jan Valjanın təĢviĢi azaldı və yavaĢ-yavaĢ yox oldu. 

Elə yer var ki, bizim qəlbimizə sakitlik gətirir. Silahlı adam küçəsi – dinc camaatlı, gözə 

çarpmayan bir küçə idi; köhnə Parisin bu xırdaca, dar küçəsinin sakitliyi, elə bil, Jan Valjana 

yoluxurdu; bu küçə elə dardı ki, iki dirək üstünə köndələninə bir tir qoymaqla ora araba gediĢ-

gəliĢi üçün bağlanmıĢdı; o hay-küylü Ģəhərin ortasında olsa da, dərin bir sükuta dalmıĢdı; günün 

günorta çağında ora alaqaranlıq olurdu; əgər belə demək mümkünsə, – qoca adam kimi susub 

duran iki sıra yüzillik, hündür evlər onu ətrafın təĢviĢindən mühafizə edirdi. Bu küçədə 

unutqanlıq donub qalmıĢdı. Jan Valjan rahat nəfəs aldı. Onu indi necə tanıya bilərdilər?! 

Onun ilk qayğısı – ―ayrılmaz dostunu‖ öz yatağının yanında qoymaq oldu. 

YaxĢı yatdı. AxĢamın xeyrindən sabahın Ģəri yaxĢıdır, deyiblər; buna – axĢamın sevincindən 

səhərin sevinci çoxdur, – sözlərini də əlavə etmək olar. Jan Valjan yuxudan ayılanda kefi kök idi. 

Yemək otağı çox pis otaqdı, lakin bu ona çox gözəl göründü; otaqda köhnə, girdə bir masa, alçaq 

bir bufet, qaltaq bir kreslo, bir neçə də stul, divarda bufetə sarı əyilmiĢ bir güzgü vardı; Tusenin 

bağlamaları stulların üstündə idi; bağlamaların birindən Jan Valjanın milli qvardiya mundiri 

görünürdü. 

Kozettaya gəlincə, Tusenə o, bulyon gətirməsini tapĢırdı və axĢama kimi öz otağından çıxmadı. 

Tusen yeni mənzili səliqəyə salmaqla məĢğuldu. AxĢam o, saat beĢ radələrində yemək otağına 

soyuq çolpa qızartması gətirdi: Kozetta atasının ovqatını təlx etməmək üçün çolpadan bir az 

yeməyə razı oldu. 

Sonra, baĢının bərk ağrıdığını söyləyərək, Jan Valjana – gecən xeyrə qalsın – deyib, öz otağına 

getdi. Jan Valjan çolpanın qanadını iĢtahla yeyərək masaya dirsəkləndi; o yavaĢ-yavaĢ 

sakitləĢərək yenə də özünü təhlükəsiz bir vəziyyətdə hiss edirdi. 

Onlar belə yüngülcə nahar edərkən, Jan Valjan iki-üç dəfə, tutqun bir Ģəkildə, Tusenin səsini 

eĢitdi; Tusen kəkələyərək deyirdi: ―Cənab, ətrafda hay-küy var, Parisdə vuruĢurlar‖. Lakin Jan 

Valjanın fikri bir çox məsələlərlə məĢğul olduğundan Tusenin sözlərinə əhəmiyyət vermədi. 

Düzünü desək, bu sözləri yaxĢı baĢa düĢmədi. 

Yerindən qalxdı, get-gedə daha artıq bir təskinlik duyaraq, pəncərədən qapıya, qapıdan 

pəncərəyə sarı var-gəl etməyə baĢladı. 

---

O sakit olan kimi, yeganə dərdi-səri olan Kozetta yenə onun fikrini məĢğul etdi. Ona görə yox ki, 

Kozettanın baĢ ağrısı, bu xırdaca əsəb sarsıntısı, bu qız Ģıltağı, bu ötücü bulud kölgəsi onu 

narahat edirdi, – bunlar bir-iki günə keçib gedəcəkdi; o öz gələcəkləri haqqında və adəti üzrə, bu 

barədə xoĢ bir duyğu ilə düĢünürdü. Hər halda, Jan Valjan, keçirdikləri xoĢbəxt həyatın yenə də 

öz qaydasına düĢəcəyinə mane olan bir Ģey görmürdü. Bəzən adama elə gəlir ki, onun istədiyi 

Ģeyləri əldə etməsi mümkün deyil, bəzən də, hər Ģeyi əldə etmək ona asan görünür. Ġndi Jan 

Valjan belə xoĢbəxt dəqiqələr keçirirdi: hər Ģey ona asan görünürdü. Belə xoĢbəxt dəqiqələr, 

adətən, gecədən sonra gündüz gələn kimi, pis dəqiqələrdən sonra gəlir, bu da bir-birinə zidd 

tərəflərin bir-birini əvəz etməsi qanunu əsasında olur; bu qanun təbiətin mahiyyətini təĢkil edir; 

dayaz fikirli adamlar buna antiteza deyirlər. Bu sakit küçədə Jan Valjan həm özü üçün, həm də 

Kozetta üçün daldalanacaq bir yer tapmıĢdı, xeyli vaxtdan bəri onu narahat edən vəziyyətdən 

xilas olmuĢdu. O uzun zaman öz qarĢısında zülmət gördüyü üçün indi bu küçədə onun gözünə 

balaca bir iĢıq çarpırdı. Plüme küçəsindən çətinliyə rast gəlmədən və heç bir hadisə üz vermədən 

xilas olmaq özü yaxĢı bir baĢlanğıcdı. Əslində, bir neçə aylığa da olsa, Fransanı tərk edib 

Ġngiltərəyə getmək özü ən ağıllı bir tədbir olardı. Bəli, getmək lazımdır. Kozetta onun yanında 

olandan sonra Fransada ya Ġngiltərədə yaĢamağın nə fərqi vardı?! Kozetta onun vətəni idi, 

Kozetta onun xoĢbəxtliyi üçün kifayətdi. Bəlkə də, onun varlığı Kozetta üçün kifayət deyildi, – 

bu fikir əvvəllər onun bədəninə üĢütmə salar, onu yatmağa qoymazdı, lakin indi bu, onun ağlına 

da gəlmirdi. Onun bütün əvvəlki dərdi, qəmi sönüb getmiĢdi, onun qəlbi ümidlə dolu idi. Madam 

ki, Kozetta onun yanındadır, deməli, onundur, – Jan Valjan belə güman edirdi; bu – optik bir 

aldanıĢ idi, bunun nə demək olduğu hamıya məlumdur. O, Kozetta ilə Ġngiltərəyə getməsini 

mümkün ola bilən bütün rahatlıqları ilə təsəvvüründə canlandırır, xəyalının uzaq-uzaq 

ənginlərində xoĢbəxtliyinin ihya olunduğunu görürdü. 

Otaqda yavaĢ-yavaĢ gəziĢərkən birdən onun gözünə qəribə bir Ģey sataĢdı. 

O, düz qabağında, alçaq bufetin üzərində, divara maili vurulan güzgüdə dörd sətir yazı gördü və 

bunu lap aydınca oxudu: 

―Mənim sevgilim! Əfsus, atam bizim dərhal getməyimizi tələb edir. Bu gün axĢam biz Silahlı 

adam küçəsinə, 7 nömrəli evə köçürük. Bir həftədən sonra Ġngiltərədə olacayıq. 

Kozetta 4 iyun‖. 

 

Jan Valjan dayandı, o heç bir Ģey baĢa düĢmürdü. 

Kozetta bura gələndən sonra öz büvarını bufetin üstünə, güzgünün alt tərəfinə qoymuĢdu, ağır bir 

təĢviĢ və iztirab içində olduğundan büvar yadından çıxıb orada qalmıĢdı. O hətta büvarı açıq 

qoyduğunu da duymamıĢdı: yazdığı dörd sətirli məktubu büvarın bu səhifəsində qurutmuĢdu, 

sonra da Plüme küçəsindən keçən cavan bir fəhləyə vermiĢdi; bu dörd sətir yazı büvarın 

hopdurucu kağızında əks olunub qalmıĢdı. 

Güzgü də bu yazını əks etdirirdi. 

Həndəsədə simmetrik əks deyilən Ģey burada meydana gəlmiĢdi. Hopdurucu kağızda tərsinə əks 

olunan sətirlər güzgüdə əsl vəziyyətini almıĢdı, sözlər də olduğu kimi oxunurdu; Kozettanın 

dünən Mariusa yazdığı məktub Jan Valjanın gözləri qarĢısında canlanıb dururdu. 

Bu həm sadə, həm də sarsıdıcı bir Ģeydi. 

Jan Valjan güzgüyə yaxınlaĢdı, sətirləri oxudu, gözlərinə inanmadı. Ona elə gəldi ki, bu sətirlər 

ildırım parıltısında meydana gəlmiĢdir.  

Bu – hallüsinasiya idi. Bu mümkün olan Ģey deyildi. Bu yox idi. 

Onun dərketmə qabiliyyəti yavaĢ-yavaĢ dəqiqləĢdi; o, Kozettanın büvarına baxdı, əsl həqiqət 

gözü qarĢısında canlandı. Büvarı götürüb dedi: ―O yazı buradandır‖. Büvarda əks olunan yazıya 

böyük bir həyəcanla baxdı. Tərsinə əks olunan hərflər qəribə bir naxıĢa bənzəyirdi, sanki, onların 

heç bir mənası yox idi. Jan Valjan fikirləĢdi: ―Bunlar heç bir Ģeyi ifadə eləmir, burada heç bir Ģey 

yazılmamıĢdır‖. O böyük bir yüngüllük hiss edərək dərindən köksünü ötürdü. DəhĢətli 

dəqiqələrdə belə axmaqcasına sevinci kim duymamıĢdır?! Qəlb bütün xəyallarını sərf etməyincə 

ümidsizliyə uğramır. 

---

Jan Valjan büvarı əlində tutub, mənasızca bir heyrətlə ona baxırdı: o az qalmıĢdı ki, onu ələ salan 

hallüsinasiyaya gülsün. Birdən yenə də güzgüyə baxdı, bayaqkı hadisə yenə təkrar olundu: dörd 

sətir yazı orada lap aydın görünürdü. Ġndi bu daha gözə görünən xəyal deyildi. Təkrar olunan 

hadisə həqiqətdir. Bu aydın idi, güzgü o məktubu düzgün əks etdirirdi. Jan Valjan məsələni baĢa 

düĢdü. 

O səndirlədi, büvar əlindən düĢdü, bufetin yanında olan köhnə kresloda ağır-ağır oturdu; baĢı 

aĢağı əyildi, gözləri donuqlandı, fikri dumanlandı. O, öz-özünə dedi: bu doğru imiĢ, dünya iĢığı 

mənim üçün həmiĢəlik söndü, bunu Kozetta kiməsə yazmıĢdır. O yenə də qəzəblənmiĢ ruhunun 

zülmət içində boğuq-boğuq nərildədiyini eĢitdi. Götürün görün aslanın qəfəsindən əti necə 

götürürsünüz! 

Marius hələ də Kozettanın məktubunu almamıĢdı, – bu həm qəribə, həm də kədərli bir haldı; 

Marius məktubu alana kimi təsadüf xaincəsinə onu Jan Valjana yetirmiĢdi. 

Bu günə qədər taleyin sınaqları Jan Valjanı məğlub edə bilməmiĢdi. Ona ağır-ağır zərbələr 

endirilmiĢdi; insana kinli taleyi tərəfindən edilə bilən zorakılığın hamısı onun haqqında 

edilmiĢdi; amansız qəza-qədər cəmiyyətin bütün cəza tədbirləri, bütün yanlıĢ fikirləri ilə 

silahlanaraq onu özünə hədəf seçmiĢdi, onu amansızca təqib edirdi. Lakin o heç bir Ģeyin 

qarĢısında geri çəkilməmiĢdi, heç bir Ģeyin qarĢısında əyilməmiĢdi. Lazım olan vaxtda ən 

cəsarətli qərarlar qəbul etmiĢdi. Yenidən əldə etdiyi Ģəxsiyyət azadlığından könüllü olaraq vaz 

keçmiĢdi, öz sərbəstliyini vermiĢdi, öz həyatını təhlükə qarĢısında qoymuĢdu, hər Ģeydən 

məhrum olmuĢdu. Hər əzaba tab gətirmiĢdi, heç bir Ģeydə öz xeyrini güdməmiĢdi, hər Ģeyə 

dözmüĢdü, bu da o dərəcəyə varırdı ki, bəzən onu – din yolunda əzab çəkən adam kimi öz-

özündən əl üzmüĢ bir adam hesab etmək olardı. Onun cürbəcür müsibətlərlə mübarizədə 

bərkiyən vicdanı, elə bil ki, heç sarsılmayacaqdı. Lakin indi bir adam onun ruhunun dərinliyinə 

baxsaydı – bir Ģeyi etiraf etməyə məcbur olardı: onun ruhu zəifləyirdi. 

Tale tərəfindən üz verən və uzun illər boyu davam edən ağır iĢgəncələr nəticəsində o çox əzab 

çəkmiĢdi, lakin bu cür dəhĢətli əzab duymamıĢdı. Hələ bu cür odlu kəlbətinin ağzına 

düĢməmiĢdi. O, öz daxilində yatan bütün hisslərin sirli bir Ģəkildə canlandığını duyurdu. Heç 

özünə də məlum olmayan bir əsəbinə iynə batırıldığını hiss edirdi. Əfsus! Ən böyük sınaq, daha 

doğrusu, yeganə sınaq – sevilən bir adamın əldən çıxmasıdır! 

Zavallı, qoca Jan Valjan Kozettanı ancaq bir ata kimi sevirdi, lakin biz yuxarıda qeyd etmiĢdik 

ki, o yetimcəsinə bir həyat keçirdiyindən, onun bu atalıq hissinə bütün baĢqa sevgilər də daxil 

olmuĢdu: Kozettanı o həm qızı kimi, həm ana kimi, həm də bacı kimi sevirdi. Bütün ömrü boyu 

onun nə məĢuqəsi, nə də arvadı olmuĢdu; təbiət – etibardan düĢmüĢ adamın vekselini qəbul 

etməyən kreditordur, buna görə də bütün sevgilərin ən dəyanətlisi qadına olan məhəbbət hissi, 

dumanlı, təmiz, saf, öz təmizliyi ilə adamı valeh edən, idraka sığmayan, ilahi, səmavi, 

mələkcəsinə hiss bütün o biri hisslərə qarıĢmıĢdı. Hətta bu, hissdən artıq instinkt idi, instinktdən 

artıq məczubiyyətdi, hiss olunmayan, gözə görünməyən, lakin real bir məczubiyyətdi. Jan 

Valjanın böyük bir mehribanlıq içində yaĢayan sevgisi əslində dağ içərisində olan, yeri 

bilinməyən, əl dəyməyən qızıl damarı kimi bir Ģeydi. 

Qoy indi oxucu Jan Valjanın qəlbinin nə ilə dolu olduğunu yadına salsın: biz yuxarıda bunu 

demiĢdik. Onların arasında nikah, hətta mənəvi nikah da ola bilməzdi; bununla belə onların 

taleyi bir-birinə möhkəmcə bağlanmıĢdı. Jan Valjan bütün ömrü boyu Kozettadan, yəni o 

uĢaqdan baĢqa elə bir Ģey bilmirdi ki, onu sevmək olsun. Bir-birini əvəz edən ehtiras və sevgi 

məczubiyyəti onun qəlbində iz buraxmamıĢdı, elə bir iz ki, bir-birini əvəz edən açıq və tünd-

yaĢıllıqda – qıĢdan keçən yarpaqda, yaĢı əllidən ötən adamda görmək olar. Nəticə etibarilə, – 

yuxarıda dəfələrlə dediyimiz kimi, – hisslərin bu daxili birləĢməsi, yüksək bir xeyirxahlıq 

Ģəklində təzahür edən bu Ģeylərin hamısı o yerə gətirib çıxartdı ki, Jan Valjan Kozettanın atası 

oldu. O qəribə bir ata idi: o həm baba, həm oğul, həm qardaĢ, həm də ər olan bir ata idi; o elə bir 

ata idi ki, onun varlığında ana da hiss olunurdu; o, Kozettanı sevən, ona pərəstiĢ edən bir ata idi; 

çünki Kozetta onun üçün həm iĢıq, həm sığınacaq yeri, həm ailə, həm vətən, həm də cənnət 

olmuĢdu. 

---

O zaman ki, Jan Valjan bunların həmiĢəlik qurtardığını, Kozettanın ondan uzaqlaĢdığını, onun 

əlindən çıxdığını, onun bulud kimi, su kimi ələgəlməz olduğunu baĢa düĢdü; o zaman ki, bu 

öldürücü həqiqət onun qarĢısında canlandı, o da düĢünərək dedi: ―Kozettanın qəlbi baĢqa bir 

adama uyub, o bütün həyatını baĢqa bir adama verib, onun sevgilisi var, amma mən ancaq 

atayam, mən daha mövcud deyiləm‖; o zaman ki, onun daha heç bir Ģübhəsi qalmadı öz-özünə 

dedi: ―Kozetta mənim əlimdən gedir!‖ – Jan Valjanın duyduğu kədər imkan dairəsindən çıxdı. 

Əlindən gələn hər Ģey edəsən – axırı da bu? Bu necə olur? Heç demə o – heçmiĢ? Bunu 

düĢünəndə, yuxarıda dediyimiz kimi, Jan Valjan acığından titrədi. Bütün varlığında, varlığının 

hər zərrəsində xudbinliyin coĢqun bir Ģəkildə hərəkətə gəldiyini hiss etdi, ―mənlik‖ onun 

mənəviyyatının girdabında nərildədi. 

Daxili fəlakət də olur. Ümidsizliyə gətirib çıxaran etimad – insan mənəviyyatının ən dərin 

əsaslarını qırmadan, dağıtmadan insan qəlbinə daxil ola bilməz, bu əsaslar çox vaxt insanın 

bütün varlığını təĢkil edir. Bu dərəcəyə gəlib çatan kədər – vicdanın imkanında olan bütün 

qüvvələrin məğlubiyyəti və qaçması deməkdir. Bu dəqiqələr – təhlükəli, mənhus dəqiqələrdir. 

Ġnsanlardan çox azı – öz-özünə sədaqətli qalanda, öz vəzifəsini yerinə yetirmək əzmindən 

dönməyəndə bu dəqiqələri keçirir. Lakin səbir kasası dolanda, əzab və iztirab həddindən aĢanda 

ən mətanətli xeyirxah adamlar da sarsılır. Jan Valjan yenə də büvarı götürüb baxdı, bir daha 

bunun dəhĢətli bir həqiqət olduğuna inandı, gözlərini büvardan çəkmədən əyilib qalxdı və sanki, 

bu dörd sətirə baxa-baxa daĢa döndü; elə zənn etmək olardı ki, bu insan mənəviyyatını dolduran 

hər Ģey uçub dağılır, – onu, elə bil, ağır kədər bürümüĢdü. 

Jan Valjan kəĢf etdiyi bu yazıya diqqətlə baxır, xəstə təsəvvüründə bunun həcmini böyüdürdü; 

eyni zamanda onun zahiri sakitliyi adamı qorxudurdu: insan sakitliyinin cansız heykəl sakitliyinə 

çevrilməsi dəhĢətli olur. 

Jan Valjan – heç xəbəri olmadan taleyinin atdığı qorxunc addımı ölçürdü, keçən yayda olan 

qorxusunu xatırlayırdı, – o, lazımınca düĢünmədən bu qorxunun üstündən keçmiĢdi; o yenə də 

onda gördüyü uçurumu görürdü; ancaq indi o, bu uçurumun kənarında deyil, lap dibində idi. 

Heç eĢidilməyən bir müsibət baĢ vermiĢdi: Jan Valjan uçurumu görmədən ora yıxılmıĢdı. 

Həyatının iĢığı sönmüĢdü; amma o elə təsəvvür edirdi ki, günəĢi həmiĢə görəcəkdir. 

Ġnstinkt ona doğru yol göstərdi. O bəzi halları, bəzi günləri fikrində canlandırdı, Kozettanın hansı 

bir vəziyyətdə qızardığını, hansı bir vəziyyətdə ağardığını xatırlayıb öz-özünə dedi: ―Bu odur‖. 

Ümidsizliyin gözaçıqlığı – oxu həmiĢə hədəfə dəyən əsrarəngiz yay kimi bir Ģeydir. Jan Valjan 

ilk zənnində Mariusun izinə düĢdü: bu adamın adını o bilmirdi, amma elə o saat bu adın sahibini 

tapdı. Amansız bir Ģəkildə meydana gələn xətirələrin dərinliyində – Lüksemburq bağında boĢ-

boĢ gəzən, sevgi macəraları axtaran bu naməlum, bu miskin adamın, sentimental romanların bu 

avara qəhrəmanını, bu axmağı, bu əclafı o lap aydın görürdü: öz övladını çox-çox sevən bir 

atanın yanında onun qızına qaĢ-göz eləmək əclaflıq deyilmi?! 

Jan Valjan qəti surətdə təyin etdi ki, bu hadisənin baĢ verməsinə o cavan oğlan müqəssirdir, 

bütün bu Ģeylərə o səbəb olmuĢdur; öz qəlbində Ģər ilə bu qədər mübarizə aparan, bütün 

həyatının, bütün fəlakət və bədbəxtliyinin məhəbbətə çevrilməsinə çalıĢan, mənəvi cəhətdən 

dəyiĢən bu adam öz-özünə diqqətlə baxaraq nifrət kabusunu gördü. 

Böyük kədər insan mənəviyyatını əzir, həyatı insanın gözündən salır. Dərd çəkən adam nəyinsə 

ondan uzaqlaĢdığını hiss edir. Gənclik illərində onun təması ağır, sonralar məĢum olur. Əfsus! 

Hətta o zaman ki, qan qızğın, saç qara olur, adam baĢını məĢəl alovu kimi dik tutur; o zaman ki, 

taleyin düyünçəsi hələ açılmamıĢdır; o zaman ki, təmiz sevgi ilə dolu olan qəlbin çırpıntısına 

baĢqa bir qəlb cavab verir; o zaman ki, səhvi düzəltməyə hələ vaxt vardır; o zaman ki, bütün 

qadınlar, bütün təbəssümlər, bütün gələcək, bütün ənginlər hələ qabaqdadır, o zaman ki, insanın 

varlığı həyat qüvvəsi ilə doludur – hətta onda da ümidsizlik dəhĢətli olur. Lakin ümidsizlik 

qocalıq illərində necə olur, – o zaman ki, illər sönə-sönə, surətini artıra-artıra qaranlığa doğru 

gedir, bu qaranlığa çatanda insan öz qarĢısında qəbir zülmətinin ulduzlarını görməyə baĢlayır!.. 

Jan Valjan düĢünürdü. Tusen otağa girdi. O ayağa qalxıb soruĢdu: 

– Bu əhvalat haradadır? Siz bilirsinizmi? 

Tusen sualı baĢa düĢməyərək ancaq bunu deyə bildi: 

---

– Sizə nə lazımdır? 

Jan Valjan bir də soruĢdu: 

– Axı siz, deyəsən, mənə deyirdiniz ki, haradasa dalaĢırlar... 

– Hə, cənab, dalaĢırlar! Sen-Merri tərəfdə. 

Ġnsanlarda qeyri-Ģüuru hərəkətlər olur. Bu hərəkətlər bizim xəbərimiz olmadan, ən gizli bir fikrin 

təhriki ilə meydana gəlir. Jan Valjan da, yəqin ki, heç özü dərk etmədən, belə bir fikrin təhriki 

ilə, beĢ dəqiqədən sonra küçəyə çıxdı. 

O, evinin qabağında, tumbada, baĢı açıq oturdu, elə bil ki, nəyə isə qulaq asırdı. 

Hava qaralırdı. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

QavroĢ küçə iĢığının düĢmənidir. 

 

Jan Valjan nə qədər belə oturdu? Onun ağır düĢüncəsinin mədd və cəzri nədən ibarətdi? O, 

özünə gəlmiĢdimi? Ya elə pamal olub qalmıĢdı? O yenilmək dərəcəsinə qədər ruhdan 

düĢmüĢdümü? O yenə də özünə gəlib qəlbində möhkəm bir dayaq nöqtəsi tapa biləcəkdimi? 

Yəqin ki, o özü də bu suallara cavab verə bilməzdi. 

Küçə bomboĢ idi. Bir neçə adam tələsə-tələsə, təĢviĢ içində evinə qayıdırdı. Jan Valjanı onlar 

çətin görə bilərdi. Təhlükəli vaxtlarda hər kəs öz canının hayına qalır. Fənərçi həmiĢəki kimi 

gəlib, 7 nömrəli evin darvazası qabağında, asılan fənəri yandırıb getdi. Birisi Jan Valjanı bu 

qaranlıqda görsəydi, onun canlı bir adam olduğunu güman etməzdi. O darvazanın qabağında 

tumbanın üstündə sakitcə oturmuĢdu, tərpənmirdi, elə bil ki, buzlu heykələ çevrilmiĢ kabusdu. 

Ümidsizliyin bir xüsusiyyəti də dondurmaqdır. Kilsə zənglərinin haray səsi, uzaqdan insan 

yığınının qəzəbli hay-küyü eĢidirdi. Sen Pol qülləsinin saatı – tələm-tələsik və qarmaqarıĢıq 

vurulan zənglərin uğultusunu, qiyamın zəng səsinə qarıĢan hay-küyünü batıraraq, təntənə ilə, 

ağır-ağır saat on biri vurdu; çünki zənglərin haray səsi – insan iĢidir, vaxt – Allah iĢidir. Saatın 

vurması Jan Valjana heç təsir etmədi; o heç qımıldanmadı da. Elə bu zaman Mərkəzi bazar 

tərəfdə tüfənglərin yaylım atəĢi eĢidildi, sonra bu yaylım atəĢi bir də daha bərkdən guruldadı; 

yəqin ġanvreri küçəsində barrikadaya hücum edirdilər, – bundan biz yuxarıda bəhs etmiĢdik, 

Marius bu hücumun qabağını almıĢdı. Jan Valjan bu iki yaylım atəĢini eĢidəndə səksəndi, – bu 

gurultu gecənin sükutu içərisində sanki, daha Ģiddətlə səslənirdi. Jan Valjan yerindən qalxıb, 

gurultu gələn tərəfə döndü, sonra yenə də tumbanın üstündə oturub qollarını döĢündə çarpazladı, 

baĢı yenə da yavaĢ-yavaĢ aĢağı endi. 

O yenə də qəmgin bir halda öz-özü ilə söhbət etməyə baĢladı. 

Birdən baĢını qaldırdı: kim isə küçə ilə gedirdi; yaxından ayaq səsi gəlirdi; Jan Valjan fənər 

iĢığında, Arxiv binası qabağında, küçənin qurtaracağında lap cavanca, solğun, Ģən bir üz gördü. 

QavroĢ Silahlı adam küçəsinə gəlmiĢdi. 

O yuxarıya baxır, elə bil ki, nəsə axtarırdı. Jan Valjanı lap yaxĢı görürdü, ancaq ona əhəmiyyət 

vermirdi. 

QavroĢ yuxarıya baxdıqdan sonra aĢağıya baxmağa baĢladı; pəncəsi üstə qalxaraq, evlərin birinci 

mərtəbəsinin qapılarına, pəncərələrinə nəzər saldı; hər yer bağlı idi; qapılar qıfıllanmıĢdı, bel 

dəmiri vurulmuĢdu. Həmin evlərin bu qayda ilə barrikadalanmıĢ qapılarından beĢ-altısını 

yoxlayıb çiyinlərini çəkdi, vəziyyəti bu sözlərlə təyin etdi: 

– Lənət Ģeytana! 

Sonra yenə də yuxarıya baxmağa baĢladı. 

Jan Valjan bir az əvvəlki ruhi vəziyyətində heç kəsə müraciət etməzdi, hətta heç kəsin sualına 

cavab da verməzdi, lakin indi bu uĢaqla danıĢmaq üçün böyük bir arzu hiss etdi. 

– A bala, nə axtarırsan? 

QavroĢ açıqca dedi: 

– Mən yemək axtarıram, – sonra əlavə etdi: – Bala siz özünüzsünüz! 

---

Jan Valjan cibini qurdalayıb beĢ franklıq bir pul çıxartdı. 

Lakin QavroĢ yöndəquĢu cinsinə mənsub olduğundan, tez-tez bir Ģeydən o biri Ģeyə atıldığından 

– söhbət edə-edə yerdən daĢ götürmüĢdü. O fənər görmüĢdü. 

– Bir baxın,– dedi, – burada hələ fənər var! Dostlar siz qayda-qanuna tabe olmursunuz. Bu 

intizamsızlıqdır. Gəlin bunu sındıraq! 

DaĢı fənərə atdı. Fənərin ĢüĢəsi elə çartıltı ilə sınıb töküldü ki, qarĢı evdə öz istehkamının 

arxasında gizlənən camaat çığırıĢaraq dedi: ―Budur, doxsan üçüncü il baĢlanır!‖ 

Fənər bərk yellənərək söndü. Küçəyə o saat qaranlıq çökdü. 

QavroĢ tutduğu iĢi bəyəndi: 

– Bax, belə, ay qarı küçə, gecə təsəyini qoy baĢına!  

Sonra Jan Valjana sarı dönüb soruĢdu: 

– Sizin bu küçənin axırında dikələn o böyük daxmanın adı nədir? Arxivdir, nədir? Bu sarsaq 

yorğun sütunları qırıb tökəsən, barrikada düzəldəsən – bax onda lap əntiqə olar! 

Jan Valjan QavroĢa yaxınlaĢaraq öz-özünə mızıldandı: 

– Yazıq uĢaq acıb, yemək istəyir. QavroĢun əlinə beĢ franklıq pul qoydu. 

QavroĢ ―su‖nun iriliyinə təəccüb edərək, baĢını lovğa-lovğa dikəltdi; qaranlıqda pula baxdı, bu 

yekə pulun parıltısı onun gözünü qamaĢdırdı. QavroĢ belə bir beĢ franklıq pulun olduğunu 

eĢitmiĢdi; bu pulun Ģöhrəti onun xoĢuna gəlirdi; indi bunu yaxından görərək valeh olmuĢdu: ―Bu 

pələngə bir baxaq – görək!‖ 

Pula bir qədər heyran-heyran baxdı, sonra Jan Valjana sarı döndü, pulu ona uzadaraq əzəmətlə 

dedi: 

– Burjua, mən fənərləri qırmağı daha üstün tuturam. Bu vəhĢi heyvanı alın, qoy qalsın özünüzdə. 

Məni pulla ələ almaq olmaz. Onun beĢ caynağı var, amma məni cırmaqlaya bilməz. 

Jan Valjan ondan soruĢdu: 

– Sənin anan varmı? 

QavroĢ düĢünmədən dedi: 

– Əlbəttə, var. 

Jan Valjan sözünə davam etdi: 

– Onda bu pulu anana apar. 

Bu söz QavroĢun xoĢuna gəldi. Bir də ki, onunla danıĢan adamın Ģlyapası yox idi, bu ona Jan 

Valjanın etibarını qazandırdı. 

– Doğrudanmı? Ona görə yox ki, fənərləri qırmayım? 

– Nə qədər istəyirsən qır! 

– Siz əntiqə oğlansınız!  

QavroĢ pulu cibinə qoydu. 

Onun Jan Valjana olan etibarı artmıĢdı: 

– Siz bu küçədə olursunuz? 

– Bu küçədə oluram, necə? 

– Siz mənə yeddi nömrəli evi göstərə bilərsinizmi? 

– Yeddi nömrəli evi neynirsən? 

QavroĢ karıxdı: artıq Ģey söylədiyindən qorxdu, beĢ barmağının beĢini də qəzəblə saçına soxaraq 

bu sözləri söyləməklə kifayətləndi: 

– Elə belə! 

Jan Valjanın ağlına bir Ģey gəldi, təĢviĢə düĢən adamlarda belə fikir aydınlığı olur. Jan Valjan 

soruĢdu: 

– Bəlkə, sən mənə məktub gətirmisən: mən o məktubu gözləyirəm. 

– Sizə? Siz arvad deyilsiniz. 

– Məktub madmazel Kozettanın üstünə göndərilib, elə deyilmi? 

QavroĢ donquldandı: 

– Kozettanın? Deyəsən, orada elə belə də yazılıb. Gülməli addır! 

– Bilirsən nə var: mən məktubu gərək ona yetirəm, ver bura. 

– Onda siz dəqiq bilirsiniz ki, məni barrikadadan göndəriblər? 

---

– Əlbəttə bilirəm. 

QavroĢ əlini o biri cibinə salıb, dörd qat bükülmüĢ məktubu çıxartdı. 

Sonra təzim edərək dedi: 

– Məktuba hörmət! Bu, müvəqqəti hökumətdəndir. 

– Ver bura. 

QavroĢ kağızı baĢının üstündə tutub durmuĢdu. 

– Elə güman eləməyin ki, bu sevgi məktubudur. Bu qadına yazılmıĢdır, ancaq xalq adından 

yazılmıĢdır. Biz kiĢilər vuruĢuruq, amma zənən xeylağına hörmət edirik. Bizdə ali cəmiyyətdə 

olan kimi deyil: orada Ģıq geyimli gədə-güdə sarsaq-sarsaq qızlara gizlin kağız yazırlar. 

– Ver bura. 

QavroĢ sözünə davam etdi: 

– Doğrudan da, siz, deyəsən, əntiqə oğlansınız! 

– Tez ol, ver. 

– Alın. 

QavroĢ kağızı Jan Valjana verdi. 

– Cənab Ġks, tez olun gedin, mamzel Ġksetanın gözü yoldadır. 

QavroĢ öz məzəliyindən çox razı qaldı. 

Jan Valjan soruĢdu: 

– Məktubun cavabını hara aparım? Sen-Merriyə? 

QavroĢ ucadan: 

– Bir az səhv edirsiniz,– dedi. – Necə deyirlər: vəsəli qutab deyil. Bu məktub ġanvreri 

küçəsindəki barrikadadandır, mən ora qayıdıram. Gecəniz xeyrə qalsın, vətəndaĢ! 

QavroĢ bu sözləri deyib getdi, daha doğrusu, sıpqınıb əldən çıxan quĢ kimi qanadlandı, gəldiyi 

yerə uçdu. O, sanki, zülməti deĢə-deĢə, maĢınla atılan daĢ kimi sürətini azaltmadan, yenə də 

qaranlığa daldı. Silahlı adam küçəsinə yenə də səssizlik çökdü. Həm kölgəyə, həm röyaya 

oxĢayan bu qəribə uĢaq bir anda, zülmət içərisində tüstü kimi itib-batan evlərin arxasında 

qaranlığa qərq oldu. Elə zənn etmək olardı ki, QavroĢ qaranlıq içində əriyərək itdi. Lakin bir 

neçə dəqiqə sonra çatırtı elə bir ĢüĢə sındı, bir fənər gurultu ilə daĢ yola düĢdü; bu yenə də 

camaatı yuxudan ayıltdı, onların nifrətinə səbəb oldu. Bunu – ġom küçəsilə qaça-qaça gedən 

QavroĢ edirdi. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

Kozetta ilə Tusen yatarkən... 

 

Jan Valjan Mariusun məktubu ilə öz otağına qayıtdı. 

O, yuvasına Ģikar aparan bayquĢ kimi qaranlıqdan razı idi: Jan Valjan pilləkənlə asta-asta yuxarı 

qalxdı, öz otağının qapısını yavaĢca açıb içəri girdi, sonra yenə də yavaĢca örtdü, dayanıb qulaq 

asdı, səs-səmir yox idi, bu nəticəyə gəldi ki, yəqin, Kozetta da, Tusen də yatmıĢdır. Onun əli elə 

əsirdi ki, bir kibrit yandırmaq üçün üç-dörd kibrit çöpünü Fümada xəlitəsi olan ĢüĢəyə batırdı; 

indi onun etdiyi iĢ oğurluğa oxĢayırdı. Nəhayət, Ģamı yandırdı, masaya dirsəklənib kağızı açdı, 

oxumağa baĢladı. 

Ġnsan çox həyəcanlı olanda oxumur, bəlkə, kağızın üstünə cumur, onu öz əsiri kimi sıxır, əzir, 

nifrət ya Ģadyanalıq caynağını ona iliĢdirir; gah kağızın sonuna, gah da əvvəlinə baxır. Onun 

diqqəti son dərəcə həyəcanlı olur; kağızda yazılan, ümumiyyətlə, təxminən onun ən ümdə 

cəhətini qavrayır, bir yerdə dayanıb durur, o birilər itib gedir. Jan Valjan Mariusun kağızında 

ancaq bu sözləri gördü: 

―... Mən ölürəm. Sən bu kağızı oxuyanda mənim ruhum sənin yanında olacaq‖. 

Jan Valjan bu iki sətirə baxanda böyük bir sevinc duydu; elə dəqiqələr olurdu ki, hisslərin sürətlə 

dəyiĢməsi, sanki, onu basıb əzirdi; indi o Mariusun kağızına sərxoĢ bir adam heyrətilə baxırdı; 

onun təsəvvüründə gözəl bir mənzərə canlanırdı: bu mənzərə – onun nifrət etdiyi adamın ölümü 

idi. 

---

Onun qəlbində fərəhin vəhĢi fəryadı qopdu. Demək, hər Ģey bitdi! Məsələ onun ümid edə 

biləcəyindən də tez həll olundu. Onun yolunu kəsən adam məhv olur. Bu Marius özü, məcbur 

edilmədən, öz könlü ilə həyatdan gedir. Jan Valjan iĢtirak etmədən, bu iĢdə heç bir təqsiri 

olmadan ―bu adam‖ tezliklə öləcək. Bəlkə də, elə ölüb. Jan Valjan Ģiddətli həyəcan içində 

düĢünməyə, götür-qoy eləməyə baĢladı. Yox, o hələ ölməyib. Görünür məktub elə göndərilib ki, 

Kozetta sabah səhər onu oxusun; saat on birlə gecə yarısı arasında səslənən iki yaylım atəĢindən 

baĢqa heç bir hadisə olmayıb; barrikadaya əsl hücum ancaq səhər açılanda olur; bunun fərqi 

yoxdur: ―bu adamı‖ üsyana cəlb edildiyi gündən ölmüĢ hesab etmək olar.  

O, diĢi çarxlar arasına düĢmüĢdür. Jan Valjan azadlıq gününün gəlib çatdığını hiss etdi. O yenə 

də Kozetta ilə bir yerdə olacaq. Onun daha rəqibi olmayacaq. Gələcək yenə də öz ağuĢunu 

onların qarĢısında açırdı. Bunun üçün bircə Ģey lazımdır, kağızı cibinə qoyub gizlətsin! Kozetta 

―bu adamın‖ baĢına nə gəldiyini heç vaxt bilməyəcək. ―Bircə Ģey qalıb; o Ģey ki olacaq – onun 

baĢ verməsinə mane olmamaq lazımdır. Bu adam xilas ola bilməyəcək. O hələ ölməyibsə – heç 

Ģübhəsiz, öləcək. Belə də xoĢbəxtlik olar!‖ 

Jan Valjan bu Ģeyləri öz-özünə deyib tutuldu. 

Sonra aĢağı enib qapıçını oyatdı. 

Təxminən bir saat sonra Jan Valjan əlində silah, tam milli qvardiya paltarında evdən çıxdı. 

Qapıçı onun çatıĢmayan Ģeylərini çox asanlıqla qonĢulardan tapıb, gətirdi. Jan Valjanın 

doldurulmuĢ bir tüfəngi, bir də patron dolu çantası vardı. O, Mərkəzi bazar tərəfə yönəldi. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

QavroĢun yersiz coĢqunluğu. 

 

Bu zaman QavroĢun baĢına belə bir əhvalat gəldi. 

O, ġom küçəsindəki fənəri kamal-ədəblə vurub sındırdıqdan sonra gəlib Vyeyl-Odriyet küçəsinə 

çıxdı; orada ―heç itə də‖ rast gəlmədiyindən, bildiyi nəğmələrdən birini oxumaq üçün əlinə fürsət 

düĢdü. Nəğmə onun yeriĢini yavaĢıtmırdı, əksinə, daha da yeyinlədirdi. Onun odlu kupletləri 

yatan, ya qorxuya düĢən evlərin üstünə yağmağa baĢladı: 

 

Qaratoyuq dedi birdən: 

―Bu yaxında bir qızla mən. 

Rus qızıyla meĢəlikdən...‖. 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

Dostum Perro, bu nə xislət. 

Gündə bir qız edirsən bənd. 

Bu durbinə de, nə hacət? 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

Hərcayı eĢq öddür, inan! 

Tutub zərif boğazından. 

Məcnun, bidar oldum, aman. 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

Necə oldu o xoĢ anlar! 

Lizon mənlə çəkdi qumar. 

Bir... iki... yandım, zəhrimar... 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

---

 

Onda ki, Suzetta dilbər. 

Saldı mənə xoĢ bir nəzər. 

AlıĢdım, yandım sərbəsər! 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

Fəsil açdım neçə-neçə. 

Bir mən, bir Madlen, bir gecə... 

ġeytan, iblis yerə keçə! 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

Gözəl fəndgir olur yaman! 

YeriĢiylə çan alır, can. 

Gah ram olur... Adel dayan! 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

Stellayla gecə dansdan. 

QoĢa evə gələn zaman. 

SönmüĢdü göydə kəhkəĢan. 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

QavroĢ nəğməni oxuduqca əl-qolunu bərk-bərk oynadırdı. Əl-qol hərəkəti – nəqəratın dayaq 

nöqtəsidir. O üz-gözünü çox qəribə Ģəkillərə salırdı; onun sifəti – ağız-burun əymənin tükənməz 

xəzinəsi idi; onun üzü bərk küləkdə qurudulan yırtıq alt paltarın dəlik-deĢiyi kimi Ģəkildən-Ģəklə 

düĢürdü. Çox təəssüf ki, o tək idi, gecə idi, onun sifətini heç kəs görmürdü, görə də bilməzdi. 

Ġstedadlı adamlar bu qayda ilə puç olub gedirlər. 

Birdən o dayandı. 

– Romansı kəsək, – dedi. 

Onun piĢik gözü kimi iti gözləri qaranlıqda, darvazanın içində, incəsənətdə ―ansambl‖ deyilən 

bir Ģey gördü, bu, baĢqa sözlə desək, bir adam və bir Ģey idi: Ģey – əl arabası idi, adam da – 

arabada yatan bir overnli idi. 

Arabanın qolları daĢ yolun, overnlinin baĢı arabanın qabaq tərəfində idi. O bu maili yerdə 

büzüĢüb yatmıĢdı, ayaqları yerə dəyirdi. 

QavroĢ dünya görmüĢ adam olduğundan dərhal onun sərxoĢ olduğunu bildi. 

Bu adam küçə arabaçısı idi; bərk içmiĢdi, bərk də yatmıĢdı. 

QavroĢ öz-özünə dedi: ―Yay gecələri, bax, belə Ģeylərə yarayır: overnli öz arabasında yatır, sonra 

gəlib bu arabanı Respublika üçün aparırlar, overnlini mütləqiyyət üçün qoyurlar qalır!‖ 

Onun ağlına indicə çox gözəl bir fikir gəlmiĢdi: ―Bu araba bizim barrikadaya lap yaxĢı yarar‖. 

Overnli xoruldayırdı. 

QavroĢ arabanı qabaq tərəfindən yavaĢca özünə sarı çəkdi, sonra overnlini aĢağı hissəsindən, 

yəni qıçlarından tutub dartdı, sərxoĢ arabaçı, heç bir Ģey olmamıĢ kimi, daĢ yolda rahatca sərilib 

qaldı. 

Əl arabası boĢaldı. 

QavroĢ, qəfil ortaya çıxan hadisələri hazır bir vəziyyətdə qarĢılamağa adət etmiĢdi, buna görə də 

onun bütün əmlakı öz yanında olardı. Ciblərini axtardı, bir parça kağız, bir qırıq qırmızı karandaĢ 

çıxartdı; karandaĢı bir dülgərdən çırpıĢdırmıĢdı. 

Kağıza bu sözləri yazdı: 

 

---

―Fransa respublikası. 

 

Əl arabası təhvil alındı‖. 

Sonra da altdan qol qoydu: 

―QavroĢ‖ 

Kağızı, hələ də xoruldamaqda olan overnlinin plis jiletinin cibinə qoydu, əl arabasının 

qollarından yapıĢdı; onu qabağa basa-basa, daĢ yolda gurultu sala-sala, var gücü ilə Mərkəzi 

bazara sarı yüyürməyə baĢladı: o öz qalibiyyətinin təntənəsini keçirirdi. 

Lakin bu təhlükəli bir iĢ idi. Kral mətbəəsi yanında keĢikçi məntəqəsi vardı. QavroĢ bunu nəzərə 

almamıĢdı. Paris civarının milli qvardiya hissəsi bu məntəqədə dururdu. Hissə təĢviĢə düĢərək 

qımıldanmağa baĢladı: səfər çarpayısında yatan qvardiyaçılar baĢlarını qaldıraraq qulaq asırdı. 

Ġki fənərin bir-birinin ardınca sındırılması, lap ucadan oxunan bir nəğmə bu qorxaq küçələr üçün 

kifayətdi, hətta kifayətdən də çox-çox artıqdı: bu küçələrdə lap gün batanda yatmağa baĢlayırlar, 

Ģamların da baĢına belə tezdən söndürücü qapaq keçirirlər. Ġndi bir saatdı ki, bir küçə uĢağı 

butulkaya düĢən milçək kimi bu dinc məhəllədə hay-küy salmıĢdı. Məhəllə serjantı bu səsə qulaq 

asırdı. O durub gözləyirdi. O, ehtiyatlı adamdı. 

Əl arabasının gurultusu serjantı səbirdən çıxartdı, onu yoxlama aparmağa vadar etdi. 

O həyəcanla dedi: 

– Onlar buradadır, özü də bütün bir quldur dəstəsidir. Gedək astaca baxaq. 

Aydın görünürdü ki, anarxiya əjdahası zağasından çıxmıĢ, məhəllədə Ģuluqluq salır. 

Serjant səssizcə yeriyərək, keĢikçi məntəqəsindən çıxmağa cəsarət etdi. 

Birdən Vyeyl-Odriyet küçəsinin lap qurtaracağında QavroĢ və onun əl arabası bir mundirlə, 

kiverlə, plümajla, tüfənglə lap üz-üzə gəldi. 

O birdən dayanıb təəccüblə dedi: 

– Bir baxırsanmı: o, burada elə hazırmıĢ ki! AxĢamınız xeyir, cənab ictimai qayda-qanun! 

QavroĢun təəccübü həmiĢə çox az davam edirdi. 

Serjant çığırdı: 

– Sən hara gedirsən, səfilin biri səfil? 

QavroĢ ona belə cavab verdi: 

– VətəndaĢ, mən hələ sizə burjua deməmiĢəm. Bəs siz niyə məni təhqir edirsiniz? 

– Sən hara gedirsən, avaranın biri avara? 

QavroĢ dedi: 

– Cənab, bəlkə də, dünən siz ağıllı adamdınız, amma bu gün səhər bu rütbəni sizin əlinizdən 

alıblar. 

– Mən səndən soruĢuram, sən hara gedirsən, haramzadənin biri haramzadə! 

– Siz çox nəzakətlə danıĢırsınız. Doğrudan da, siz yaĢınıza görə cavan görünürsünüz. Niyə siz 

saçınızın hər tükünü yüz franka satmayasınız? Siz onda düz beĢ yüz frank qazanardınız. 

– Sən hara gedirsən? Hara gedirsən? Hara? De, quldurun biri quldur! 

– Siz nə pis-pis söz deyirsiniz! Yenə sizə əmmək üçün döĢ verəndə – qoy əvvəlcə ağzınızı bir 

yaxĢıca silsinlər. 

Serjant süngünü ona sarı uzatdı. 

– Hara getdiyini sən deyəcəksən ya yox, əclafın biri əclaf? 

QavroĢ dedi: 

– Cənab general, mən həkim axtarıram: mənim arvadım doğur. 

Serjant çığırdı: 

– Silah baĢına! 

O Ģey ki, sizi məhv etmək təhlükəsi qarĢısında qoymuĢdu – onun vasitəsilə xilas olmaq – 

qüvvətli adamların ən yüksək məharətidir; QavroĢ elə o saat iĢin nə yerdə olduğunu baĢa düĢdü. 

Madam ki, əl arabası onu belə pis vəziyyətə salmıĢdı – əl arabası da onu bu vəziyyətdən 

qurtarmalı idi. 

---

Serjant QavroĢun üstünə cummaq istəyəndə əl arabası – maĢınla atılan daĢa çevrilərək, sürətlə 

gedib serjantın düz qarnına dəydi, serjant kəlləmayallaq qanova yumbalandı, tüfəng də elə o saat 

havaya atıldı. 

Serjantın çığırtısına əsgərlər dəstə ilə bayıra tökülüĢdü; tüfəngin atılması ümumi və nizamsız bir 

yaylım atəĢinə səbəb oldu; əsgərlər yenə tüfənglərini doldurdular, yenə atmağa baĢladılar. 

Bu gözəyarı atıĢma düz on beĢ dəqiqə davam etdi; güllələr bir neçə pəncərə ĢüĢəsini ölümcül 

halda yaraladı. 

QavroĢ var gücü ilə geri qaçdı, o yerdən beĢ-altı küçə uzaqda dayandı, tövĢüyə-tövĢüyə, – 

Qırmızı yetimlər küçəsinin tinini göstərən tumbada oturdu. 

Diqqətlə qulaq asmağa baĢladı. 

Nəfəsini dərdikdən sonra, Ģiddətli atıĢma səsi gələn tərəfə döndü, sağ əlini peysərinə vura-vura, 

sol əli ilə üç dəfə dalbadal onlara ―burun göstərdi‖. Paris qamenləri bu son dərəcə təsirli 

hərəkətlə bütün fransız istehzasını ifadə edirlər, görünür bu itib-batmayan bir hərəkətir, çünki 

yarım əsrdir ki, bu hərəkət ortadan çıxmamıĢdır. 

Lakin kədərli bir fikir birdən QavroĢun sevincini pozdu, ovqatını təlx elədi. 

O düĢünərək öz-özünə dedi: ―Mən burada hırıldayıram, gülməkdən uğunuram, o ki var qəhqəhə 

çəkirəm, amma yolu itirmiĢəm. Ġstəsəm də, istəməsəm də gərək dolanbac yolla gedəm. Hər necə 

olsa vaxtında özümü barrikadaya yetirməliyəm!‖ 

QavroĢ yoluna davam etdi. 

―Mən axı harda qalmıĢdım?‖ – deyərək, bayaqkı nəğməni yüyürə-yüyürə yadına salmağa 

baĢladı. 

O sürətlə bir küçədən o biri küçəyə girir, yenə də öz nəğməsini oxuyurdu; onun səsi qaranlıqda 

get-gedə yavaĢıyaraq ətrafa yayılırdı: 

 

Zaman sizi biçdi ot tək. 

Zindanlar çox deyildir bərk. 

Ġstibdad məhv olsun gərək! 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

Kefçün keqli vuraq, gəlin! 

ġar hanı? Vursan zərbəli. 

Uçar burbonlar təməli. 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

Tir-tir əsir qorxudan Luvr. 

Mütləqiyyət məhv olsun, vur! 

Dəmir süpürgəylə süpür! 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

Dözməz lava barmaqlıqlar. 

Onuncu Karl ar olsun, ar. 

Qaçır üstü-baĢı qubar! 

Gözəllərim, haraya siz. 

Cilvələnib çəkildiniz? 

 

KeĢikçi məntəqəsi əsgərlərinin silahlı hücumu nəticəsiz qalmadı. Əl arabası zəbt edildi, sərxoĢ 

əsir alındı. Əl arabası keĢikçi məntəqəsinə göndərildi, həbsdə saxlanıldı, sərxoĢ da sonralar, hərbi 

məhkəmə tərəfindən, basqında iĢtirak etdiyi üçün, yüngülcə cəzalandı. Bu hadisə o zamankı 

---

prokurorluğun ictimai qayda-qanunu qorumaq məsələsində böyük qeyrət göstərməsinə bir 

sübutdur. 

QavroĢun sərgüzəĢti Tampl məhəlləsi rəvayətlərində mühafizə edilir; bu, qoca Maren 

burjualarının ən qorxunc xatirələrindən biridir; bu hadisə onların hafizəsində: ―Kral mətbəəsi 

keĢikçi məntəqəsinə gecə hücumu‖ Ģəklində nəqĢ olunaraq qalmıĢdır. 

SƏFĠLLƏR. 

 

V HĠSSƏ. 

 

 

JAN VALJAN. 

 

 

 

 

 

 

 

DÖRD DĠVAR ARASINDA MÜHARĠBƏ. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Sent-Antuan civarındakı Xaribda 

Tampl civarındakı Stsilla barrikadası. 

 

Ġctimai xəstəliklər tədqiqatçısının qeyd edə biləcəyi iki ən çox yadda qalan barrikada bu kitabda 

təsvir olunan hadisələrin baĢ verdiyi dövrə aid deyil. Qorxunc dövrün bir növ simvolu olan bu 

barrikadalar 1848-ci ilin faciəli iyun üsyanında, sanki, yer altından çıxmıĢdı, bu üsyan – tarixin 

Ģahid olduğu bütün küçə vuruĢmalarının ən böyüyü idi. 

Bəzən elə olur ki, qara camaat, bu böyük qiyamçı, hətta yüksək prinsiplər əleyhinə, azadlıq, 

bərabərlik, qardaĢlıq əleyhinə, seçki hüququ əleyhinə, ali xalq hakimiyyəti əleyhinə çıxır, 

məyusluq, kədər, boĢa çıxmıĢ ümidlər, təĢviĢ, məhrumiyyət, üfunət, cəhalət, nadanlıq 

girdabından qalxaraq üsyan edir; elə də olur ki, avam camaat xalqa müharibə elan edir. 

Sərsərilər ictimai hüquqa hücum edir; oxlokratiya demosun üzərinə qalxır. 

Bu günlər müsibətli günlərdi; bu cür ağılsızlığın özündə də həmiĢə bir qədər ədalət olur; belə bir 

duel adamın öz-özünü öldürməsinə bənzəyir; sərsərilər, qara camaat, oxlokratiya, avam camaat 

kimi, sanki, təhqiredici sözlər, əfsus ki, əzab çəkənlərin deyil, hökmranlıq edənlərin, bədbəxt 

edilmiĢ məzlumların deyil, imtiyazlıların müqəssir olduğunu sübut edir. 

Mənə gəlincə, mən bu sözləri ürək ağrısı ilə və hörmətlə söyləyirəm, çünki fəlsəfə bu sözlərə 

uyğun olan hadisələrin dərinliyinə varsa, orada çox vaxt əhəmiyyətsiz Ģeylərlə bərabər böyük 

Ģeylər də görər. Afinada oxlokratiya vardı, gezlər Hollandiyanı yaratdı; plebeylər dəfələrlə 

Romanı xilas etmiĢlər, qara camaat Ġsanın ardınca getmiĢdir. 

Hansı mütəfəkkir, cəmiyyətin səfalət içində yaĢayan təbəqələrinin əzəməti haqqında bəzən 

düĢünməmiĢdir?! 

Bu qara camaat, bütün bu yoxsullar, sərsərilər, səfillər içərisindən həvvarilər, din yolunda əzab 

çəkən müqəddəs adamlar çıxmıĢdır; Müqəddəs Ġyeronim bu sirli ―Fex urbis, lex orbis1‖ kəlamını 

söyləyəndə, yəqin ki, bu qara camaatı, bütün bu yoxsulları, sərsəriləri, səfilləri düĢünmüĢdür. 

Əzab çəkən, qanı tökülən bu qara camaatın həyəcanı, onun öz həyatı üçün zəruri olan prinsiplər 

əleyhinə mənasız qiyamı, onun qanunsuz hərəkəti – dövləti yıxmaq təĢəbbüsüdür, buna görə də 

bu qiyam yatırılmalıdır. Vicdanlı adam bu iĢə giriĢir, qara camaatı istədiyi üçün onunla 

---

mübarizəyə baĢlayır. O, qara camaata qarĢı dursa da, ona böyük rəğbət göstərir! Onu dəf etsə də, 

ona böyük hörmət bəsləyir! Burada da biz nadir hallardan biri ilə üz-üzə gəlirik: biz haqlı hərəkət 

etdiyimiz halda, təĢviĢ duyuruq və sanki, iĢi sona yetirməyə qərarımız çatmır; biz inad edirik, 

çünki bu, zəruridir, lakin təmin olunmuĢ vicdanımız kədərlənir; biz öz vəzifəmizi yerinə 

yetiririk, lakin qəlbimiz sızıldayır. 

Bir Ģeyi qabaqcadan qeyd etməliyik: 1848-ci ilin iyun hadisəsi müstəsna bir hadisə idi, bu hadisə 

tarix fəlsəfəsinin təsnifinə çox az uyğun gəlir. O yerdə ki, bu eĢidilməmiĢ, görünməmiĢ 

qiyamdan söhbət gedir, onda yuxarıda dediyimiz bütün sözləri geri götürməliyik, çünki bu 

qiyamda öz hüququnu tələb edən əməyin müqəddəs qəzəbi özünü göstərirdi. Qiyamı yatırtmaq 

lazım gəldi, bunu vəzifə tələb edirdi, çünki qiyam respublikanı təhlükə altına alırdı. 1848-ci ilin 

iyun qiyamı əslində nə idi? Bu, xalqın öz-özünə qarĢı üsyanı idi. 

O Ģey ki, əsas məzmuna aiddir, ondan bəhs etmək mətləbdən uzaqlaĢmaq deyil; buna görə də 

qoy bizə icazə verilsin, oxucuların diqqətini az da olsa, öz mahiyyəti etibarilə yeganə olan iki 

barrikadaya cəlb edək, biz indicə bu barrikadaların adını çəkmiĢdik, həm də onlar bu silahlı 

üsyan üçün çox səciyyəvidir. 

Bu barrikadalardan biri Sent-Antuan civarı qarovulxanasının qabağını kəsirdi, o birisi – Tampl 

civarına gələn yolu qoruyurdu. Kim ki iyunun aydın, mavi səması altında qurulan vətəndaĢ 

müharibəsinin yaratdığı bu qorxunc barrikadaları görübsə, onları heç vaxt unutmayacaqdır. 

Sent-Antuan barrikadası çox nəhəng barrikada olub üçmərtəbəli ev hündürlüyündə idi, eni də 

yeddi yüz futa çatırdı. O, Sent-Antuan civarının qabağını, yəni üç küçənin ağzını baĢdan-baĢa 

tuturdu; bu barrikada kələ-kötürdü, dəlik-deĢikdi, diĢ-diĢdi, kəsik-kəsikdi, onun mağzala oxĢayan 

böyük deĢikləri vardı, o, daĢ yığınlarına əsaslanırdı, bu, onu istehkama çevirirdi; onun bəzi yeri 

əyri Ģəkildə qabağa çıxırdı. Sent-Antuan civarı evlərinin iki hündür tini onu arxa tərəfdən 

möhkəm qoruyurdu; o, vaxtilə 14 iyulu görən dəhĢətli meydanın bir tərəfində nəhəng sədd kimi 

yüksəlirdi. Barrikadaların, sanki, ulu babası olan bu barrikadanın dal tərəfində on doqquz 

barrikada bir-birinin ardınca küçələrin içərisinə doğru uzanırdı. ġəhər ətrafında yaĢayan camaatın 

çəkdiyi dəhĢətli əzabı hiss etmək üçün həmin barrikadanı uzaqdan görmək kifayətdi, onların 

çəkdiyi əzab elə bir dərəcəyə gəlib çatmıĢdı ki, bu zaman ehtiyac fəlakətə çevrilir. Bu barrikada 

nədən qurulmuĢdu? Bəziləri deyirdi ki, bu barrikada – ancaq bu məqsəd üçün viran edilmiĢ üç 

altımərtəbəli evin söküntülərindən qurulmuĢdur. Bəziləri də deyirdi ki, onu xalq qəzəbinin 

möcüzəsi yaratmıĢdır. Söküntülərdən qurulmuĢ bu barrikada, nifrətdən əmələ gələn bir Ģey kimi, 

adamı qüssələndirirdi. SoruĢa bilərlər ki, bunu kim qurmuĢdur? SoruĢa da bilərlər ki, bunu kim 

dağıtmıĢdır? Bu barrikadanı Ģiddətli qəzəbin coĢqun ilhamı yaratmıĢdı. Dayan! Bax, bu – qapı! 

Bu – dəmir barmaqlıq! Bu – talvar! Bu – çərçivə! Bu – sınmıĢ manqal! Bu – çatlamıĢ küpə! 

Hamısını ver gəlsin, tulla gəlsin! Hamısını itələ bəri, dart bəri, alt-üst elə, sındır, yıx, dağıt! 

Qənbər daĢını, çınqılı, dirəyi, dəmir tiri, əsgi-üsgünü, sınmıĢ pəncərə ĢüĢəsini, üzü soyulmuĢ 

stulları, kələm kötüyünü, cındır paltarları, zirzibili lənətlə, qarğıĢla üst-üstə tökürdülər. Bu, həm 

əzəmətli, həm də əhəmiyyətsiz bir Ģey idi. Bu, əzəli xaosun təqlidi idi, onu yoxsulluq bir anda 

yaratmıĢdı. Kütlə ilə atom bir-birinə qarıĢmıĢdı; bir parça divarın yanında dəlik-deĢik olmuĢ qab 

görünürdü – bu, müxtəlif qırıntıların qorxunc qardaĢlığı idi; Sizif öz qayasını, Əyyub öz saxsı 

qabını bura atmıĢdı. Bu Ģeylərin hamısı bir yerdə adamı dəhĢətə gətirirdi. Bu, lütlər Akropolu idi. 

Onun döĢündə aĢırılmıĢ arabalar görünürdü; dalı üstə çevrilmiĢ yekə bir araba bu qiyamçı simada 

çapıq yerinə oxĢayırdı; qiyamçılar, atları açılmıĢ bir omnibusu gülə-gülə barrikadanın lap 

təpəsinə qaldırmıĢdılar, sanki, bu vəhĢicəsinə istehkamı quran adamlar faciə ilə əyləncəni 

birləĢdirmək istəmiĢdilər; omnibusun diĢləsi yuxarı qalxmıĢdı, elə bil ki, səmadan bir cüt atın 

enib ona qoĢulacağını gözləyirdi. Qiyam dalğalarının qurduğu bu nəhəng təpə, Ossanın Pelion 

üzərinə qalaqlandığı kimi, bütün inqilablarda – 93-cü ilin 89-cu il üzərinə, 9 termidorun 10 

avqust üzərinə, 18 brümerin 21 yanvar üzərinə, vandemyerin prerial üzərinə, 1848-ci ilin 1830-

cu il üzərinə qalaqlandığını xatırladırdı. Meydan buna layiq idi, barrikadanın da Bastiliyanın 

məhv olduğu yerdə meydana gəlməyə haqqı vardı. Okean sədd qurmuĢ olsaydı, mütləq belə bir 

sədd qurardı. Məddin qəzəbi bu biçimsiz bəndə öz təsirini göstərmiĢdi. Hansı məddin? Qara 

camaatın, elə bil ki, siz daĢa dönmüĢ fəryadı görürsünüz, elə bil ki, siz coĢqun tərəqqinin gözə 

---

görünməyən nəhəng bal arılarının vızıltısını eĢidirsiniz, bu, arı pətəsi üzərində arıların vızıltısını 

xatırladır. Bu keçilməz sıx meĢə idimi? Ya əyyaĢlar eyĢ-iĢrətinin izi idimi? Ya qala idimi? 

Adama elə gəlirdi ki, divanəlik bunu qala çırpıntısı ilə yaratmıĢdır. Bu istehkamda bir iyrənclik, 

bu xaosda Olimp əzəməti vardı. Orda-burda, bu qorxunc qatma-qarıĢıqlıq içərisində taxtapuĢ 

çatıları, divar kağızı yapıĢdırılmıĢ mansarda bucaqları, ĢüĢəsi sınmamıĢ, çınqıl arasına atılmıĢ, 

top atəĢini gözləyən pəncərə çərçivələri, ev damlarından qoparılmıĢ novçalar, çoxlu Ģkaf, stol, 

oturacaq, dilənçilərin belə rədd etdiyi, üzərində qəzəb və dağıntı izləri görünən müxtəlif köhnə 

ev avadanlığı gözə çarpırdı. Demək olardı ki, ağacdan, dəmirdən, misdən, daĢdan düzəldilmiĢ bu 

köhnə-kürüĢ Ģeylər xalqın tör-töküntüsüdür. Sent-Antuan civarı bunları nəhəng bir süpürgə ilə 

evdən bayıra artmıĢ, öz yoxsulluğundan bu barrikadanı yaratmıĢdı. Edam kötüklərini xatırladan 

tir baĢları, qırılmıĢ zəncirlər, dar ağacına bənzər atqı tirləri, çınqıl arasına atılmıĢ çarxlar 

anarxiyanın bu mənzilini qədim zamanda xalqların məruz qaldığı bütün iĢgəncələrin dəhĢətli 

kabusu ilə doldururdu. Sent-Antuan barrikadası hər Ģeyi silaha çevirmiĢdi: vətəndaĢ 

müharibəsinin cəmiyyətin baĢına yağdıra biləcəyi hər Ģey oradan çıxırdı; bu vuruĢma deyil, 

qəzəb çılğınlığı idi. Bu istehkamı müdafiə edənlər karabinlərə, o cümlədən bir neçə muĢketə ĢüĢə 

qəlpələri, sümük qırıntıları, düymə, hətta gecə stolları ayaqlarındakı xırda çarxları doldurub 

atırdılar; bu çarxlar çox təhlükəli idi, çünki misdən düzəldilmiĢdi. Barrikada hirslənərək özündən 

çıxmıĢdı. Göylərə Ģiddətli fəryad yağdırırdı. Bəzən onun üstünü camaat coĢqun sel kimi bürüyür, 

üzərində saysız-hesabsız qızğın insan baĢları yüksəlirdi, sanki, o, onu mühasirə edənləri ələ 

salırdı; insanlar onun hər yerində qarıĢqa kimi qaynaĢırdı; o, sanki, qabarmıĢdı, – tüfəng, qılınc, 

ağac, balta, nizə, süngü onun belində tikan kimi biz-biz dururdu; böyük qırmızı bayraq havada 

dalğalanırdı. Barrikadadan komanda bağırtıları, döyüĢ nəğmələri, təbil səsləri, qadın ağlayıĢı, 

acından ölənlərin dəhĢətli gülüĢləri eĢidilirdi. Bu barrikadanın ucu-bucağı yox idi; o, həyatla 

dolu idi, o, skat balığının beli kimi qığılcım saçırdı. Ġnqilabın ruhu bu zirvənin üzərində bulud 

kimi yüksəlirdi; orada xalq səsi tanrı səsi kimi guruldayırdı; bu nəhəng zibil yığınında sanki, 

qəribə bir əzəmət vardı. Bu həm zir-zibil yığını idi, həm də Sinay idi. 

Yuxarıda dediyimiz kimi, barrikada inqilab naminə vuruĢurdu. Kim ilə vuruĢurdu? Ġnqilabın özü 

ilə. QarıĢıqlıqdan, təlaĢdan, təsadüfdən, anlaĢılmazlıqdan, bilməməzlikdən törənən bu barrikada 

Müəssislər məclisi ilə, xalqın baĢ hakimiyyəti ilə, ümumi seçki hüququ ilə, millətlə, Respublika 

ilə üz-üzə durmuĢdu; Karmanyola Marselyozanı döyüĢə çağırırdı. 

Bu, ağılsız, lakin qəhrəmancasına çağırıĢdı, çünki bu köhnə Ģəhər civarının özü qəhrəman idi. 

ġəhər civarı və istehkam bir-birini saxlayırdı. ġəhər civarı istehkama istinad edirdi, istehkam 

civarına arxalanırdı. Bu nəhəng barrikada bir qaya kimi yüksəlirdi. Afrika yürüĢlərində Ģöhrət 

qazanan generalların strategiyası bu qayaya dəyib parçalanırdı. Barrikadanın bütün çökəkləri, 

çıxıqları, ĢiĢləri, donqarları tüstü dumanı içərisində onun üz-gözünü turĢutması, dəcəlliyi, 

istehzası kimi görünürdü. Top saçması onun biçimsiz kütləsi içərisində iliĢib qalırdı, top gülləsi 

itib batırdı, mərmilər ancaq deĢikləri deĢirdi; xaosu topa tutmağın nə mənası vardı? Müharibənin 

ən dəhĢətli səhnələrinə adət edən qoĢun da bu qaban kimi qıllı, dağ kimi iri, əjdahaya oxĢayan 

istehkama təĢviĢlə baxırdı. 

Kim cəsarət edib Daleman mağazası vitrininin əmələ gətirdiyi çıxıntının o tərəfinə, ġato-d’O 

yaxınlığında bulvara çıxan Tampl küçəsi tininə baxsaydı, o, buradan iki yüz addım uzaqda, 

kanalın o tayında, Belvil civarı ilə qalxan küçənin yuxarı baĢında ikimərtəbə ev hündürlüyündə 

qəribə bir divar görərdi. Divar düz xətlə küçənin sağ tərəfindəki evləri sol tərəfindəki evlərlə 

birləĢdirirdi, elə bil ki, küçə özü etibarlı bir sipər yaratmaq üçün ən hündür divarını geri 

çəkmiĢdi. Bu, yonma daĢdan hörülmüĢ bir divar idi. Bu düz, hamar, dik divar hörüləndə daĢlar 

iplə diqqətlə düzəldilmiĢ, günyə ilə ölçülmüĢdü, Ģaqulla yoxlanılmıĢdı. O, sementlənməmiĢdi, 

lakin bəzi Roma divarları kimi bu, onun düzgün memarlıq quruluĢuna xələl gətirmirdi. Onun 

qalınlığını hündürlüyünə görə təsəvvür etmək olardı. Divarın karnizi bünövrəsilə tamamilə 

uyğyn idi. Onun boz səthində, müəyyən aralıqla, qara xətt kimi güclə nəzərə çarpan mazğallar 

görünürdü; mazğallar bir-birindən eyni dərəcədə aralı idi. Küçə baĢdan-baĢa bomboĢdur, bütün 

pəncərələr, qapılar bağlı idi, küçənin lap içərilərində isə küçəni dalana döndərən bu sakit, lal 

---

divar yüksəlirdi. Divarın üstündə heç kəs görünmürdü, səs də eĢidilmirdi: nə çığırtı vardı, nə 

hay-küy, nə də hənirti. O, sanki, məqbərə idi. 

Ġyunun parlaq günəĢi bu qorxunc istehkama iĢıq saçırdı. 

Bu, Tampl civarının barrikadası idi. 

Ən cəsarətli adamlar da bu yerə yaxınlaĢanda, əsrarəngiz bir xəyal kimi yüksələn bu barrikadanı 

görəndə mat qalır, fikrə gedirdi. Burada hər Ģey düz xətt üzrə, diqqətlə, çox möhkəm, simmetrik 

qurulmuĢdu, həm də məĢum idi. Burada elm sehrlə birləĢmiĢdi. Adama elə gəlirdi ki, bu 

barrikadanı yaradan ya həndəsə alimidir, ya da kabusdur. Adam ona baxanda ixtiyarsız olaraq 

səsini yavaĢıdırdı. 

Arabir ya əsgər, ya zabit, ya da hökumət adamı bu boĢ küçəni keçəndə nazik bir səs, bir vıyıltı 

eĢidilərdi, küçəni keçən adam da ya yaralı, ya da ölmüĢ halda yerə yıxılardı. Bu adam küçəni 

keçə bilsəydi, atılan güllə bağlı pəncərə qapısını deĢib keçər, divarın kərpicləri, ya suvağı 

arasında iliĢib qalardı. Bəzən top saçması da atılardı. Barrikada döyüĢçüləri iki parça çuqun qaz 

borusunun bir tərəfinə kilkə və gil tutaraq, iki balaca top düzəltmiĢdilər. Barıtı boĢ yerə sərf 

etmirdilər, atılan güllələr hədəfə dəyirdi. Orda-burda meyit sərilib qalmıĢdı, daĢ yolda qan 

gölməçəsi görünürdü. Küçənin ortasında bir ağ kəpənək uçurdu, bu indi də mənim yadımdadır. 

Yay idi, yayın da öz dövranı var. 

Ətrafdakı evlərin darvazalarının altı yaralılarla dolu idi. 

Hər adam özünü gözə görünməyən düĢmənin hədəfi hiss edirdi, bilirdi ki, bütün küçəni baĢdan-

baĢa güllə tutur. 

Kanalın donqar körpüsü arxasında, Tampl qarovulxanasının yanında hücum üçün sıraya 

düzülmüĢ əsgərlər qaĢqabaq tökərək, ölüm saçan bu sakit, duyğusuz, qorxunc istehkama diqqətlə 

baxırdılar. Onlardan bəzisi sürünə-sürünə, kiverlərini göstərməməyə çalıĢaraq, körpü qövsünün 

yarısına qədər gəlirdilər. 

Monteynar adlı qoçaq bir polkovnik, daxilən qorxu hiss etsə də, fərəhlə barrikadaya baxırdı. O, 

deputatlardan birinə dedi: ―Gör nə gözəl qurulmuĢdur! Heç bir daĢ o biri daĢlardan qabağa 

çıxmamıĢdır. Elə bil ki, farfordandır!‖ Elə bu anda güllə onun döĢündəki ordeni deĢdi, o yerə 

yıxıldı. 

Əsgərlər çığırırdılar: ―Qorxaqlar! Hünəriniz var, özünüzü göstərin! Qoyun bir sizə baxaq! Hə, 

cəsarət eləmirlər! Gizlənirlər!‖ Tampl barrikadasını səksən adam on min adamdan müdafiə 

edirdi, bu barrikada üç gün davam gətirdi. Dördüncü günü, Zaaç və Konstantin ətrafında gedən 

vuruĢma kimi, hücum edən düĢmən evlərə soxuldu, evlərin damına qalxdı, barrikadanı tutdu. Bu 

səksən ―qorxaq‖dan biri də qaçmadı, heç qaçmaq fikrinə düĢmədi, barrikadanın rəisi 

Bartelemidən baĢqa, hamısı öldürüldü; bu Bartelemidən sonra bəhs olunacaqdır. 

Sen-Antuan barrikadası adamı göy gurultusu kimi nəriltilərilə, Tampl barrikadası öz sükutu ilə 

heyrətə salırdı. DəhĢətlə uğursuzluq arasında necə fərq varsa, bu iki istehkam arasında da elə 

fərq vardı. Onlardan biri, elə bil, vəhĢi heyvan sifəti, o birisi – vəhĢi heyvan maskası idi. 

Əgər möhtəĢəm və qorxunc iyun üsyanında hiddətlə sirr birləĢirdisə, birinci barrikada əjdaha, 

ikinci barrikada sfinks kimi təsəvvürdə canlanırdı. 

Bu iki qalanı Kurne və Bartelemi adlı iki adam yaratmıĢdı. Kurne Sent-Antuan barrikadasını, 

Bartelemi Tampl barrikadasını qurmuĢdu. Bu barrikadalardan hər biri onu yaradan adamın 

xüsusiyyətlərini əks etdirirdi. 

Kurne uca boylu, enli kürəkli, sağlam bədənli, iri yumruqlu, təmiz ürəkli, cəsarətli bir adamdı; 

onun zəhmli baxıĢlarında məqsəd aydınlığı ifadə olunurdu. O, qoçaq, qəti hərəkətli, tez 

acıqlanan, davakar bir adamdı, eyni zamanda onun kimi xoĢ təbiətli adam olmazdı, döyüĢçülərin 

də ən təhlükəlisi o idi. Müharibə, mübarizə, vuruĢma onun ürəyindəndi, onu sevindirirdi. O, bir 

zamanlar donanma zabiti olmuĢdu. Kurnenin hərəkətlərindən, səsindən hiss olunurdu ki, o, 

okeanlar övladı, fırtınalar yavrusudur. DöyüĢə o, qasırğa kimi girirdi. Dantonun Herkulesə oxĢar 

cəhətləri olsa da, ilahi mənĢəyi yox idi. Kurnenin və Dantona oxĢar cəhətləri olsa da, dahiliyi 

yox idi. 

---

Bartelemi isə solğun bənizli, arıq, görkəmsiz, qaradinməz bir adamdı; o, facianə taleyi olan 

qameni xatırladırdı. Bir gün polis nəfəri ona bir sillə vurur, o da polis nəfərini izləyir, güdür, 

öldürür, on yeddi yaĢında ikən katorqaya göndərilir. Oradan qayıdanda barrikada qurur. 

Xeyli sonra, onlar Londonda sürgündə ikən, qəza-qədərin iĢi belə gətirir ki, Bartelemi ehtirasla 

əlaqədar olan qəribə bir iĢə düĢərək edam edilir, – onu boğazından asırlar; bu, elə bir müsibətdi 

ki, fransız məhkəməsi bunda təqsiri yüngülləĢdirən bir hal, ingilis məhkəməsi isə ancaq adam 

öldürmək görürdü. Bartelemi, heç Ģübhəsiz, istedadlı adamdı, bəlkə də, o, böyük əqlə malik idi, 

lakin bizim ictimai quruluĢ elə nöqsanlıdır ki, bu bədbəxt maddi məhrumiyyətlər nəticəsində və 

əxlaq cəhətdən aĢağı səviyyədə durduğundan, həyatını Fransada katorqa ilə baĢladı, Ġngiltərədə 

dar ağacı ilə qurtardı. O, həmiĢə bir bayraq qaldırırdı – o da qara bayraq idi. 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Uçurumda söhbətdən baĢqa ayrı nə etmək olar? 

 

Ġnqilaba gizli hazırlaĢmaq üçün on altı il az vaxt deyildi. 1848-ci ilin iyunu 1832-ci ilin iyununa 

nisbətən çox Ģey öyrənmiĢdi. ġanvreri küçəsindəki barrikada, yuxarıda təsvir etdiyimiz iki 

nəhəng barrikadaya görə, onun ancaq ilk Ģəkli, ancaq rüĢeymi idi, lakin ġanvreri küçəsindəki 

barrikada öz vaxtına görə dəhĢətli idi. 

Qiyamçılar Anjolrasın nəzarəti altında gecədən öz faydaları üçün istifadə etdilər. Marius daha 

heç bir Ģeyə əhəmiyyət vermirdi. Barrikada nəinki bərpa edilmiĢ, hətta böyüdülmüĢdü də. Onun 

hündürlüyünü iki fut qaldırmıĢdılar. DaĢ yola sancılmıĢ dəmir çubuqlar ələ alınmıĢ nizəni 

xatırladırdı. Ordan-burdan gətirilmiĢ və barrikadanın bayır tərəfinə tökülmüĢ köhnə-kürüĢ Ģeylər 

ona daha artıq qatma-qarıĢıq bir Ģəkil verirdi. Ustalıqla qurulmuĢ bu istehkam iç tərəfdən düz bir 

divar, bayır tərəfdən keçilməz, qalın meĢə kimi idi. 

Qənbər daĢından düzəldilmiĢ pilləkəni təmir etdilər; indi bu pilləkənlə qala divarın üstünə çıxan 

kimi, istehkamın üstünə çıxmaq olurdu. 

Barrikadanı qaydaya saldılar: aĢağı zalın zir-zibilini təmizlədilər, mətbəxi sarğı məntəqəsi 

elədilər, yaralıların yarasını bağladılar, yerə, stolların üstünə tökülən barıtı yığdılar, güllə 

tökdülər, patronları doldurdular, kilkə diddilər, yerdə atılıb qalan silahları payladılar, istehkamın 

iç tərəfini səliqəyə saldılar, xırım-xırdanı çıxarıb atdılar, meyitləri bayıra çıxartdılar. 

Ölənləri Mondetur küçəsində bir yerə yığdılar: küçə hələ qiyamçıların əlində idi. Qan rəngi uzun 

zaman küçənin bu yerində qaldı. Ölənlərin içərisində Ģəhər civarı qoĢunlarının dörd nəfər milli 

qvardiyaçısı vardı. Anjolras tapĢırıq verdi ki, onların mundirini çıxarıb saxlasınlar. 

Anjolras hamının iki saat yatmasını məsləhət gördü. Onun məsləhəti əmr kimi idi. Lakin onun 

məsləhətini üç-dörd adam yerinə yetirdi. 

Feyi həmin iki saatı qarĢıdakı evin divarına bu sözləri yazmağa sərf etdi: 

YaĢasın xalqlar! 

 

Mismarla daĢa həkk olunmuĢ bu sözləri 1848-ci ildə də oxumaq olurdu. 

Üç arvad gecə vuruĢmasının kəsilməsindən istifadə edərək, yox oldu: yəqin, onlar qaçıb qonĢu 

evdə gizlənmiĢdilər. Qiyamçılar onların qaçdığını bilib, rahat nəfəs aldılar. 

Yaralıların çoxu vuruĢmada iĢtirak edə bilərdi, iĢtirak etmək də istəyirdi. Sarğı məntəqəsinə 

çevrilmiĢ mətbəxdə beĢ nəfər ağır yaralı vardı, onlardan iki nəfəri bələdiyyə qvardiyası əsgəri 

idi. Onların yarasını hamıdan əvvəl sarıdılar. 

AĢağı zalda ancaq Mabef, bir də Javer qaldı: Mabefin üstünə qara örtük atmıĢdılar, Javeri dirəyə 

sarımıĢdılar. 

Anjolras dedi: 

– Bura meyit damı olacaq. 

ġam iĢığı zalı azca iĢıqlandırırdı; zalın dib tərəfində, Javerin bağlandığı atqı tirinə oxĢayan 

dirəyin dalında stol vardı, Mabefin meyiti qoyulmuĢ bu stolla, dirəyə sarınmıĢ Javer uzaqdan 

böyük bir xaç kimi nəzərə çarpırdı. 

---

Omnibusun diĢləsi atıĢma zamanı sınsa da, hələ möhkəm dururdu, ona yenə də bayraq keçirmək 

olardı. 

Əsil komandir verdiyi sözü həmiĢə yerinə yetirir, onu baĢqalarından fərqləndirən cəhət də budur; 

Anjolras da belə bir komandir olduğundan, qoca Mabefin güllə ilə dəlik-deĢik olmuĢ, qana 

bulaĢmıĢ paltarını bayraq kimi bu diĢləyə bağladı. 

Yeməyə daha bir Ģey yox idi. Nə çörək qalmıĢdı, nə ət. Əlli adam barrikadada keçirdiyi on altı 

saatın içində meyxanada az-çox nə vardısa, hamısını yeyib qurtarmıĢdı. Hər bir vuruĢan 

barrikada gec-tez mütləq ―Meduza‖nın salı olur. Aclığa dözməkdən baĢqa ayrı əlac yox idi. 

Ġyunun altıncı gününün spartacasına amansız saatları baĢlandı: Sen-Merri barrikadasında Jannı 

əhatə edən və ―Çörək! Yeməyə bir Ģey verin!‖ deyə çığıran qiyamçılara o, belə cavab verdi: 

―Çörəyi neynirsiniz? Ġndi saat üçdür. Saat dörddə bizi öldürəcəklər!‖ 

Yeməyə bir Ģey olmadığından, Anjolras içməyə də icazə vermədi. ġərabı qadağan elədi, arağı da 

qiyamçılar arasında bölüĢdürdü. 

Zirzəmidə ağzı möhkəm bağlanmıĢ on beĢ ĢüĢə tapdılar. Anjolrasla Kombefer ĢüĢələri yoxladı. 

Kombefer dedi: ―Bu HüĢlu əminin köhnə ehtiyatlarındandır, o, fəaliyyətə baqqallığdan 

baĢlamıĢdı‖. Bossüe əlavə etdi: ―Görünür, çox əla Ģərabdır, yaxĢı ki, Qranter yatıb. O, ayaq üstə 

olsaydı, bu ĢüĢələri ondan yayındırmaq olmazdı‖. Anjolras qiyamçıların narazılığına 

baxmayaraq, Ģərabın içilməsini qadağan elədi, əmr etdi ki, ĢüĢələri aparıb qoca Mabefin meyiti 

olan stolun altına qoysunlar, onlara əl vurmasınlar. 

Gecə saat iki radələrində adlar çağırıldı. Barrikadada hələ otuz yeddi adam vardı. 

Səhər açılırdı. Qənbər daĢları arasına, əvvəlki yerinə sancılmıĢ məĢəli təzəcə söndürmüĢdülər. 

Barrikada iç tərəfdən, küçənin ortasında hasarlanmıĢ baĢqa bir həyətə oxĢayırdı; məĢəl sönəndən 

sonra o, qaranlığa qərq oldu: yuxarıdan bura, dan yerinin ala-qaranlığında, parçalanmıĢ gəmi 

göyərtəsini xatırladırdı. Barrikadanın içində gəziĢən döyüĢçülər kölgə kimi nəzərə gəlirdi. 

Zülmətin bu məĢum yuvası üzərində sükuta qərq olmuĢ evlərin qaraltısı görünürdü, daha 

yuxarılarda bacaların tutqun kölgəsi nəzərə çarpırdı. Səma qeyri-müəyyən, füsunkar bir Ģəkil 

almıĢdı: o, sanki, gah ağ, gah da mavi rəngə çalırdı. QuĢlar havada fərəhlə cəh-cəh vuraraq 

uçuĢurdular. Üzü Ģərqə baxan və barrikadanın dayağı olan hündür evin taxtapuĢuna bir parça 

çəhrayı iĢıq düĢmüĢdü. Üçüncü mərtəbənin dam pəncərəsində, güllə dəymiĢ adamın ağ saçını 

səhər mehi tərpədirdi. 

Kurmfeyrak Feyiyə dedi: 

– Mən məĢəli söndürdüyümə sevinirəm; onun iĢığı məni əsəbiləĢdirirdi, o, elə bil, qorxudan 

havada titrəyirdi. MəĢəlin iĢığı qorxaqların hikməti kimidir: titrədiyi üçün pis iĢıq saçır. 

Səhər Ģəfəqi quĢları oyadan kimi fikirləri də oyadır: hamı danıĢmağa baĢladı. Joli dam novçası 

üstündə bir piĢik gördü, bu, onun fəlsəfi mühakimələr yürütməsinə səbəb oldu! 

O həyəcanla dedi: 

– PiĢik nədir? PiĢik təshihdir. Allah-taala siçanı yaradıb dedi: ―Dayan, mən səhv elədim‖. Sonra 

piĢiyi yaratdı. PiĢik siçan səhvinin düzəliĢidir. Siçan, sonra da piĢik – bunlar məxluqun 

yoxlanılmıĢ və təshih edilmiĢ ilk çap vərəqidir. 

Tələbələr və fəhlələr Kombeferin baĢına yığıĢmıĢdılar. Kombefer vuruĢmada ölənlərdən, Jan 

Pruverdən, Baoreldən, Mabefdən, hətta Kabükdən, həm də Anjolrasın amansız kədərindən 

danıĢırdı. O dedi: 

– Harmodi, Aristogiton, Brut, Hereas, Stefanus, Kromvel, ġarlotta Korde və Zand zərbə 

endirərkən böyük bir əzab duymuĢlar. Bizim qəlbimiz çox həssasdır, insan həyatı isə böyük bir 

sirdir, buna görə də, hətta siyasət və ya azadlıq nöqteyi-nəzərindən adam öldürdükdə insanın 

düydüğü peĢmançılıq bəĢəriyyətə xidmət etmək fərəhindən daha böyük olur. 

Söhbət zamanı fikirlər dönə-dönə qəribə Ģəkillər alır: bir az sonra Kombefer Jan Pruverin 

Ģeirlərindən ―Georgika‖nın tərcüməçilərinin müqayisəsinə keçdi. Rou Kurnanla, Kurnanı Delillə 

müqayisə etdi; Malfilartın tərcüməsindən ayrı-ayrı parçalar misal gətirdi, xüsusilə Sezarın ölümü 

haqqında olan gözəl sətirləri söylədi. Sezarın adı çəkildiyi üçün söhbət yenə də Brutun üstə 

gəldi. 

Kombefer dedi: 

---

– Sezarın öldürülməsi ədalətli iĢdir. Siseron Sezara qarĢı amansız olmaqda haqlı idi. Belə 

amansızlıq kinli bədguluq deyil, Zoil Homeri, Mevi Vergilini, Vize Molyeri, Pop ġekspiri, 

Freron Volteri təhqir edəndə, burda həsəd və kinin köhnə qanunu özünü göstərir: dahilər həmiĢə 

təqib edilir, böyük adamları həmiĢə gözümçıxdıya salırlar. Lakin Zoillə Siseron baĢqa-baĢqa 

adamlardır. Brut qılıncla zərbə endirən kimi, Siseron da fikirlə zərbə endirir. Mən Ģəxsən 

ədalətin Brut kimi yerinə yetirilməsinin əleyhinəyəm, lakin qədimdə buna yol verilirdi. Sezar 

Rubikonu keçməklə, ayrı-ayrı Ģəxslərə öz adından yüksək vəzifələr verməklə, – yüksək vəzifələri 

ancaq xalq verə bilərdi, – senat gələndə ayağa durmamaqla, Yevtropin dediyinə görə, bir padĢah 

kimi, hətta padĢahdan da artıq zalım bir hökmdar kimi hərəkət etmiĢdi: redia ac pene turannica1 

Sezar böyük adamdı; bu daha pis, daha doğrusu, bu daha yaxĢı: çünki bu daha inandırıcı misal 

olur. Onun bədənindəki iyirmi üç qılınc yarası məni Ġsanın üzündəki tüpürcəkdən daha az 

mütəəssir edir. Sezarı senatorlar qılıncla öldürdülər. Ġsanı kölələr Ģillələdilər. Allahı təhqirin 

dərəcəsinə görə tanıyırlar. 

Bossüe, əlində karabin, daĢ yığını üstündə durmuĢdu, hamıdan da yuxarıda görünürdü; o, 

həyəcanla dedi: 

– Ey Kidateney, ey Mirrin, ey Probalinf, ey gözəl Eantid! Lavrlı ya edapteonlu yunan kimi 

Homerin Ģeirlərini söyləmək xoĢbəxtliyini kim mənə bəxĢ edər?! 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Hava iĢıqlandıqca zülmət artır. 

 

Anjolras Mondetur küçəsindən keçərək, divar dibi ilə yavaĢca siviĢib kəĢfiyyata getdi. Heç kəs 

onun getdiyini görmədi. 

Demək lazımdır ki, qiyamçılar böyük ümidlə yaĢayırdılar. AxĢamkı hücumu müvəffəqiyyətlə dəf 

etdiklərindən, səhər tezdən ediləcək yeni hücuma indidən etinasızlıq göstərirdilər. Onlar bu 

hücumu gülə-gülə gözləyirdilər. Onlar öz iĢlərində haqlı olduqlarına inandıqları kimi, 

müvəffəqiyyət qazanacaqlarına da inanırdılar. Bir də ki, heç Ģübhəsiz, onlara kömək gəlməli idi. 

Buna onlar qəti əmin idilər. Fransız əsgəri qələbə qazanacağına çox asanlıqla inanır, bu, onun 

üstün cəhətlərindən biridir; qiyamçılar da belə asanlıqla qalib gələcəklərinə inanaraq, yeni 

baĢlanan günü üç müəyyən hissəyə bölmüĢdülər. Səhər saat altıda ―müvafiq qayda ilə 

hazırlanmıĢ‖ polk onların tərəfinə keçəcək, günorta vaxtı bütün Paris üsyan qaldıracaq, gün 

batanda inqilab olacaqdır. 

Onlar dünəndən bəri təhlükə olduğunu xəbər verən Sen-Merri kilsəsi zənglərinin bir an da olsa 

kəsilməyən səsini eĢidirdilər; bu onu sübut edirdi ki, o biri barrikada, böyük Janna barrikadası 

hələ dayanıb durur. 

Bütün bu arzuları, ümidləri, Ģayiələri qiyamçılar pətəkdə arıların davakar vızıltısını xatırladan 

Ģən və qorxunc pıçıltı ilə bir-birinə söyləyirdilər. 

Anjolras gəldi. O, ətrafa çökən mənhus qaranlıq içində cəsarətlə apardığı kəĢfiyyatdan 

qayıtmıĢdı. O, qollarını döĢündə çarpazlayaraq, qiyamçılar arasında gedən qızğın söhbətə bir 

anlığa dinməz qulaq asdı. 

O, səhər Ģəfəqinin iĢığında sağlam və təravətli görünürdü: 

– Parisin bütün ordusu döyüĢə hazırdır, – dedi. – Bu ordunun üçdə biri bizim barrikadanın üstünə 

gəlmək istəyir. Bundan baĢqa, milli qvardiya da oradadır. Mən beĢinci hissənin kiverlərini, 

altıncı legionun niĢanlarını görə bildim. Bir saatdan sonra bizə hücum edəcəklər. Xalqa gəlincə, 

o, dünən qiyam etmiĢdi, bu gün səhər yerindən tərpənməyəcəkdir. Heç bir Ģeyə ümid 

etməməliyik, heç bir Ģey gözləməməliyik. Parisin heç bir civarı, heç bir polku bizə köməyə 

gəlməyəcək. Hamı bizi tərk etmiĢdir. 

Tufan baĢlarkən ilk yağıĢ damcıları arı yığınına necə təsir göstərirsə, bu sözlər də qiyamçılara elə 

təsir bağıĢladı. Hamı səsini kəsdi. Barrikadanı bir anlığa ağır sükut bürüdü, bu sükut içərisində, 

sanki, ölümün uçuĢu eĢidilirdi. 

---

Lakin bu vəziyyət çox az davam etdi. 

Lap uzaqda, ən qaranlıq bucaqda duran bir dəstə adamın içindən kim isə çığıra-çığıra Anjolrasa 

dedi: 

– Qoy nə olur-olsun! Barrikadanın hündürlüyünü iyirmi fut qaldırarıq, hamımız da burada 

qalarıq. VətəndaĢlar, gəlin ölülər andını içək! Sübut edək ki, əgər xalq respublikaçılara xəyanət 

edirsə, respublikaçılar xalqa xəyanət etməyəcəkdir! 

Bu sözlər bütün qiyamçıların Ģüurunu Ģəxsi təĢviĢ və qorxunun əzabverici dumanından xilas etdi, 

onlar bu sözləri vəcd ilə çığıra-çığıra qarĢıladılar. 

Heç kəs bilmədi ki, bu sözləri söyləyən fəhlənin adı nədir. O, heç kəsin tanımadığı, bilmədiyi, 

unudulmuĢ, naməlum bir qəhrəman idi; elə böyük bir qəhrəman ki, tarixin böhranlı 

dəqiqələrində, yeni ictimai quruluĢ yarananda o, həmiĢə meydana gəlir: ona görə meydana gəlir 

ki, lazımi anda amiranə səslə qəti sözünü söyləsin, qısa bir an içərisində ildırım parıltısında xalq 

və tanrı ruhunu özündə təcəssüm etdirərək, yenə də zülmət içində yox olub getsin. 

Bu yenilməz qətiyyət 1832-ci il 6 iyun ilə o qədər həmahəng idi ki, Sen-Merri barrikadasında 

eyni vaxtda belə bir səs yüksəldi: ―Bizə köməyə gələcəklər, ya gəlməyəcəklər, bunun nə fərqi 

var! Biz hamımız burada məhv olacağıq!‖ Bu sözlər tarixə yazıldı, məhkəmədə yad edildi. 

Görünür, bu iki barrikada ayrı-ayrı yerdə olsa da, ruhən bir idi. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

BeĢi azaldı, biri çoxaldı. 

 

―Ölülər andını‖ söyləyən naməlum adam bu düsturla hamının ruhi vəziyyətini ifadə etdikdən 

sonra bütün qiyamçılar bir ağızdan sevinc və hiddətlə çığırdı: 

– YaĢasın ölüm! Hamımız burada qalacağıq! 

Bu sözlər mənaca məĢum olsa da, təntənə ilə səsləndi. 

Anjolras soruĢdu: 

– Hamı niyə? 

– Hamı! Hamı! 

Anjolras etiraz etdi: 

– Bizim mövqeyimiz yaxĢıdır, əlveriĢlidir, barrikadamız çox gözəl barrikadadır. Otuz adam 

kifayətdir. Qırx adam niyə qurban verək? 

Ona belə cavab verdilər: 

– Çünki heç kəs getmək istəməyəcək. 

Anjolras: 

– VətəndaĢlar! – deyə çığırdı; onun səsində əsəbi bir titrəyiĢ duyulurdu. – Respublikanın adamı o 

qədər çox deyil ki, onları havayı yerə tələf eləsin. Belə bir Ģöhrətpərəstlik israfçılıqdır. Əgər 

sizlərdən bəzilərinin qarĢısında duran vəzifə getməyi əmr edirsə, onlar bu əmri, baĢqa əmr kimi, 

yerinə yetirməlidirlər. 

Anjolras prinsip təcəssümü idi; o, öz yoldaĢları arasında böyük hakimiyyət qüvvəsinə malikdi; 

belə qüvvə, ancaq günah iĢləməyən adamlarda olur. Lakin onun təsir qüvvəsi nə qədər böyük 

olsa da, narazılıq baĢlandı. 

Anjolras lap iliyinə, qanına kimi komandir idi; o, qiyamçıların narazılığını görüb öz sözündə 

təkid etdi, amiranə səslə dedi: 

– Bizim otuz nəfər qalmağımız kimi qorxudursa, qoy bunu desin. 

Narazılıq daha da artdı. 

Bir dəstə adamın içərisindən kimsə dedi: 

– Məsələ ki belə oldu, onda ―gedin‖ demək asandır, axı barrikada hər tərəfdən mühasirə 

içindədir. 

Anjolras etiraz etdi. 

---

– Yox, bazar tərəfdən mühasirə olunmayıb. Mondetur küçəsində heç kəs yoxdur, Vaizlər 

küçəsilə Ġnnosan bazarına qədər getmək olar. 

BaĢqa bir adamın səsi eĢidildi. 

– Elə orada da tutarlar! Düz gedib milli qvardiyaya, ya da Paris civarı qvardiyaçılarının keĢikçi 

dəstəsi üstünə çıxarsan. Onlar bluza geymiĢ, furajka qoymuĢ adamı o saat görərlər: ―Ey, haradan 

belə? Olmaya barrikadadan gəlirsən? – O saat da əlinə baxarlar. – Hə, səndən barıt iyi gəlir. 

Güllələyin!‖ 

Anjolras ona cavab vermək əvəzinə, əlini Kombeferin çiyninə toxundurdu, onlar aĢağı zala 

getdilər. 

Bir dəqiqə sonra qayıtdılar. Anjolras əlində dörd mundir tutmuĢdu: mundirləri onun əmrilə 

saxlamıĢdılar. Kombefer də onun dalınca gəlir, baĢqa təchizatı və kiverləri gətirirdi. 

Anjolras dedi: 

– Belə mundir geyəndən sonra sıralara qarıĢıb gözdən itmək olar. Bu paltar, hər halda, dörd 

adama çatar. 

Mundirləri yerə atdı. 

Bu da adamların qətiyyətini sarsıda bilmədi. Kombefer sözə baĢladı: 

– YaxĢı da, heç olmasa baĢqasının dərdinə qalın. Bilirsiniz məsələ nə barədədir? Qadınlar 

barəsindədir. Deyin görüm, sizin arvadınız varmı? Var, ya yox? UĢaqlarınız varmı? Var, ya yox? 

BeĢik yelləyən, baĢına bir yığın xırda uĢaq yığıĢan ananız varmı? Sizin hansınız ana döĢünü 

görməyib, əlini qaldırsın. Ah, siz istəyirsiniz ki, burada öləsiniz?! Ġnanın ki, mən özüm də bunu 

istəyirəm. Ancaq mən öz ətrafımda dərd içində boğulan qadınların kölgəsini görmək istəmirəm. 

Ölmək istəyirsinizsə ölün, ancaq baĢqalarını məhv etməyin. Burada bizim özümüzü 

öldürməyimiz yüksək bir məqsəd üçündür, lakin adamın özünü öldürməsi – ciddi surətdə 

məhdudlaĢdırılmıĢ, müəyyən çərçivə içərisindən kənara çıxmayan bir hərəkətdir. Adamın özünü 

öldürməsi onun yaxın adamlarına toxunsa, buna adam öldürmək deyilir. SarıĢın, xırdaca uĢaq 

baĢlarını, qocaların ağ saçını yadınıza salın! Anjolras bu saat mənə dedi ki, Qu quĢu küçəsinin 

tinində, beĢinci mərtəbədə Ģam iĢığı görünən ensiz pəncərədə bir qarının titrək kölgəsini 

görmüĢdür, yəqin ki, o qarı bütün gecəni yatmamıĢdır, kimisə gözləyir. Bəlkə də, o, 

buradakılardan kiminsə anasıdır. Əgər elə isə, qoy getsin, tez gedib anasına desin: ―Ana can, 

mən gəldim!‖ Qoy bu adam narahat olmasın, biz onsuz da iĢi baĢa çatdıracağıq. Kim ki öz 

zəhmətilə ailəsini dolandırır, onun özünü fəda etməyə ixtiyarı yoxdur. Onun özünü fəda etməsi 

ailəsini baĢlı-baĢına buraxmaq deməkdir. O adamların ki evdə qızı qalmıĢdır, bacısı qalmıĢdır, 

onlar bu barədə heç düĢünmüĢmü? Siz ölümə gedirsiniz, sizi öldürəcəklər, – çox gözəl! Bəs 

sabah nə olacaq? Qız evdə ac qalırsa, bu, dəhĢətdir, kiĢi dilənir, qadın özünü satır. Ey saçlarını 

çiçəklə bəzəyən məsum, mehriban, gözəl qızlar! Onlar sizin evinizdə nəğmə oxuyurlar, danıĢıb 

gülürlər, sizin evinizi ismət iĢığı ilə iĢıqlandırırlar, təravətli ətirlə doldururlar; onlar yer üzündəki 

saf bakirəliyi ilə göydə mələklərin olduğunu sübut edirlər! Siz o Jannaları, Mimiləri, o, füsunkar, 

nəcib insanları düĢünün: onlar sizin ailənin fəxri və Ģərəfidir; onlar – ah, pərvərdigara! – ac 

qalacaqlar! Mən sizə nə deyə bilərəm? Elə bir bazar var ki, orada insan bədənilə alver edirlər; 

onlar ora getsələr, sizin ətrafda uçan kölgələriniz qandan, candan məhrum olan əlləri ilə onları 

tutub saxlaya bilərmi? Küçələri, adamla dolu səkiləri, mağazaları, bu mağazalar qabağında 

palçıq içində dolaĢan yarıçılpaq qadınları yadınıza salın! Bu qadınlar da bir zaman ismətli idilər. 

Ġndi siz öz bacılarınızı yadınıza salın, axı sizin də çoxunuzun bacısı vardır. May yasəməni kimi 

təravətli olan bu gözəlləri, bu zərif, utancaq, incə, Ģux, füsunkar insanları nə gözləyir. Dilənçilik, 

fahiĢəlik, polis idarəsi, Sen-Lazar xəstəxanası! Onların aqibəti budur! Hə, deməli, siz özünüzü 

ölümə vermisiniz? Siz daha bu dünyada yoxsunuz?! Çox gözəl, buna daha nə söz ola bilər! Siz 

xalqı kral hakimiyyətindən xilas etmək istəyirsiniz, amma qızlarınızı polis idarəsinə atırsınız. 

Ağıla gəlin, dostlar, belə Ģey olmaz, mərhəmətli olun! Zavallı, yazıq qadınlar, ah, biz onlar 

haqqında nə az düĢünürük! Biz ona arxayınıq ki, qadınlar bizim kimi oxumuĢ deyillər, onlara 

oxuyub-yazmağa, düĢünməyə mane olurlar, siyasətlə məĢğul olmağı qadağan edirlər; lakin siz 

onlara bu axĢam gedib meyit damında sizin meyitinizi tapmağı qadağan edə bilərsinizmi? Qulaq 

asın; kimin ki ailəsi var, qoy inad eləməsin, bizim əlimizi sıxıb getsin, biz sizsiz də bu iĢin 

---

öhdəsindən gələrik. Mən bir Ģeyi çox gözəl baĢa düĢürəm: buradan getmək üçün mərdlik 

lazımdır; bu, çətin iĢdir. Ancaq bu, nə qədər çətin olsa da, xidməti bir o qədər böyükdür. Siz 

deyirsiniz: mənim əlimdə tüfəngim var, mən barrikadayam, nə olur-olsun, mən burada 

qalacağam. Bu ―nə olur-olsun‖ sözü, bəlkə də, qızğın hisslə söylənmiĢdir? Dostlar, sabahkı gün 

olacaq; siz sabaha kimi yaĢamayacaqsınız, amma sizin ailəniz yaĢayacaq, indi görün siz onları 

necə əzaba salacaqsınız! Siz yanaqları alma kimi qırmızı sağlam bir uĢaq təsəvvür edin: O, dil-

dil ötür, civildəyir, yorulmadan danıĢır, gülür, öpəndə ondan xoĢ bir iy gəlir. Bilirsinizmi o, 

baĢsız qalanda nə hala düĢür? Mən lap xırdaca, bax, bu boyda bir uĢaq gördüm. Onun atası 

ölmüĢdü. Yoxsul adamların ona yazığı gəlmiĢdi, onu aparıb öz yanlarında saxlayırdılar, onların 

heç özünə çörək çatmırdı. UĢaq həmiĢə ac idi. QıĢ girmiĢdi. UĢaq ağlamırdı. O, həmiĢə sobanın 

ətrafında hərlənirdi, sobada heç od olmurdu; sobanın bacası sarı gillə suvanmıĢdı. UĢaq xırdaca 

barmaqları ilə gildən qoparıb yeyirdi. Onun döĢü xırıldayırdı, üzü solğundu, qıçları zəifdi, qarnı 

köpmüĢdü. O, heç danıĢmırdı, suala cavab vermirdi. O öldü. Onu ölməyə Neker xəstəxanasına 

gətirdilər, mən onu orada gördüm. Mən orada bir intern kimi həkimlik təcrübəsi keçirdim. Bəli, 

sizin içərinizdə ata olan varsa, o, böyük və qüvvətli əli ilə uĢağının xırdaca əlindən tutub bazar 

günləri gəzməyə çıxmağı xoĢlayırsa, bu, ona fərəh verirsə, qoy, o, bu ölən uĢağın onun uĢağı 

olduğunu təsəvvür etsin. O bədbəxt tifil indi də mənim yadımdadır, onun təĢrih stolu üstünə 

qoyulan balaca bədəni indi də gözümün qabağındadır, onun qabırğaları dəri altından 

qəbiristanlıqda ot basmıĢ xırdaca qəbir kimi çıxmıĢdı. Onun mədəsindən bir qırıq palçıq tapdılar, 

diĢləri arasında kül vardı. Gəlin, biz öz qəlbimizə baxaq, vicdanımızdan soruĢaq, görək o, nə 

məsləhət görür. Statistika göstərir ki, yetim qalan uĢaqların əlli beĢ faizi ölür. Bir də deyirəm: 

söhbət qadınlardan, analardan, qızlardan gedir, xırda uĢaqlardan gedir! Elə bilməyin ki, söhbət 

sizdən gedir! Biz bilirik siz kimsiniz, sizin igid olduğunuzu bilirik, buna söz ola bilməz! Biz çox 

gözəl bilirik ki, siz bu böyük iĢ üçün fərəhlə, iftixarla öz canınızdan keçməyə hazırsınız! Biz 

bilirik ki, bu iĢin xeyri üçün siz Ģərəfli ölməyi lazım bilirsiniz! Biz bilirik ki, sizin hər biriniz bu 

iĢin qalibiyyətlə nəticələnməsində öz vəzifəsini yüksək tutur! Bu, çox gözəl, uğur olsun! Ancaq 

siz bu dünyada tək deyilsiniz, baĢqa adamlar da var ki, siz onların halını nəzərə almalısınız. 

Xudbin olmayın. 

Hamı qaĢqabağını salladı. 

Belə təntənəli anda insan qəlbində nə qəribə ziddiyyətlər əmələ gəlir! Bu sözləri söyləyən 

Kombefer heç də yetim deyildi. O, baĢqa anaları düĢünürdü, öz anasını yaddan çıxarmıĢdı. O, 

ölümə gedirdi. ―Xudbin‖ elə onun özü idi. 

Aclıq və qızdırma Mariusu əldən salmıĢdı, o, bir-birinin ardınca bütün ümidlərini itirmiĢ, bütün 

fəlakətlərin ən dəhĢətlisi olan ruh düĢkünlüyünə məruz qalmıĢdı, coĢqun həyəcanlar qəlbini 

parçalamıĢdı, O, son günlərinin yaxınlaĢdığın hiss edirdi, – bunun da nəticəsində get-gedə qəribə 

bir vəziyyətə düĢürdü: daha artıq keyləĢirdi; bu hal könüllü ölməyin mənhus dəqiqələrindən 

əvvəl meydana gəlir. 

Fizioloq onun varlığında adamın öz daxili aləmi ilə daha artıq məĢğul olmasını, elm tərəfindən 

öyrənilən və təsnif edilən bu xəstə halın get-gedə artan əlamətlərini tədqiq edə bilər: ehtiras kef 

və nəĢəyə aid olan kimi, bu hal da iztiraba aiddir. Ümidsizliyin də özünə məxsus vəcdlə dolu 

dəqiqələri var. Marius belə bir hal keçirirdi. Ona elə gəlirdi ki, o, baĢ verən bütün hadisələrin 

xaricindədir; o, hər Ģeyi, sanki, uzaqdan görürdü, hadisələr onun təsəvvüründə bütünlüklə 

canlanırdı, o, hadisələrin təfərrüatını seçmirdi, – biz bunu əvvəl də demiĢdik. Sanki, insanlarla 

onun arasında odlu bir pərdə vardı, adamlar bu pərdənin o üzündə hərəkət edirdilər, səslər elə bil 

ki, quyu dibindən gəlirdi. 

Lakin Kombeferin nitqi hamını mütəəssir elədi. Bu vəziyyətdə kəskin və əzabverici bir Ģey vardı, 

bu, Mariusun qəlbinə nüfuz etdi, onu düĢdüyü unutqanlıqdan ayıltdı. Onun ancaq bir fikri vardı, 

o da ölməkdi, buna görə də heç bir Ģeyin onu bu fikirdən yayındırmasını istəmirdi; lakin bu 

məĢum unutqanlıq vəziyyətində o belə düĢündü: özünü məhv etmək – heç də baĢqalarını xilas 

etməyi qadağan eləmir. 

O, ucadan dedi: 

---

– Anjolrasla Kombefer haqlıdırlar: boĢ yerə qurban vermək lazım deyil. Mən onların fikri ilə 

razıyam. Ancaq tələsmək lazımdır. Kimin ki ailəsi var, anası var, bacısı var, arvadı var, uĢağı 

var, qabağa çıxsın! 

Heç kəs yerindən tərpənmədi. 

Marius bir də dedi: 

– Kim evlidirsə, ailə baĢçısıdırsa, qabağa çıxsın! 

Mariusun oradakı adamlar üzərində böyük təsiri vardı. Doğrudur, barrikadanın rəhbəri Anjolras 

idi, lakin Marius onun xilaskarı idi. 

Anjolras çığırdı: 

– Mən əmr edirəm! 

Marius dedi: 

– Mən sizdən xahiĢ edirəm. 

Kombeferin nitqilə sarsılan, Anjolrasın əmri ilə hərəkətə gələn, Mariusun xahiĢi ilə yumĢalan 

igidlər bir-birini göstərməyə baĢladılar. Cavan bir oğlan yaĢlı bir qiyamçıya dedi: ―Bu doğrudur, 

sən ailə baĢçısısan, sən get!‖ – ―YaxĢısı budur, sən get, sənin iki xırda bacın var‖. GörünməmiĢ 

qızğın bir mübahisə baĢlandı. Hər kəs qəbirdən çıxarılmasına müqavimət göstərirdi. 

Kombefer: 

– Tələsin, – dedi, – on beĢ dəqiqədən sonra gec olacaq. 

Anjolras öz sözündə israr etdi: 

– VətəndaĢlar, biz burada respublika düzəltmiĢik, hər Ģey səsə qoymaqla həll olunur. Kim 

getməlidirsə – özünüz seçin. 

Onun sözünü yerinə yetirdilər. Bir neçə dəqiqənin içində beĢ adam seçildi; hamı onların 

getməsinə səs vermiĢdi; onlar sıradan çıxdılar. 

Marius həyəcanla dedi: 

– Bunlar beĢ adamdır! 

Mundir dörd dənə idi. 

BeĢ adam cavab verdi: 

– Nə olsun ki, birimiz qalarıq. 

Yenə də onlardan hər biri qalmağa çalıĢırdı, o birilərini inandırırdı ki, ―sən getməlisən‖. 

Alicənablıq mübarizəsi yenidən baĢlandı. 

– Sənin sevimli arvadın var. – Sənin qoca anan var. – Sənin nə atan var, nə anan, bəs üç xırdaca 

qardaĢın necə olacaq? – Sənin beĢ uĢağın var. – Sən gərək yaĢayasan, on yeddi yaĢında ölmək 

çox tezdir. 

Böyük inqilabi barrikadalarda qəhrəmanlıq yarıĢı gedirdi. Ağlasığmayan Ģeylər orada adi bir Ģey 

olurdu. Bu adamlardan heç biri o birinə təəccüb etmirdi. 

Kurfeyrak onları tələsdirirdi. 

– Tez olun, tez olun! 

Adamların içindən çığırıb Mariusa dedilər: 

– Kim qalmalıdır – siz təyin edin! 

BeĢ adamın beĢi də dedi: 

– Doğrudur, siz seçin tabe olarıq. 

Marius bu cür həyəcan keçirməyə hələ də qabil olduğunu güman etmirdi. BeĢ adamdan birini 

seçib ölümə göndərəcəyini düĢünəndə ürəyi qanla doldu. O, ağappaq ağardı, – bundan artıq 

ağarmaq daha mümkün deyildi. 

BeĢ adama yaxınlaĢdı: onlar Mariusa baxıb gülümsəyirdilər, onların gözü, çox qədim zamanlarda 

Fermopili müdafiə edənlərin gözü kimi, müqəddəs bir alovla alıĢıb yanırdı; onlardan hər biri 

çığırırdı. 

– Məni, məni, məni! 

Marius çaĢqın halda onları saydı; onlar yenə də beĢ nəfər idi. Sonra dörd mundirə baxdı. 

Elə bu anda o dörd mundirin üstünə, sanki, göydən bir mundir düĢdü. 

BeĢinci adam da ölümdən xilas edildi. 

Marius dönüb baxdı. Mundiri atan cənab FoĢlevan idi. 

---

Jan Valjan barrikadaya indicə gəlmiĢdi. 

O, soraqlaĢa-soraqlaĢamı, ya daxili bir hiss iləmi, ya təsadüfi olaraqmı, məlum deyil, ancaq o 

bura Mondetur küçəsi tərəfdən gəlib çıxmıĢdı. Əynində milli qvardiya paltarı olduğundan, ona 

dəyib-dolaĢan olmamıĢdı. 

Qiyamçıların Mondetur küçəsində qoyduğu keĢikçi bir nəfər milli qvardiyaçıdan ötrü hay-küy 

qaldırmamıĢdı. Onu barrikadya köməyə gələn bir adam, ya bəlkə də, bir əsir hesab edib 

buraxmıĢdı. Çox təhlükəli bir an idi, keĢikçilər  öz vəzifələrindən yayınıb, müĢahidə məntəqəsini 

buraxa bilməzdilər. 

Jan Valjanı istehkamın içində heç kəs görməmiĢdi, çünki hamının gözü beĢ adamda və dörd 

mundirdə idi. Lakin Jan Valjan hər Ģeyi görür, hər Ģeyi eĢidirdi; O, mundirini dinməz-söyləməz 

əynindən çıxarıb, o biri mundirlərin üstünə atdı. 

Hamını elə bir həyəcan bürüdü ki, bunu təsvir etmək çətindir. 

Bossüe soruĢdu: 

– Bu adam kimdir? 

Kombefer ona cavab verdi: 

– BaĢqalarını xilas edən! 

Marius ciddi bir ifadə ilə əlavə etdi: 

– Mən onu tanıyıram. 

Onun zəmanəti kifayətdi. 

Anjolras Jan Valjana dedi: 

– XoĢ gəlmisiniz, vətəndaĢ. 

Sonra da əlavə etdi: 

– Siz bilirsinizmi ki, biz burada öləcəyik? 

Jan Valjan cavab vermək əvəzinə, xilas etdiyi qiyamçıya öz mundirini geyməkdə kömək etdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Barrikada yüksəkliyindən görünən üfüq. 

 

Bu məĢum saatda, heç bir nicat yolu olmayan bu yerdə hamının ruhi vəziyyəti Anjolrasın böyük 

kədərində yüksək bir ifadə ilə əks olundu. 

Anjolras inqilabı özündə təcəssüm etdirirdi, lakin onda – hər hakim adam üçün mümkün ola 

bilən bir az məhdudluq vardı: o Sen-Jüstə həddindən artıq bənzəsə də, Anaxarsis Klotsa kifayət 

qədər oxĢamırdı. Lakin Əlifba dostları cəmiyyətində onun Ģüuru, nəhayət, Kombeferin 

ideyalarını müəyyən dərəcədə qəbul etmiĢdi; bir qədər vardı ki, o, ehkamçılığın dar 

çərçivəsindən yavaĢ-yavaĢ azad olaraq, tərəqqinin fikri geniĢləndirən təsiri altına düĢmüĢ və 

nəticəyə gəlmiĢdi ki, Böyük Fransa respublikasının nəhəng dünya respublikasına çevrilməsi 

təkamülün müvəffəqiyyətlə baĢa çatdırılması demək olacaqdır. Hərəkət etmək üsuluna gəldikdə, 

o, hal-hazırda zorakılığa qarĢı zorakılıq iĢlətməyin tərəfdarı idi. Bu məsələdə o dəyiĢmədi və 

―Doxsan üçüncü il‖ sözləri müəyyən edilən o amansız, əzəmətli cərəyana sadiq qaldı. 

Anjolras öz karabininin lüləsinə söykənərək daĢ pillələrin üstündə durmuĢdu. O, fikrə getmiĢdi 

və hərdən səndirləyirdi, sanki, onu Ģiddətli külək çırpırdı. Ölüm uçan yerdə bəzən peyğəmbərlik 

ruhu da uçur. Onun böyük bir dalğınlıq ifadə olunan gözlərindən titrək iĢıq saçılırdı. Birdən o, 

baĢını qaldırdı, onun sarıĢın qıvrım saçı geriyə atıldı, baĢını parlaq bir halə kimi bürüdü, sanki, 

bu, gecənin ulduzlar arabasında uçan mələyin saçı idi, sanki, bu, dağılmıĢ aslan yalı idi; o ucadan 

dedi: 

– VətəndaĢlar, siz gələcəyi təsəvvür edirsinizmi? ġəhərlərin iĢıq dolu küçələri, evlərin 

astanasında sallanan yaĢıl budaqlar, xalqlar qardaĢlığı! Orada insanlar ədalətli olacaq, qocalar 

uĢaqlarına xeyir-dua verəcək, keçmiĢlə hal-hazır arasında narazılıq olmayacaq; mütəfəkkirlərə 

tam azadlıq, Allaha inananlara tam bərabərlik veriləcək, din yerinə göylər olacaq. Dünyada daha 

nə nifrət, nə ədavət olacaq, məktəblərdə, emalatxanalarda qardaĢlıq olacaq, mükafat və cəza 

---

cəmiyyətin rəyilə veriləcək, əmək hamı üçün, hüquq hamı üçün olacaq, hamı sülh içində 

yaĢayacaq, daha qan tökülməyəcək, daha müharibə olmayacaq, analar xoĢbəxt olacaq! Maddəni 

fəth etmək – birinci addım, idealı yerinə yetirmək – ikinci addım olacaq. Tərəqqi indi çox Ģey 

əldə etmiĢdir! Vaxtilə ibtidai qəbilələr – okeanın sularını havaya sovuran doqquzbaĢlı əjdahaya, 

od püskürən əjdahaya, havada hökmranlıq edən aslan caynaqlı, qartal qanadlı əjdahaya dəhĢətlə 

baxardı. Lakin insan ağlın müqəddəs tələsini qurdu və nəhayət, bu əjdahaları tutdu. Biz 

doqquzbaĢlı əjdahanı əhliləĢdirdik, – indi ona paroxod deyilir; biz od püskürən əjdahanı 

əhliləĢdirdik, – indi ona lokomotiv deyilir; biz qartal qanadlı əjdahanı az qalıb ki, əhliləĢdirək, 

biz onu tutmuĢuq, ona hava Ģarı deyilir. O gün ki bu Prometey qəhrəmanlığı baĢa çatdırılacaq, o 

gün ki insan iradəsi qartal qanadlı əjdahaları tamamilə özünə tabe edəcək, onda insan odun, 

suyun, havanın hökmdarı olacaq, qədim allahlar vaxtilə insan üçün nə idisə, insan da bütün canlı 

məxluqat üçün elə bir Ģey olacaq! Bəli, dayanmaq vaxtı deyil, cəsarətlə irəli! VətəndaĢlar, biz 

hara gedirik? Biz elə bir dövlətə doğru gedirik ki, orada dövləti elm idarə edəcək, biz elə bir real 

qüvvəyə doğru gedirik ki, bu qüvvə yeganə ictimai qüvvə olacaq, biz elə bir təbii qanuna doğru 

gedirik ki, bu qanun özündə həm etiraf və təqdir hüququnu təcəssüm etdirəcək, həm də öz 

yəqinliyi ilə özünü təsdiq edəcək, biz elə bir həqiqət tüuluna doğru gedirik ki, bu tüulu günəĢin 

doğmasına bərabər olacaq! Biz xalqlar birliyinə, bəĢəriyyət birliyinə doğru gedirik. Orada saxta 

həqiqətlər olmayacaq, tüfeylilər olmayacaq. Bizim məqsədimiz – həqiqətlə ibarə olunan 

gerçəklikdir. Mədəniyyət Avropanın qəlbində, sonralar qitənin mərkəzində, idrakın böyük 

parlamentində iclas quracaq. Əvvəllər də buna bənzər Ģey olmuĢdur. Amfiktonların iclası ildə iki 

dəfə olardı: bir dəfə Delfada, allahlar məskənində, bir dəfə də Fermopildə, qəhrəmanlar 

sərdabəsində. Avropanın da amfiktionları olacaq, yer kürəsinin də amfiktionları olacaq. Bu 

əzəmətli gələcək Fransanın bətnində yaĢayır. On doqquzuncu əsr buna hamilədir; o Ģeyin ki 

baĢlanğıcını Yunanıstan qoymuĢdur, Fransa onu baĢa çatdırmağa layiqdir. Xalq oğlu, xalqlar 

oğlu, namuslu fəhlə Feyi, qulaq as, gör nə deyirəm! Mən sənin xatirini istəyirəm! Sən gələcəyi 

görürsən, əlbəttə, sən haqlısan! Feyi, sənin nə atan var, nə anan, sən ana yerinə bəĢəriyyəti, ata 

yerinə haqqı seçib qəbul etmisən. Sənin qismətin burada ölməkdir, yəni qalib gəlməkdir. 

VətəndaĢlar, biz bu günü məğlubmu olacağıq, ya qalibmi gələcəyik, bizim baĢımıza nə gəlsə də, 

fərqi yoxdur, biz inqilab yaradırıq. Yanğın bütün Ģəhəri iĢıqlandıran kimi, inqilab da bütün 

bəĢəriyyəti iĢıqlandırır. Siz soruĢa bilərsiniz ki, biz nəyin naminə inqilab yaradırıq? Mən indicə 

dedim: həqiqət naminə! Siyasi nöqteyi-nəzərdən yalnız bir prinsip var: O da, insanın öz üzərində 

olan ali hakimiyyətidir. Mənim ―mənliyim‖ üzərində olan hakimiyyətimə Azadlıq deyilir. O 

yerdə ki bu cür iki, ya ikidən çox ali hakimiyyət birləĢir, orada dövlət meydana gəlir. Lakin bu 

birləĢmə heç də adamın öz xeyrindən əl çəkməsi deyil. Burada ali hakimiyyət, ictimai hüquq 

yaratmaq üçün müəyyən bir hissəsini könüllü olaraq güzəĢtə gedir. GüzəĢtə gedilən bu hissənin 

miqdarı hamı üçün birdir. Hər adamın cəmiyyət üçün etdiyi güzəĢtin eyni miqdarda olmasına 

Bərabərlik deyilir. Ġctimai hüquq – hər adamın ayrılıqda hüququnun hamı tərəfindən müdafiə 

edilməsindən baĢqa bir Ģey deyil, hər adamın hüququnun hamı tərəfindən belə müdafiə 

edilməsinə QardaĢlıq deyilir. Ali hakimiyyətin bir yerə toplanılan bütün bu növlərinin bir-birini 

kəsib keçdiyi nöqtəyə Cəmiyyət deyilir. Bir-birini kəsib keçmə özü birləĢmə olduğundan, belə 

bir nöqtə düyün olur. Buradan da ictimai əlaqə deyilən Ģey meydana çıxır. Bəziləri bunu ictimai 

müqavilə adlandırır, əslində bu eyni Ģeydir: ―müqavilə‖ sözü öz mənĢəyini ―əlaqə‖ 

məfhumundan almıĢdır. Bərabərliyi necə anlamaq lazımdır, bunu müəyyən edək. Azadlıq əgər 

zirvə isə, bərabərlik bünövrədir. Lakin, vətəndaĢlar, bərabərlik heç də böyüməyə və inkiĢaf 

etməyə qabil olan bütün Ģeyləri bir səviyyədə saxlamaq, hündür otlarla alçacıq palıd ağaclarını 

bir yerə toplamaq deyil, bir-birini səmərəsizləĢdirən həsədlə bədxahlığın heç də qonĢu olması 

deyil; vətəndaĢlıq cəhətdən bu, bütün qabiliyyətli Ģəxslər üçün açıq yoldur, siyasi cəhətdən – səs 

vermək məsələsində hamının eyni hüquqa malik olmasıdır, dini cəhətdən – hamı üçün eyni 

dərəcədə vicdan azadlığıdır. Bərabərliyin qüdrətli bir silahı vardır, o da pulsuz və icbari təhsildir. 

Savadlı olmaq hüququ – bax, buradan baĢlamaq lazımdır. Ġbtidai məktəb hamı üçün məcburidir, 

orta məktəbə hamı girə bilər, bax, əsas qanun budur. Təhsil bərabərliyinin nəticəsi ictimai 

bərabərlikdir. Bəli, maarif! ĠĢıq! ĠĢıq! Hər Ģey iĢıqdan yaranır, iĢığa da qayıdır. VətəndaĢlar, on 

---

doqquzuncu əsr böyük əsrdir, lakin iyirminci əsr xoĢbəxt əsr olacaq. Ġyirminci əsrdə əvvəlki 

tarixə oxĢar heç bir Ģey olmayacaq. Onda indiki kimi, fəthlərdən, istilalardan, hücumlardan, 

silahlanmıĢ millətlərin bir-birilə rəqabətindən, mədəniyyətin inkiĢafında padĢah ailəsindəki 

nikahdan, müstəbid hökmdarlar sülaləsindən bir varisin doğulmasından asılı olan maneələrdən-

qorxmaq lazım gəlməyəcəkdir; onda konqres tərəfindən xalqların bölüĢdürülməsi, sülalələrin 

dağılması ilə ölkənin parçalanması, namütənahilik körpüsü üzərində iki cəhənnəm keçisi kimi 

kəllə-kəlləyə gələn dinlərin mübarizəsi olmayacaqdır. Onda daha nə aclıq olacaq, nə zülm, nə 

ehtiyac üzündən fahiĢəlik, nə iĢsizlik üzündən yoxsulluq, nə baĢ kəsilən edam kürsüsü, nə 

xəncər, nə vuruĢma, nə hadisələr cəngəlliyində təsadüfi quldurluq! Mən lap deyə bilərəm ki: heç 

hadisələrin özü olmayacaq. Ümumi xoĢbəxtlik dövrü baĢlanacaq. Yer kürəsi öz vəzifəsini yerinə 

yetirən kimi, bəĢəriyyət öz vəzifəsini yerinə yetirəcəkdir; qəlb və göy cisimləri arasında bir 

ahəngdarlıq əmələ gələcəkdir; planetlər hərləndikcə günəĢə sarı cəzb olunduqları kimi, ruh da 

həqiqətə doğru cəzb olunacaqdır. Dostlar, biz qorxunc bir dövrdə yaĢayırıq, mən sizinlə qorxunc 

bir zamanda danıĢıram; lakin biz bu böyük qurbanı gələcək üçün veririk. Bunun qarĢısında bizim 

aldığımız bir Ģey inqilabdır! BəĢəriyyət azad olacaq, yüksələcək, təsəlli tapacaq! Biz bu 

barrikadadan bəĢəriyyəti buna əmin edirik! Məhəbbətin səsi fədailik zirvələrindən deyil də, bəs 

harada yüksələcək? QardaĢlar, düĢünən insanlarla əzab çəkən insanlar, bax, burada, bu yerdə 

birləĢir. Bizim barrikada daĢdan, dirəkdən, dəmir parçalarından qurulmamıĢ, böyük ideyalardan, 

böyük əzab və iztirabdan qurulmuĢdur. Burada bədbəxtlik idealla birləĢir. Gündüz gecəyə 

qarıĢaraq, gecəyə deyir: ―Mən səninlə öləcəyəm, amma sən mənimlə yenidən diriləcəksən‖. 

Bütün qəm-qüssənin birləĢməsindən inam meydana gəlir. Əzab bura canvermə əzabını, ideyalar 

isə öz əbədiliyini gətirir. Bu canvermə, bu əbədilik birləĢərək bizim ölümümüz olacaqdır. 

QardaĢlar, kim burada öləcəksə, o gələcəyin iĢığında öləcək, biz səhər Ģəfəqinin iĢığı ilə dolu 

olan qəbrə gedəcəyik. 

Anjolras öz nitqini qurtardı, daha doğrusu, onu kəsdi; onun dodaqları səssizcə tərpənirdi, sanki, 

o, sözünə davam edir, öz-özü ilə danıĢırdı. Hamı nəfəsini qısaraq ona baxırdı, sanki, onun bu 

sözlərini də eĢitmək istəyirdi. Söz külək kimdir; sözün fikirdə yaratdığı həyəcan küləyin 

yarpaqlarda əmələ gətirdiyi titrəyiĢə bənzəyir. 

 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

 

Marius qaĢqabaqlıdır. Javer qısa danıĢandır. 

 

Ġndi də Mariusun fikrində nələr olduğundan bəhs edək. 

Onun ruhi vəziyyətini xatırlayaq. Bir az əvvəl demiĢdik ki, hər Ģey ona xəyal kimi görünürdü. O, 

ətrafında baĢ verən hadisələri tutqun bir Ģəkildə dərk edirdi. Sanki, onun üzərinə – ölən adamın 

üzərinə gərilən nəhəng, məĢum qanadın kölgəsi düĢmüĢdü. O, elə bil, qəbirdə idi,  özünü o biri 

dünyada hiss edirdi, o, canlı adamları ölü adamın gözlərilə görürdü. 

Cənab FoĢlevan bura haradan gəlib çıxmıĢdı? O, niyə gəlmiĢdi. Onun burada nə iĢi vardı? 

Marius heç də özünə belə suallar vermirdi. Bir də ki, ümidsizlik bizə baĢqalarının da ümidsizliyə 

tutulduğu qətiyyətini verir, bu, ona xas olan bir Ģeydir. Buna görə də hamının ölümə getməsi 

Mariusa təbii görünürdü. 

Yalnız Kozettanı düĢünəndə iztirab çəkirdi. 

Cənab FoĢlevan onunla danıĢmırdı, ona baxmırdı, elə bil ki, Mariusun: ―Mən onu tanıyıram‖ 

sözlərini eĢitmirdi. 

Lakin FoĢlevanın bu hərəkəti Mariusu sakitləĢdirirdi, hətta belə bir söz onun düĢüncələrinə 

uyğun gəlsəydi, deyə bilərdik ki, onu sevindirirdi. Ona həmiĢə elə gəlirdi ki, bu qəribə adamla 

danıĢmaq mümkün olan Ģey deyil; bu adam ona həm Ģübhəli, həm də hörmət edilməli Ģəxs kimi 

görünürdü. Bir də, ona çoxdan rast gəlmirdi, bu isə Marius kimi çəkingən və sirverməz adam 

üçün iĢi daha da mürəkkəbləĢdirirdi. 

---

BeĢ adam barrikadanı tərk edərək Mondetur küçəsindən keçib getdi. Zahirən onlar milli 

qvardiyaçılardan heç də seçilmirdilər. Onlardan biri gedəndə ağladı; hamısı barrikadada 

qalanlarla qucaqlaĢıb ayrıldı. 

Həyata qaytarılan bu beĢ adam gedəndən sonra ölümə məhkum edilən adam Anjolrasın yadına 

düĢdü. O, aĢağıya, zala endi. Dirəyə sarınmıĢ Javer fikrə dalmıĢdı. 

Anjolras ondan soruĢdu: 

– Sənə bir Ģey lazımdırmı? 

Javer də ondan soruĢdu: 

– Siz məni haçan öldürəcəksiniz? 

– Hələ dayan, indi bizim hər patronumuz hesaba alınmıĢdır. 

– Onda mənə su verin. 

Anjolras özü ona bir stəkan su verdi; Javerin əl-qolu bağlı olduğundan, suyu ona özü içirtdi. 

Anjolras bir də soruĢdu: 

– Elə bu? 

Javer dedi: 

– Mən ayaq üstə durmaqdan yoruldum. Bütün gecəni məni bu vəziyyətdə saxlamaq sizin 

tərəfinizdən çox da nəzakətli hərəkət deyil. Məni necə istəyirsiniz, elə də sarıyın, ancaq niyə 

məni, bax, o adam kimi stol üstünə qoymayasınız? 

Javer baĢı ilə cənab Mabefin meyitini göstərdi. 

Yadımıza salaq ki, zalın dib tərəfində uzun bir stol vardı; qiyamçılar onun üstündə güllə tökür, 

patron hazırlayırdılar. Lakin indi patronlar doldurulmuĢ, barıtın da hamısı iĢlənib qurtarmıĢdı, 

stolun üstü boĢ idi. 

Anjolrasın əmri ilə dörd qiyamçı Javeri dirəkdən açdı. Onlar Javeri açanda bir qiyamçı da 

süngünü onun sinəsinə tutub durmuĢdu. Onun əl-qolunu dalda bağlı saxladılar, ayaqlarını isə 

nazik, lakin möhkəm qayıĢla elə bağladılar ki, o, on beĢ düymdən artıq addım ata bilməzdi: edam 

kürsüsünə aparılan adamla belə rəftar edirlər. Sonra Javeri zalın dib tərəfindəki stolun yanına 

apardılar, stolun üstünə uzatdılar, kəndirlə onu stola bərk-bərk sarıdılar. 

Bu cür çidarlanmıĢ adam heç qaça bilməzdi, lakin ehtiyat üçün onu, həbsxanalarda ―martinqal‖ 

deyilən qayda ilə də sarıdılar: yəni kəndiri boynuna bağladılar, bu kəndir onun peysərindən aĢağı 

enərək belində ikiləĢir, qıçlarının arasından keçərək, biləklərini bururdu. 

Javeri stola sarıyanda bir adam qapı ağzında durub çox diqqətlə ona baxırdı. Javer bu adamın 

kölgəsini görüb baĢına çevirdi, baxdı, Jan Valjanı tanıdı. Javer heç diksinmədi də, ancaq 

gözlərini yumaraq təkəbbürlə dedi: ―Bu, belə də olacaqdı‖. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Vəziyyət ağırlaĢır. 

 

Hava tez iĢıqlanırdı. Ancaq nə bir pəncərə açılır, nə bir qapı aralanırdı: bu, səhər idi, ancaq 

camaatın oyanması deyildi. ġanvreri küçəsinin sonunda, barrikadanın qarĢı tərəfində dayanan 

əsgərləri geri çəkdilər; küçə boĢ görünür, yoldan keçən adamları məĢum bir sakitlik bürüyürdü. 

Sen-Den küçəsi, Fivdəki sfinkslər xiyabanı kimi, sükut içində idi. Dan yeri iĢığında ağaran küçə 

ayrıclarında bircə canlı məxluq da görünmürdü. BoĢ küçələri bürüyən səhər Ģəffaflığından 

kədərli Ģey yoxdur. 

Heç bir Ģey görünmürdü, lakin haradansa qulağa səs gəlirdi: görünür, yaxında gizli bir hərəkət 

vardı. Hər Ģey o dəhĢətli anın yaxınlaĢdığını göstərirdi. KeĢikçiləri dünən axĢamkı kimi geri 

çağırdılar, ancaq bu dəfə hamısını çağırdılar. 

Barrikada indi əvvəlkindən daha yaxĢı möhkəmləndirilmiĢdi. BeĢ nəfər qiyamçı gedəndən sonra 

onun üstünə Ģey-Ģüy yığaraq, daha da yüksəltmiĢdilər. 

DüĢmən arxa tərəfdən hücum edə bilərdi, buna görə Anjolras, bazar rayonunu yoxlayan 

keĢikçilərin məsləhəti ilə, mühüm bir qərar qəbul etdi; o, Mondetur küçəsindəki dar yolu 

---

bağlamaq əmrini verdi, – bu yol indiyə qədər açıqdı. Bunun üçün bir neçə evin qabağındakı daĢ 

yolu da sökdülər. Bu qayda ilə qabaq tərəfdən ġanvreri, sol tərəfdən Qu quĢu və Kiçik Səfil, sağ 

tərəfdən Mondetur küçəsini daĢ sütunla kəsən barrikada hücuma qarĢı daha da möhkəmlənmiĢ 

oldu; eyni zamanda onu müdafiə edənlərin yolu hər tərəfdən kəsildi. Onun üç yolu vardı, indi 

heç biri də qalmadı. Kurfeyrak gülərək dedi: ―Bu, qalaya da oxĢayır, siçan tələsinə də!‖ 

Anjolras qalan otuza qədər qənbər daĢını meyxana qapısı qabağına yığdırdı; lakin Bossüenin 

fikrincə, bu daĢlar yoldan nahaq yerə qoparılmıĢdı. 

O tərəfdən ki, hücum baĢlanacaqdı, ora dərin sükut içində idi, buna görə Anjolras hamıya öz 

yerini tutmağı əmr etdi. 

Hər adama bir içim araq verdilər. 

Barrikada hücumun qarĢısını almağa hazırlaĢarkən çox qəribə vəziyyət alır, – bundan da qəribə 

bir vəziyyət ola bilməz. Hər kəs özünə, eynən tamaĢada olduğu kimi, əlveriĢli yer tutur. Kimisi 

divara söykənir, kimisi dirsəklənir, kimisi çiynini yerə verir. Bəziləri qənbər daĢından özünə 

oturacaq düzəldir. Divarın tini mane olursa, oradan uzaqlaĢırlar; çıxıntılı yer əlveriĢlidirsə, orada 

daldalanırlar. Solaxaylar qiymətə minirlər; onlar baĢqaları üçün əlveriĢli olmayan yeri tuturlar. 

Bəziləri elə mövqe tuturlar ki, oturduqları yerdə tüfəng ata bilsinlər, hamı elə vəziyyət almaq 

istəyir ki, həm düĢməni asanlıqla öldürə bilsin, həm də özü rahatca ölsün. 1848-ci ilin faciəli 

iyun vuruĢmasında son dərəcə sərrast güllə atmağı bacaran bir qiyamçı evin damına Volter 

kreslosu gətirtmiĢ, bu kresloda oturub atəĢ açıbmıĢ; elə həmin kresloda da top saçması atəĢindən 

ölübmüĢ. 

Komandir döyüĢə hazırlaĢmaq əmrini verən kimi, barrikadada nizamsız hərəkətlər kəsildi: 

qiyamçılar daha dəstə-dəstə yığıĢmadılar, künc-bucaqda pıçıldaĢmadılar, bir-birilə danıĢmadılar. 

Bütün fikirlər bir məsələ ətrafında toplaĢdı, hamı hücumu gözləməyə baĢladı. Barrikada düĢmən 

hücumundan qabaq əsil xaosdur, təhlükəli anda əsil intizamdır. Təhlükə qayda-qanun yaradır. 

Anjolras qoĢalülə karabinini götürüb əvvəldən seçdiyi yerdə – mazğalaoxĢar bir deĢiyin 

qabağında duran kimi hamı susdu. Qənbər daĢlarından qurulmuĢ divar boyunca zəif cırıltı 

eĢidildi: qiyamçılar tüfənglərini doldururdular. 

Təhlükəyə baxmayaraq, burada hamı özünü həmiĢəkindən daha məğrur tutur, daha inamlı 

göstərirdi: ən yüksək fədailik – adamın öz varlığını təsdiq etməsidir; heç kəsdə ümid 

qalmamıĢdı, lakin fədakarlıq qalmıĢdı. Fədakarlıq bəzən qalibiyyətə gətirib çıxaran son silahdır. 

Vergili belə demiĢdir. Ġfrat qətiyyət ifrat vasitəyə əl atır. Bəzən ölüm girdabına atılmaq – 

fəlakətdən qurtarmaq yoludur, onda tabutun da qapağı xilasedici bir taxta olur. 

Hamının diqqəti, dünən axĢamkı kimi, küçə ayrıcına sarı çevrilmiĢ, ora cəlb olunmuĢdu: indi 

oranı səhər Ģəfəqi iĢıqlandırmıĢdı, hər Ģey aydın görünürdü. 

Çox gözləmək lazım gəlmədi. San-Le tərəfdən bir səs lap aydınca eĢidilməyə baĢladı, ancaq bu 

səs dünənki hücumun hay-küyünə oxĢamırdı. Zəncir cingiltisi, nəhəng bir Ģeyin sarsıla-sarsıla 

silkələnməsi, daĢ yoldan gələn mis səsi, ağır gurultu – dəhĢətli, dəmir bir maĢının yaxınlaĢdığını 

bildirirdi. Ġnsan mənafeyi və ideyalarının dinc, səmərəli əlaqəsi üçün salınmıĢ, abad edilmiĢ 

köhnə, sakit küçələr baĢdan-baĢa tir-tir əsdi: onlar müharibə çarxlarının dəhĢətli gurultularına 

davam gətirməyəcəkdi. 

DöyüĢçülər yol ayrıcına daha diqqətlə baxmağa baĢladılar. 

Bir top göründü. 

Topçular, atəĢ açmağa hazır edilmiĢ və torpaqlıqdan açılmıĢ topu çəkə-çəkə, itələyə-itələyə 

gətirirdilər; iki adam top qundağından yapıĢmıĢdı,dörd adam çarxları itələyirdi, bir neçə adam da 

daldan kəsi qutusunu gətirirdi. YandırılmıĢ fitilin tüstüsü görünürdü. 

Anjolras çığırdı: 

– AtəĢ! 

Barrikadadan yaylım atəĢi açıldı, dəhĢətli bir gurultu qopdu: tüstü dumanı topu və topun 

yanındakı adamları bürüdü, onlar gözdən itdi. Bir neçə saniyədən sonra tüstü dumanı dağıldı, top 

da, adamlar da yenə göründü. Topçular tələsmədən, ağır-ağır səliqə ilə topu barrikadaya qarĢı 

yönəldirdilər. Onlardan heç biri yaralanmamıĢdı. Sonra niĢançı, müĢahidə borusuna istiqamət 

verən bir astronom ciddiyyətilə niĢan almağa baĢladı. 

---

Bossüe çığırdı: 

– Afərin, topçular! 

Bütün barrikada onun sözünə əl çaldı. 

Topu küçənin düz ortasında möhkəm yerləĢdirdilər; indi top atəĢ açmağa hazır idi. O, öz dəhĢətli 

ağzını barrikadanın üstünə açmıĢdı. 

Kurfeyrak dedi: 

– Hə, baĢla görək! Yamanca yırtıcı heyvandır! Əvvəl çırtma, sonra yumruq! Ordu nəhəng 

pəncəsini bizə sarı uzadır. Barrikadanı yaman silkələyəcək. Tüfənglə yoxlayırlar, top ilə vururlar. 

Kombefer əlavə etdi: 

– Bu yeni modelin səkkiz düyməli topdur, özü də tuncdan düzəldilmiĢdir. Bu topların yüz hissəsi 

misdir, on hissəsi qalay, bu tənasüb azca pozulsa, top atəĢ açanda partlar. Qalayın qədərindən 

artıq olması onu davamsız eləyir. Topun lüləsində boĢluq və koğuĢ əmələ gələ bilər. Bu 

təhlükənin qabağını almaq, həm də əksini artırmaq üçün, on dördüncü əsrdə olduğu kimi, topun 

lüləsinə, – barıt tökülən yerdən ta sapfaya kimi, – bir neçə polad halqa vurmaq lazımdır. Hələlik 

iĢin içindən belə çıxırlar: cırcıra deyilən cihazla top lüləsinin harasında çatlaq və koğuĢ olduğunu 

müəyyən edirlər. Lakin daha yaxĢı bir üsul vardır ki, o da hərəkət edən Qriboval qığılcımıdır. 

Bossüe dedi: 

– On altıncı əsrdə toplar yivli idi. 

Kombefer onun sözünü təsdiq etdi. 

– Doğrudur. Bu, zərbə qüvvəsini artırır, ancaq sərrastlığını azaldır. Bir də ki, yaxın məsafəyə atəĢ 

açanda trayektoriyanın lazımi bucağı olmur, onun parabolası həddindən artıq böyüyür, mərmi 

lazımınca düz xətt üzrə getmir, yolda rast gəldiyi Ģeylərə zərbə endirmək iqtidarında olmur. 

VuruĢmada isə bu zəruridir; düĢmən nə qədər yaxında olsa, top nə qədər tez-tez atəĢ açsa, bunun 

əhəmiyyəti bir o qədər artır. On altıncı əsrin yivli toplarından atılan mərmilərin uçuĢunda olan bu 

nöqsan kəsinin zəifliyindən asılı idi, kəsinin zəifliyi isə belə toplarda ballistikanın tələblərinə 

görə idi, həm də top qundağının saxlanmasına imkan yaradırdı. Xülasə, top kimi bir müstəbid 

istədiyini eləyə bilmir; onun qüvvəsi, əslində, böyük zəiflikdir. Top mərmisinin sürəti saatda 

ancaq altı yüz mildir, amma iĢığın sürəti saniyədə yetmiĢ min mildir. Ġsanın Napoleon üzərində 

üstünlüyü də belədir. 

Anjolras əmr etdi: 

– Tüfəngləri doldurun! 

Ġstehkam top mərmisinə davam gətirəcəkmi? Onu deĢə biləcəkdimi? Məsələ bunda idi. 

Qiyamçılar tüfənglərini dolduranda topçular da topu doldururdular. 

Barrikadanı müdafiə edənlər həyəcan içində dayanıb durdular. 

Top atıldı, gurultu qopdu. 

Bu zaman kim isə fərəhlə çığırdı: 

– Belə ha! 

Mərmi barrikadaya dəyəndə QavroĢ da özünü barrikadanın içinə saldı. 

O, Qu quĢu küçəsindən, Kiçik Səfil küçəsinin dolaĢıq dalanlarını hasarlayan əlavə barrikadanın 

arasından asanlıqla keçib bura gəlmiĢdi. 

QavroĢun gəlməsi barrikadaya mərmidən çox-çox artıq təsir bağıĢladı. 

Mərmi köhnə-kürüĢ Ģeylərin içərisində iliĢib qaldı, ancaq omnibusun çarxlarından birini sındırdı, 

Ansonun da köhnə sınıq arabasının lap axırına çıxdı. Bütün barrikada qəh-qəhə çəkdi. 

Bossüe topçulara çığırdı: 

– Verin gəlsin! 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Topçular hiss etdirirlər ki, onlarla zarafat etmək olmaz. 

 

QavroĢu dövrəyə aldılar. 

---

O, macal tapıb bir söz deyə bilmədi. Marius titrəyə-titrəyə onu kənara çəkdi. 

– Sən niyə gəldin? 

QavroĢ ucadan dedi: 

– Əcəb sözdür! Bəs siz özünüz? 

Mariusu o, diqqətlə, sakit, lakin dikbaĢlıq ifadə olunan bir nəzərlə baĢdan-ayağa süzdü. Onun 

gözlərində parıldayan qürur, bu gözləri daha iri göstərirdi. 

Marius ciddi ifadə ilə sözünə davam etdi: 

Kim sənə demiĢdi ki, qayıt? Heç olmasa məktubu sahibinə yetirdinmi? 

Düzünü desək, QavroĢ bir az vicdan əzabı çəkirdi. Barrikadaya tez qayıtmaq üçün məktubu 

sahibinə vermək əvəzinə, baĢından eləmiĢdi. O, bir Ģeyi öz-özünə etiraf etməyə məcbur idi: 

tanımadığı adama bir az ağılsızlıq eləyib etibar etmiĢdi, qaranlıqda heç onun üzün də görə 

bilməmiĢdi. Bircə burası var ki, o adam Ģlyapasız idi, lakin bu, məsələni dəyiĢmirdi. Sözün 

qısası, ürəyində öz-özünə söyürdü, həm də Mariusun onu danlaya biləcəyindən qorxurdu. 

Vəziyyətdən çıxmaq üçün ən adi bir yol seçdi; lap ağ yalan deməyə baĢladı: 

– VətəndaĢ, məktubu qapıçıya verdim. Xanım qız yatırdı. Oyanan kimi məktubu ona 

yetirəcəkdir. 

Mariusun məktubu göndərməkdə iki məqsədi vardı: o həm Kozetta ilə vidalaĢmaq, həm də 

QavroĢu ölümdən xilas etmək istəyirdi. O, ancaq düĢündüyü məsələnin yarısı ilə kifayətlənməli 

oldu. 

O, birdən göndərilən məktubla cənab FoĢlevanın barrikadaya gəlməsi arasında bir əlaqə 

olduğunu hiss etdi. Cənab FoĢlevanı QavroĢa göstərib soruĢdu: 

– O adamı tanıyırsanmı? 

QavroĢ: 

– Yox, – deyə cavab verdi. 

QavroĢ Jan Valjanı, doğrudan da, ancaq o gecə görmüĢdü, bunu biz əvvəllər demiĢdik. 

Mariusun beynində doğan əzabverici, dumanlı Ģübhələr dağıldı. Cənab FoĢlevanın nə əqidədə 

olduğunu o bilirdimi? Bəlkə də, o, respublikaçıdır? Belə olsa, onda bu döyüĢdə onun iĢtirak 

etməsinin səbəbi tamamilə aydındır. 

Bu zaman QavroĢ barrikadanın o biri baĢına yüyürüb, çığırdı: ―Hanı mənim tüfəngim?‖ 

Kurfeyrak əmr etdi ki, ona tüfəng verilsin. 

QavroĢ ―yoldaĢlarına‖ xəbərdarlıq etdi ki, barrikada hər tərəfdən əhatə olunmuĢdur (qiyamçılara 

o, ―yoldaĢ‖ deyirdi). Bura, o çox çətinliklə gəlib çıxdığını, döyüĢ batalyonunun öz tüfənglərini 

Kiçik Səfil küçəsində baĢ-baĢa çataraq, yolu Qu quĢu küçəsi tərəfdən nəzarət altına aldığını, 

qarĢı tərəfdən bələdiyyə qvardiyasının Vaizlər küçəsini tutduğunu, əsas qüvvələrin barrikadanın 

düz qabaq tərəfində toplaĢdığını söylədi. 

QavroĢ bu məlumatı verdikdən sonra əlavə etdi: 

– Sizə icazə verirəm: onları bir yaxĢı əziĢdirin! 

Anjolras öz mazğalının qabağında duraraq, düĢməni çox diqqətlə izləyirdi. 

Barrikadanı mühasirəyə alanlar, görünür, top atəĢinin nəticəsindən çox da razı qalmamıĢdılar, 

buna görə atəĢi davam etdirmirdilər. 

Bir dəstə piyada əsgər gəlib topun dal tərəfində küçənin qurtaracağını tutdu. Onlar daĢ yolu 

sökdülər, qənbər daĢlarından barrikadanın lap önündə, on səkkiz düymə hündürlüyündə, müdafiə 

sipəri kimi, alçaq bir divar düzəltdilər. Sipərin sol tini arxasından, Sen-Deni küçəsində toplaĢan 

Ģəhər civarı batalyonunun baĢ hissəsi görünürdü. 

Anjolrasın, pusquda durduğu yerdə, qulağına bir səs gəldi: kəsi qutularından top saçması olan 

tənəkə qablarını çıxaranda belə səs eĢidilir. Sonra o gördü ki, niĢançı əsgər niĢan alaraq topun 

lüləsini bir balaca sola əydi. Sonra da topçular topu doldurmağa baĢladılar. NiĢançı əsgər özü 

fitili götürüb, ağızodu yerinə apardı. 

Anjolras çığırdı: 

– BaĢınızı əyin, divara sıxılın! Barrikada boyunca dizi üstə çökün! 

---

Meyxananın qabağında toplaĢan, QavroĢ gələndə döyüĢ yerlərini buraxan qiyamçılar barrikadaya 

sarı cumdular; lakin onlar Anjolrasın əmrini yerinə yetirən kimi top atıldı, top saçmasının 

dəhĢətli fıĢıltısı eĢidildi. Bu, qulaqbatırıcı bir yaylım atəĢi idi. 

Mərmi barrikadanın aralığına atılmıĢdı. Qəlpələr divara dəyərək geri sıçramaqla iki adamı 

öldürdü, üçünü yaraladı. Aydın görünürdü ki, iĢ belə getsə, barrikada davam gətirə bilməyəcək: 

güllə onu deĢirdi. 

TəĢviĢ dolu səslər eĢidildi. 

Anjolras dedi: 

– Gəlin topun ikinci atəĢ açmasına mane olaq! 

O, əlindəki karabinin lüləsini aĢağı əyib, niĢançı əsgəri niĢan aldı: niĢançı əsgər bu zaman topun 

üstünə əyilərək, niĢanın düzlüyünü yoxlayır, hədəfi qəti təyin edirdi. 

NiĢançı topçu serjantı idi; O, sarıĢın, qəĢəng, cavan bir oğlandı; zərif üzündə ağıl ifadə olunurdu, 

belə ifadə bu qorxunc silah qoĢununa xas olan bir Ģeydir, həm də bu silahın vəzifəsi odur ki, 

insan qırmaqda təkmilləĢərək axırda müharibənin özünü məhv eləsin. 

Kombefer Anjolrasın yanında durub cavan oğlana baxırdı: 

– Adamın heyfi gəlir! Bu müharibə nə murdar Ģeydir! Krallar olmayanda müharibə də 

olmayacaq! Anjolras, sən o serjantı niĢan almısan, amma heç ona baxmırsan. Bir təsəvvür elə: o, 

bəlkə də, gözəl təbiətli, igid, ağıllı bir gəncdir, – axı gənc topçular oxumuĢ olurlar; bəlkə də, 

onun atası, anası var; ailəsi var; o, yəqin, bir qızı sevir, onun ən çoxu iyirmi beĢ yaĢı olar; o, 

sənin qardaĢın ola bilər. 

Anjolras dedi: 

– O, doğrudan da, mənim qardaĢımdır. 

Kombefer sözünə davam etdi: 

– O, mənim da qardaĢımdır. Mənə bax, gəl onu öldürməyək. 

– Əl çək, öldürmək lazımdır. 

Anjolrasın mərmər kimi solğun üzündən bir damla göz yaĢı ağır-ağır süzülərək, yerə düĢdü. 

Elə o anda tətiyi basdı. Tüfəngin ağzından od çıxdı. Cavan topçu, sinəsinə hava çəkirmiĢ kimi, 

qollarını qabağa uzadaraq baĢını geri atdı, yerində iki dəfə döndü, sonra böyrü üstə topun üstünə 

yıxıldı, daha tərpənmədi. Onun kürəyinin ortasından qan süzüldüyü görünürdü. Güllə onun 

sinəsini dəlib keçmiĢdi. O ölmüĢdü. 

Onu götürüb apardılar, baĢqa bir adamla əvəz etdilər. Barrikada bundan bir neçə dəqiqə qazandı. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

 

Ġcazəsiz ov edən qoca adamın bacarığı 

və 1796-cı il ittihamnaməsinə təsir edən 

sərrast atəĢ necə kara gələrmiĢ. 

 

Barrikadada məsləhətləĢməyə baĢladılar. Bir az sonra topdan yenə atəĢ açacaqlar. Top saçmasına 

onlar on beĢ dəqiqə də davam gətirə bilməzdilər. Bu zərbənin təsirini zəiflətmək lazımdı. 

Anjolras əmr etdi: 

– Ora döĢək qoymaq lazımdır. 

Kombefer: 

– Bizim indi döĢəyimiz yoxdur, – dedi. – DöĢəklərin üstündə yaralılar yatır. 

Jan Valjan bir az kənarda, meyxananın tinində, tüfəngi dizlərinin arasına qoyaraq, tumbanın 

üstündə oturmuĢdu, baĢ verən hadisədə indiyə kimi iĢtirak etməmiĢdi. Elə bil ki, döyüĢçülərin 

onun ətrafında deyindiklərini eĢitmirdi: ―Eh, heyf o tüfəngdən, boĢ-boĢuna qalıb orada!‖ 

Anjolrasın əmrini eĢidəndə o, ayağa qalxdı. 

Bir Ģeyi yadımıza salaq: qiyamçılar ġanvreri küçəsinə gələn kimi, atıĢma olacağını hiss edən bir 

qarı pəncərənin qabağına döĢək tutmuĢdu. Bu, barrikadadan bir az kənardakı altımərtəbəli evin 

çardaq pəncərəsi idi. DöĢək pəncərənin qabağını eninə tutmuĢdu; aĢağıdan ona, paltar 

---

qurulayanda ip altına qoyulan iki ağac dayaq vurulmuĢdu, yuxarıda onu iki ip saxlayırdı; iplərin 

ucu pəncərə qırağına vurulan iki mismara bağlanmıĢdı. Ġplər uzaqdan qaytana oxĢayırdı və 

havada tük kimi aydın görünürdü. 

Jan Valjan soruĢdu: 

– Bir adam mənə qoĢalüləli karabin verə bilərmi? 

Anjolras indicə doldurduğu tüfəngini ona uzatdı. 

Jan Valjan mansardanı niĢan aldı. Tüfəng atıldı. 

DöĢəyə bağlanan iplərdən biri qırıldı. 

Ġndi döĢəyi bircə ip saxlayırdı. 

Jan Valjan tüfəngin o biri gözünü də boĢaltdı. O biri ip də qırılıb mansardanın pəncərəsinə dəydi. 

DöĢək, altdan qoyulan ağac dayaqların arasından sürüĢərək daĢ yola düĢdü. 

Bütün barrikada əl çalaraq Jan Valjanı alqıĢladı. 

Hamı birağızdan çığırdı: 

– Bu da döĢək! 

Kombefer dedi: 

– DöĢək olmağına var, amma kim gedib onu götürəcək? 

DöĢək barrikadanın qabağına, hücum edənlərlə barrikadanı müdafiə edənlərin arasına düĢmüĢdü. 

Bir də ki, niĢançı serjantın vurulmasından qəzəblənən əsgərlər bir neçə dəqiqə əvvəl qənbər 

daĢından qurduqları sipərin dalında uzanaraq barrikadaya atəĢ açmağa baĢlamıĢdılar; onlar 

niĢançı serjantın yerinə adam gələnə kimi susmağa məcbur olan topu əvəz edirdilər. Qiyamçılar 

döyüĢ sursatını boĢ yerə sərf etməmək üçün açılan atəĢə cavab vermirdilər. Barrikada üçün 

tüfəng qorxulu bir Ģey deyildi, lakin küçəyə yağdırılan güllə qorxulu idi: orada adama güllə dəyə 

bilərdi. 

Jan Valjan barrikadada saxlanılan yoldan keçib döĢəyi götürdü, dalına alıb barrikadaya qayıtdı. 

O, özü təhlükəli yeri döĢəklə tutdu, döĢəyi divara elə vurdu ki, topçular onu görə bilməzdilər. 

Bu iĢi qurtarandan sonra top atəĢini gözləməyə baĢladılar. 

AtəĢ açıldı. 

Top nərilti ilə top saçması kəsisini püskürdü. Lakin qəlpələr divara dəyib qayıtmadı. Top 

saçması döĢəkdə iliĢib qaldı. Nəzərdə tutulan effekt nəticəsiz qalmadı. Barrikada yaxĢı 

qorunurdu. 

Anjolras Jan Valjana dedi: 

– VətəndaĢ, Respublika sizə təĢəkkür edir! 

Bossüe fərəhindən qəhqəhə çəkdi. O, həyəcanla dedi: 

– DöĢəyin belə qüdrətə malik olması adama bir təhər gəlir. Dəyərsiz bir Ģəlpə ildırımlar allahına 

qalib gəldi! Hər necə olsa, topa qalib gələn döĢəyə eĢq olsun! 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

 

Səhər Ģəfəqi. 

 

Elə bu anda Kozetta yuxudan ayıldı. 

Onun hündür pəncərəli, ensiz, təmiz, sadə bir otağı vardı; pəncərə Ģərqə tərəfdi, dal həyətə 

baxırdı. 

Parisdə nələr olduğundan Kozettanın xəbəri yox idi. 

Dünən o, heç yerə getməmiĢdi; o, öz otağına gedəndə Tusen ona dedi: ―Mənə elə gəlir ki, 

Ģəhərdə Ģuluqluq var‖. 

Kozetta çox yatmasa da, bərk yatmıĢdı. O, Ģirin yuxular görürdü; bəlkə də, ona görə Ģirin yuxular 

görürdü ki, onun yatağı dümağ idi. Halə ilə iĢıqlanmıĢ Mariusa oxĢar bir adam onun yuxusuna 

girmiĢdi. Ayılanda baxdı ki, gün düz onun gözünə düĢür. Əvvəl ona elə gəldi ki, yenə də yuxu 

görür. 

---

Ġlk anda onun qəlbi yuxunun təsiri altında sevinclə dolu idi. O, özünü tamamilə rahat hiss edirdi. 

O da, bir az əvvəl Jan Valjan etdiyi kimi, bütün təĢviĢləri özündən uzaqlaĢdırmıĢdı, bədbəxtliyə 

inanmaq istəmirdi. O, səbəbini özü də bilmədən, bütün varlığı ilə ümid etməyə baĢlamıĢdı. Sonra 

birdən onun qəlbi sıxıldı. O, üç gün idi ki, Mariusu görmürdü, lakin öz-özünü inandırdı ki, 

Marius mütləq onun məktubunu almıĢdır, indi onun harada olduğunu bilir, axı Marius çox ağıllı 

oğlandır, o, Kozetta ilə görüĢmək üçün bir yol tapacaqdır. O mütləq bu gün, bəlkə də, lap elə 

səhər gələcək. Hava lap iĢıqlanmıĢdı, ancaq günün Ģüası hələ üfüqi düĢürdü; görünür, hələ tezdir, 

amma Mariusu qarĢılamaq üçün, hər halda, durmaq lazımdır. 

Kozetta hiss edirdi ki, Mariussuz yaĢaya bilmir, Mariusun gəlməsi üçün elə bu özü kifayətdi. 

Buna heç bir etiraz ola bilməzdi. Bu, Ģübhəsizdi. O, düz üç gün idi ki, əzab çəkirdi, – bu özü 

dözülməz bir Ģeydi. Üç gün Mariusu görməmək – axı Allah buna necə yol verə bilir! Taleyin bu 

amansız zarafatı, bu sınaq indi arxada qalmıĢdır. Marius gələcək, gözəl xəbərlər gətirəcək. 

Gənclik belədir: göz yaĢını tez qurudur, əzab çəkməyi yersiz görür, onu qəbul etmir. Gənclik 

gələcəyin təbəssümüdür, o naməlum bir Ģeyə yəni özü-özünə çevrilmiĢdir. XoĢbəxt olmaq 

gənclik üçün təbii Ģeydir, onun nəfəsinin özü, sanki, ümidlə suvarılmıĢdır. 

Bir də ki, Marius ona, bəlkə, lap elə bircə gün də olsa, gəlməyəcəyini haçan söylədi, bunu nə ilə 

izah etdi, bu heç Kozettanın yadında deyildi. Biz hamımız görmüĢük ki, bir sikkə pul əlimizdən 

yerə düĢəndə çox məharətlə gözdən itir, gizlənir. Bəzən fikir də bizimlə belə oyun oynayır: 

beynin küncünə sıxılıb qalır, elə bil ki, itir, onu da yada salmaq mümkün olmur. Kozetta da 

hafizəsinin nəticəsiz səyindən bir az narazı qaldı, öz-özünə dedi: ―Mariusun dediyi sözləri 

unutmaq mənim üçün heç yaxĢı deyil, çox böyük insafsızlıqdır‖. 

Yatağından qalxdı, iki cür yuyundy: həm ruhca, həm bədəncə – həm dua elədi, həm də əl-üzünü 

yudu. 

Ən zəruri hallarda oxucunu təzə evlənənlərin yataq otağına aparmaq olar, lakin qızın yataq 

otağına qətiyyən aparmaq olmaz. Hətta Ģeir də buna az cəsarət göstərir, nəsrə ora girmək lap 

qadağandır.Bu, bir qönçədir, zülmətdə bəyazlıqdır, hələ açılmamıĢ zanbaqdır, bura günəĢ nəzər 

salmayınca, insan gərək baxmasın. Qız nə qədər ki, gül kimi açılmayıb, müqəddəsdir. Ancaq 

açılmıĢ qız yatağından, öz-özündən qorxan füsunkar çılpaqlıqdan, ayaqqabıda gizlənən ağ 

ayaqdan, güzgü qabağında – güzgünün gözü varmıĢ kimi – üstü örtülən sinədən, stul cırıltısı və 

ya bayırda kolyaska getsə, tez-tələsik çılpaq əndama geyilən köynəkdən, bağlanan lentdən, 

qarmaqdan, qaytandan, özünü itirməkdən, soyuqdan və utancaqlıqdan baĢ verən xəfif titrəyiĢdən, 

hərəkətin zərif çəkingənliyindən, qorxmaq lazım gəlmədiyi halda, qorxub tir-tir əsməkdən, dan 

yeri buludları kimi füsunkar paltarları bir-birinin ardınca dəyiĢməkdən, bax, bu Ģeylərdən gərək 

danıĢmayasan, bunların adını çəkmək özü qəbahətdir. 

Adam ulduzların çıxmasına böyük bir pərəstiĢlə baxır, lakin cavan qızın oyanmasına isə daha 

artıq pərəstiĢlə baxmalıdır. Acizlik adamda xüsusi bir hörmət hissi oyatmalıdır. ġaftalının 

üstündəki zərif tüklər, gavalının qabığındakı kül rəngli pərdə, xırdaca ulduza oxĢayan qar 

dənələri, kəpənəyin məxmər kimi qanadları bakirəliklə müqayisədə kobuddur, – elə bir bakirəlik 

ki, bakirə olduğunu heç özü də bilmir. Cavan qız aĢkar olmayan xəyaldır, lakin hələ sevgi 

mücəssəməsi deyil. Onun yatağı idealın qaranlıq dərinliyində gizlənir. Sırtıq bir nəzər bu 

dumanlı ala-qaranlıq üçün kobud həqarətdir. Burada dayanıb seyr etməyin özü də təhqir etmək 

deməkdir. 

Buna görə də biz Kozettanın səhər gördüyü sevimli iĢlərini təsvir etməyəcəyik. 

ġərq nağıllarının birində belə deyilir: Allah qızılgülü ağ yaradıbmıĢ, lakin qızılgül açılanda 

Adəm ona baxır, gül utanır, qırmızı rəng alır. Biz cavan qızların, çiçəklərin qarĢısında utanan 

adamlardanıq, biz onların qarĢısında hörmətlə baĢ əyirik. 

Kozetta tez geyindi, baĢını daradı, saçını düzəltdi; o zamanlar saç düzəltmək çox asan idi: onda 

qadınlar, qızlar saçın altına balıĢcıqlar, döĢəkçələr qoymaqla, saçlarını qabartmırdılar, bukle 

eləmirdilər. Sonra o, pəncərəni açdı, bayıra baxdı: o istəyirdi ki, heç olmasa küçənin bir 

hissəsini, bir evin tinini, daĢ yolun bir parçasını görsün, Mariusun gəlməsini gözdən qaçırmasın. 

Lakin pəncərədən heç nə görmək mümkün deyildi. Ġçəri həyət hər tərəfdən hündür divarla əhatə 

olunmuĢdu. Divarların dəlik-deĢiyindən bağ görünürdü. Kozettaya elə gəldi ki, bu bağ çox pis 

---

bağdır; həyatında ilk dəfə olaraq çiçəklər ona çirkin görünürdü. Kanalın bir hissəsi küçənin 

tinində onun nəzərinə çarpsaydı, bu, onun daha çox xoĢuna gələrdi. Sonra göyə baxmağa baĢladı, 

sanki, Mariusun göydən də enə biləcəyini düĢünürdü. 

Birdən o ağladı. Bu, onun dəyiĢkən əhvali-ruhiyyəli olmasından deyil, ümidlərinin boĢa çıxması 

nəticəsində əmələ gələn, ruh düĢkünlüyündən baĢ verən hal idi. Onun ürəyinə qorxu düĢdü. 

Xəbərlər, doğrudan da, bəzən havada dolaĢır. O öz-özünə deyirdi: ―Mən heç bir Ģeyə əmin 

deyiləm, bizim bir-birimizi gözdən itirməyimiz məhv olmağımız deməkdir‖. Sonra Mariusun 

göydən enməsi fikri ona füsunkar deyil, qəmli-matəmli bir fikir kimi göründü. 

Sonra onun qəlbinə çökən buludlar dağıldı, o yenə də sakitləĢdi, könlündə yenə ümid doğdu, o 

yenə də qeyri-ixtiyari olaraq gülümsədi: dodaqlarında görünən bu təbəssüm Allaha inanmaq 

duyğusu ilə dolu idi. 

Evdəki adamlar hələ yatırdı. Evi dərin bir sükut bürümüĢdü. Pəncərə qapılarından bircəsi də 

açılmamıĢdı. Qapıçının da xırdaca otağı bağlı idi. Tusen hələ yuxudan ayılmamıĢdı, Kozetta da 

çox təbii olaraq: ―Atam da yatmıĢdır, qərarına gəldi. O, fikrində atasının amansız adam olduğunu 

yəqin etmiĢdi, bu onu göstərir ki, indiyə qədər çox əzab və iztirab çəkmiĢdir. Lakin Mariusa 

arxayın idi‖. Ona elə gəlirdi ki, belə parlaq ulduzun sönməsi qətiyyən mümkün deyil. Arabir 

uzaqdan onun qulağına boğuq səslər gəlirdi; o öz-özünə deyirdi: ―Belə tezdən darvazaları parıltı 

ilə açıb-örtürlər, çox qəribədir!‖ bu səslər – barrikadaya atılan topların gurultusu idi. 

Kozettanın pəncərəsi altında, bir neçə fut aĢağıda, qaralmıĢ köhnə divarın karnizində yalı quĢu 

yuva tikmiĢdi; yuvanın qırağı karnizdən azca kənarı çıxmıĢdı; yuxarıdan baxanda bu xırdaca 

cənnətin içi görünürdü. Ana quĢ balalarını qanadları altına alaraq, yuvada oturmuĢdu, ata quĢ da 

o yan-bu yana uçur, dimdiyində balalarına yem və öpüĢ gətirirdi. Çıxan günəĢ qızıl Ģüalarını bu 

xoĢbəxt ailənin üzərinə saçmıĢdı; böyük ürüyüb-artma qanunu burada sevinc və təntənə içində 

hökmfərma idi, burada Ģəfqətli sirr səhər iĢığında çiçək açırdı. Kozetta, saçlarında günəĢ, 

qəlbində Ģirin xəyallar, səhər Ģəfəqi haləsində, özü də məhəbbət Ģəfəqi saça-saça qeyri-ixtiyari 

olaraq aĢağı əyildi, bu erkək quĢla diĢi quĢu, bu ana ilə balaları seyrə daldı. Onu böyük bir 

həyəcan bürümüĢdü, bu həyəcan – quĢ yuvasının təmiz qız qəlbində yaratdığı həyəcan idi; bu 

zaman o, Mariusu düĢündüyünü güclə öz-özünə etiraf edirdi. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Sərrast vuran, lakin heç kəsi öldürməyən tüfəng. 

 

Barrikadanı mühasirə edənlər gah tüfəngdən atəĢ açır, gah top saçması atırdılar, ancaq bunun elə 

bir ziyanı olmurdu. Yalnız ―Korin‖fin ön tərəfi xeyli zədələnmiĢdi; ikinci mərtəbənin 

pəncərələri, taxtapuĢ altındakı mansarda güllədən və top saçmasından yavaĢ-yavaĢ uçub 

dağılırdı. Buradan atəĢ açan döyüĢçülər bu yeri tərk etməli oldular. Barrikadaya hücum edənlərin 

taktikası mümkün qədər çox atəĢ açmaqdan ibarətdir: bununla da, qiyamçılar ehtiyatsızlıq edərək 

atəĢə cavab versələr, onların döyüĢ sursatını azaltmaq istəyirlər. Elə ki, qiyamçıların cavab atəĢi 

zəiflədi, bundan aydın olur ki, onların gülləsi və barıtı qurtarmaq üzrədir, onda barrikadanın 

üstünə hücum əmri verilir. Anjolras onların bu kələyini bilirdi: barrikada cavab vermirdi. 

Hər dəfə top atılanda QavroĢ, böyük bir nifrət əlaməti olaraq, dili ilə ovurdunu qabardırdı, 

deyirdi: 

– YaxĢı da, cın-cındırı parçalayın, bizə də elə kilkə lazımdır. 

Kurfeyrak çığıra-çığıra topdan izahat tələb edir, top saçmasının nə üçün hədəfə dəymədiyini 

soruĢurdu: 

– Ay xala, sənə nə olub belə baĢ-ayaq vurursan?! 

DöyüĢ vaxtı tərəflər, balda olduğu kimi, bir-birinə qarĢı maraq oyatmağa çalıĢırlar. Barrikadanın 

susması, görünür, mühasirə edənləri narahat etməyə baĢlamıĢdı, onlar gözlənilməz bir hadisənin 

baĢ verəcəyindən qorxurdular; mütləq bu qənbər daĢı yığınının arxasına baxmaq, atəĢ altında 

dayanan, atılan güllələrə cavab verməyən bu qorxunc sütunun dal tərəfində nələr olduğunu 

---

bilmək lazımdı. Birdən qiyamçılar qonĢu evin damında gün iĢığında parıldayan bir dəbilqə 

gördülər: orada bir nəfər yanğınsöndürən hündür soba bacasına söykənərək sakitcə durmuĢdu, 

elə bil ki, keĢik çəkirdi. O, düz barrikadanın iç tərəfinə baxırdı. 

Anjolras dedi: 

– Bu casusdan bizə xeyir gəlməz! 

Jan Valjan karabini Anjolrasa qaytardı, onun öz tüfəngi vardı. 

O, bircə kəlmə də söz söyləmədən yanğınsöndürəni niĢan aldı, elə o saat da tüfəng atıldı, 

yanğınsöndürənin baĢındakı dəbilqə cingilti ilə daĢ yola düĢdü. Əsgər qorxaraq dərhal gözdən 

itdi, onun yerini baĢqa adam tutdu. Bu adam zabit idi. Jan Valjan tüfəngini doldurub yeni gələn 

adamı niĢan aldı, zabitin də dəbilqəsi əsgərin dəbilqəsinin ardınca getdi. Zabit də inad etmədi, 

dərhal götürüldü. Qiyamçıların iĢarəsi bu dəfə nəzərə alınmıĢdı: damda daha heç nə görünmədi; 

barrikadanı müĢahidə edən olmadı. 

Bossüe Jan Valjandan soruĢdu: 

– Siz niyə onu öldürmədiniz? 

Jan Valjan cavab vermədi. 

 

 

ON ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Nizamsızlıq nizam-intizamın xidmətində. 

 

Bossüe Kombeferin qulağına pıçıldadı: 

– O mənim sualıma cavab vermədi. 

Kombefer dedi: 

– Bu adam tüfəng atəĢi ilə boĢ yerə xeyirxahlıq eləyir. Bu çoxdankı hadisə kimin yadındadırsa, 

o, Ģəhər civarı milli qvardiyasının igidcəsinə mübarizə etdiyini bilir. Bu qvardiya, xüsusilə 1832-

ci ilin iyun günlərində çox Ģiddət və sabat göstərmiĢdi. Qiyam olduğu üçün tətil edən 

―Oynayan‖, ―Xeyirxah‖və ya ―Kiçik qanov‖ meyxanalarını heç kəsə dəyib-toxunmayan sahibləri 

rəqs zallarının boĢaldığını görüb aslan kimi vuruĢurdular, nizam-intizam üçün ölümə gedirdilər, 

onlar öz meyxanalarını nizam-intizam mücəssəməsi hesab edirdilər. Həm burjua, həm 

qəhrəmanlıq dövrü olan o dövrdə ideya rıtsarları qazanc palədinləri ilə üz-üzə gəldilər. 

VuruĢmaya sövq edən səbəblərin adiliyi iĢin qəhrəmanlığına heç də xələl gətirmirdi. Qızıl 

ehtiyatının azalması bank sahiblərinə marselyoza oxutdururdu. Burjua dükan piĢtaxtası üçün 

vəcdlə qan tökür, sparta ehtirası ilə öz dükanının – vətənin bu mikrokosmunu müdafiə edirdi. 

Əslində bunlar çox ciddi Ģeydi. Yeni ictimai qüvvələr mübarizəyə giriĢərək, müvazinətin nə vaxt 

düzələcəyini gözləyirdilər. 

O dövrün baĢqa bir səciyyəvi cəhəti – anarxiyanın ―hökumətçiliklə‖ (xeyirxah düĢüncəli adamlar 

firqəsinə verilən vəhĢicəsinə ad) birləĢməsi idi. Adamlar nizam-intizam olmasını istəyirdilər, 

amma özləri nizam-intizamı gözləmirdilər. Gah görürdün ki, milli qvardiya polkovniklərindən 

birinin Ģıltağı ilə toplaĢmaq üçün birdən təbil vurulurdu, gah da bir kapitan vəcdə gələrək, atılan 

güllələrin üstünə yeriyirdi; ya bir nəfər milli qvardiyaçı, heç bir Ģeydən qorxmayaraq ―ideya 

uğrunda‖ vuruĢurdu. Təhlükəli anlarda, həlledici günlərdə adamlar komandirlərin əmrindən daha 

çox öz daxili instinktləri ilə hərəkət edirdilər. Nizam-intizamı qoruyan orduda Fanniko kimi 

qılınc çalan, Anri Fonfred kimi qələmlə od yağdıran əsil qoçaq adamlara rast gəlmək olurdu. 

Bədbəxtlikdən, o dövrdə özünü prinsiplər ittifaqı deyil, mənfəətlər birləĢməsi kimi göstərən 

mədəniyyət təhlükə qarĢısında idi, ya da özünü təhlükə qarĢısında hesab edirdi; bu mədəniyyət 

özünə imdad diləyirdi; hər yerindən qalxan onu özünün dayağı hesab edərək, onu bacardığı kimi 

qoruyurdu, müdafiə edirdi, ona yardım göstərirdi; hər yetən, cəmiyyəti xilas etmək vəzifəsini öz 

üzərinə götürürdü. 

CanfəĢanlıq bəzən pis nəticə verirdi. Bir də baxırdın ki, milli qvardiyaçıların bir tağımı öz 

ixtiyarı ilə hərbi Ģura düzəldirdi, əsir düĢmüĢ qiyamçılar haqqında, beĢ dəqiqənin içində, hökm 

çıxarırdı və hökmü yerinə yetirirdi. Jan Pruver belə bir məhkəmənin qurbanı oldu. Bu, amansız 

---

Linç qanunu idi, bu barədə heç bir partiyanın baĢqa bir partiyanı töhmətləndirməyə ixtiyarı 

yoxdur, çünki o eyni dərəcədə həm respublika üsul-idarəsi olan Amerikada, həm də mütləqiyyət 

üsul-idarəsi olan Avropada tətbiq edilir. Linç məhkəməsində çox asanlıqla səhv etmək olardı. 

Üsyan günlərində milli qvardiyaçılar süngülü tüfənglərini ələ alaraq, Kral meydanında Pol-Eme 

Harnye adlı cavan bir Ģairi tutmaq üçün ardınca yüyürürlər; Harnye qvardiyaçıların əlindən 

ancaq ona görə xilas ola bilir ki, qaçıb 6№-li evin darvazası altında gizlənir. Qvardiyaçılar onun 

ardınca çığırırmıĢlar, ―Bu da bir sensimonist!‖ Onu az qala öldürəcəkmiĢlər. Doğrudan da, onun 

qoltuğunda hersoq Sen-Simonun xatirələr kitabı varmıĢ. Milli qvardiyaçılardan birisi kitabın 

cildi üstündə ―Sen-Simon‖ sözünü görüb bağırmıĢdı: ―Öldürün onu!‖ 

1832-ci il iyunun 6-da Ģəhər cavanlarının milli qvardiyaçılar dəstəsi, yuxarıda adını çəkdiyimiz 

kapitan Fanniko baĢda olmaqla, özbaĢınalıq və Ģıltaqlıq edərək, ġanvreri küçəsində məhv 

olmuĢdu. Bu hadisə nə qədər qəribə olsa da, 1832-ci il üsyanından sonra aparılan məhkəmə 

istintaqında müəyyən edilmiĢdi. Kapitan Fanniko nizam-intizamın bir növ kondotyeri, indicə 

xarakterizə etdiyimiz səbirsiz, dikbaĢ bir burjua idi, ―hökumətçiliyin‖ fanatik və inadcıl 

tərəfdarlarından idi; o, təyin edilmiĢ vaxtdan əvvəl atəĢ açmaq həvəsinə düĢür, təkbaĢına, yəni öz 

dəstəsi ilə barrikadanı zəbt etmək Ģərəfini qazanmaq istəyir; barrikadada qırmızı, sonra da qara 

bayraq hesab etdiyi köhnə sürtuku görüb özündən çıxır, generalları, korpus komandirlərini söyür, 

guya, onlar haradasa iltifat buyurub müĢavirə keçirirlər, qəti hücum vaxtını görmürlər və 

onlardan birinin məĢhur ifadəsincə, ―üsyanı baĢlı-baĢına buraxırlar‖. O, özü elə hesab edirdi ki, 

barrikada hücum üçün tamamilə yetiĢmiĢdir, hər yetiĢən meyvə budaqdan düĢən kimi, o da sübut 

etməlidir; buna görə də cürət edib barrikadaya hücum etmiĢdi. 

Kapitan Fannikonun adamları da özü kimi qoçaqdı, Ģahidlərdən birinin dediyi kimi, ―dəlisov‖ 

idi. Onun rotası küçənin tinində duran batalyonun ön hissəsini təĢkil edirdi, Ģair Jan Pruveri də 

həmin bu rota güllələmiĢdi. O, heç gözlənilmədiyi halda, öz əsgərləri ilə barrikadanın üstünə 

hücum etdi. Bu hücumda hərbi məharətdən çox coĢqunluq vardı; hücum Fannikonun dəstəsinə 

çox baha oturdu. Barrikadanın üstünə cuman bu adamlar yolun heç üçdə ikisini getməmiĢdilər ki, 

qiyamçılar onları nizamla atılan yaylım atəĢi ilə qarĢıladılar. Qabaqda yüyürən dörd adam 

istehkamın lap önündə güllə ilə yerə sərildi; bu bir dəstə qoçaq milli qvardiyaçı, bu igid, lakin 

hərbi dözümü olmayan adamlar bir az tərəddüd etdikdən sonra geri çəkilməyə məcbur oldular; 

daĢ yol üstündə on beĢ meyit qaldı. Qiyamçılar Fannikonun dəstəsində baĢ verən ani 

ĢaĢqınlıqdan istifadə edərək, tüfənglərini doldurdular, qvardiyaçılar küçənin tininə – 

qorunduqları yerə çatan kimi onları yenə yaylım atəĢinə tutdular. Qvardiyaçılar dəstəsi bir anlığa 

iki atəĢ arasında qaldı: onlar həm qiyamçıların, həm də özlərinin top saçması atəĢi altına 

düĢmüĢdülər; topçular əmr almadıqları üçün atəĢi davam etdirirdilər. Top saçmasından bir neçə 

adam öldü; cəsarətli, lakin ehtiyatsız hərəkət edən Fanniko da bunun qurbanı oldu. Onu top, yəni 

hüquq-qanuna əsaslanan nizam-intizamın özü öldürdü. 

Bu, təhlükəli deyil, ağılsız bir hücum olduğu üçün Anjolrası yaman əsəbiləĢdirmiĢdi. 

O, həyəcanla dedi: 

– Axmaqlar! Onlar öz adamlarını güdaza verirlər, biz də lap nahaq yerə gülləmizi sərf edirik. 

Anjolras üsyanın əsil generalı kimi danıĢırdı, o elə, doğrudan da, üsyanın generalı idi. 

Qiyamçılar dəstəsi ilə cəza dəstəsinin gücü bir bərabərdə deyildi,onlar eyni qüvvə ilə 

vuruĢmurdular. Qiyamçıların ehtiyatı tez tükənir, onlar nə artıq bir güllə ata bilir, nə də artıq bir 

adam qurban verə bilərlər. BoĢalmıĢ patron çantasını, öldürülmüĢ adamı əvəz etməyə onların heç 

bir Ģeyi yoxdur. Amma cəza dəstəsi öz adamlarının qədr-qiymətini bilmir; patrona heyfi gəlmir – 

onların Vensen cəbbəxanası var. Barrikadada nə qədər döyüĢçü varsa, cəza dəstəsinin bir o qədər 

polku, barrikadanın nə qədər patrondaĢı varsa, onların bir o qədər cəbbəxanası var. Buna görə də, 

qəfildən inqilab baĢ verməsə, bu inqilab öz odlu qılıncını tərəzinin gözünə atmasa, – bir adamın 

yüz adama qarĢı durduğu bu mübarizə həmiĢə barrikadanın tar-mar edilməsi ilə qurtarır. Lakin 

inqilabın baĢ verdiyi hallar da olur. Onda hər Ģey hərəkətə gəlir, küçələr dəniz kimi dalğalanır, 

sürətlə xalq barrikadaları qurulur. Paris bütün varlığı ilə sarsılır, quid divinum1 hiss olunur, 10 

avqustun, 29 iyulun ruhu duyulur, füsunkar bir Ģəfəq alovlanır, kobud qüvvə, ağzını açmıĢ yırtıcı 

---

heyvan kimi geri çəkilir, qoĢunun qarĢısında, bu aslan qarĢısında Fransa aramla, bir peyğəmbər 

əzəməti ilə ayağa qalxır. 

ON ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Ümidin son iĢığı da sönür. 

 

Barrikadanı müdafiə edənlərin hiss və ehtiraslar xaosunda hər Ģeydən bir az vardı: burada həm 

cəsarət, həm gənclik, həm qürur, həm ruh yüksəkliyi, həm ideal, həm etiqad, həm coĢqunluq, 

həm qızğınlıq, həm də, xüsusilə ümidin sayrıĢan Ģüaları vardı. 

Ümidin belə Ģüalarından, belə parıltısından biri, heç gözlənilmədiyi anda, qəfildən ġanvreri 

barrikadasını iĢıqlandırdı. 

MüĢahidə məntəqəsindən çəkilməyən Anjolras birdən çığırdı: 

– Bir qulaq asın! Paris, deyəsən, ayılır! 

Doğrudan da, iyunun altısında, səhərçağı bir-iki saat elə oldu ki, elə bil, qiyam get-gedə artdı. 

Sen-Merri kilsəsinin təhlükə olduğunu xəbər verən zəngləri aramsız çalınır, bəzi yerdə közərən 

odu alovlanırdı. Puarye, Qravilye küçələrində barrikadalar quruldu. Sen-Marten qapıları 

qabağında cavan bir oğlan karabinlə bütöv bir süvari eskadronuna hücum etdi. O, bulvarın düz 

ortasında dizi üstə çökərək niĢan aldı, bir güllə ilə eskadron komandirini öldürdü, sonra da dönüb 

camaata ucadan dedi: ―Budur, düĢmənin biri də azaldı!‖ Onu qılıncla doğradılar. Sen-Deni 

küçəsində bir qadın jalüzün dalında gizlənərək bələdiyyə qvardiyaçılarına atəĢ açırdı: tüfəng 

atıldıqca jalüzün titrədiyi görünürdü. Üzüm tənəyi küçəsində on dörd yaĢlı bir oğlan tutdular: 

onun cibləri patronla dolu idi. DüĢmənin bir çox məntəqələrinə basqın edildi. Berten-Puare 

küçəsinin tinində bir zirehli əsgər polkuna qəfildən atəĢ açdılar, polkun baĢında general 

Kavenyek de Baran dururdu. PlanĢ-Mibre küçəsində evlərin damından qoĢunun üstünə sınıq qab-

qacaq və mətbəx avadanlığı atırdılar: bu, pis əlamət idi. MarĢal Sulta bunu deyəndə, qoca 

Napoleon generalı fikrə getdi, SuĢenin Saraqoss ətrafında söylədiyi sözlər yadına düĢdü: ―Qarılar 

gecə qarĢoklarını bizim baĢımıza tökməyə baĢlayanda biz məhv olduq‖. 

 

Elə hesab edilirdi ki, iğtiĢaĢın yayılmasına son qoyulmuĢ, bunun qarĢısı alınmıĢdır; lakin belə bir 

vaxtda yuxarıda göstərilən əlamətlərin ortaya çıxması, xalqın qəzəb və həyəcanının get-gedə 

artması, Paris civarı deyilən yanacaq yataqlarının dərinliyində əmələ gələn qığılcımlar hərbi 

komandanlığı bərk təĢviĢə salmıĢdı. Onlar baĢlanan yanğınları söndürməyə tələsirdilər. Onlar 

xırda qiyamları ləğv edənə qədər Mobüe, ġanvreri, Sen-Merri barrikadalarına hücumu 

dayandırmıĢdılar, istəyirdilər ki, xırda qiyamları ləğv etdikdən sonra bütün qüvvələri bu 

barrikadaların üstünə yeritsinlər, bir zərbə ilə onların iĢini bitirsinlər. Üsyan edən küçələrə qoĢun 

dəstəsi göndərilmiĢdi; onlar geniĢ küçələrdə izdihamı dağıdır, sağda, solda olan xırda küçələri, 

dalanları gah ehtiyatla və yavaĢ-yavaĢ, gah da sürətli yürüĢlə yoxlayırdılar. Piyada qoĢun 

dəstələri güllə atılan evlərin qapılarını sındırırdılar; eyni zamanda kiçik süvari hissələri 

bulvarlara yığıĢan camaatı dağıdırdılar. Bu zaman camaat ucadan öz narazılığını bildirir, qatma-

qarıĢıq hay-küy qaldırırdı, bu isə qoĢunla xalq arasında baĢ verən toqquĢmalarda həmiĢə olur. 

Anjolrasın top və tüfəng atəĢi arasında eĢitdiyi səs-küy də bu idi. Bir də ki, o, küçənin sonunda 

xərəklərdə yaralı aparıldığını görür, Kurfeyraka deyirdi; ―Bunları biz yaralamıĢıq‖. 

Lakin onların qəlbində doğan ümid çox yaĢamadı, onun Ģüası tez söndü. Havayı yayılan səs-küy 

yarım saat keçməmiĢ dağılıb getdi; elə bil, ildırım çaxdı, lakin tufan qopmadı; qiyamçılar yenə 

də bir Ģeyi hiss etməyə baĢladılar; göy qübbəsi qurĢun kimi yenə onların üzərinə enirdi; bu göy 

qübbəsi bu inadcıl adamları köməksiz buraxan xalqın laqeydliyi idi ki, onları əzirdi. 

Sanki, dumanlı bir Ģəkildə ehtimal olunan ümumi hərəkət tamamilə yatmıĢdı; indi hərbiyyə 

naziri öz diqqətini, generallar öz strategiyasını hələ də dayanıb duran üç-dörd barrikada ətrafında 

toplaya bilərdi. 

GünəĢ üfüqdən get-gedə qalxırdı. 

Qiyamçılardan biri Anjolrasa dedi: 

– Biz acıq. Yoxsa, biz heç bir Ģey yeyəmiĢ öləcəyik. 

---

Anjolras hələ də öz mazğalının qabağında durub küçənin sonuna baxırdı, o, qiyamçının sualına 

baĢı ilə cavab verdi. 

 

 

ON DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Oxucu bu fəsildə Anjolrasın sevgilisinin adını biləcəkdir. 

 

Kurfeyrak Anjolrasın yanında, daĢın üstündə oturub yenə də topu ələ salırdı: hər dəfə top açması 

deyilən güllələrin iyrənc bir fıĢıltı ilə qara bulud kimi havaya qalxdığını görəndə onları istehza 

ilə qarĢılayırdı: 

– Zavallı qarı, sənin səsin lap batıb, mənim sənə yazığım gəlir. Nahaq yerə özünü gücə salırsan. 

Bu heç göy gurultusudur? Bu ancaq öskürəkdir. 

Qiyamçılar onun sözünə qəhqəhə ilə gülürdülər. 

Təhlükə artdıqca Kurfeyrakla Bossüenin Ģücaəti və sevinci də artırdı, onlar xanım Skarron kimi, 

yeməyi zarafatla, Ģərabı Ģadlıqla əvəz edirdilər. 

Bossüe deyirdi: 

– Mən Anjolrasa məftunam. Onun təmkini, Ģücaəti məni valeh edir. O tək yaĢayır, yəqin, buna 

görə də həmiĢə bir az kədərli olur; o öz böyüklüyünə heyfsilənir, bu böyüklük onu arvadsız 

qalmağa məhkum etmiĢdir. Bizim hamımızın məĢuqəmiz var, onlar bizi dəli-divanə edərək 

igidləĢdirirlər. Adam pələng kimi vurulursa, aslan kimi vuruĢur. Bu, bizə kələk gələn xanım 

məĢuqələrimizdən ən yaxĢı intiqam yoludur. Roland, Anjelikaya pislik etmək üçün məhv oldu. 

Biz göstərdiyimiz bütün qəhrəmanlıqlar üçün qadınlara minnətdarıq. Arvadsız kiĢi çaxmaqsız 

tapança kimidir; ancaq qadın onu hərəkətə gətirir. Amma Anjolrasın məĢuqəsi yoxdur. O, heç 

kəsə vurulmamıĢdır, amma heç Ģeydən qorxmur, igiddir. Buz kimi soyuq olasan, od kimi qızğın 

– bu heç eĢidilməmiĢ Ģeydir. 

Anjolras, elə bil, Bossüenin dediklərini eĢitmirdi, lakin bir adam onun yanında olsaydı, 

Anjolrasın astadan söylədiyi bir sözü eĢidərdi: Patria1. 

Bossüe hələ də zarafat edirdi, birdən Kurfeyrak ucadan dedi: 

– Bu da biri! 

Sonra da qonaq gəldiyini xəbər verən baĢ lakeyi yamsılayaraq əlavə etdi: 

– Zati-aliləri Doqquzdüymə təĢrif buyurub! 

Doğrudan da, səhnədə yeni bir Ģey – ikinci top lüləsi göründü. 

Topçular topu cəld toparlaqdan açıb birinci topun yanına çəkdilər. 

Bu, iĢin sonunu yaxınlaĢdırırdı. 

Topları tez doldurdular; bir neçə dəqiqədən sonra hər iki topdan düzünə niĢan almaqla 

barrikadaya atəĢ açmağa baĢladılar; piyada hissə və Ģəhər civarı qvardiyaçı bölmələri tüfəngdən 

atəĢ açırdılar. 

BaĢqa bir yerdə də top səsi gəlirdi: bu toplar yaxından atılırdı. Ġki top ġanvreri küçəsindəki 

barrikadanı Ģiddətli atəĢə tutmuĢdu, elə bu zaman iki baĢqa top da, biri Sen-Deni, biri də Obri-le-

BuĢe küçəsindən niĢan alaraq, Sen-Merri barrikadasını dəlik-deĢik edirdi. Dörd top məĢum bir 

əks-səda kimi, səs-səsə vermiĢdi. 

Müharibənin bu sərt köpəkləri ağız-ağıza verərək hürüĢürdü. 

ġanvreri küçəsindəki barrikadaya toplardan biri mərmi ilə, biri də top saçması ilə atəĢ açırdı. 

Mərmi atan topun ağzı bir qədər yuxarı qaldırılmıĢdı, bununla da topçular elə niĢan alırdılar ki, 

mərmi barrikadanın düz yuxarısına dəysin, onu dağıtsın, qiyamçıların üstünə daĢ qəlpələrini top 

saçması kimi yağdırsın. 

Bu cür atəĢ açmaqdan məqsəd qiyamçıları divardan uzaqlaĢdırmaq, barrikadanın iç tərəfində 

daldalanmağa məcbur etmək idi, baĢqa sözlə, bu, hücuma hazırlaĢmaq deməkdi. 

DüĢmən qiyamçıları mərmi ilə barrikadanın üstündən, top saçması ilə də meyxananın 

pəncərələrindən qova bilsə, dərhal küçəyə doluĢacaq, daha qorxmayacaq ki, onu görüb atəĢə tuta 

---

bilərlər, dünən axĢamkı kimi onlar birbaĢ barrikadanın üstünə cumacaqlar, kim bilir, bəlkə də, 

qiyamçıların üstünə qəfil çıxıb barrikadanı tutacaqlar. 

Anjolras: 

– Bu topları mütləq sıradan çıxarmaq lazımdır, – deyərək ucadan komanda verdi: – Topçulara 

atəĢ! 

Hər Ģey hazır idi. Bayaqdan bəri susan barrikada Ģiddətli atəĢ açdı: bir-birinin ardınca altı-yeddi 

yaylım atəĢi eĢidildi: atəĢ həm qəzəb, həm də qalibiyyətlə səslənirdi. Küçəni qatı tüstü bürüdü. 

Bir neçə dəqiqədən sonra da od saçılan tüstü dumanı içərisində topçuların üçdə-iki hissəsinin 

çarxların dibində sərilib qaldığını seçmək olurdu. Sağ qalanlar yenə də əvvəlki arxayınlıq və 

amansızlıqla topları doldururdular, ancaq indi tez-tez atəĢ açmırdılar. 

Bossüe Anjolrasa dedi: 

– Yaman zərbə oldu! Bax bu, müvəffəqiyyətdir. 

Anjolras baĢını yırğalaya-yırğalaya ona cavab verdi: 

– On beĢ dəqiqə də bu cür müvəffəqiyyət olsa, barrikadada heç onca patron da qalmaz. 

Görünür, QavroĢ bu sözləri eĢidirmiĢ. 

 

 

ON BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

 

QavroĢun barrikadadan çıxması. 

 

Birdən Kurfeyrak barrikadanın aĢağı tərəfində, küçədə, atılan güllələrin altında bir kölgə gördü. 

QavroĢ meyxanadan Ģərab ĢüĢəsi qoyulan səbəti götürüb deĢikdən küçəyə çıxmıĢdı, heç bir Ģeyə 

əhəmiyyət verməyərək, barrikadanın qabağında öldürülən milli qvardiyaçıların patron dolu 

çantalarını boĢaltmağa baĢlamıĢdı. 

Kurfeyrak çığırdı: 

– Sən orada nə edirsən? 

QavroĢ lovğa-lovğa dedi: 

– Öz səbətimi doldururam, vətəndaĢ. 

– Top saçmasını görmürsən, nədir? 

– Çox böyük iĢ olub! YağıĢ yağır. Sonra? 

Kurfeyrak çığırdı: 

– Qayıt geri! 

– Bu saat. 

O, bir sıçrayıĢla küçənin ortasına düĢdü. 

Biz bilirik ki, Fannikonun dəstəsi geri çəkilərkən çoxlu meyit qoyub getmiĢdi. 

Bütün küçə boyu daĢ yol üzərində iyirmiyə qədər meyit sərilib qalmıĢdı. Bu, QavroĢ üçün iyirmi 

patrondaĢ, barrikada üçün də xeyli patron ehtiyatı deməkdi. 

Barıt tüstüsü küçəni duman kimi bürümüĢdü. Kim dağlarda iki sıldırım qaya arasında bulud kimi 

sıx duman görmüĢsə, o, iki sıra tutqun, hündür evlər arasında, sanki, sıxılaraq qatılaĢan bu kəsif 

barıt tüstüsünü təsəvvür edə bilər. Bu tüstü yavaĢ-yavaĢ yuxarı qalxırdı, lakin onun yerində ara 

vermədən yenə tüstü əmələ gəlirdi; tüstü yavaĢ-yavaĢ hər Ģeyi bürüyürdü, hər Ģey boz-bulanıq 

görünür, hətta günün də iĢığı tutqunlaĢırdı. VuruĢan tərəflər küçənin bu baĢından o baĢına bir-

birini çox çətinliklə seçə bilirdi, burası da var idi ki, onların arasında olan məsafə çox qısa idi. 

Belə tüstü dumanı istehkamı mühasirəyə alanlar üçün əlveriĢli idi, görünür, onların komandirləri 

də bunu nəzərə almıĢdılar, həmin komandirlər barrikadaya olan hücuma rəhbərlik etməli idilər. 

Tüstü QavroĢ üçün də əlveriĢli oldu. 

O, tüstü pərdəsi altında, həm də boyunun balacalığına görə, küçədə xeyli qabağa gedə bildi, qarĢı 

tərəfdən heç kəs onu görmədi. Heç bir təhlükəyə rast gəlmədən, o yeddi-səkkiz çantanı boĢaltdı. 

O, səbəti diĢi ilə tutaraq qarnı üstə sürünürdü, iməkləyirdi, hərlənib-fırlanırdı, sürüĢürdü, 

qıvrılırdı, bir meyitin yanında o birisinin yanına sürünürdü, tez-tez fındıq sındıran meymun 

cəldliyi ilə çantaları, patrondaĢları boĢaldırdı. 

---

Barrikadadan çox da uzağa getməmiĢdi, ancaq düĢmənin diqqətini cəlb etməkdən qorxduqları 

üçün onu bərkdən səsləyə bilmirdilər. 

Ölənlərdən biri onbaĢı idi; QavroĢ onun mundirinin cibindən barıt qabı tapdı. 

Qabı cibinə qoyaraq dedi: 

– Çaxır içməyə gərək olar. 

QavroĢ qabağa gedə-gedə, barıt tüstüsü seyrək olan bir yerə çatdı; qənbər sipəri dalında gizlənən 

cəbhə polku niĢançıları və küçə tinində sıraya düzülən milli qvardiyaçılar elə o saat tüstü dumanı 

içində eĢələnən Ģeyi bir-birinə göstərdilər. 

QavroĢ tumbanın yanında sərilib qalan serjantın patronlarını götürəndə meyitə bir güllə dəydi. 

QavroĢ fınxırdı: 

– Belə Ģey olar! Onlar mənim ölülərimi öldürürlər. 

Ġkinci güllə daĢ yola dəyərək od çıxardı. Üçüncü güllə onun səbətini böyrü üstə yıxdı. 

QavroĢ dönüb baxdı, gördü ki, güllə atan Ģəhər civarı qvardiyasıdır. 

Dik ayağa qalxdı, əlini elinə qoydu, ona güllə atan milli qvardiyaçıların Ģax üzünə baxaraq 

oxudu: 

 

Hamınız, ey Nanter sakinləri. 

Eybəcər olmusuz duyub Volteri. 

Köhnə sakinləri də Palessonun. 

AxmaqlaĢıb təqsirindən Russonun. 

 

Sonra səbəti qaldırdı, yerə dağılan patronları yığdı, bircə dənəsini də yerdə qoymadı sonra da 

atılan güllələrin üstünə yeriyərək, o biri patron çantasını boĢaltmağa getdi. Dördüncü güllə lap 

onun yanından ötüb keçdi. QavroĢ yenə oxudu: 

 

Sahibi olmadım qazanclı yerin. 

Bu da günahından oldu Volterin. 

Mənim taleyimin sındı təkəri. 

Russonun günahkar oldu sözləri. 

 

BeĢinci güllə ona ancaq aĢağıdakı bəndi oxumaq ilhamını verdi: 

Sırtıqlardan mən deyiləm dərs alan. 

Bu da olub Volterin təqsirindən. 

Russo təqsirindən oynadır məni. 

Kasıblıq, ehtiyac bir serso kimi. 

Bu vəziyyət xeyli davam etdi. 

Bu həm dəhĢətli, həm də ürəyi riqqətə gətirən bir mənzərə idi. QavroĢ güllə altında, sanki, atəĢ 

açanları ələ salırdı. Sanki, onun kefi çox kök idi. Sərçə ovçularla öcəĢirdi. Hər yaylım atəĢinə o 

yeni bir Ģeir bəndi ilə cavab verirdi. Onu, ara vermədən, niĢan alır, vurmaq istəyirdilər, həmiĢə 

də güllələri boĢa çıxırdı. Əsgərlər, milli qvardiyaçılar onu niĢan alanda gülürdülər. O, gah yerə 

yatırdı, gah qalxırdı, gah qapının yan taxtası dalında gizlənirdi, yenə birdən qayıdırdı, gah da top 

saçmasını ələ salırdı, ona ―burun göstərərək‖, eyni zamanda patron axtarırdı, patrondaĢları 

boĢaldırdı, öz səbətini doldururdu. Qiyamçılar təĢviĢlə ona baxır, həyəcandan nəfəsləri tutulurdu. 

Barrikadada ondan ötrü əsirdilər, amma, o, nəğmə oxuyurdu. Elə bil ki, bu uĢaq deyil, insan 

deyil, xırdaca bir sehrbazdı, vuruĢmada güllə batmayan, qılınc kəsməyən əfsanəvi cırtdan idi. 

Güllələr onu təqib edirdi, lakin o, güllələrdən cəld idi. O, elə bil ki, ölümlə dəhĢətli gizlənpaç 

oyunu oynayırdı; yastıburun ölümün kabusu hər dəfə ona yaxınlaĢanda, QavroĢ onu həqarətlə 

qarĢılayırdı. Lakin baĢqalarından daha sərrast, daha xaincə atılan bir güllə, nəhayət, bu sayrıĢan 

iĢığa dəydi: QavroĢ səntirlədi, sonra yerə yıxıldı, – bunu hamı gördü. Barrikadada hamı bir 

ağızdan çığırdı. Bu cırtdanda Antey gücü vardı; qamen üçün daĢ yola toxunmaq pəhləvan Antey 

üçün yerə toxunmaq kimi bir Ģeydi; QavroĢun yıxılması ilə qalxması bir oldu. O qalxıb yerə 

---

oturdu, qan onun üzündən süzülüb tökülürdü; əllərini yuxarı qaldırdı, güllə atılan tərəfə dönərək 

oxudu: 

 

Kiçik quĢcuğazam, lap xırdayam mən. 

Təqsiri üzündən Volterin hökmən. 

Lakin kəmənd ata bilərlər mənə. 

Təqsiri ucundan... 

 

Lakin o, nəğməni oxuyub qurtara bilmədi. NiĢançının ikinci gülləsi bu nəğməni əbədi olaraq 

yarımçıq qoydu. Bu dəfə o, üzü üstə daĢ yola yıxıldı, bir daha tərpənmədi. Onun həm uĢaq, həm 

də əzəmətli ruhu uçub getdi. 

ON ALTINCI FƏSĠL. 

 

QardaĢ necə ata ola bilər. 

 

Bu faciədə biz heç bir Ģeyi nəzərdən qaçırmamalıyıq. Elə bu zaman Lüksemburq bağında iki 

uĢaq əl-ələ tutaraq gedirdi. Onlardan birinə yeddi, o birisinə beĢ yaĢ vermək olardı. YağıĢ onları 

islatmıĢdı; onlar xiyabanın güney tərəfilə gedirdilər, böyük uĢaq balacanı çəkə-çəkə aparırdı. Cır-

cındır paltar geymiĢ bu solğun üzlü uĢaqlar boz quĢları xatırladırdılar. Balaca böyüyə deyirdi: 

―Mən yaman acmıĢam‖. 

Böyük uĢaq sol əli kiçik qardaĢının əlindən tutaraq, onu himayə edən bir adam kimi aparırdı, sağ 

əlində balaca çubuq tutmuĢdu. 

Onlar bağda tək idilər, heç kəs yox idi; üsyan olduğuna görə polis idarəsinin sərəncamı ilə bağın 

qapıları kilidlənmiĢdi. Orada duran qoĢun hissələri döyüĢə getmiĢdi. 

Bu iki uĢaq bura necə gəlib çıxmıĢdı? Bəlkə, onlar bağlanmamıĢ keĢikçi məntəqəsindən 

qaçmıĢdılar, ya bəlkə, ―Cəhənnəm qarovulxanasının‖ yaxınlığında olan Rəsədxana qarĢısındakı 

meydandan, ya da ön tərəfində ―Jnvenerunt parvulum pannis iuvolutum‖ sözləri yazılan küçə 

ayrıcındakı küçə frontunundan əkilmiĢdilər; ya bəlkə də, dünən axĢam park bağlananda onlar 

gözətçinin gözündən yayınaraq qəzet oxunan köĢklərdən birində gizlənmiĢdilər. Hər halda, onlar 

istədikləri yerdə gəzirdilər, elə bil, tamam sərbəstdilər. UĢaq ki istədiyi yerdə gəzir, həm də 

özünü tamamilə sərbəst hiss edir, bu o deməkdir ki, o azmıĢdır. Bu zavallı körpələr, doğrudan da, 

azmıĢlar. 

Oxucuların  yadındadır: bunlar həmin uĢaqlardı ki, QavroĢ onların qayğısına qalırdı. Bunlar 

cənab Jilnormanın ayağına yazılan, Manyonun yanında yaĢayan Tenardyenin uĢaqları idi. Ġndi, 

onlar yarpaq kimi, bütün bu qırılmıĢ budaqlardan qopub yerə düĢmüĢdülər, külək də onları 

süpürüb aparırdı. 

Manyonun vaxtında onların paltarı çox təmiz və səliqəli idi, buna görə cənab Jilnorman 

Manyondan razı qalırdı; amma indi uĢaqların paltarı cındıra dönmüĢdü. 

Ġndi onlar ―sahibsiz uĢaqlar‖ zümrəsinə daxil olmuĢdular, statistika onları hesablayır, polis 

idarəsi küçələrdən yığır, itirir, sonra yenə də Paris küçələrində tapır. 

Bu zavallı uĢaqlar ancaq belə qorxulu gündə bağa girə bilmiĢdilər; gözətçilər görmüĢ olsaydılar, 

onları bağdan qovardılar. Kiçik dilənçiləri ictimai parklara buraxmırlar; amma düĢünmək 

lazımdır ki, onların da, baĢqa uĢaqlar kimi, çiçəyə baxmağa haqqı vardır. 

Dəmir barmaqlı qapılar bağlı olduğu üçün bu iki uĢaq bağa girə bilmiĢdi. Onlar qayda-qanunu 

pozmuĢdular. Onlar gizlincə bağa girib orada qalmıĢdılar. Qapıların bağlanması gözətçilərə 

buradan getməyə haqq vermir; nəzarət, guya, davam edir, ancaq bir az zəifləyir. Gözətçilərin özü 

ümumi həyəcana tutulmuĢdu, onları bağdan çox, küçədə baĢ verən hadisələr maraqlandırırdı, 

buna görə də bağı gözləmirdilər, iki balaca cinayətkarın ora girməsini görməmiĢdilər. 

Dünən yağıĢ yağmıĢdı, səhər çağı da az-az çiləyirdi. Lakin iyun leysanı hesaba alınmır. 

Tufandan bir saat sonra, bu gözəl günəĢli günün üzərinə göz yaĢı töküldüyünü güclə görmək 

olur. Yayda yerdə də, körpənin yanaqları kimi, göz yaĢı tez quruyur. 

---

Yayın gün dönümündə parlaq günəĢ iĢığı, əgər belə demək mümkünsə, adamın bütün varlığına 

nüfuz edir. O, hər Ģeyi bürüyür. O, yerə yayılır, yeri qucaqlayır, elə bil ki, yeri əmir. Elə güman 

etmək olar ki, susuzluqdan yanır. O, leysanı bir stəkan su kimi qurudur, bir qurtuma içir. Hələ 

səhər çağı hər yerdə xırdaca çaylar kimi sular axırdı, günortadan sonra isə hər yeri toz basırdı. 

YağıĢın yuduğu, günəĢ Ģüalarının qurutduğu yaĢıllıqdan füsunkar Ģey yoxdur; bu istilik nüfuz 

etmiĢ təravətdir. Kökləri su içində, çiçəkləri gün iĢığında qərq olan bağlar, çəmənlər gülab kimi 

buxarlanır, yerin ətrini ətrafa saçır, hər Ģey sizə doğru can atır. Adam xoĢ bir duyğudan məst 

olur. Bahar – cənnətin astanasıdır; günəĢ adama səbir etməkdə, gözləməkdə kömək edir. 

Elə adamlar var ki, onlar çox Ģey tələb eləmirlər; elə adamlar var ki, lacivərd göylərə baxaraq, 

deyirlər: ―Bizə lazım olan ancaq budur!‖ Möcüzələr aləminə dalan, kainatı seyr edən, təbiətə 

pərəstiĢ etməkdə xeyrə və Ģərə etinasızlıq göstərən, insanlara qarĢı tamamilə laqeyd qalan elə 

xəyalpərəstlər var ki, onlar belə deyirlər: aclıq çəkənləri ehtiyac içində olanları, qıĢın Ģiddətli 

soyuğunda çılpaq qalan fağır-füqəranı, xəstəlikdən fəqərə sütunu əyilən uĢağı, ölüm yatağına 

düĢən xəstəni, ev çardağını, həbsxana kamerasını, soyuqdan cın-cındır içində tir-tir əsən qızı 

düĢünmək, bundan ötrü narahat olmaq nəyə lazımdır, – ağac altında uzanıb xəyala dalmaq 

mümkün isə, belə Ģeylərlə niyə kefini pozasan. Adamı dəhĢətə salan bu sakit təbiətli adamlar 

rəhm etməyin nə olduğunu bilmirlər, hər Ģeydən razıdırlar. Qəribə Ģeydir, onlar namütənahiliklə 

kifayətlənirlər. Ġnsanın, əldə etməsi mümkün olan mütənahiliyə can atmasından, insanın bu 

böyük səyindən onlar xəbərsizdirlər. Tərəqqini nəzərdə tutan mütənahilik, yüksək əmək onların 

fikrini məĢğul etmir. BəĢəri və ilahi cəhətlərin, namütənahiliyin və mütənahiliyin birləĢməsindən 

meydana gələn Ģeylər onların nəzərindən qaçır. Onlar ancaq bunu istəyirlər ki, namütənahiliklə 

qarĢı-qarĢıya dursunlar, – bundan onlar həzz alırlar, özlərini xoĢbəxt hesab edirlər. Onlar 

sevincin nə olduğunu bilmirlər, onlar ancaq heyrət etməyi bacarırlar. Onların həyatı seyr 

etməkdən ibarətdir. BəĢəriyyət tarixi onlar üçün ancaq kainat kitabının səhifələrindən biridir. Bu 

səhifə Küllü özündə yerləĢdirmir; böyük Küll kənarda qalır – insan kimi əhəmiyyətsiz bir Ģeylə 

məĢğul olmağına dəyərmi? Ġnsan əziyyət çəkir, çəksin də, nə olar? Amma siz bir baxın, görün 

Aldebaran necə çıxır! Ananın daha südü yoxdur, yəni doğulmuĢ uĢaq ölür, ölsün də, mənə nə! 

YaxĢısı budur, siz baxın görün, Ģam ağacının qabığı ilə gövdəsi arasındakı layın xırdaca bir 

dairəciyi mikroskop altında necə gözəl görünür! Ən zərif krujeva buna tay ola bilərmi? Belə 

mütəfəkkirlər sevgini unudurlar. Zodiak onların fikrini o qədər məĢğul edir ki, onlar ağlayan 

uĢağı görmürlər. Tanrı onların ruhunu dumanlandırır. Onlar eyni zamanda həm böyük, həm də 

kiçik olan mücərrəd fikirli adamlardır. Horatsi belə bir adamdı; Gete də, hətta, bəlkə, Lafonten 

də belə adamdı; bunlar namütənahiliyin əla xudbinləri, əzab çəkən insanların laqeyd 

tamaĢaçılarıdır. Hava yaxĢı olsa, onlar Neronu görmürlər; günəĢ onların nəzərində tonqalı 

kölgədə buraxır, hətta edam cəzasında da onlar iĢıqların təsirini axtarırlar; onlar nə çığırtı, nə 

hönkürtü səsini, nə canvermə xırıltısını, nə təhlükə zənglərinin imdadını eĢidirlər; əgər maydırsa, 

ay çıxıbsa, onlar hər Ģeyi gözəl görürlər, baĢları üstündə tünd-qırmızı, qızıl rəngli buludlar 

süzürsə, onlar hər Ģeydən razı qalırlar; ulduzların iĢığı sönməyincə, quĢların səsi kəsilməyincə, 

onlar xoĢbəxt olmağı qəti qərara almıĢlar. 

Bunlar bədbəxt xoĢbəxtlərdir. Onlar zavallı olduqlarını hiss etmirlər, lakin onlar zavallıdırlar. 

Kim ki ağlamır, o, heç bir Ģeyi görmür. Gecə ilə gündüzü özündə birləĢdirən, gözsüz, lakin 

alnının ortasında ulduz olan bir məxluq adamı həm təəccübləndirər, həm də özünə qarĢı 

mərhəmət hissi oyadarsa, bu adamlar da baĢqalarını belə təəccübləndirir, özlərinə qarĢı belə 

mərhəmət hissi oyadırlar. 

Bəzi müfəkkirlərin rəyincə, ən yüksək fəlsəfə də laqeydlikdədir. Qoy belə olsun, ancaq onların 

üstünlüyündə ağır bir xəstəlik vardır. Həm əbədi, həm də topal olmaq mümkündür. Vulkan bunu 

təsdiq edir. Ġnsandan yüksəyə qalxmaq, həm də insandan aĢağı enmək olar. Hədsiz-hesabsız 

natamamlıq təbiətə xasdır. Kim bilir, bəlkə, günəĢ özü də kordur?! 

Bəs onda nə etməli, kimə inanmalı? Solem quis dicere Dalsum audeat?1 

Doğrudanmı bəzi dahilər, tanrı bərabərində duran bəzi adamlar, bəzi məĢhur simalar yanıla 

bilər? Deməli, o Ģey ki, yüksəkdədir, hər Ģeyin fövqündədir, yüksəkliyin son zirvəsindədir, 

zenitdədir, o Ģey ki, yerə bu qədər iĢıq saçır – o pis görə bilər, az görə bilər, heç görməyə bilər? 

---

Məgər bu, ümidsizliyə gətirib çıxarmazmı? Yox, bu, gərək ümidsizliyə gətirib çıxarmasın. Bəs 

axı GünəĢdən yüksəkdə nə var? Tanrı. 

BoĢ və tənha qalmıĢ Lüksemburq bağı 1832-ci il iyunun 6-da, səhər saat on birdə çox gözəldi. 

ġahmat qaydası ilə əkilmiĢ, üstünə parlaq iĢıq düĢmüĢ ağaclar məstedici gözəl qoxusu, füsunkar 

rənglərilə, sanki, çiçəklərlə bəhsə girmiĢdi. Günorta günəĢinin istisindən məst olmuĢ budaqlar 

bir-birinə sarı uzanır, sanki, bir-biri ilə qucaqlaĢmaq istəyirdi. Ġsfəndan ağacının yarpaqları 

arasında çalı quĢu oxuyurdu, sərçələr Ģənlik edirdi, ağacdələnlər Ģabalıd ağacının gövdəsi ilə 

yuxarı qalxa-qalxa dimdiklərini ağac qabığının çatdağına vururdular. Gül ləklərində məğrur 

zanbaqlar haqlı olaraq hökmranlıq edirdi; bəyazlıq ətrindən füsunkar ətir yoxdur. Qərənfillərin 

tünd qoxusu ətrafa yayılırdı. Mariya Mediçi dövründən qalmıĢ qoca qarğalar sıx ağacların 

baĢında dilxoĢluq edirdilər. Lalələr, çiçəyə çevrilmiĢ bu alov parçaları günəĢin qızıl Ģüaları 

altında tünd-qırmızı rənglə alıĢıb yanırdı. Lalə ləkləri ətrafında bal arıları uçuĢurdu, onlar, sanki, 

bu odlu çiçəklərin qığılcımı idi. Hər Ģey, hətta göydən sallanan buludlar da sevinc və fərəhlə dolu 

idi; yenə yağıĢ yağmaq təhlükəsi olsa da, bunun heç bir qorxusu yox idi: inciçiçəyi ilə xanıməli 

çiçəyi bu yağıĢı çox-çox arzu edirdi; lap alçaqdan uçan qaranquĢlar bu yağıĢın sevimli carçıları 

idi. Bağda olanlar sərbəst nəfəs alırdılar; həyatdan gözəl qoxu yayılırdı; bütün təbiətdən 

məsumluq, Ģəfqət, atalıq qayğısı, nəvaziĢ, səhər Ģəfəqinin təravəti, hamıya kömək etmək duyğusu 

saçılırdı. Göylərin təlqin etdiyi fikirlər – öpülən körpə əli kimi zərifdi. 

Çılpaq, ağ heykəllər ağacların altında iĢığın parçaladığı kölgədən paltar geymiĢdi; günəĢ, sanki, 

bu ilahələrin paltarını cırıb parçalamıĢ, Ģüalarını qırıq-qırıq onların gövdəsinə salmıĢdı. Böyük 

hovuz ətrafındakı torpaq elə qurumuĢdu ki, elə bil, istidən yanmıĢdı. Zəif külək bəzi yerdə azca 

toz qaldırırdı. Keçən payızdan qalmıĢ bir neçə sarı yarpaq həvəslə qaçıĢır, sanki, bir-biri ilə 

oynayırdı. 

Ətrafa yayılan bu bol iĢıqda ürəyi sakitləĢdirən bir Ģey vardı. Hər Ģey həyatla, gözəl qoxu ilə, 

hərarətlə dolu idi, hər Ģeydən buxar qalxırdı; təbiətin örtüyü altında sonsuz bir həyat çeĢməsi 

duyulurdu; sevgi ilə, məhəbbətlə dolu olan bütün bu xəfif küləklərdə, bu bərq vuran iĢıqlarda, 

parıltılarda, Ģüaların hədsiz-hesabsız səxavətində, ardı-arası kəsilməyən bu yıldızlı axınında 

bitib-tükənməyən bir Ģeyin israfçılığı hiss olunurdu, adam bu cah-cəlalın ardında, sanki, odlu bir 

pərdə dalında ulduzlar milyoneri Tanrını görürdü. 

Qum bütün palçığı özünə hopdurmuĢdu, yağıĢ zərrə qədər də toz qoymamıĢdı. Çiçəklər əl-üzünü 

təzəcə yumuĢdu. Yerdən çiçək Ģəklində çıxan, cürbəcür rəngə çalan məxmərdə, ipəkdə, mavi 

rəngdə, qızılda heç bir qüsur yox idi. Bütün bu zinət və ehtiĢam tərtəmizdi. Dinclik və əmin-

amanlıq gətirən təbiətin əzəmətli sükutu bütün bağı bürümüĢdü. Bu min-min nəğmələrlə, 

quĢların cəh-cəhilə, yığın-yığın bal arılarının vızıltısı ilə, əsən xəfif küləklə həmahəng olan 

səmavi bir sükutdu. Yaz fəslinin bütün ahəngi füsunkar bir xorda birləĢmiĢdi; yazın və yayın səsi 

müntəzəm bir halda yüksəlirdi, susurdu. Yasəmən qurtaranda jasmin çiçək açırdı, həĢəratdan 

bəzisi çox tez meydana gəlirdi; iyunun qırmızı kəpənəklərinin ön dəstəsi mayın ağ 

kəpənəklərinin arxa dəstəsilə üz-üzə gəlib dostlaĢırdı. Çinar ağacı qabığını təzələyirdi. ġabalıd 

ağaclarının sıx yarpaqlı qəĢəng baĢları xəfif küləkdən dalğalanırdı. Bu, çox gözəl bir mənzərə 

idi. Bağın qonĢuluğundakı kazarmada qocaman bir əsgər dəmir barmaqlıq arasından bağı seyr 

edərək deyirdi: ―Budur, yaz da əldə silah, özü də tam rəsmi keçid paltarında sıraya durmuĢdur‖. 

Bütün təbiət nahar edirdi, bütün canlı məxluqat süfrəyə dəvət olunmuĢdu; müəyyən edilmiĢ 

vaxtda göyə nəhəng mavi süfrə, yerə də böyük yaĢıl süfrə salınmıĢdı; günəĢ a giorno1 iĢıq 

saçırdı. Tanrı bütün kainatı qonaq eləyirdi. Hər məxluq öz yemini, öz yeməyini alırdı: 

çölgöyərçininə – kəndir toxumu, alacəhrəyə – darı, payız bülbülünə – siçovulqulağı, birəbitdən 

quĢuna – soxulcan, bal arısına – çiçək, milçəyə – infuzoriya, ardıc quĢuna – milçək verilirdi. 

Hərçənd onlar bir-birini yeyirdi, – xeyir və Ģərin də böyük sirri elə bundadır, – ancaq heç bir 

məxluq ac qalmırdı. 

BaĢlı-baĢına buraxılmıĢ iki uĢaq gəlib böyük hovuzun yanına çatdı; onlar bu dəbdəbəni görüb bir 

az qorxdular; zəif, fağır adamlarda elə bir duyğu olur ki, onlar bu duyğuya əsasən hər dəbdəbəli 

Ģeydən – bu Ģey lap cansız da olsa – çəkinirlər, uĢaqlar da belə bir hissə qapılaraq tez qaçıb, qu 

quĢlarının taxta damı dalında gizləndilər. 

---

Külək qalxanda ətrafdan arabir boğuq çığırdı, uğultu səsi, tüfəng Ģaqqıltısı, topların gurultusu 

eĢidilirdi. Bazar tərəfdə damların üstündən tüstü qalxırdı. Uzaqdan zəng səsi gəlirdi, o, elə bil,  

adamı imdada çağırırdı. 

UĢaqlar, sanki, bu səs-küyü eĢitmirdilər. Balacası tez-tez astadan deyirdi: ―Mən acmıĢam‖. 

Elə bu zaman hovuza iki baĢqa adam da yaxınlaĢdı. Əlli yaĢlı kök bir adam altı yaĢlı kök bir 

uĢağın əlindən tutub gəlirdi. Yəqin bunlar ata ilə oğul idi. Altı yaĢlı kök uĢağın əlində iri, koppuĢ 

bir bulka vardı. 

Bir-birinə yaxın olan ―ġahzadə qız‖ və ―Cəhənnəm‖ küçəsində yaĢayan ev sahiblərinin çoxunda 

o zaman Lüksemburq bağının açarı olardı: bağın qapısı bağlı olanda onlar bu imtiyazdan istifadə 

edərdilər, bu imtiyaz sonralar ləğv edildi. Ata ilə oğul, görünür, bu evlərdən birində yaĢayırdılar. 

Cındır paltarlı uĢaqlar bu ―böyük ağa‖nın gəldiyini görüb, daha bərk gizləndilər. 

Bu, bir nəfər burjua idi. Bir gün Marius burada, sevgi çılğınlığı içində bir adamın səsini 

eĢitmiĢdi; o adam bu böyük hovuzun yanında öz oğluna ―israfçılıq etməməyi‖ məsləhət görürdü, 

– bəlkə də, həmin o adamdı. Onun mötəbər, lovğa görünüĢü, yumulmayan, yumulmadığı üçün 

də, sanki, həmiĢə gülümsəyən yekə ağzı vardı. Bu donub qalmıĢ təbəssüm çənənin çox yekə 

olmasının nəticəsi idi, elə bil ki, çənəsinin dərisi çatıĢmırdı; belə təbəssüm qəlbi deyil, ancaq 

diĢləri açıb göstərir. UĢaq diĢlənmiĢ bulkanı əlində bərk-bərk sıxmıĢdı. O yaxĢı bəslənmiĢ bir 

uĢaq idi. Qiyam münasibətilə uĢağa milli qvardiya paltarı geydirmiĢdilər, atası isə ehtiyat edərək, 

mülki paltarını dəyiĢməmiĢdi. 

Onlar gəlib hovuzun yanında dayandılar; iki qu quĢu qanadlarını çırpa-çırpa suda üzürdü. 

Burjuanın, elə bil, qu quĢundan çox xoĢu gəlirdi. O, bir cəhətdən qu quĢuna oxĢayırdı: o da 

yanını basa-basa, ağır-ağır yeriyirdi. 

Qu quĢları üzürdü, – onların da məharəti bunda idi. QuĢlar çox gözəldi. 

O iki balaca dilənçi qulaq assaydı, belə bir həqiqəti baĢa düĢsəydi, bir dərrakəli adamın öz 

oğluna verdiyi nəsihəti yadda saxlardı. Ata oğluna deyirdi: 

– Ağıllı adam azla kifayətlənər. Oğul, məndən nümunə götür. Mənim dəbdəbədən, bəzək-

düzəkdən xoĢum gəlmir. Mən heç vaxt paltarımı nə qızılla, nə də baĢqa bahalı, amma mənasız 

Ģeylərlə bəzəməmiĢəm. Ağılca aĢağı səviyyədə duran adamlar belə saxta bəzək-düzəklə məĢğul 

olurlar. 

Bazar tərəfdən gələn qatma-qarıĢıq çığırtı səsləri birdən artdı; zənglərin səsi, camaatın uğultusu 

da onlara qarıĢdı. 

UĢaq atasından soruĢdu: 

– Bu nədir? 

Atası ona belə cavab verdi: 

– Bu Saturn bayramıdır. 

Bu zaman o, qu quĢlarının damı altında gizlənən cındır paltarlı uĢaqları görüb donquldandı: 

– Bəli, baĢlanır. 

Bir az susduqdan sonra əlavə etdi: 

– Anarxiya, hətta bağa da yol tapıb. 

Onun oğlu əlindəki bulkanı diĢlədi, elə o saat da ağzından yerə salıb ağlamağa baĢladı. 

Atası soruĢdu: 

– Niyə ağlayırsan? 

– Mən daha yemək istəmirəm. 

Ata diĢlərini daha çox ağartdı: 

– Bir bulkanı yemək üçün heç də ac olmaq lazım deyil. 

– Bulka mənim zəhləmi töküb. Özü də bərkdir. 

– Daha yemək istəmirsən? 

– Ġstəmirəm. 

Atası ona qu quĢlarını göstərdi. 

– At o ayağıpərdəlilərə. 

UĢaq tərəddüd etdi. O, bulkanı yemək istəmirsə, bu heç də o demək deyil ki, onu baĢqasına 

verməlidir. 

---

– Ġnsaflı ol. Heyvanlara yazığın gəlsin. 

Bulkanı uĢağın əlindən alıb hovuza atdı. 

Bulka suyun lap qırağına düĢdü. 

Qu quĢları xeyli uzaqda, hovuzun ortasında üzə-üzə yem axtarırdı. Onların baĢı yemə qarıĢdığı 

üçün nə burjuanı, nə də bulkanı görürdülər. 

Bulka az qalırdı batsın; burjua bulkanın havayı yerə zay olacağını görüb təĢviĢə düĢdü, əl-qolunu 

bərk-bərk oynatmağa baĢladı, bununla da, nəhayət, quĢların diqqətini cəlb edə bildi. 

QuĢlar gördü ki, suyun üzündə nəsə var, lap gəmi kimi o biri yana döndülər, elə qar kimi ağ 

quĢlara yaraĢan əzəmətli bir vüqarla yavaĢ-yavaĢ bulkaya sarı üzdülər. 

Burjua öz hərəkətindən çox razı qaldı: 

– Dəniz iĢarələrini görüb, sürətlə üzməyə baĢladılar. 

Bu anda uzaqdan gələn hay-küy birdən artdı. Səs bu dəfə təhlükəli göründü. Elə olur ki, külək 

birdən əsəndə uzaqdan gələn səs daha aydın eĢidilir. Ġndi əsən külək təbil səsini, insan fəryadını, 

tüfənglərin yaylım atəĢindən qopan gurultunu çəkib gətirdi; zənglərin təhlükə olduğunu xəbər 

verən səs topların uğultusu buna qarıĢır, ağır bir təsir bağıĢlayırdı. Bu arada qara bir bulud günün 

qabağını tutdu. 

Qu quĢları hələ bulkaya çatmamıĢdılar. 

Burjua oğluna dedi: 

– Gedək evə. Tüilriyə hücum edirlər. 

O yenə də oğlunun əlindən tutdu. 

Sonra əlavə etdi: 

– Tüilridən Lüksemburqa qədər olan məsafə, kraldan perə qədər olan məsafədən çox deyil; bu, 

yaxındadır. Bir azdan güllə dolu kimi yağacaq. 

Sonra göyə baxdı. 

– Bəlkə, elə o buluddan dolu yağacaq; göy üzü mübarizəyə qarıĢır, Burbonlar nəslinin kiçik 

budağı ölümə məhkum edilmiĢdir. 

Tez gedək. 

UĢaq zarıldadı: 

– Mən istəyirəm görüm quĢlar bulkanı necə yeyəcəklər? 

Atası etiraz etdi: 

– Yox, bu, ağılsızlıq olardı. 

O, balaca burjuanı çəkib apardı. 

UĢağın ürəyi quĢların yanında qalmıĢdı; xiyabandan çıxana kimi o tez-tez dönüb hovuza baxırdı. 

Bu zaman iki səfil uĢaq qu quĢları ilə bir vaxtda bulkaya yaxınlaĢdı: su ləpələnir, bulka suyun 

üzündə tərpənirdi. Kiçik uĢaq bulkaya, böyük uĢaq uzaqlaĢmaqda olan burjuaya baxırdı. 

Ata ilə oğul xiyabanların dolanbac yoluna qədəm qoydu; bu yol ―ġahzadə qız‖ küçəsi yanında 

olan qoruqluqdakı böyük pilləkənə sarı aparırdı. 

Onlar gözdən itən kimi, böyük uĢaq cəld qarnı üstə hovuzun dəyirmi qırağına yatdı, sol əli ilə 

hovuzun kənarından tutub, suya əyildi, sağ əlindəki çubuğu bulkaya uzatdı, bu vəziyyətdə suya 

düĢə bilərdi. QuĢlar düĢməni görüb suyu döĢləri ilə yara-yara daha tez-tez üzməyə baĢladılar. 

QuĢların belə üzməsi uĢağın xeyrinə oldu; su ləpələndi, dairəvi ləpələrdən biri bulkanı düz 

çubuğun üstünə itələdi. QuĢlar özünü yetirənə kimi çubuq bulkaya çatdı. UĢaq çubuğu tez 

yelətdi, quĢları ürküdüb qovdu, çubuğu bulkaya batırıb özünə sarı çəkdi, götürdü, ayağa qalxdı. 

Bulka tamam islanmıĢdı; uĢaqlar həm ac idilər, həm də susamıĢdılar. Böyük uĢaq bulkanı iki 

yerə böldü: bir parçası böyük düĢdü, o birisi balaca, özü balacanı götürdü, böyüyü qardaĢına 

verib dedi: 

– Al, tıxı. 

 

 

ON YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Mortuus pater filium noriturum expectat. 

---

 

Marius fikirləĢmədən barrikadadan küçəyə atıldı. Kombefer də onun ardınca cumdu. Ancaq daha 

gec idi. QavroĢ ölmüĢdü. Kombefer içində patron olan səbəti, Marius da uĢağı barrikadaya 

gətirdi. 

Marius düĢünərək öz-özünə dedi: ―Bunun atası mənim atam üçün nə eləmiĢdirsə, mən də onun 

oğlu üçün bunu elədim; ona olan borcumu yerinə yetirdim. Ancaq Tenardye mənim atamı döyüĢ 

meydanından diri çıxarmıĢdı, çox təəssüf ki, mən onun oğlunun meyitini gətirirəm‖. 

Marius QavroĢu qucağında istehkama gətirəndə, onun üzü QavroĢun üzü kimi qana bulaĢmıĢdı. 

O əyilib QavroĢu qaldıranda güllə onun baĢını yüngülcə yaralamıĢdı, o bunu heç duymamıĢdı da. 

Kurfeyrak qalstukunu açıb Mariusun alnını sarıdı. 

QavroĢu Mabefin yanına, stolun üstünə qoydular, hər ikisinin üstünü qara Ģalla örtdülər. ġal 

qocaya da çatdı, uĢağa da. 

Kombefer səbətdə gətirdiyi patronları bölüĢdürdü. 

Hər adama on beĢ güllə düĢdü. 

Jan Valjan elə bayaqkı kimi tumbanın üstündə sakitcə oturmuĢdu. Kombefer ona da on beĢ 

patron vermək istədi, o, baĢını yelləyərək, patronları almadı. 

Kombefer pıçıltı ilə Anjolrasa dedi: 

– Nə qəribə adamdır! Barrikadada olasan, özün də vuruĢmayasan! 

Anjolras etiraz etdi: 

– Amma, bu, onun barrikadanı müdafiə etməsinə mane olmur. 

Kombefer: 

– Qəhrəmanlar içində də qəribə adamlar olur, – dedi. 

Kurfeyrak onların danıĢığını eĢidərək əlavə etdi: 

– Bunun qəribəliyi qoca Mabefin qəribəliyi kimi deyil, tamam ayrı qəribəlikdir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, barrikadanın atəĢə tutulması qiyamçıları çox da həyəcana salmadı. Küçə 

vuruĢması burulğanında sakitliklə fırtına anları çox qəribə surətdə bir-birini əvəz edir – Bu 

burulğana düĢməyənlər onu təsəvvür edə bilməz. Adamlar barrikadanın içində gəziĢirlər, 

danıĢırlar, zarafat edirlər. Mənim dostlarımdan biri top saçması atəĢinin lap qızğın vaxtında bir 

döyüĢçüdən bu sözləri eĢitmiĢdi: ―Biz burada lap elə bil, subaylar qonaqlığındayıq‖. Təkrar 

edirik: ―ġanvreri küçəsindəki istehkamın iç tərəfi çox sakit görünürdü. Sınağın bütün 

gözlənilməyən dəyiĢiklikləri, bütün mərhələləri arxada qalmıĢdı, ya da tezliklə arxada qalacaqdı. 

Onların vəziyyəti böhranlı haldan təhdidedici hala, təhdidedici haldan isə, yəqin ki, ümidsiz hala 

düĢmüĢdü. Vəziyyət ağırlaĢdıqca, üfüqlər qaraldıqca, qəhrəmanlıq haləsi barrikadanı daha artıq 

iĢıqlandırırdı. Amansız Anjolras, öz qılıncını Epidotun kədərli dühasına ithaf edən gənc spartalı 

kimi barrikadanın üstündə yüksəlirdi. 

Kombefer döĢlüyünü taxıb yaralıların yarasını bağlayırdı. Bossüe ilə Feyi barıt qabı ilə patronları 

doldururdu; barıt qabını QavroĢ onbaĢının meyitindən tapmıĢdı. Bossüe Feyiyə deyirdi: ―Az 

qalıb: dilicans tutub baĢqa bir planetə gedəcəyik‖. Kurfeyrak, öz xırda-xuruĢ Ģeylərini sahmana 

salan səliqəli cavan qız kimi bütün cəbbəxanasını: əl ağacını, qılıncını, tüfəngini, bir cib, iki də 

yəhər tapançasını Anjolrasın yanında bəyənib seçdiyi qənbər daĢlarının üstünə qoydu. Jan Valjan 

düz önünə baxırdı. Fəhlələrdən biri HuĢlu xalanın böyük həsir Ģlyapasını baĢına qoyur, qaytanla 

bağlayırdı, deyirdi ki: ―Bunu ona görə eləyirəm məni gün vurmasın‖. Eks Ģəhərinin kuqurdalı 

gəncləri gülə-gülə söhbət edirdilər. Sanki, onlar tələsir, axırıncı dəfə olaraq öz ana Ģivələrində 

doyunca danıĢmaq istəyirdilər. Joli HuĢlu xalanın güzgüsünü divardan götürüb dilinə baxırdı. Bir 

neçə qiyamçı Ģkafdan tapdığı kif basmıĢ çörək qabığını acgözlüklə gəmirirdi. Marius da: 

―Görəsən, o dünyada atam mənə rast gələndə nə deyəcək‖ fikrilə məĢğuldu. 

ON SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Yırtıcı özü ovlanır. 

 

Barrikadalarda baĢ verən psixoloji bir hadisədən bəhs edək. Bu fövqəladə küçə müharibəsi üçün 

səciyyəvi olan heç bir Ģeyi nəzərdən qaçırmaq olmaz. 

---

Ġndicə biz qiyamçıların çox sakit olduğunu demiĢdik, buna baxmayaraq, barrikada, onun içində 

olanlara xəyali bir Ģey kimi görünür. 

VətəndaĢ müharibəsinin axırzamana bənzəyiĢi var: məchulluğun sıx dumanı alovun Ģiddətli 

parıltılarını bürüyür; xalq üsyanları sfinks kimi sirlidir, kim ki barrikadada vuruĢmuĢdur, 

barrikadanı bir yuxu kimi xatırlayır. 

Adamların belə bir vaxtda duyduqlarını, düĢündüklərini biz Mariusun Ģəxsiyyətində təsvir 

etmiĢdik; biz sonralar da belə vəziyyəti görəcəyik; – bu, real həyatdan parlaqdır, eyni zamanda 

sönükdür. Barrikadadan gedən adam orada nələr gördüyünü xatırlamır. Barrikadada o, dəhĢətli 

idi, lakin bunu özü dərk etmirdi. Onun ətrafında insan Ģəklini almıĢ ideyalar vuruĢurdu, onun 

baĢını gələcəyin parlaq iĢığı iĢıqlandırırdı. Orada meyitlər yerə sərilib qalmıĢdı, xəyallar ayaq 

üstə durmuĢdu. Dəqiqələr hədsiz dərəcədə uzanırdı, sanki, onlar əbədiyyət dəqiqələri idi. 

Barrikadadan gedən adam, elə bil ki, ölüb, dirilmiĢdi. Kölgələr onun yanından Ģütüyüb keçirdi. 

Bu, nə idi? Barrikadada o, qana bulaĢmıĢ əllər görürdü; orada qulaqbatırıcı bir gurultu, həm də 

dəhĢətli bir sükut vardı, orada nəsə çığıran açıq ağızlar, həm də həmiĢəlik susan açıq ağızlar 

vardı; onu duman kimi tüstü, ya da, bəlkə, gecə qaranlığı bürümüĢdü. Ona elə gəlirdi ki, məchul 

bir dərinlikdən sızıb gələn məĢum bir rütubətə toxunmuĢdur; barmaqlarında qırmızı ləkələr 

görürdü. Ayrı heç bir Ģey onun yadında deyildi. 

ġanvreri küçəsinə qayıdaq. 

Birdən, iki yaylım atəĢi arasında, uzaqda vuran saatın səsi eĢidildi. 

Kombefer: 

– Günortadır, – dedi. 

Saat on ikini vurub qurtarmamıĢdı ki, Anjolras barrikadanın üstündə Ģax duraraq çox ucadan 

çığırdı: 

– Qənbər daĢlarını evə daĢıyın. AĢağıdakı pəncərələrin, bir də çardaqdakı pəncərənin qabağına 

tökün. Adamların yarısı vuruĢmaya hazırlaĢsın, qalanları daĢ daĢısın. Bircə dəqiqəni də boĢ 

keçirmək olmaz. 

Küçənin baĢında, döyüĢə hazır vəziyyətdə, çiyinlərində balta, yanğınsöndürən sapyorlar tağımı 

göründü. 

Bu, qoĢun dəstəsinin ancaq baĢ hissəsi ola bilərdi. Hansı qoĢun dəstəsinin? Heç Ģübhəsiz, hücum 

dəstəsinin; çünki barrikadanı dağıtmaq üçün göndərilən sapyorların ardınca adətən əsgər 

göndərilir, – bu əsgərlər hücumla barrikadanı tutmalıdırlar. 

1822-ci ildə cənab Klermon Tonnerin dediyi kimi, görünür, ―onların boynuna keçirilən ilgəyi 

dartmaq‖ vaxtı yaxınlaĢırdı. 

Anjolrasın əmri gəmi və barrikada döyüĢçülərinə xas olan bir sürət və dəqiqliklə yerinə yetirildi, 

– gəmidən və barrikadadan, bu iki vuruĢma meydanından geri çəkilmək mümkün deyil. 

Anjolrasın sərəncamı ilə ―Korinf‖in qapısı qabağına yığılan daĢın üçdə iki hissəsini bir 

dəqiqədən də az vaxtda ikinci mərtəbəyə və çardağa daĢıdılar, sonra heç bir dəqiqə də keçmədi 

ki, daĢları çox məharətlə üst-üstə yığaraq, ikinci mərtəbənin pəncərələrini, bir də çardağın 

xırdaca pəncərəsini yarıya qədər tutdular. Bu iĢə baĢçılıq edən Feyinin göstəriĢi ilə daĢların 

arasında tüfəng lüləsi üçün deĢiklər qoydular. Daha top saçmasının atılmaması pəncərələrin daĢla 

bərkidilməsi iĢini xeyli yüngülləĢdirdi. Ġndi topların hər ikisindən mərmi ilə istehkamın özünü 

vururdular, bununla da hücum üçün onda deĢik açmaq, ya da, mümkün olsa, onun bir tərəfini 

dağıtmaq istəyirdilər. 

Son istinadgahın müdafiəsi üçün görülən iĢi qurtardıqdan – pəncərələrin içində qənbər daĢından 

sipər düzəltdikdən sonra Anjolras Mabefin qoyulduğu stolun altında olan ĢüĢələrin ikinci 

mərtəbəyə aparılmasını əmr etdi. 

Bossüe soruĢdu: 

– ġərabı kim içəcək? 

– Onlar. 

– Sonra da qiyamçılar aĢağı pəncərənin içinə Ģey-Ģüy yığıb oranı bərkitdilər, gecələr meyxananın 

qapısı dalına qoyulan dəmirləri əllərinə alıb, hazır durdular. 

Ġndi bura əsil qala idi. Barrikada onun səddi, meyxana – baĢ qülləsi idi. 

---

Barrikadada bircə yol qalmıĢdı, onu da qalan qənbər daĢları ilə tutdular. 

Barrikadanı müdafiə edənlər həmiĢə hərbi sursata qənaət etməlidirlər, düĢmən də bunu bilir; 

buna görə də düĢmən hücuma çox yavaĢ hazırlaĢır, vaxtından əvvəl qiyamçıların atəĢ xəttindən 

kənar bir yerə qüvvə gətirir, bunu da hücum etməkdən daha çox özünü göstərmək üçün edir; eyni 

zamanda öz hisslərini daha münasib mövqedə yerləĢdirir. Hazırlıq iĢləri həmiĢə nizam və qayda 

ilə tələsmədən görülür, sonra birdən tufan qopur. 

DüĢmənin belə ağır hərəkət etməsi Anjolrasa bütün iĢləri yoxlamaq, mümkün olan yerdə iĢi 

yaxĢılaĢdırmaq imkanını verdi. O belə qərara gəldi: bu adamların nəsibi ölməkdirsə, onların 

ölümü mərdlik və Ģücaətin ən yüksək nümunəsi olmalıdır. 

Sonra Mariusa dedi: 

– Biz ikimiz də burada komandirik. Mən evə gedib son sərəncamı verim, sən də bayırda qal, 

düĢməni müĢahidə elə. 

Marius barrikadanın üstündə müĢahidə yerini tutdu. 

Anjolrasın əmri ilə mətbəxin yaralılar otağına açılan qapısını mıxladılar: 

– Qoy yaralılara mərmi qəlpəsi dəyməsin. 

O, son sərəncamını aĢağı zalda qırıq-qırıq, lakin çox sakit halda verdi. Feyi onun dediklərini 

dinləyir, hamının adından ona cavab verirdi. 

– Pilləkəni sındırmaq üçün baltaları ikinci mərtəbədə hazır tutun. Balta varmı? 

Feyi: 

– Var, – dedi. 

– Neçə dənədir? 

– Üç dənə. 

– YaxĢı. Sırada iyirmi altı döyüĢçümüz var. Tüfəng neçədir? 

– Otuz dörd. 

– Deməli, səkkizi artıqdır. Onları da doldurun, yanınızda qoyun. Qılıncları bağlayın, tapançaları 

toqqanıza keçirin. Ġyirmi adam barrikadaya, altısı çardağa və ikinci mərtəbənin pəncərəsinə 

getsin. DüĢmənə daĢlar arasındakı mazğallardan güllə atılsın. Heç kəs bekar oturmasın. Hücum 

təbili vurulan kimi hamınız, iyirmi adamın iyirmisi də, barrikadaya yüyürün. Kim əvvəl gəlib 

çatsa, yaxĢı yer tutacaq. 

Hamını müəyyən etdiyi döyüĢ yerində qoyub Javerə sarı döndü: 

– Mən səni unutmamıĢam. 

Tapançanı stolun üstünə qoyub əlavə etdi: 

– Kim buradan axırıncı çıxsa, casusun beynini dağıdacaq. 

Kimsə soruĢdu: 

– Burada? 

– Yox. Onun meyiti bizim meyitlərin yanında olmağa layiq deyil. Kiçik barrikadadan keçib 

Mondetur küçəsinə getmək olar. Bu barrikadanın dörd fut hündürlüyü var. Casusun əl-qolu bərk 

bağlanıb. Ora aparın, güllələyin. 

Bir adam bu zaman Anneolrasdan da sakit görünürdü; bu Javer idi. 

Bu anda Jan Valjan göründü. 

O, qiyamçıların içində idi. Özünü qabağa verib Anjolrasa dedi: 

– Rəis sizsiniz? 

– Bəli. 

– Siz bayaq mənə təĢəkkür etdiniz. 

– Bəli, respublika adından. Barrikadanı iki adam xilas etdi: Marius Ponmersi və siz. 

– Siz necə bilirsiniz, mən mükafat almağa layiqəmmi? 

– Əlbəttə. 

– Onda xahiĢ edirəm mənə mükafat verilsin. 

– Necə mükafat istəyirsiniz? 

– Ġstəyirəm ki, bu adamın alnına gülləni özüm çaxam. 

Javer baĢını qaldırdı. Jan Valjanı gördü, güclə sezilən bir hərəkət edərək, dedi: 

– Bu haqlı tələbdir. 

---

Anjolras karabini doldurub hamını gözdən keçirdi: 

– Etiraz yoxdur ki? 

Sonra Jan Valjana sarı döndü: 

– Aparın casusu. 

Jan Valjan Javer sarındığı stolun qırağında oturdu, bununla, elə bil ki, Javerin onun ixtiyarına 

keçdiyini bildirmiĢ oldu. Tapançanı götürüb doldurdu: eĢidilən çaqqıltıdan belə bir nəticə 

çıxarmaq olardı. 

Elə bu anda Ģeypurçunun Ģeypuru səsləndi. 

Marius barrikadanın üstündən çığırdı: 

– Silah baĢına! 

Javer səssizcə güldü, – bu, ona xas olan bir gülüĢdü, – sonra qiyamçılara diqqətlə baxıb dedi: 

– Sizin halınız mənimkindən yaxĢı olmayacaq. 

Anjolras komanda verdi: 

– Hamı barrikadaya! 

Qiyamçılar nizamsız halda qapıya cumdular, onlar yüyürə-yüyürə gedəndə Javer düz onların 

dalınca, – qoy bu ifadə üçün bizi bağıĢlasınlar, – belə bir xeyir-dua verdi: 

– Bu yaxında görüĢərik! 

ON DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

 

Jan Valjan intiqam alır. 

 

Jan Valjan tək qalandan sonra Javerin bədəninə bağlanan kəndiri açdı, – kəndirin ucu stolun 

altında düyünlənmiĢdi. Sonra Javerə iĢarə ilə ―dur‖ dedi. 

Javer, təsviri mümkün olmayan bir təbəssümlə ayağa qalxdı. Bu təbəssümdə, buxovlanmıĢ da 

olsa, hakimiyyət qüruru və üstünlüyü ifadə olunurdu. 

Jan Valjan yük heyvanının cilovundan tutan kimi, Javerin martinqalından tutdu, onu yavaĢ-yavaĢ 

öz arxasınca çəkə-çəkə meyxanadan çıxdı: Javerin qıçları kəndirlə bağlandığı üçün addımlarını 

xırda-xırda atırdı. 

Jan Valjan tapançanı əlində sıxa-sıxa gedirdi. 

Bu qayda ilə onlar barrikadanın içindəki trapesiya Ģəkilli meydanı keçdilər. Mütləq hücum 

olacağını gözləyən qiyamçıların üzü o biri tərəfə idi. 

Ancaq Marius, barrikadanın sol tərəfində durduğundan, onların keçib getdiyini gördü. Onun 

qəlbinə dolan sönük iĢıq cəlladla ölümə məhkum edilən bu iki adamı da bürümüĢdü. 

Jan Valjan bir an da Javeri buraxmırdı; o, çətin də olsa, Javeri Mondetur küçəsindəki alçaq 

səddin üstündən keçməyə məcbur etdi. 

Onlar səddi keçəndən sonra boĢ bir küçəyə çıxdılar; burada heç kəs yox idi, onları görən 

olmazdı. Tindəki ev qiyamçıları onların arasını kəsirdi. Bir neçə addım kənarda meyit yığını 

vardı; barrikadadan çıxarılan bu meyitlərə baxanda adamı dəhĢət alırdı. Onların içində bir qadın 

meyiti diqqəti cəlb edirdi; onun dağınıq saçı göyərmiĢ üzünə tökülmüĢdü; əlinə güllə dəymiĢdi, 

sinəsi yarıya qədər açıqdı. Bu, Eponina idi. 

Javer qadın meyitinə gözucu baxaraq, polis iĢçisi təmkinliyi ilə astadan dedi: 

– Deyəsən, mən bu qızı tanıyıram. 

Sonra Jan Valjana sarı döndü. 

Jan Valjan tapançanı qoltuğuna vurdu, gözlərini zilləyərək diqqətlə Javerə baxdı; bu baxıĢı ilə o 

deyirdi: ―Javer, qabağında duran mənəm!‖ 

Javer cavab verdi: 

– Sən üstün gəldin. 

Jan Valjan jiletinin cibindən bıçağı çıxardıb açdı. 

Javer həyəcanla dedi: 

– Hə, qələm! Düz eləyirsən! Bu sənə daha çox yaraĢır. 

Jan Valjan Javerin boynundakı martinqalı, biləklərinə bağlanan kəndiri, sonra əyilərək, ayağına 

vurulan çidarı kəsdi, sonra da qalxıb dedi: 

---

– Siz azadsınız. 

Javeri təəccübləndirmək çətindi. O çox təmkinli bir adamdı, lakin bu hadisə onu qeyri-ixtiyari 

olaraq sarsıtdı. O donub qaldı. 

Jan Valjan sözünə davam etdi: 

– Buradan diri çıxmağıma gümanım yoxdur; əgər iĢdir, ölməsəm, xilas ola bilsəm, yadınızda 

saxlayın: mən FoĢlevan adı altında Silahlı adam küçəsində, yeddi nömrəli evdə yaĢayıram. 

Javer diĢlərini pələng kimi ağartdı, dodaqlarını büzərək ədavətlə dedi: 

– Özünü gözlə. 

Jan Valjan: 

– Gedin, – dedi. 

Javer soruĢdu: 

– Sən FoĢlevan dedin? Silahlı adam küçəsi? 

– Yeddi nömrəli ev. 

Javer astadan təkrar etdi: 

– Yeddi nömrəli ev. 

O yenə sürtukunu düymələdi, çiyinlərini hərbi qayda ilə düzəltdi, yana döndü, əllərini döĢündə 

çarpazladı, çənəsini bir əlinə dayayaraq, bazar tərəfə yönəldi. Jan Valjan durub ona baxırdı. Javer 

bir neçə addım gedəndən sonra döndü, çığıraraq Jan Valjana dedi: 

– Siz məni təngə gətirmisiniz! YaxĢısı budur məni öldürün! 

Javer heç özü də hiss etmədən Jan Valjana daha ―sən‖ demirdi. 

Jan Valjan da çığıraraq ona dedi: 

– Çıxın gedin! 

Javer ağır-ağır yeriyirdi. Bir dəqiqədən sonra o, Vaizlər küçəsinin tinini döndü. 

Javer gözdən itən kimi Jan Valjan tapançasını havaya boĢaltdı. 

Sonra da barrikadaya gəlib dedi: 

– ĠĢini bitirdim. 

Jan Valjan Javeri aparandan sonra barrikadada belə bir hadisə oldu. 

Marius daha çox evdə deyil, bayırda baĢ verən iĢlərlə məĢğuldu, buna görə də macal tapıb aĢağı 

mərtəbədə, qaranlıq bucaqda kəndirlə sarınmıĢ casusa baxa bilməmiĢdi. 

Jan Valjan Javeri barrikadanın üstündən keçirib güllələməyə aparanda Marius onu görüb tanıdı. 

Birdən onun xəyalından belə bir Ģey keçdi. Pontuaz küçəsində polis nəzarətçisinə rast gəlməsi, 

nəzarətçinin on iki tapança verməsi yadına düĢdü: bu tapançalar barrikadada onun iĢinə yaradı; 

nəzarətçinin həm sifəti onun xəyalında canlandı, həm də onun adını xatırladı. 

Lakin bu xatirələr də onun fikirləri kimi dumanlı idi, aydın deyildi. Bunlar qəti bir Ģey deyildi, 

bəlkə, onun öz-özünə verdiyi bir sualdı: ―Bu həmin polis nəzarətçisi deyilmi ki, adını Javer 

demiĢdi?‖ 

Bəlkə də, nə qədər gec deyil, o imkan tapıb bu adamı müdafiə edə bilər? Lakin əvvəlcə onun 

həmin Javer olduğunu qəti bilmək lazımdır. 

Marius, barrikadanın o biri baĢında, öz döyüĢ mövqeyində duran Anjolrası səslədi. 

– Anjolras! 

– Nə var? 

– O adamın adı nədir? 

– Polis agentinin. Sən onun adını bilirsən? 

– Əlbəttə bilirəm. O, özü dedi. 

– Onun adı nədir? 

– Javer. 

Marius diksindi. 

Elə bu anda tapança səsi eĢidildi. 

Jan Valjan gəlib ucadan dedi: ―ĠĢini bitirdim‖. 

Mariusun qəlbini ölüm vahiməsi bürüdü. 

 

 

---

ĠYĠRMĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Ölülər haqlıdır, dirilər də müqəssir deyil. 

 

Barrikadanın son dəqiqələri baĢlanırdı. 

Havada dolaĢan səslər, Ģəhərə hərəkət edən, gözə görünməyən silahlı dəstələrin nəfəsi, atlı 

hissələrin ara verə-verə dördnala çapması, topların gurultusu, dolaĢıq Paris küçələrində çalın-

çarpaz atılan tüfəng və top atəĢi, taxta-puĢların üstündən burula-burula yuxarı qalxan, gün 

iĢığında bərq vuran barıt tüstüsü, uzaqlardan gələn boğuq və qəzəbli çığırtılar, hər tərəfdə ĢimĢək 

kimi parıldayan qorxunc iĢıqlar, Sen-Merri zənginlərinin təhlükə olduğunu xəbər verən 

hönkürtüyə bənzər qəmgin səsləri, yayın xoĢ günləri, gün iĢığı ilə iĢıqlanan buludlarla dolu 

göylərin cah-cəlalı, gözəl hava, evlərin vahiməli sükutu birləĢərək barrikadanın bu son, bu faciəli 

dəqiqələrinin əzəmətini daha da artırırdı, evlərin ona görə vahiməli sükutu deyirik ki, dünəndən 

bəri ġanvreri küçəsinin iki sıra evləri, sanki, iki sal divara çevrilmiĢdi: qapılar qapanmıĢ, 

pəncərələr örtülmüĢ, pəncərə qapıları bağlanmıĢdı. 

O zamanlar bizim zəmanəmizdən çox-çox fərqli idi: o elə bir zamandı ki, xalq – öz dövrünü 

sürmüĢ, köhnəlmiĢ qaydaları, bəxĢ edilmiĢ fərmanları və ya qüvvədə olan qanunları ləğv etmək 

istəyirdi; o elə bir zamandı ki, hava qəzəblə dolu idi, Ģəhər özü daĢ yollarını dağıdırdı; o elə bir 

zamandı ki, üsyan – lütfkarlıqla gülümsəyən burjuaziyanın qulağına öz parolunu pıçıldayırdı, – 

belə bir zamanda qiyamçılıq ruhuna qapılan dinc əhali üsyançıların, sanki, müttəfiqi olurdu, 

evlər, sanki, yer altından çıxan barrikadalarla qardaĢlıq edirdi, onun dayağı olurdu. Lakin əgər 

vaxt hələ yetiĢməmiĢdisə, üsyan xalq tərəfindən bəyənilməmiĢdisə, xalq üsyandan üz 

döndərirdisə, – onda üsyançılar məhv olurdu. ġəhər onların ətrafında səhraya çevrilirdi, hamının 

qəlbi daĢa dönürdü, bütün qapılar onların üzünə bağlanırdı, küçələr qoĢunlara yol açırdı, 

barrikadaları tutmaqda onlara kömək edirdi. 

Xalqı zor ilə istədiyindən tez yeriməyə məcbur etmək olmaz! Vay o adamın halına ki, xalqı zorla 

tələsdirmək istəyir! Xalq məcburiyyətə dözmür. Məcburiyyət olanda xalq üsyançıları baĢlı-

baĢına buraxır, onlara kömək etmir. Üsyançılar taun xəstəliyinə tutulmuĢ adam vəziyyətinə 

düĢür. Evlər sıldırım qayaya, qapılar – hasara, evlərin üzü sal divara çevrilir. Bu divar hər Ģeyi 

görür, hər Ģeyi eĢidir, ancaq köməyə gəlmək istəmir. Bu divar açılıb onları xilas edə bilərdi. 

Amma açılmır! Bu divar taledir. Bu divar üsyançılara baxır, öz hökmünü verir. Qapısı bağlanmıĢ 

evlərin nə qəmgin görünüĢü olur! Sanki, onlar sahibsizdir, lakin orada yaĢayırlar. Sanki, həyat 

orada dayanmıĢdır, əslində belə deyil: həyat orada öz qaydası ilə davam edir, heç kəs oradan 

günlərlə bayıra çıxmır, amma istəsələr, çıxa bilərlər. Belə qaydaların içində gəzirlər, danıĢırlar, 

yatırlar, dururlar, ailəliklə bir yerdə otururlar, yeyirlər, içirlər, qorxudan tir-tir əsirlər – dəhĢət, 

bax, burasıdır! Qorxu bu Ģiddətli amansızlıq üçün üzr, qorxunun yaratdığı ĢaĢqınlıq bu 

amansızlığı yumĢaldan bir səbəb ola bilər. Bəzən elə hallar da olur ki, qorxu cünunluğa varır, 

ehtiyatkarlıq çılğınlığa çevrilən kimi, qorxu da qəzəbə çevrilə bilər; dərin mənalı ―Mötədillər 

içərisindən çıxan azğınlar‖ ifadəsi də buradan götürülmüĢdür. Elə olur ki, vahiməli və dəhĢətli 

hallar, qara tüstü dumanı kimi, ədavət törədir. ―Bu Ģuluqluq salanlara daha nə lazımdır? Onlar 

həmiĢə narazıdırlar. Dinc camaatı ancaq yolundan azdırırlar. Bütün bu inqilablar, elə bil ki, azlıq 

eləyir! Onlar hardan bura gəliblər? Qoy cəhənnəm olsunlar! Onlara elə belə də lazımdır! Özləri 

təqsirkardır. Qoy tutduqları iĢdən cəzasını çəksinlər! Bizə nə?!‖ Onlar bizim yazıq küçəmizi 

güllə ilə dəlik-deĢik eləyiblər. Onlar əclaf adamlardır. Qapıları açmayın – əsas məsələ budur!‖ 

Evlər məqbərəyə çevrilir. Qiyamçılar bağlı qapıların qabağında dəhĢətli əzab çəkirlər; budur, top 

saçması onun üstünü alır; budur, sıyrılmıĢ qılınc onun təpəsinə endirilir. O bilir ki, nə qədər 

çığırsa da, heç kəs onun köməyinə gəlməyəcək, o eyni zamanda bilir ki, onun çığırtısını eĢidirlər. 

Orada çoxlu divar var, bu divarlar onu gizlədə bilər, orada çoxlu adam var, bu adamlar onu xilas 

edə bilər, bu divarların qulağı var, lakin adamların ürəyi daĢdandır. 

Burada müqəssir kimdir? 

Heç kəs, həm də bizim hamımız. 

Müqəssir – bizim mükəmməl olmayan dövrümüzdür. 

---

Utopiya, həmiĢə baĢ verə biləcək bütün uyğunsuz halların məsuliyyətini öz üzərinə alaraq, iĢə 

giriĢir: üsyanlar Ģəklini alır, fəlsəfi mübarizədən silahlı mübarizəyə, Minervadan Palladaya 

çevrilir. Səbri tükənmiĢ utopiya qiyam Ģəklini alırsa, baĢına nə gələcəyini bilir, utopiya çox 

zaman vaxtından əvvəl gəlir. Belə olanda sakitləĢir, zəfər əvəzinə fəlakəti böyük bir səbatla 

qəbul edir. Kim utopiyanı rədd edirsə, utopiya Ģikayətlənmədən ona xidmət edir, hətta onu rədd 

edənləri haqlı görür; onun nəcibliyi bundadır ki, o hər kəs tərəfindən tərk edilməyə də razıdır. O, 

maneələr qarĢısında əyilmir, eyni zamanda nankorlara güzəĢtə gedir. 

YaxĢı, bu nankorluqmu? 

Ġnsanlıq nöqteyi-nəzərindən nankorluqdur. 

Ayrı-ayrı Ģəxsiyyətlər nöqteyi-nəzərindən nankorluq deyil. 

Tərəqqi insan varlığının formasıdır. BəĢəriyyətin bütün həyatına bir yerdə tərəqqi deyilir; 

bəĢəriyyətin irəliyə doğru hərəkətinə tərəqqi deyilir. Tərəqqi irəliyə addım atır; bu, insanın yerdə 

səmaviliyə, ilahiyə doğru olan böyük səyahətdir. Elə olur ki, tərəqqi yolda dayanır, – burada o 

geridə qalanları toplayır; elə olur ki, o dayanıb dincəlir, – bu zaman düĢünür, birdən gözləri 

qarĢısında bütün zənginliyi ilə canlanan füsunkar Kənan torpağını seyrə dalır; elə gecələr olur ki, 

o yatır; mütəfəkkir üçün bəĢəriyyətin qaranlıq çökmüĢ qəlbini görməkdən, zülmət içində yatmıĢ 

tərəqqini kor kimi əllərilə axtarmaqdan, onu oyatmağa gücü çatmaqdan əzablı bir təĢviĢ yoxdur. 

Bir gün Jerar de Nerval mənə dedi: ―Bəlkə, Allah ölüb?‖ Nerval tərəqqini Allahla qarıĢdırır, 

hərəkətdəki fasiləni Allahın ölməsi hesab edirdi. 

Məyus olanlar haqlı deyillər. Tərəqqi həmiĢə oyanır, əslində lap yuxuda da öz yoluna davam 

edir, çünki bu zaman o böyüyüb boy atır. Siz bir də onu görsəniz, onun boy atdığına inanarsınız. 

Sel bir yerdə sakit dura bilmədiyi kimi, tərəqqi də sakit dura bilməz; onun qabağını kəsməyin, 

onun məcrasına qaya parçaları atmayın: maneələr suyu köpükləndirir, bəĢəriyyəti isə 

dalğalandırır. ĠğtiĢaĢların da, qiyamların da səbəbi budur. Lakin bir iğtiĢaĢda məlum olur ki, biz 

qabağa getmiĢik. Nizam-intizam düzəlməyincə, – nizam-intizam isə ümumi sülhdən baĢqa bir 

Ģey deyil, – bəli, nizam-intizam düzəlməyincə, yer üzündə ahəng və birlik əmələ gəlməyincə, 

tərəqqinin mərhələləri inqilablar olacaqdır. 

Tərəqqi nədir? Biz bunu dedik. Tərəqqi fasiləsiz hərəkətdir, xalqların həyatıdır. 

Ancaq bəzən elə olur ki, ayrı-ayrı Ģəxsiyyətlərin keçici həyatı insan övladının əbədi həyatına 

müqavimət göstərir. 

Bir Ģeyi kədərlənmədən etiraf edək: hər kəsin öz Ģəxsi mənafeyi vardır, bunu qorumaq, müdafiə 

etmək heç də cinayət deyil. Hal-hazırda tamamilə qanuni olaraq müəyyən dərəcədə xudbinlik 

verilmiĢdir. Keçici həyatın öz hüququ vardır, bu həyat gələcək üçün özünü həmiĢə qurban 

verməyə heç də borclu deyil. Yer üzündə yaĢayan indiki nəsil gələcək üçün öz yolunu qısaltmağa 

borclu deyil; əslində, gələcək nəsil də onun kimi bir nəsildir; onun da yaĢamaq dövrü gələcəkdir. 

Hər Ģey adlı birisi pıçıldayaraq deyir: ―Mən mövcudam, mən cavanam, sevirəm, mən qocayam, 

dincəlmək istəyirəm, mən ailə baĢçısıyam, mən zəhmət çəkirəm, mən öz iĢimdə müvəffəq 

oluram, mənim iĢim çox yaxĢı gedir, mənim arvadım var, uĢaqlarım var, mən onları sevirəm, 

mən yaĢamaq istəyirəm, məni rahat buraxın‖. Buna görə də bəĢəriyyətin qabaqcıl nəcib dəstələri 

müəyyən vaxtlarda belə böyük bir laqeydliyə rast gəlir. 

Bunu da etiraf etmək lazımdır ki, utopiya müharibəyə baĢlamaqda öz parlaq zirvəsindən enir. 

Utopiya, gələcək günlərin bu həqiqəti, müharibəyə giriĢməklə dünənki yalanın üsullarından 

istifadə edir. Utopiya, bizim gələcəyimiz, keçmiĢdən yaxĢı hərəkət etmir. Saf ideya zorakılıq 

olur. Bu zorakılıqla qəhrəmanlığı ləkələyir, əslinə qalanda bunun üçün o cavab verməlidir; onun 

bu zorakılığı kobud zorakılıqdır, o hər vasitədən istifadə edir, bu vasitələr əxlaq qaydalarına 

ziddir, bunun üçün də o faciəli surətdə cəzalanır. Üsyan etmiĢ utopiya, əlində qədim hərbi 

kodeks, vuruĢur; o, casusları güllələyir, xainləri boğazlayır, canlı insanları məhv edir, onları 

məchul qaranlığa atır. Utopiya ölümdən kömək alır, bu, çox böyük qəbahətdir. Elə düĢünmək 

olar ki, utopiya, guya, həqiqətin iĢığına, onun sarsılmaz, əbədi qüvvəsinə inanmır. O, öz qılıncını 

iĢə salır. Lakin qılınc çox da elə adi bir Ģey deyil. Qılınc ikiağızlı silahdır. BaĢqasını yaralayan 

özü də yaralanacaqdır. 

---

Biz bu qeyd-Ģərti söyləməklə, həm də lazımi kəskinliklə söyləməklə, gələcək uğrunda vuruĢan 

bu Ģanlı insanlara, utopiyanın bu kahinlərinə, – onların öz məqsədinə çatıb-çatmamasından asılı 

olmayaraq, – valeh olmaya bilmərik. Onlar, iĢləri baĢ tutmasa da, pərəstiĢə layiq insanlardır; 

bəlkə də, onların əzəməti iĢlərinin baĢ tutmasında özünü daha artıq göstərir. Qalibiyyət əgər 

tərəqqiyə kömək edirsə, o bütün xalqın alqıĢına layiqdir, lakin qəhrəmancasına məğlubiyyət 

ürəkləri mütəəssir etməlidir. Qalibiyyət ehtiĢamlı, məğlubiyyət əzəmətlidir. Biz əzabkeĢliyi 

müvəffəqiyyətdən üstün tuturuq, bizim üçün Con Braun VaĢinqtondan, Pizakane Haribaldidən 

yüksəkdir. 

Heç olmasa, bir adam məğlub olanların tərəfini saxlamalıdır. 

Gələcəyin böyük kəĢfiyyatçıları fəlakətə uğrayanda, biz onlara qarĢı haqsızlıq edirik. 

Ġnqilabçıları dəhĢətli iĢlər görməkdə təqsirləndirirlər. Hər barrikada cəmiyyətə qarĢı bir sui-qəsd 

hesab olunur. Ġnqilabçıları nəzəriyyələri üstündə müqəssir edirlər, onların məqsədinə inanmırlar, 

baĢqa fikirdə olmalarından qorxurlar, düzlüklərini Ģübhə altına alırlar. Onları – mövcud ictimai 

quruluĢa qarĢı ehtiyacı, kədəri, ədalətsizliyi, Ģikayəti, məyusluğu irəli sürməkdə, ortaya atmaqda, 

dağ kimi bir-birinin üstə qalaqlamaqda, insan cəmiyyətinin lap dərinliyindən zülmətin qara 

qayalarını dartıb çıxarmaqda, sonra da bu qayaların üstünə çıxıb döyüĢə giriĢməkdə 

təqsirləndirirlər. Çığıraraq onlara deyirlər: ―Siz cəhənnəmin daĢ yolunu alt-üst etdiniz‖. 

Ġnqilabçılar da onlara deyə bilərdilər: ―Buna görə də bizim barrikada xoĢ niyyətlərlə 

döĢənmiĢdir‖. 

ġübhəsiz, ən yaxĢı yol – məsələləri sülh ilə həll etməkdir. Xülasə, hər necə olsa, qənbər daĢlarına 

baxanda ayı əfsanəsi yada düĢür, belə xoĢ bir niyyət cəmiyyəti hər Ģeydən çox təĢviĢə salır. 

Cəmiyyətin nicatı onun öz əlindədir, qoy bu xoĢ niyyəti o özü göstərsin. Onda belə amansız, qəti 

tədbirlərə əl atmaq lazım gəlməz. ġəri, bədxahlığı bitərəfcəsinə öyrənməli, onun mövcud 

olduğunu yəqin bilməli, sonra da müalicəsinə baĢlanmalıdır. Cəmiyyəti biz buna dəvət edirik! 

Hər necə olursa-olsun, kim ki gözünü Fransaya dikərək, idealın yenilməz məntiqinə dayanaraq, 

dünyanın hər yerində böyük iĢ üçün vuruĢur, böyük əzəmət sahibidirlər, onlar öz mənfəətini 

güdmədən özlərini tərəqqi yolunda fəda edirlər, onlar qəza-qədərin hökmünü yerinə yetirirlər, 

onlar müqəddəs iĢ görürlər. Onlar ilahi dramının gediĢində, müəyyən edilən vaxtda öz sözünü 

söyləyən bir aktyor sakitliyi ilə qəbrə enirlər. Onlar 14 iyul 1789-cu ildə baĢlanan böyük xalq 

hərəkatının bütün dünyada qarĢısıalınmaz bir qüvvə ilə yayılması, böyük bir ehtiĢamla inkiĢaf 

etməsi uğrunda özlərini ümidsiz bir mübarizəyə, böyük bir səbatla məhv olmağa məhkum 

edirlər. Bunlar ruhani əsgərlərdir. Fransa inqilabı – tanrının hökmüdür. 

Lakin mühüm bir fərq vardır, bunu əvvəlki fəsillərdə qeyd etdiyimiz baĢqa fərqlərə mütləq əlavə 

etmək lazımdır: elə silahlı üsyan olur ki, xalq bunu bəyənir, buna kömək edir, belə üsyana 

inqilab deyilir; eləsi də olur ki, xalq bunu rədd edir, belə üsyana qiyam deyilir. 

BaĢ verən üsyan – xalq qarĢısında imtahan verən ideyadır. Xalq qara daĢ salırsa1, bu göstərir ki, 

ideya səmərəsizdir, üsyan müvəffəqiyyət qazanmayacaq. 

Utopiya hər dəfə istəyəndə, xalqlar onun ilk çağırıĢı ilə mübarizəyə giriĢmirlər. Millətlər həmiĢə 

ara vermədən, qəhrəmanların və əzabkeĢlərin mənəvi qüvvəsini izhar edə bilmirlər. 

Xalq dərrakəlidir. Üsyan a priori olaraq onun üçün əlveriĢli deyil; əvvəla, ona görə ki, üsyan çox 

vaxt fəlakətə gətirib çıxarır, ikincisi də ona görə ki, həmiĢə mücərrəd nəzəriyyədən meydana 

gəlir. 

Məsələnin gözəlliyi də elə bundadır ki, ideal, ancaq ideal uğrunda özünü fəda etməyə qabil olan 

adamlar həmiĢə özlərini fəda edirlər. Üsyanı yaradan ruh yüksəkliyidir. Ruh yüksəkliyi qəzəbə 

çevrilə bilər, onda o, silaha əl atır. Bir də ki, üsyan hökuməti, ya dövlət quruluĢunu hədəf 

götürəndə daha yüksəyi niĢan alır. Məsələn, 1832-ci il üsyanının baĢçıları, qismən də ġanvreri 

küçəsinin həvəslə iĢə giriĢən gəncləri Lui-Filippin əleyhinə vuruĢmurdular, – biz bunun üzərində 

israr edirik. Dostcasına söhbətdə onlardan çoxu mütləqiyyətimi, yoxsa inqilabımı təmsil edən bu 

mülayim kralın məziyyətlərini etiraf edirdi. Heç kəs ona ədavət bəsləmirdi. Əvvəllər X Karlın 

simasında Allah tərəfindən təqdis edilmiĢ sülalənin böyük Ģəcərə xəttinə qarĢı üsyan edildiyi 

kimi, onlar da Lui-Filippin simasında bu Ģəcərənin kiçik xəttinə qarĢı üsyan edirdilər. Onlar 

Fransada mütləqiyyəti yıxmaqla, yuxarıda dediyimiz kimi, bütün dünyada insanın insan üzərində 

---

olan qeyri-qanuni hakimiyyətini, hüquq imtiyazlarını məhv etməyə çalıĢırdılar. Bu gün Paris 

kralsızdır, sabah bütün dünya hökmdarsız olacaqdır. Onlar təxminən belə düĢünürdülər. Əlbəttə, 

onların məqsədi uzaq bir məqsəddi, aydın deyildi, bəlkə də, onların çata bilməyəcəyi bir 

məqsəddi, lakin böyük məqsəddi. 

Bəli, məsələ belədir. Ġnsanlar özlərini xəyali bir arzu üçün fəda edirlər; bu arzu, özünü ona həsr 

edənlər üçün çox vaxt bir xülya olub qalır, lakin bu xülya – insan üçün mümkün olan ən 

möhkəm bir inamla əsaslandırılmıĢ xülyadır. Qiyamçı qiyamı Ģairanə bir Ģəfəq içində görür. O, 

gələcəyin xəyalı ilə məst olaraq, öz faciəli aqibətinə doğru gedir. Kim bilir, bəlkə də, onlar 

arzusuna çatacaqlar. Hərçənd onlar çox azdır, onların qarĢısında bütöv bir ordu durur, lakin onlar 

haqqı, təbii qanun, hər kəsin öz üzərində olan və könüllü surətdə əl çəkə bilmədiyi adi 

hakimiyyəti, ədaləti, həqiqəti müdafiə edirlər, lazım gəlsə, üç yüz qədim spartalı kimi, bunun 

uğrunda ölməyə hazırdılar. Onlar Don-Kixotu deyil, Leonidi xatırlayırlar. Onlar qabağa gedirlər, 

bu yola qədəm qoyduqdan sonra geri çəkilmirlər, irəliyə doğru dəlicəsinə can atırlar, qarĢıda 

eĢidilməmiĢ bir qalibiyyət, baĢa çatdırılmıĢ inqilab, azadlıqla tamamlanmıĢ bir tərəqqi, 

bəĢəriyyətin əzəmətli yüksəliĢini, ümumi azadlığı, bəd ayaqda Fermopili görürlər. 

Tərəqqi uğrunda olan belə vuruĢmalar çox vaxt məğlubiyyətlə nəticələnir, – bunun səbəbini biz 

yuxarıda izah etmiĢik. Palandin üçün inadcıl qara camaatı öz ardınca aparmaq çətindir. Bu 

saysız-hesabsız camaat ağır hərəkət edir, ağır tərpəndiyinə görə də etibarsızdır, onlar cəsarət edib 

özlərini təhlükəyə atmaqdan qorxurlar, ideala çatmaq isə həmiĢə təhlükə ilə əlaqədardır. 

Bir Ģeyi də yaddan çıxarmaq lazım deyil: bu iĢdə Ģəxsi mənfəət məsələsi vardır; Ģəxsi mənfəət isə 

ideal və hisslərlə çox pis uyuĢur. Mədə bəzən ürəyi fəaliyyətdən qoyur. 

Fransanın böyüklüyü və gözəlliyi də – baĢqa xalqlardan fərqli olaraq qarından daha da az asılı 

olmasındadır. Fransa aclığa çox həvəslə dözür. Fransa hamıdan əvvəl oyanır, hamıdan da sonra 

yatır. Fransa irəliyə doğru can atır. Fransa yeni yollar axtarır. 

Bu, onun Ģairanə bir təbiətə malik olması ilə izah edilir. 

Gözəllik həqiqətin zirvəsindən baĢqa bir Ģey olmadığı kimi, ideal da məntiqin ən yüksək 

dərəcəsindən baĢqa bir Ģey deyil. Sənətkar xalqlar eyni zamanda varis xalqlardır. Gözəlliyi 

sevmək iĢığa doğru can atmaq deməkdir. Elə buna görə də Avropanın məĢəli, yəni mədəniyyəti 

əvvəl Yunanıstanın əlində olmuĢdur, bunu o Ġtaliyaya vermiĢ, Ġtaliya da Fransaya vermiĢdir. 

Böyük maarifçi xalqlar! Vitai Lampada fradunt1. 

Qəribədir! – bir xalqın poeziyası onun inkiĢafının zəruri hissəsidir. Mədəniyyətin dərəcəsi 

təsəvvürün gücü ilə ölçülür. Lakin maarifçi xalq mütləq Ģücaətli xalq olub qalmalıdır. Sibaris 

yox, Korinf! Kim naz-nemətə uyursa, zəifləyərək məhv olur. Nə yarımçıq olmaq lazımdır, nə də 

mahir usta; sənətkar olmaq lazımdır; qəribəliyə, çox incəliyə deyil, kamilliyə meyl edilməlidir. 

Bu Ģəraitdə siz bəĢəriyyətə idealın nümunəsini bəxĢ etmiĢ olarsınız. 

Müasir idealın incəsənətdə öz tipi, elmdə isə öz üsulu vardır. Ancaq elmin köməyi ilə Ģairlərin 

yüksək arzularını – ictimai quruluĢun gözəlliyini təcəssüm etdirmək olar. A + B köməyi ilə 

cənnət bərpa olunacaq. Mədəniyyətin çatdığı bu pillədə dəqiqlik gözəlliyin zəruri ünsürüdür, 

elmi fikir bədii duyğuya həm kömək edir, həm də onu tamamlayır; xəyal hesablamağı 

bacarmalıdır. Elm, döyüĢ atı kimi, fateh incəsənətin dayağı olmalıdır. Bu dayağın etibarlı olması 

çox vacibdir. Müasir idrak Yunanıstanın dühasıdır; bu dühanın ikitəkərli arabası Hindistanın 

dühasıdır, filə minən Ġskəndərdir. 

Cansız ehkamlar içində donub qalan və ya yüngül qazancdan pozğunlaĢan millətlər mədəniyyəti 

irəli apara bilməz. Qızıl bütünə və ya baĢqa bütlərə pərəstiĢ etmək canlı əzələləri, iradəni gücdən 

salır, zəiflədir. Dini məsələlərə və çərçilik mənafeyinə uymaq xalqın Ģan-Ģöhrətini ləkələyir, 

onun fikir dairəsini məhdudlaĢdırmaqla mənəvi səviyyəsini aĢağı salır, missioner xalqlara xas 

olan həm ilahi, həm də insani qabiliyyətdən – bütün bəĢər övladı üçün ümumi olan məqsədi baĢa 

düĢmək qabiliyyətindən məhrum edir. Babilin idealı yox idi; Karfagenin də idealı olmamıĢdır. 

Afina və Roma mədəniyyət iĢığını qoruyub saxlamıĢdır, onu əsrlərin qatı zülməti içərisindən 

keçirib gətirmiĢdir. 

Yunanıstan və Ġtaliya xalqlarının malik olduqları xüsusiyyətlərə Fransa xalqı da malikdir. Fransa 

gözəllikdə – afinalı, əzəmətdə – romalı qadındır. Bundan baĢqa, Fransa mərhəmətli bir qəlbə 

---

malikdir. O, hər Ģeyini verməyə hazırdır. O, baĢqa xalqlardan daha çox sədaqət, fədakarlıq 

göstərməyə qabildir. Burası da var ki, Fransa dəyiĢkən və səbatsızdır; o adamlar ki Fransa 

yerimək istəyəndə yüyürür və ya dayanmaq fikrinə düĢəndə yeriyir – onlar üçün əsas təhlükə də 

bu dəyiĢkənlik və səbatsızlıqdır. Fransanın qaba materializm xəstəlikləri də olur. Fransanın 

yüksək idrakını onun əzəmətinə layiq olmayan, Missuri Ģtatına, ya Cənubi Karolinaya yarayan 

ideallarla zibilləyirlər. Nə etmək olar! Azman özünü cırtdan yerinə qoymaq istəyir; böyük 

Fransanın xırda Ģıltaqları da olur. Vəssalam. 

Burada etiraza yer yoxdur. Xalqların da günəĢ kimi tutulmağı var. Bu, elə bir qorxulu Ģey deyil, 

qoy ancaq iĢıq geri qayıtsın, bu tutulma əbədi gecəyə çevrilməsin! ġəfəq və intibah eyni mənalı 

sözlərdir. GünəĢin yenidən çıxması insan ―mənliyinin‖ həmiĢə yeniləĢməsinə uyğun gəlir. 

Faktları bitərəfcəsinə müəyyən edək. Barrikadada ölmək və ya sürgündə dəfn olunmaq, – 

fədakarlıq üçün qəbul olunan, həm də qabaqcadan nəzərə alınan bir Ģeydir. Fədakarlığın əsil adı 

təmənnasızlıqdır. Qoy hamı tərəfindən tərk olunmuĢ adamlar tərk olunsunlar, qoy sürgünə 

göndərilənlər sürgünə getsinlər, biz ancaq böyük xalqlara yalvarıb deyirik: geri çəkiləndə 

həddindən artıq geri çəkilməyin. Sağlam düĢüncəyə qayıtmaq bəhanəsilə həddindən artıq aĢağı 

enmək lazım deyil. 

Heç Ģübhəsiz, maddə də var, gündəlik ehtiyac da var, Ģəxsi mənfəət də var. Mədə var; lakin 

mədənin tələbinin yeganə qanun olmasına yol vermək olmaz. Müvəqqəti həyatın öz haqqı var, 

biz bunu etiraf edirik, lakin əbədi həyatın da öz haqqı var. Heyhat, çox yüksəklərə qalxmaq, 

sonra da birdən yıxılmaq olar. Biz belə halları tarixdə istədiyimizdən da artıq görürük. ġan-

Ģöhrət qazanan, ideala yaxınlaĢan bir millət birdən çirkab içində qurdalanmağa baĢlayır, bundan 

zövq alır. Ondan soruĢsan ki, sən nə səbəbə Falstafın xatirinə Sokratı atırsan, o sənə belə cavab 

verər: ―Ona görə ki, mənim dövlət xadimlərindən xoĢum gəlir‖. 

Barrikadadakı vuruĢmaya qayıtmazdan əvvəl bir söz də demək istəyirik. 

Burada təsvir etdiyimiz kimi, vuruĢmalar ideala doğru çılğınca can atmaqdan baĢqa, bir Ģey 

deyil. BuxovlanmıĢ tərəqqi cürbəcür xəstəliklərə tutulur; faciəli ürəkkeçmə xəstəliyinə də məruz 

qalır. Biz tərəqqinin lap qədim xəstəliyi olan vətəndaĢ müharibəsinə mütləq rast gəlməli idik. Bu, 

faciəli dövrlərdən biridir, bu, bizim dramın eyni zamanda həm aktı, həm də antraktıdır; bu 

dramda baĢ rolda çıxıĢ edən – cəmiyyət tərəfindən lənətlənmiĢ insandır, dramın əsil adı 

―Tərəqqidir‖ 

Tərəqqi! 

Bizim bütün arzularımız bizim tez-tez, həm də böyük bir həyəcanla söylədiyimiz bu sözdə 

təcəssüm etmiĢdir; bu arzularda ifadə olunan ideya dramın inkiĢafında hələ çox-çox sınaqlardan 

keçəcəyinə görə, qoy bizə icazə verilsin, onun üstündəki örtüyü qaldırmasaq da, heç olmasa 

örtüyün arasından onun parlaq iĢığını göstərək. 

Oxucuların qarĢısında olan bu kitab əvvəldən axıra kimi, həm bütünlüklə, həm də hissələrilə, – 

orada nə qədər uyğunsuzluqlar, istisnalar, ayrı-ayrı müvəffəqiyyətsizliklər olsa da, – Ģərdən 

xeyrə doğru, haqsızlıqdan haqqa doğru, nəfsdən vicdana doğru, çürüməkdən həyata doğru, 

heyvani hisslərdən adamın öz vəzifəsini anlamasına doğru, cəhənnəmdən göylərə doğru, 

heçlikdən Allaha doğru bir yoldur. ÇıxıĢ nöqtəsi – maddədir, son nöqtəsi – ruhdur. Əvvəli – 

əjdaha, sonu – mələkdir. 

 

 

ĠYĠRMĠ BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Qəhrəmanlar. 

 

Birdən hücum təbili vuruldu. 

Hücum bir qasırğa kimi baĢlandı. Dünən düĢmən axĢam qaranlığında əfi ilan kimi səssizcə 

barrikadaya tərəf sürünürdü. Ġndi isə, iĢıqda, açıq bir sahədə qəfildən hücum etmək mümkün 

deyildi, çünki hücum edənlərin canlı qüvvəsi görünürdü. Toplar guruldadı, qoĢun hücuma keçdi. 

Qüvvətli nizami piyada dəstələrinə müəyyən sıralar arasında olan milli və bələdiyyə 

---

qvardiyalarının piyada hissələri kömək edirdi. Hələ heç görünməyən, ancaq hay-küyü eĢidilən 

camaata arxalanan bu qoĢun hissəsi, baĢda snayperlər olmaqla, təbil və Ģeypur səsləri altında, 

süngülü tüfəngi əllərində hazır tutaraq, yağıĢ kimi yağan güllənin qabağında əyilmədən, sürətli 

addımlarla, böyük bir hücum coĢqunluğu ilə küçəyə çıxdı, divara vurulan mis taran qüvvəsi ilə 

düz barrikadanın üstünə yeridi. 

Divar sarsılmadı. 

Qiyamçılar Ģiddətli atəĢ açdılar. Barrikadanın yuxarı hissəsində tüfəng atəĢinin alovu parıldadı. 

Hücum o qədər Ģiddətli idi ki, barrikada bir anlığa hücum seli altında qaldı; lakin aslan 

silkələnərək itləri öz üstündən tökən kimi, o da əsgərləri özündən rədd etdi; onun üstü, dəniz 

köpüyü qaya üstünü alan kimi, hücum edənlərlə bir anlığa örtüldü, lakin dalğa geri çəkildi, o 

yenə də qara, qorxunc sıldırım bir qaya kimi canlandı. 

Hücum edənlər dəstəsi geri çəkilməyə məcbur oldu, sıraya düzülərək küçədə qaldı, barrikadadan 

atılan atəĢə Ģiddətli tüfəng atəĢilə cavab verdi; o açıq mövqedə də dəhĢətli idi. Kim feyerverk 

görübsə, çiçək dəstəsi adlanan, ildırım kimi bir-birini kəsərək parıldayan od yığınını, yəqin ki, 

xatırlayır. Qoy onlar belə bir çiçək dəstəsini Ģaquli deyil, üfüqi Ģəkildə təsəvvür etsinlər: bu çiçək 

dəstəsi odlu oxları ilə, güllə, qırma, top saçması yağdırır, dəhĢətli ildırımlarla ölüm saçır. 

Barrikada bu atəĢ yağmurunun altına düĢdü. 

Hər iki tərəf eyni qətiyyət qızğınlığı içində idi. Ġgidlik vəhĢi bir cünunluğa varırdı, yırtıcı 

qəhrəmanlıq Ģəklini alırdı, bu isə, hər Ģeydən əvvəl, qəhrəmanın özünü məhv edirdi. O zaman 

milli qvardiya əsgərləri zuaf kimi vuruĢurdular. QoĢun istəyirdi ki, vuruĢmanı qurtarsın, 

qiyamçılar onu davam etdirmək istəyirdilər. Gəncliyin və sağlamlığın ən gözəl çağında 

cançəkiĢməni uzatmaq igidlik deyil, divanəlikdir. Bu vuruĢmada iĢtirak edənlərin hər biri üçün 

ölüm saatı əbədiyyət qədər uzanırdı. Bütün küçə meyitlə dolmuĢdu. Anjolras barrikadanın bir 

baĢında, Marius da o biri baĢında idi. Bütün müdafiə planı Anjolrasın beynində idi, buna görə o 

özünü qoruyurdu, daldada durmuĢdu. O, öz mazğalı qabağında üç əsgəri bir-birinin ardınca 

vurub yerə sərdi, – əsgərlər heç onu görmədilər də. Marius açıqda durub vuruĢurdu. O, canlı bir 

hədəf kimi durmuĢdu, istehkamın üstündən qurĢaqdan yuxarı görünürdü. Xəsis əyyaĢlığa 

baĢlasa, ondan qızğın israfçı ola bilməz; vuruĢmada da heç kəs xəyalpərəst kimi qorxunc olmaz. 

Marius həm qorxunc, həm də fikirli idi. DöyüĢdə o özünü elə hiss edirdi ki, elə bil, yuxuda idi. 

O, əli tüfəngli xəyala oxĢayırdı. 

Qiyamçıların gülləsi qurtarırdı, lakin onların zarafatı qurtarmırdı. Qiyamçıları ağzına alan bu 

ölüm qasırğasında da onlar gülürdülər. 

Kurfeyrak baĢıaçıq durmuĢdu. 

Bossüe ondan soruĢdu: 

– Sən Ģlyapanı neyləmisən? 

Kurfeyrak belə cavab verdi: 

– Onlar axırda bir fəndgirliklə Ģlyapanı top gülləsi ilə vurub sala bildilər. 

Onlar düĢməni həm ələ salır, həm də ona nifrət edirdilər. 

Feyi adlı-sanlı, hətta məĢhur adamların, o cümlədən köhnə orduda olan bəzi Ģəxslərin adını 

çəkərək kədər və həyəcanla deyirdi: 

– Bu adamları kim baĢa düĢə bilər? Onlar bizə qoĢulacaqlarını vəd etmiĢdilər, bizə kömək 

edəcəklərinə söz vermiĢdilər, bunun üçün öz namuslarına and içmiĢdilər, onlar bizim 

komandirlərimizdi, lakin onlar bizə xain çıxdılar! 

Kombefer acı istehza ilə dedi: 

– Münəccim ulduzlarla necə tanıĢdırsa, bəzi adamlar da namusun qayda-qanunu ilə elə 

tanıĢdırlar: uzaqdan-uzağa... 

Barrikadaya elə çox patron gilizi tökülmüĢdü ki, elə bil, qar yağmıĢdı. 

Hücum edənlərin üstünlüyü sayca çox olmasında idi, qiyamçıların isə mövqe cəhətdən üstünlüyü 

vardı. Qiyamçılar barrikadanın üst tərəfində yerləĢmiĢdilər, hücum edən əsgərləri güllə ilə 

vururdular; əsgərlər yaralılara və meyitlərə dolaĢır, barrikadanın dik yoxuĢu qarĢısında 

ləngiyirdilər. Barrikadaya iç tərəfdən möhkəm dayaqlar vurulmuĢdu; doğrudan da, bu elə bir 

döyüĢ mövqeyi idi ki, buradan bir neçə adam qoĢunu qorxu altında saxlaya bilərdi. Lakin hücum 

---

edən hissəyə elə bir ucdan kömək gəlirdi, yağıĢ kimi yağan güllə altında onların sayı artırdı, 

onlar get-gedə barrikadaya yaxınlaĢırdılar; qoĢun yavaĢ-yavaĢ, addım-addım, ağır-ağır irəliləyir, 

barrikadanı, sanki, məngənə arasına alırdı. 

Hücumun arası kəsilmirdi. Təhlükə artırdı. 

Bu zaman bu daĢ yığımı üstündə, ġanvreri küçəsində Troya qalası divarlarına layiq Ģiddətli bir 

vuruĢma baĢlandı. Qiyamçılar yorulmuĢdu, əldən düĢmüĢdü, onların üst-baĢı cırılmıĢdı, onlar bir 

gündən çox idi ki, heç bir Ģey yeməmiĢdilər, yatmamıĢdılar; onlar ancaq bir neçə güllə ata 

bilmiĢdilər və nahaq yerə patron üçün boĢ ciblərini axtarırdılar; onların çoxu yaralı idi; kimi 

baĢından, kimi qolundan yaralanmıĢdı; onların yarası çirklənmiĢ, saralmıĢ cındırla bağlanmıĢdı, 

cırılmıĢ pal-paltarları qana bulaĢmıĢdı; onlar pis tüfənglə, köhnə, küt qılıncla silahlanmıĢdılar, 

lakin bu vuruĢma çağında onlar Titana çevrildilər. DüĢmən, bəlkə, on dəfə hücum etdi. 

Barrikadanın yuxarı hissəsinə qalxdı, içinə girdi, ancaq onu tuta bilmədi. 

Bu mübarizəni göz önündə canlandırmaq üçün qəzəbə tutulmuĢ ürəklərdən qurulan bir tonqalı, 

bu tonqala vurulan odu, tonqaldan qalxan Ģiddətli alovu təsəvvür edin. Bu, vuruĢma deyildi, pul 

kimi qızarmıĢ bir soba idi. Adamların ağzından alov çıxırdı, üzlərin ifadəsi dəyiĢmiĢdi. Elə ki, 

bunlar daha insan deyildi. DöyüĢçülərdən qəzəb alovu qalxırdı. Adam, qara-qırmızı tüstü içində 

o yan-bu yana qaçıĢan bu müharibə səməndərlərinə baxmağa qorxurdu. Biz bu nəhəng 

vuruĢmanı həm bütünlüklə, həm də ardıcıl surətdə bütün təfsilatı ilə təsvir etməkdən boyun 

qaçırırıq. Yalnız bircə dastana on iki min misra ilə vuruĢmanı təsvir etməyə icazə verilmiĢdir. 

Bu, on yeddi cəhənnəmdən ən dəhĢətlisi olan, Veddə ―Qılınclar meĢəsi‖ adlanan brahmanizm 

cəhənnəmini xatırladırdı. 

Həm əlbəyaxa, döĢ-döĢə, həm də tapança ilə, qılıncla, yumruqla vuruĢurdular; uzaqdan, 

yaxından, yuxarıdan, aĢağıdan, hər tərəfdən, evlərin damından, qiyamçılardan bəzisinin girdiyi 

meyxana pəncərələrindən, zirzəminin havakeĢindən atəĢ açırdılar. Bir qiyamçı altmıĢ əsgərlə 

vuruĢurdu. ―Korinf‖in qabaq tərəfi xeyli uçmuĢdu, adam baxanda qorxurdu, top saçması ilə 

naxıĢlanmıĢ, ĢüĢələri, çərçivəsi sınmıĢ bir pəncərə biçimsiz deĢiyə oxĢayırdı, onun içinə qənbər 

daĢı tökülmüĢdü. Bossüe ölmüĢdü, Feyi ölmüĢdü, Kurfeyrak ölmüĢdü, Joli ölmüĢdü, Kombefer 

yaralı bir əsgəri qaldırmaq istəyəndə sinəsinə üç süngü zərbəsi dəymiĢdi, o ancaq göyə baxa 

bilmiĢdi, elə o saat canı çıxmıĢdı. 

Marius hələ də vuruĢurdu, ancaq o qədər yaralanmıĢdı ki, qandan üzü görünmürdü, elə bil ki, 

üzünə qırmızı yaylıq örtülmüĢdü: o, ən çox baĢından yaralanmıĢdı. 

Bircə Anjolras salamat qalmıĢdı. O, silahı çatıĢmayanda ətrafına baxmadan əlini sağa və ya sola 

uzadırdı, qiyamçılardan birisi əlinə keçən qılınc tiyəsini ona verirdi. Ġndi onun əlində dörd 

qılıncın parçası qalmıĢdı; Marinyan ətrafında gedən vuruĢmada I Fransiskin qılıncı üç dənə idi. 

Homer deyir: ―Diomed, xoĢbəxt Arizbada yaĢayan Aksili, Tevfranın oğlunu öldürdü: Mekisteyin 

oğlu Evrial – Dresi, Ofeltini Esepi və Pedası həyatdan məhrum etdi, – Pedası su pərisi 

Abarbariya eybsiz Bukoliondan mayalanaraq meydana gətirmiĢdi; Ullis – perkoslu Piditi, 

Antilox – Ableri, Polipet – Astialı, Polidamant – killeneyli Otu, Tevkr – Aretaonu tələf etdi; 

Meqanti Evripilin nizəsindən məhv oldu. Qəhrəmanlar padĢahı Aqamemnon Elatı yerə sərdi; 

Elat, yüksəkdə duran bir Ģəhərdəndi, Santion çayı gurultu ilə bu Ģəhərin yanından axıb gedirdi‖. 

Bizim qədim epik poemalarda odlu naçaqla silahlanan Esplandian azman markiz Svantibora 

hücum edir; Svantibor özünü müdafiə etmək üçün yerdən qopardığı qüllələri Esplandianın 

üstünə tolazlayır. Bizim qədim divar freskalarında dava paltarı geymiĢ, dəbilqə qoymuĢ, at 

üstündə qalxanlarında gerb olan iki hersoq – Breton və Burbon hersoqu təsvir edilmiĢdir; onlar, 

əllərində təbərzin, dəmir əlcək, ayaqlarında uzunboğaz dəmir çəkmə, birinin əynində kakum xəzi 

mantiyası, o birinin əynində lacivərd plaĢ, dəmir üzlüyü sifətlərinə endirərək, atlarını çapa-çapa 

bir-birinin üstünə cumurlar; Breton hersoqu tacının iki çıxıntısı arasında aslan Ģəkli vardır. Lakin 

dəbdəbəli görünmək üçün heç də Ġvon kimi ucu ĢiĢ hersoq dəbilqəsi qoymaq, ya Esplandian kimi 

əldə canlı alov tutmaq, ya da Polidamantın atası Files kimi, ərlər hökmdarı Yapetin hədiyyəsi 

olan gözəl dava geyimini Epirdən gətirmək lazım deyil, adamın öz əqidəsi uğrunda, ya da andına 

sədaqətli qalaraq canını fəda etməsi kifayətdir. Budur, dünənə kimi Bosda, ya Lüksemburq 

bağında, uĢaq dayələri yanında hərlənən beli qılınclı sadəlövh bir əsgər! Bu da, baĢını əyərək 

---

anatomik preparata baxan, ya kitab oxuyan, saqqalını qayçı ilə qırxan, solğun bənizli, sarıĢın 

gənc bir tələbə! Onların hər ikisini alın, onların qəlbində vəzifə hissini oyadın, onları BuĢra yol 

ayrıcında ya da PlanĢ Mibra dalanında bir-birinin qarĢısına qoyun, birini öz bayrağı, o birisini isə 

öz ideyası uğrunda vuruĢmağa məcbur edin, qoy onlar elə təsəvvür etsinlər ki, vətən uğrunda 

vuruĢurlar. Böyük bir döyüĢə baĢlanacaq, bu piyada əsgərlə bu tibb tələbəsinin təkbətək 

vuruĢmasından bəĢəriyyətin mübarizə etməyi böyük epik meydana düĢən kölgə – pələnglər 

ölkəsi Likinin padĢahı Meqarionun kölgəsi ilə bərabərləĢəcək, bu həmin Meqariondur ki, Allah 

bərabərində olan qüdrətli Ayaqsı dəmir ağuĢunda sıxıb əzmiĢdir. 

 

 

ĠYĠRMĠ ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Addım-addım. 

 

Anjolras barrikadanın bir baĢında, Marius o biri baĢında durmuĢdu, qalan bütün baĢçılar tələf 

olmuĢdu; barrikadanın mərkəz hissəsi Kurfeyrakın, Jolinin, Bossüenin, Feyinin və Kobeferin 

köməyi ilə davam gətirmiĢdi, lakin onlar sıradan çıxandan sonra qiyamçılar hücuma tab gətirə 

bilmədilər. Top güllələri barrikadada adam keçə bilən bir deĢik aça bilməsə də, onun orta 

hissəsini yarımdairə Ģəklində ovub tökmüĢdü; uçub tökülən bu qırıntı yığınından istehkamın həm 

bayır, həm də iç tərəfinə iki yamac kimi Ģey əmələ gəldi. Bayır tərəfdə olan yamac yastı 

olduğundan hücum üçün əlveriĢli idi. 

DüĢmən qəti hücuma keçdi, onun bu hücumu boĢa çıxmadı. Piyada əsgərlər, əllərində süngülü 

tüfəng, möhkəm sıralarla yeyin irəlilədilər, istehkamın yuxarı hissəsində barıt tüstüsü içində 

hücum edən hissənin ön sırası göründü. Bu dəfə hər Ģey bitdi. Barrikadanın mərkəz hissəsini 

müdafiə edən qiyamçılar nizamsız halda geri çəkildilər. 

Bu zaman onlardan bəzisinin qəlbində yaĢamaq arzusu oyandı. Saysız-hesabsız tüfəng onların 

üstünə dikəlmiĢdi, lakin onlar ölmək istəmirdilər. Elə bir vaxt olur ki, insanda özünü müdafiə 

duyğusu boğuq-boğuq nərildəməyə, yırtıcı heyvani hisslər oyanmağa baĢlayır, – indi həmin vaxt 

gəlib çatmıĢdı. Qiyamçıları barrikadanın arxası olan altımərtəbəli hündür evə tərəf sıxıĢdırdılar. 

Onlar bu evə girib xilas ola bilərdilər. Lakin evin bütün qapı-pəncərələri bağlanmıĢdı, sanki, onu 

baĢdan-baĢa divar içinə almıĢdılar. Piyada hissə barrikadanın içinə girənə kimi evin qapısı bir 

anda açılıb örtülə bilərdi; bu birdən açılan, elə o saat da örtülən qapı – hər Ģeydən ümidini kəsən 

adamlar üçün həyat deməkdi. Evin dal tərəfindən küçəyə, açıqlığa çıxmaq, qaçmaq olardı. Onlar 

tüfəng qundağı ilə, təpiklə qapını döyürdülər, imdada çağırırdılar, çağırırdılar, əllərini uzadaraq 

yalvarırdılar. Lakin heç kəs qapını açmırdı, Ölünün baĢı üçüncü mərtəbənin taxtapuĢ 

pəncərəsindən onlara baxırdı. 

Anjolrasla Marius yeddi-səkkiz adamla yüyürə-yüyürə onların köməyinə getdi. Anjolras 

əsgərlərə çığırdı: ―Dayanın!‖ Bir zabit onun sözünə qulaq asmadı, o, zabiti öldürdü. 

Anjolras barrikadanın həyətində ―Korinf‖in divarı qabağında, bir əlində qılınc, o biri əlində 

karabin, meyxananın qapısını açıb durmuĢdu, qapını hücum edənlərdən qoruyurdu. Ruhdan 

düĢənlərə çığırıb deyirdi: ―Azadlığa bircə qapı qalıb, o da budur!‖ O öz bədəni ilə bütöv bir 

batalyonun qabağını kəsərək, qiyamçıların geri çəkilməsinə kömək etdi. Qiyamçılar qapıya sarı 

yüyürdülər. Anjolras qılınc təlimində ―dəyirman‖ deyilən üsulu tətbiq edərək əlindəki 

karabindən bir ağac kimi istifadə edirdi, hər tərəfdən ona sarı yönələn süngülərdən qorunurdu; 

hamını içəri saldıqdan sonra özü də içəri girdi; bu zaman dəhĢətli bir an baĢlandı: əsgərlər zorla 

içəri soxulmaq istəyirdilər, qiyamçılar da qapını bağlamağa çalıĢırdılar. Axırda qiyamçılar qapını 

elə bərk örtdülər ki, qapının ağzından tutan əsgərin barmaqları qapının arasında qalıb sındı, 

əzildi, qapının haĢiyəsinə yapıĢdı. 

Marius bayırda qaldı. Atılan güllə onun cinaq sümüyünü sındırdı. O özündən getdiyini və 

yıxıldığını hiss etdi; gözləri yumuldu, elə o anda bir Ģey də duydu: kiminsə qüvvətli əlləri onu 

tutdu; onun sönən Ģüurundan Kozetta haqqında olan son xatirələrlə bərabər ani bir fikir də keçdi: 

―Mən əsir düĢdüm, məni güllələyəcəklər‖. 

---

Anjolras da meyxanaya girən döyüĢçülər arasında Mariusu görməyərək belə düĢündü. Lakin belə 

anda hər kəs ancaq öz ölümü haqqında düĢünməyə macal tapır. Anjolras qapının cəftəsini vurdu, 

sürgüsünü keçirtdi, açarı iki dəfə burub qapını bağladı; bu zaman əsgərlər, sapyorlar tüfəng 

qundağı ilə, balta ilə qapını bərk-bərk döyürdülər. Hücum edənlər indi qapının dalına 

toplaĢmıĢdılar. Ġndi meyxanaya hücum etmək istəyirdilər. 

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, əsgərlər yaman acıqlanmıĢdılar. 

Onları qəzəbləndirən – həm topçu serjantın öldürülməsi, həm də bundan daha məĢum bir hadisə 

idi: hücumdan əvvəl əsgərlərin arasında söz yaymıĢdılar ki, guya, qiyamçılar əsirlərə əzab 

verirlər, meyxanada baĢı kəsilmiĢ bir əsgər meyiti vardır. VətəndaĢ müharibəsində həmiĢə belə 

təhlükəli uydurmalar olur; sonralar belə bir böhtan Trasnonen küçəsində fəlakətə səbəb oldu. 

Qiyamçılar qapının dalına çoxlu Ģey-Ģüy yığıb onu möhkəmləndirdilər; Anjolras yoldaĢlarına 

dedi: 

– Gəlin həyatımızı baha sataq! 

O, Mabefin və QavroĢun meyiti qoyulan stola yaxınlaĢdı. Qara örtük altında quruyub qaxaca 

dönmüĢ iki insan bədəninin varlığı hiss olunurdu, – bunlardan biri böyük, biri balaca idi; həm də 

bu soyuq kəfənin qırıĢıqları altında iki insan sifəti güclə nəzərə çarpırdı. Bir qol örtüyün altından 

çıxmıĢ, stolun kənarından aĢağı sallanmıĢdı. Bu, qocanın qolu idi. 

Anjolras dünən böyük bir hörmətlə onun alnından öpmüĢdü, indi də əyilərək eyni hörmətlə onun 

əlindən öpdü. 

Anjolras ömründə ancaq iki dəfə adam öpmüĢdü: o da bu öpüĢlər idi. 

Hadisənin təsvirini qısaldaq. Barrikada qədim Fiv qapıları kimi özünü müdafiə edirdi. Meyxana 

eynən Saraqosdakı ev kimi vuruĢa-vuruĢa özünü qoruyurdu. Qiyamçılar amansız bir inadla 

vuruĢurdular. Heç kəsə aman yox idi. DüĢmənlə heç bir danıĢığa giriĢmək olmazdı. Qiyamçılar 

ölməyə razı idilər, ancaq öldürüb ölmək istəyirdilər. SüĢe deyəndə ki: ―Təslim olun!‖, Palafoks 

ona belə cavab verdi: ―Yox, təslim olmarıq! Topdan atəĢ açırdıq, indi bıçağa keçəcəyik!‖ 

Meyxanaya hücum ediləndə çox Ģeyi görmək olurdu: pəncərələrdən, damdan hücum edənlərin 

baĢına qənbər daĢı yağıĢ kimi yağırdı, əsgərlərin baĢ-gözünü əzirdi, onları son dərəcə 

qəzəbləndirirdi, çardaqdan, zirzəmidən tüfəng atılırdı; əsgərlər amansızcasına hücum edir, 

qiyamçılar da amansızcasına müqavimət göstərirdilər; əsgərlər qapını sındırandan sonra dəhĢətli 

bir qırğın baĢlandı. Hücum edənlər meyxanaya girib, sındırılmıĢ qapının yerə tökülən taxtalarına 

iliĢə-iliĢə ora-buranı gəzdilər, bircə nəfər də olsa qiyamçı tapmadılar. AĢağı zalın ortasında balta 

ilə qırılmıĢ vintĢəkilli pilləkən, bir neçə də can verən yaralı vardı. Sağ qalan qiyamçılar ikinci 

mərtəbəyə qalxmıĢdılar, oradan, tavandakı bacadan Ģiddətli atəĢ açırdılar. Qalan patronlar da 

buna sərf olundu. Ölümə məhkum edilmiĢ, lakin hələ də təhlükəli olan bu adamların indi nə 

gülləsi vardı, nə barıtı; onlardan hər biri əlinə iki ĢüĢə aldı, – oxucuların yadındadır, bu ĢüĢələləri 

Anjolras saxlatdırmıĢdı, – özlərini bu qorxunc, həm də kövrək toppuzla müdafiə etməyə 

baĢladılar. ġüĢələrdə azot turĢusu vardı. Biz heç bir Ģey gizlətmədən bu qırğının belə dəhĢətli 

cəhətlərini də söyləyirik. Mühasirəyə düĢənlər əllərinə keçən hər Ģeylə vuruĢurlar! Yunan odu 

ArĢimedi, qaynar qatran Bayardı bədnam eləmədi. Müharibədə hər Ģey dəhĢətlidir, burada yaxĢı 

ya pis deyə seçməli bir Ģey yoxdur. AĢağıdan yuxarı niĢan almaq çətin də olsa, hücum edənlərin 

gülləsi qiyamçıları öldürürdü. Çox çəkmədi ki, tavanda olan deĢiyin qıraqları meyit baĢı ilə 

doldu; onlardan buğlana-buğlana qırmızı qan axıb tökülürdü; Meyxananı ağla sığmayan bir 

gurultu bürümüĢdü; yandırıcı qatı bir tüstü bu qanlı vuruĢmanı duman kimi çulğalamıĢdı. Bu 

anın bütün dəhĢətlərini təsvir etməyə söz çatmır. Bu Ģiddətli vuruĢmada iĢtirak edənlər insanlıq 

simasını itirmiĢdilər. Ġndi artıq azmanlar nəhənglərlə vuruĢmurdu. Vəziyyət Homerdən çox 

Miltonu və Danteni xatırladırdı. Ġblislər hücum edir, xəyallar özünü müdafiə edirdi. 

Bu, dəhĢətli bir Ģəkil almıĢ qəhrəmanlıqdı. 

ĠYĠRMĠ ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Ac Orest, kefli Pilad. 

 

---

Nəhayət, iyirmiyə qədər əsgər bir-birinin çiyninə qalxa-qalxa divardan, tavanın taxtalarından 

tuta-tuta, özlərini qoruya-qoruya, hələ də müqavimət göstərən qiyamçıları tavandakı bacanın 

ağzında qılıncla doğraya-doğraya pilləkənin qalan hissəsilə ikinci mərtəbənin zalına qalxdılar: 

bunlar milli və bələdiyyə qvardiyaçıları idi, bu təhlükəli hücumda onlar üzdən yaralanmıĢdılar, 

qan onların gözünü tutmuĢdu, onlar vəhĢiləĢmiĢdilər. Zalda bircə adam ayaq üstə durmuĢdu, o da 

Anjolras idi. Onun daha nə patronu var idi, nə qılıncı, əlində ancaq karabinin lüləsi qalmıĢdı, 

karabinin qundağını əsgərlərin təpəsinə vuraraq sındırmıĢdı. O, hücum edənlərdən bilyard stolu 

ilə qoruna-qoruna zalın bir baĢına çəkildi, baĢını vüqarla tutmuĢdu, gözlərində qürur ifadə 

olunurdu, tüfəng parçasını əlində bərk-bərk sıxırdı, – bu vəziyyəti ilə o indi də əsgərləri qorxuya 

salırdı: onun ətrafında bir boĢluq əmələ gəlmiĢdi, heç kəs ona yaxınlaĢa bilmirdi. 

Əsgərlər çığırdılar: 

– Onların baĢçısı budur! Topçunu da öldürən budur! O, özünü küncə verib, bizim üçün daha 

yaxĢı. Qoy elə orada qalsın. Onu elə orada güllələmək lazımdır. 

Anjolras dedi: 

– Güllələyin, – dedi. 

Karabinin parçasını atdı, qollarını çarpazlayaraq, döĢünü güllənin qabağına verdi. 

Ölüm qarĢısında göstərilən Ģücaət insanı həmiĢə valeh edir. Anjolras qollarını döĢündə 

çarpazlayaraq ölməyə hazır olduğunu göstərən kimi qulaqbatırıcı uğultu, qatma-qarıĢıq 

hərəkətlər kəsildi, zala əzəmətli bir ölüm sükutu çökdü. Sanki, bu sakit duran silahsız adamın 

qorxunc əzəməti səs-küyü yatırtdı, sanki, bu gecə, hələ indiyə kimi yaralanmayan bu məğrur, bu 

gözəl, bu qana bulaĢmıĢ, heç Ģeydən qorxmayan bu gənc ölməyəcəyinə əmindi, o yalnız elə 

amiranə, sakit baxıĢı ilə onu öldürməyə hazırlaĢan bu vəhĢi, amansız adamlarda özünə qarĢı 

hörmət oyadırdı. Anjolrasın məğrur duruĢu onun gözəlliyini qat-qat artırırdı. Bu ağır günlər onu 

soldurmamıĢdı: onun yanaqları yenə də qırmızı, üzü yenə də təravətli idi, sanki, nə güllə ona 

təsir edirdi, nə yorğunluq. Sonralar Ģahidlərin biri məhkəmə qarĢısında, yəqin ki, onun haqqında 

bu sözləri demiĢdi: ―Orada bir qiyamçı vardı, mən eĢitdim, ona Apollon deyirdilər‖. Anjolrası 

niĢan alan milli qvardiyaçılardan biri tüfəngi endirərək demiĢdir: ―Elə bil ki, çiçəyə güllə 

atıram‖. 

Zalın o biri baĢında, Anjolrasın qarĢısında on iki əsgəri sıraya düzdülər; onlar dinməz-söyləməz 

tüfənglərini qaldırdılar. 

Serjantın komandası eĢidildi: 

– NiĢan al! 

Birdən zabit iĢə qarıĢdı: 

– Dayanın. 

Dönüb Anjolrasdan soruĢdu: 

– Gözlərinizi bağlayaqmı? 

– Xeyr. 

– Topçu serjantını siz öldürmüsünüz? 

– Bəli. 

Bu zaman Qranter yuxudan ayıldı. 

Qranter dünən axĢamdan bəri meyxananın yuxarı zalında stulda oturub baĢını stola qoyaraq 

yatmıĢdı. O, ―lülqənbər‖ deyilən ifadəni tam mənası ilə təcəssüm etdirirdi. O, yovĢan arağının, 

porterin və spirtin qarıĢdırılmasından əmələ gələn dəhĢətli bir içkini içərək ağır yuxuya getmiĢdi. 

Onun stolu elə balaca idi ki, barrikadaya yaramazdı, buna görə də ona dəymədilər. O, necə 

oturmuĢdusa, elə də qalmıĢdı: özünü stolun üstünə sərmiĢ, baĢını da qollarının üstünə qoymuĢdu, 

ətrafı stəkan, qab, içki ĢüĢələri ilə dolu idi. O, qıĢ yuxusuna gedən ayı, qandan doyan zəli kimi 

dərin yuxuya getmiĢdi.  

Nə atıĢma, nə mərmi, nə zalın pəncərəsindən içəri düĢən top saçması, nə hücumun qulaqbatırıcı 

gurultusu ona təsir edirdi. Ancaq hərdənbir öz xorultusu ilə top atəĢinə dəm tuturdu. Sanki, 

çovumuĢ bir güllənin onu oyanmaq ehtiyacından həmiĢəlik xilas edəcəyini gözləyirdi. Onun 

ətrafında çox meyit vardı, ilk baxıĢda yatan bu adamlardan heç bir Ģeylə fərqlənmirdi. 

---

Səs-küy sərxoĢu oyatmır, onu səssizlik oyadır. Bu qəribə vəziyyət dəfələrlə diqqəti cəlb etmiĢdir. 

Ətrafda hər Ģey uçub dağılırdı, amma o daha bərk yatırdı, gurultu ona lay-lay çalırdı. Lakin 

Anjolrasın ətrafında birdən əmələ gələn sükut Qranteri bu ağır yuxudan oyatmaq üçün bir təkan 

oldu. Dördnala çapan atlar birdən dayananda belə olur. Kolyaskada yatanlar o saat yuxudan 

ayılır. Qranter, heç bir Ģey olmamıĢ kimi, birdən baĢını qaldırdı, gərnəĢdi, gözlərini sildi, əsnədi, 

ətrafına baxdı, nələr olduğunu baĢa düĢdü. 

SərxoĢluqdan qəfil ayılma – birdən cırılan pərdəni xatırladır. Adam o saat, ilk baxıĢda, pərdənin 

dalında nələr olduğunu görür. Hər Ģey o saat hafizədə canlanır. Keçən gün nələr olduğunu 

bilməyən sərxoĢ də gözünü açan kimi məsələni baĢa düĢür. Onun eyni açılır, fikri son dərəcə 

aydınlaĢır, sərxoĢluq uyuĢqanlığı Ģüuru bürüyən duman kimi dağılır, sərxoĢluqdan ayılan adam 

ətrafında baĢ verən hadisələri çox aydın və düzgün baĢa düĢür. 

Əsgərlərin fikri Anjolrasda olduğundan, küncdə oturan Qranteri görməmiĢdilər, bilyard stolu 

onun qabağını kəsmiĢdi. Serjant ―NiĢan al!‖ əmrini təkrar etmək istəyirdi ki, birdən kim isə lap 

yaxından əzəmətli səslə dedi: 

– YaĢasın Respublika, mən də onların tərəfindəyəm! 

Qranter ayağa qalxdı. 

Bu vuruĢmada o iĢtirak etməmiĢdi, onu ötürmüĢdü: indi əyyaĢın iĢıldayan gözlərində bu 

vuruĢmanın parlaq Ģəfəqi alıĢıb yanırdı, o sanki, dəyiĢmiĢdi. 

O bir də: 

– YaĢasın Respublika! – deyib çığırdı, qəti addımlarla zalı keçdi, gedib Anjolrasın yanında, 

tüfəng lülələrinin qabağında durdu. 

– Ġkimizi birlikdə öldürün, – dedi. 

Sonra Anjolrasa sarı dönüb, yavaĢca soruĢdu: 

– Ġcazə verərsən? 

Anjolras gülümsəyərək onun əlini sıxdı. 

Təbəssüm hələ onun üzündən silinməmiĢdi ki, yaylım atəĢi guruldadı. 

Səkkiz güllə Anjolrası dəlib keçdi; lakin o divara söykənərək hələ də ayaq üstə durmuĢdu, sanki, 

güllələr onu divara mıxlamıĢdı. Ancaq baĢı sinəsinə əyilmiĢdi. 

Qranter bir anda ölərək onun ayaqları altına sərildi. 

Bir neçə dəqiqədən sonra əsgərlər yuxarı mərtəbədə gizlənən qiyamçılarla mübarizəyə giriĢdilər. 

Qiyamçılar çardaq qapısının taxta barmaqlığı arasından güllə atırdılar. VuruĢma taxtapuĢun lap 

altında gedirdi. Cəsədləri pəncərələrdən düz daĢ yola atırdılar; onlardan bəzisinin hələ canı 

çıxmamıĢdı. SınmıĢ omnibusu qaldırmaq istəyən iki piyada hissə əsgərini çardaqdan karabinlə 

vurub öldürdülər. Çardaqdan da qarnına süngü soxulmuĢ bir fəhləni yerə atdılar; o, daĢ yolun 

üstündə qıvrıla-qıvrıla xırıldayırdı. Bir əsgərlə bir qiyamçı bir-birini yaxalayaraq kirəmit damın 

üstündən aĢağı sürüĢür, bir-birini öz amansız ağuĢundan buraxmayaraq, yerə enirdilər. Zirzəmidə 

də belə müharibə gedirdi. Tüfəng atılır, ayaq tappıltısı, dəhĢətli fəryad eĢidilirdi. Sonra sakitlik 

oldu. Barrikada alınmıĢdı. 

Əsgərlər ərafdakı evləri axtarmağa, qaçanları tutmağa baĢladılar. 

 

 

ĠYĠRMĠ DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Əsir. 

 

Marius, doğrudan da, əsir düĢmüĢdü. Onu Jan Valjan əsir etmiĢdi. 

Marius Ģüurunu itirərək yıxılanda daldan onu bir əl tutmuĢdu, bu, Jan Valjanın əli idi, Marius 

onda bu əlin qüvvəsini hiss etmiĢdi. 

Jan Valjan vuruĢmada iĢtirak etmirdi, lakin təhlükədən də yayınmırdı. O olmasaydı, bu son 

dəqiqələrdə yaralıların qayğısına qalan olmazdı. Bu vuruĢmada barrikadanın harasında adam 

yaralansaydı, o, hər yerdə mövcud olan tanrı kimi mövcud olur, yaralını qaldırıb aĢağı zala 

aparır, yarasını bağlayırdı, yaralanan olmayanda barrikadada əmələ gələn dəlik-deĢiyi tuturdu. 

---

Lakin onun əli vurmaq, hücum etmək, ya da özünü qorumaq kimi hərəkətləri xatırladan heç bir 

Ģey üçün qalxmırdı. O dinib-danıĢmadan baĢqalarını xilas edirdi. Bu iĢləri görərkən onun ancaq 

bir neçə yerdən üz-gözü sıyrılmıĢdı. Güllə, sanki, ondan qaçırdı. Fərz edilsə ki, özünü öldürmək 

arzusu onu bu sərdabəyə gətirmiĢdir, onda Jan Valjan öz məqsədinə çatmamıĢdı. Lakin onun 

özünü öldürmək fikrinə düĢməsi az ehtimal olunan bir Ģeydir, çünki adamın özünü öldürməsi 

dini ehkama ziddir. 

Jan Valjan, elə bil ki, Mariusu vuruĢmanın qatı tüstüsü içərisində görmürdü; əslində, o, 

Mariusdan heç gözünü çəkmirdi. Güllə Mariusu yıxanda, Jan Valjan ildırım sürətilə onun üstünə 

cumdu, pələng öz ovunu yaxalayan kimi, o da Mariusu alıb getdi. 

Bu anda, bu hücum qasırğasında hamının diqqəti Anjolrasa və meyxananın qapısına yönəlmiĢdi, 

ona görə də Jan Valjanın bihuĢ olmuĢ Mariusu qollar üstündə apardığını, barrikadanın alt-üst 

olmuĢ həyətindən keçdiyini, ―Korinf‖in tutduğu evin tinində gözdən itdiyini heç kəs görmədi. 

Bu tin oxucunun yadındadır; küçənin döngəsində o, bir çıxıntı kimi nəzərə çarpırdı, bütün bir 

neçə kvadrat metr sahəsi olan meydançanı güllədən, top saçmasından, bura ilə maraqlanan 

adamların nəzərindən qoruyurdu. Bəzən elə olur ki, yanan bir evin içində bir otaq salamat qalır, 

hətta ən coĢqun dənizlərdə suya uzanan bir parça hündür quru dalında, ya limanda, qayalar 

arasında sakit, kiçik bir körfəz tapmaq olur. Eponina barrikadanın bu trapesiyaĢəkilli balaca 

həyətində ölmüĢdü. 

Jan Valjan burada dayandı, Mariusu yerə qoydu, divara söykənərək ətrafa baxdı. 

Vəziyyət çox pis idi. 

Divar, iki-üç dəqiqəyə onun üçün bir daldalanacaq ola bilərdi; lakin bu qanlı döyüĢ meydanından 

necə xilas olmalı? Səkkiz il bundan əvvəl Polonso küçəsində baĢına gələn təhlükəli bir hadisə və 

oradan necə qaçıb qurtardığı yadına düĢdü. Onda qaçıb qurtarmaq çətindi, indi heç mümkün 

deyil. Onun qarĢısına qapı-pəncərəsi bağlanmıĢ beĢmərtəbəli bir ev ucalırdı, orada da, elə bil, 

baĢı pəncərənin qabağına əyilən meyitdən baĢqa, heç kəs yaĢamırdı. Onun sağ tərəfində Kiçik 

Səfil küçəsini qapayan alçacıq barrikada vardı; bu barrikadanın üstündən aĢmaq çox asandı, lakin 

onun üstündə tüfəng süngüləri görünürdü. Orada, istehkamın o tərəfində bir piyada hissə 

pusquda durmuĢdu. Aydın görünürdü ki, barrikadanın üstündən aĢmaq – bütün bir bölmənin 

atəĢi altına düĢmək, divarın kənarından baĢını çıxarmaq isə – altmıĢ tüfəngin yaylım atəĢinə 

hədəf olmaq deməkdi. Ondan sol tərəfdə vuruĢma gedirdi. Tinin dalında da ölüm onun yolunu 

gözləyirdi. 

Nə etmək lazımdı? 

Buradan ancaq quĢ xilas ola bilərdi. 

Tez bir qərara gəlmək, bu vəziyyətdən çıxmaq üçün bir yol, nicat yolu tapmaq lazımdı. Ondan 

bir neçə addım kənarda vuruĢma davam edirdi; xoĢbəxtlikdən, hücum edənlərin bütün qəzəbi bir 

məqsədə doğru yönəlmiĢdi: o da meyxana idi. Lakin əsgərlərdən bircəciyi tinə sarı gəlmək 

fikrinə düĢsəydi və ya cinahdan hücum etmək istəsəydi, iĢ bitərdi. 

Jan Valjan qarĢısındakı hündür evə, sağ tərəfindəki barrikadaya baxdı, sonra bütün ümidini 

itirmiĢ adam kimi gözlərini yerə zillədi, sanki, yeri baxıĢı ilə dəlmək istəyirdi. 

Daha diqqətlə baxdıqca ölüm əzabı dumanı içində güclə sezilən bir Ģey daha aydın görünməyə 

baĢladı, sanki, insana, arzu etdiyini öz baxıĢında təcəssüm etdirmək iqtidarı verilmiĢdir. Bir neçə 

addım kənarda, alçacıq barrikadanın dibində, yerlə bərabər yastı, dəmir bir barmaqlıq gördü, 

barmaqlığın yarısı qənbər yığını ilə örtülmüĢdü; amansız düĢmən də o biri tərəfdə barrikadanı 

mühasirəyə alıb hazır durmuĢdu. Barmaqlıq eninə-uzununa vurulmuĢ yoğun dəmir çubuqlardan 

ibarətdi ki, özü də iki kvadrat futa qədər yer tuturdu. Barmaqlığın çərçivəsini tutan qənbər daĢları 

qoparılmıĢdı, barmaqlıq da, elə bil ki, daĢ yoldan ayrılmıĢdı. Barmaqlığın dəmir çubuqları 

arasından buxarı bacası, girdə hovuz kimi qaranlıq bir yer görünürdü. Jan Valjan barmaqlığa sarı 

cumdu. Həbsxanadan qaçmaq üçün məharətlə düzəltdiyi iĢləri xatırladı, bu xatirələr ildırım kimi 

onun beynini iĢıqlandırdı. DaĢları atdı, barmaqlığı qaldırdı, meyit kimi hərəkətsiz Mariusu 

çiyninə aldı, dirsəkləri və dizləri ilə dirənə-dirənə quyuya endi, quyu, xoĢbəxtlikdən dərin 

deyildi, sonra ağır dəmir barmaqlığı örtdü, geri atdığı daĢlar yenə barmaqlığın üstünə töküldü; 

nəhayət, o ayaqlarını quyunun dibinə qoydu; üç metr dərinliyində olan quyunun dibinə sal daĢlar 

---

döĢənmiĢdi, bu iĢləri bir azman qüvvəsi, qartal cəldliyi ilə, sanki, yuxuda eləmiĢdi, bunun da 

hamısına bir neçə dəqiqə vaxt sərf olunmuĢdu. 

Jan Valjanın endiyi yer – uzun yeraltı koridor idi, nəfəsi kəsilmiĢ Marius da onun qolları üstündə 

idi. 

Burada asayiĢ, qəbir sükutu, zülmət hökm sürürdü. 

Vaxtilə o, küçədən birbaĢa monastır hasarının içinə düĢərkən nələr hiss etmiĢdisə, indi də eyni 

Ģeyləri hiss etdi. Ancaq indi qolları üstündə Kozettanı deyil, Mariusu aparırdı. 

Ġndi o, baĢı üstündə, meyxanaya olan hücumun dəhĢətli gurultusunu uzaqdan gələn boğuq bir 

uğultu kimi eĢidirdi. 

 

 

 

 

 

 

LEVĠAFANIN BƏTNĠ. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Dənizin gücdən saldığı torpaq. 

 

Paris hər il suya iyirmi beĢ milyon frank pul atır. Bu heç də məcaz deyil. Bunu nə vaxt atır? 

Gündüz də, gecə də. Nə məqsədlə atır? Heç bir məqsədlə. Nə səbəbə atır? Bunun səbəbi yoxdur. 

Nə üçün atır? Elə-belə. Nəyin vasitəsilə atır? Öz bağırsaqları vasitəsilə. Parisin bağırsaqları 

deyilən Ģey nədir? Bu, onun çirkab kanal borularıdır. 

Ġyirmi beĢ milyon – bu, mütəxəssislərin hesablaması ilə əldə edilən ən orta bir rəqəmdir. 

Uzun zaman kor kimi hərəkət edən elm indi müəyyən etmiĢdir ki, ən yaxĢı, ən faydalı gübrə – 

insan nəcisidir. Bizdən çox-çox əvvəl çinlilər bunu bilirmiĢ, – eyib olsun bizə! Ekeberq deyir ki, 

hər bir Çin kəndlisi Ģəhərdən qayıdanda mütləq öz bambuq ağacında iki vedrə insan nəcisi 

gətirir. Çində torpaq insan nəcisi ilə gübrələndiyi üçün indi də, Ġbrahim dövründə olduğu kimi 

məhsuldardır. Çin qarğıdalısı birə yüz iyirmi məhsul verir. Heç bir quĢ peyini torpağı 

münbitləĢdirmək cəhətdən paytaxt nəcisi ilə müqayisə edilə bilməz. Böyük Ģəhər gözəl peyin 

yığınıdır. Əkin yerlərinin Ģəhərdən istifadə etməsi, heç Ģübhəsiz, böyük fayda gətirə bilər. Qoy 

bizim qızılımız peyin olsun, bunun qabağında bizim peyinimiz xalis qızıldır. 

Bizdə bu peyini nə edirlər? Dənizə tökürlər. 

Bir tərəfdən böyük vəsait sərf edərək, pinqvin və fırtına quĢunun peyini üçün cənub qütbünə 

gəmi karvanları göndərilir, bir tərəfdən də elə buradaca, əlimizin altında olan bitməz-tükənməz 

sərvəti dənizə tökürlər. Ġnsanın və heyvanın meydana gətirdiyi gübrə suya tökülməyib torpağa 

qaytarılsaydı, bütün dünyanı yedirib bəsləmək olardı. 

Sizi bilirsinizmi tumba dalında, künc-bucaqda olan süpürüntülər, gecələr küçə ilə arabalarda 

silkələnə-silkələnə aparılan zir-zibil nəcissatanların murdar çəlləkləri, döĢəmə yollarının daĢları 

altında axan, gözə görünməyən üfunətli lehmə nədir? Bu, gözəl, çiçəklənmiĢ, açmıĢ çəməndir, 

təravətli, yaĢıl otluqdur, yabanı kəkrəotudur, kəklikotudur, adaçayıdır, çöl quĢudur, çöl 

heyvanıdır, mal-qaradır, axĢamlar iri, tox öküzlərin böyürməsidir, ətirli quru otdur, sarı sünbüllü 

zəmilərdir, süfrəyə qoyulan çörəkdir, damarlarımızda axan isti qandır, sağlamlıqdır, sevincdir, 

həyatdır. Bu sirrin yaradıcılıq iĢi – əĢyanın yerdə dəyiĢməsi, göydə baĢqa Ģəklə düĢməsi belədir. 

Siz bunu bu nəhəng əritmə sobasına qaytarın, bunun əvəzində o sizə xoĢbəxtlik gətirər. Ġnsanın 

yeməyi zəmilərin qidalanmasından asılıdır. 

Əlbəttə, sərvəti çölə atmaq, hələ üstəlik məni qəribə adam hesab etmək sizin öz ixtiyarınızdır. 

Ancaq bu, sizin tərəfinizdən böyük nadanlıq olardı. 

---

Statistika müəyyən etmiĢdir ki, yalnız Fransa öz çayları ilə hər il Atlantik okeana yarım milyard 

frank pul atır. Bir Ģeyi nəzərə alın: bu beĢ yüz milyonla dövlət xərcinin dörddə birini ödəmək 

olardı. Lakin insan o qədər kütdür ki, bu beĢ yüz milyondan canını qurtarmağı daha üstün tutur, 

onu qanovlara tolazlayır. Axı bu xalq malı gah damla-damla sızaraq, gah sel kimi axaraq, gah 

novların içi ilə süzülərək çaylara, çayların da qüvvətli cərəyanı ilə okeana axıb gedir. Bizim 

kloakaların hər dəfə gəyirməsi bizə min franka oturur. Bunun da nəticəsində iki Ģey olur: torpaq 

qüvvədən düĢür, sular çirkablaĢır. Zəmilər bizi aclıqla, çaylar xəstəliklə təhdid edir. 

Məsələn, müəyyən edilmiĢdir ki, Temza hal-hazırda Londonu zəhərləyir. 

Parisdə isə son illərdə kloakaların çoxunu çayaĢağı aparıb, son körpüdən o tərəfdə çıxarmıĢlar. 

Bizim Ģəhərlərə çöllərin təmiz suyunu gətirmək, bizim çöllərə də gübrə dolu Ģəhər suyunu 

aparmaq üçün iki boru qurmaq tamamilə kifayət edərdi; bu qurğuda susoran və subasan 

klapanlar, suçıxaran Ģlüzlər olmalıdır, bu ibtidai drenaj sistemidir, insanın ağ ciyəri kimi sadə bir 

Ģeydir; Ġngiltərənin bir çox mahalında bu sistem geniĢ yayılmıĢdır. Dünyada bu, ən sadə 

mübadilə üsuludur, bu üsulla biz çölə atdığımız beĢ yüz milyon frankı əlimizdə saxlaya 

bilərdik... Lakin biz bu barədə heç düĢünmürük də. 

Ġndiki üsulla xeyir vermək istərkən ziyan verirlər. Niyyət yaxĢı niyyətdir, ancaq nəticəsi pisdir. 

ġəhəri təmizləmək istəyirlər, amma camaat zəifləyir. Çirkab kanallarının quruluĢu səhv bir 

mülahizəyə əsaslanır. Aldığını qaytarmaq kimi iki vəzifəni yerinə yetirən drenaj hər yerdə 

torpağı həm yuyub aparan, həm də candan salan çirkab kanallarını əvəz etsə, onda yeni ictimai 

iqtisadiyyat əsasında məhsul on qat artar, yoxsulluqla mübarizə etmək xeyli asanlaĢar. Alaq 

otunu tələf etməyi də buna əlavə edin, onda məsələ həll edilmiĢ olacaqdır. 

Belə bir vaxt gəlib çatana kimi xalqın sərvəti axıb çaya tökülür. Axıntı həmiĢə davam edir. 

Axıntı – ən uyğun söz budur! Avropa zəifləməklə var-yoxdan çıxır. 

Fransaya gəlincə, biz indicə bu barədə rəqəm göstərdik. Bütün Fransa əhalisinin dörddə-biri 

Parisdə yaĢayır, həm də Paris nəcisi ən qiymətli nəcisdir, – bunu nəzərə aldıqda, hər il Fransanın 

əldən verdiyi yarım milyarddan Parisin hesabına iyirmi beĢ milyon düĢdüyünü dedikdə, biz hətta 

rəqəmi azaltmıĢ oluruq. Yoxsullara və Ģəhərin zinətinə xərclənən bu iyirmi beĢ milyon frank 

Parisin Ģan-Ģöhrətini, cəlalını qat-qat artırardı. Amma Paris bu pulu çirkab qanovlarına tökür. 

Buna görə də, demək olar ki, Parisin ağlasığmayan israfçılığı, gözəl Ģənlikləri, Bajon bütü, 

əyyaĢlıq eyĢ-iĢrəti, çay kimi axan qızılı, təntənəsi, dəbdəbəsi, cah-cəlalı – onun kloakasıdır. 

Bu qayda ilə iqtisadi siyasətin kütlüyündən xalqın malı suya atılır, su da onu aparıb girdablara 

tökür. Cəmiyyətin xeyri üçün Sen-Klu toru bu məsələdə iĢə yarayardı. 

Ġqtisadiyyat nöqteyi-nəzərindən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Paris yırtıq xəlbirdir. 

Paris nümunəvi Ģəhərdir, abad paytaxtların baĢıdır, bütün xalqların təqlid etməsi üçün bir 

örnəkdir, ideyaların metropolidir, cəsarətli fikirlərin, qəti hərəkətlərin, təcrübələrin müqəddəs 

vətənidir, böyük mütəfəkkirlərin mərkəzi və məskənidir, millət bərabərində bir Ģəhərdir, 

gələcəyin pətəyidir, Babillə Korinfin gözəl birləĢməsidir; biz ki Parisi belə göstərdik, bu nöqteyi-

nəzərdən Paris hər bir Fo-Kyan kəndlisini təəccübləndirə bilər. 

Siz Parisi təqlid etmək istəsəniz, müflis olarsınız. 

Çox qədim zamanlardan bəri davam edən bu ağılsız israfçılıqda Paris özü baĢqalarını təqlid edir. 

Bu ağlasığmayan sarsaqlıq yeni bir Ģey deyil, heç də gənclik səhvi deyil. Qədim xalqlar da bizim 

kimi edirmiĢ. Libixa deyir ki: ―Romanın kloakası bütün Roma kəndlilərinin var-yoxunu əlindən 

aldı‖, Romanın çirkab kanalları Roma ətrafında yaĢayan kəndliləri müflis etdikdən sonra 

Ġtaliyanı məhsuldarlıqdan saldı; Roma Ġtaliyanı öz kloakasına atdıqdan sonra Siciliyanı, 

Sardiniyanı, daha sonra Afrikanı ora atdı. Romanın çirkab kanalları dünyanı yeyirdi. Kloaka öz 

nəhəng ağzını Ģəhərin, kainatın üstünə açmıĢdı. Urbi et orbi: Əbədi Ģəhər, doymaq bilməyən 

kloaka! 

Roma, baĢqa sahələrdə olduğu kimi, bu barədə də bir nümunə oldu. 

Paris boĢ bir inadcıllıqla onun ardınca gedir: bu inadcıllıq mənəvi həyatın mərkəzi olan Ģəhərlərə 

xasdır. 

Yuxarıda göstərdiyimiz iĢi yerinə yetirmək üçün Parisin altında ikinci bir Paris vardır: bu, 

küçələri, dalanları, yol ayrıcıları, meydançaları, geniĢ yolları olan çirkab kanallar Parisidir; 

---

bunun, hətta özünəməxsus küçə hərəkətləri də var, ancaq burada insan seli əvəzinə çirkab seli 

axır. 

Heç kəsə, hətta böyük xalqa da yaltaqlanmaq lazım deyil. O yerdə ki hər Ģey var, orada əzəmətlə 

bərabər rüsvayçılıq da olur. Əgər Paris maarif Ģəhəri olan Afinanı, qüdrət və əzəmət Ģəhəri olan 

Tiri, mərdlik və igidlik Ģəhəri olan Spartanı, möcüzələr Ģəhəri olan Nineviyanı özündə 

canlandırırsa, bataqlıq Ģəhəri olan Lütesiyanı da özündə canlandırır. 

Hətta bunda da Parisin qüdrəti nəzərə çarpır; onun baĢqa abidələri kimi, mürəkkəb, nəhəng 

yeraltı quruluĢunda da – bəĢəriyyət tarixində Makkiavelli, Bekon, Mirabo kimi adamların 

təcəssüm etdirdiyi qəribə bir ideal – iyrənclik əzəməti təcəssüm edir. 

Parisin zirzəmiləri üstündəki torpaq təbəqəsindən baxmaq mümkün olsaydı, bu zirzəmilər bizə 

ulduzĢəkilli nəhəng bir mərcan ―ağacı‖ kimi görünərdi. Dəniz süngərində olan dəlik-deĢik, qol-

budaq altı mil dairəsi olan bu torpaq içindəki dəlik-deĢikdən, qol-budaqdan çox azdır; bu qədim, 

böyük Ģəhər də həmin sahədə yerləĢmiĢdir. Xüsusi bir yeraltı mağara təĢkil edən katakombalar, 

dolaĢıq heyvan torunu xatırladan qaz xətləri, fontanlara içməli su gətirən çoxlu su boruları nəzərə 

alınmasa da, bu çirkab kanalları Senanın hər iki sahilində zülmətə qərq olmuĢ qəribə bir tora 

oxĢayır; bu dolambaclıqda yol göstərən Ģey – torpağın eniĢliyidir. 

Burada, bu qaranlıq və rütubət içində çoxlu siçovul olur: onları, elə bil, bu ikinci Paris 

törətmiĢdir. 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Kloakanın qədim tarixi. 

 

Belə bir Ģey təsəvvür edin: Paris qapaq kimi qaldırılsa, onda çayın hər iki tərəfində yeraltı çirkab 

kanalları Ģəbəkəsi bizə, çox yuxarıdan, çaya calaqlanmıĢ yorğun bir buraq kimi görünər. Çayın 

sağ sahilindəki dairəvi kanal bu budağın gövdəsi, yan xətlər budaqları, dalanlar isə pöhrələrin 

yerini tutar. 

Bu müqayisə ancaq ümumi məlumat verir, eyni zamanda çox da düzgün olmayan bir məlumat, 

çünki bu cür yeraltı qol-budaq üçün adi bir Ģey olan düz bucaqlara bitkilər aləmində çox az-az 

təsadüf edilir. 

Siz bir ġərq əlifbasının qəribə yazı iĢarələri ilə qara lövhə üzərində yazılmıĢ dolaĢıq, sıx bir 

yazını təsəvvür etsəniz, bu əcaib həndəsi plan haqqında daha düzgün təsəvvür əldə edə bilərsiniz: 

bu yazı iĢarələri, sanki, gah ucları, gah quyruqları ilə necə gəldi, nizamsız halda bir-birinə 

bağlanmıĢdır, əslində, heç də belə deyil; yeraltı kanallar da buna oxĢayır. 

Yeraltı kanallar və çirkab çalaları Bizansda, qədim ġərqdə orta əsrlərdə böyük rol oynamıĢdır. 

Orada taun xəstəliyi meydana gələrdi, orada zalım hökmdarlar ölərdi. Xalqlar bu çürüntü 

yatağına, ölümün bu qorxunc beĢiyinə fövqəladə, mistik bir dəhĢətlə baxardı. Banaresin qurdlar 

qaynaĢan çalası Babilin aslanlar xəndəyi kimi adamın baĢını gicəlləndirirdi. Xaxamlar kitabında 

deyilir ki, Teqlat – Falassar Nineviyanın zibilxanasında and içərmiĢ. Leydenli Ġohan öz saxta 

ayını Münster kloakasından, Ģərqdə isə eynən ona oxĢar bir adam – əcaib Xorasan peyğəmbəri 

Mokanna KekĢəbədə çirkab çalasından saxta günəĢi çıxarmıĢdır. 

BəĢəriyyətin tarixi kloakalar tarixindən yaranır. Hemoniyalar Romanın sirlərini açdılar. Parisin 

çirkab kanalları qədimdə dəhĢətli idi. Bu kanallar həm qəbir, həm də sığınacaq yeri idi. Ġnsan 

qanunlarının indi və ya əvvəllər təqib etdiyi hər Ģey: cinayət, azad fikir, ictimai qiyam, vicdan 

azadlığı, fikir, talan, on dördüncü əsrdə mayoten quldur dəstələri, on beĢinci əsrdə küçə 

soyğunçuları, on altıncı əsrdə hügenotlar, on yeddinci əsrdə Morenin illüminatları, on 

doqquzuncu əsrdə yandırıcılar bandası bu deĢikdə gizlənərdi. Yüz il bundan əvvəl gecə adam 

öldürənlər buradan çıxardı, təqib edilən oğru bura girərdi. MeĢədə mağaralar, Parisdə çirkab 

kanalları vardı. Dilənçilər, amansız və hiyləgər picareria1 oxĢar qall kələkbazları çirkab 

kanallarını ―Möcüzələr həyətinin filialı‖ hesab edirdilər, axĢamlar, Mobus küçəsində yeraltı 

kanallara açılan çirkab çalalarından aĢağı enərdilər, sanki, bu, onların yataq otağı idi. 

Cibgirlər dalanında və ya BaĢkəsənlər küçəsində iĢ görən oğrular, çox təbiidir ki, gecələr YaĢıl 

yolun körpüsü altında, ya Kürpua döngəsində özlərinə sığınacaq axtarırdılar. Orada bir çox 

---

Ģeylər adamın yadına düĢür. Bu ucsuz-bucaqsız yeraltı koridorlarda cürbəcür teyflər meydana 

gəlir; orada hara baxsan lehmədir, hər yer üfunətlə doludur; bəzi yerdə hava çıxan deĢiklər 

görünür, vaxtilə Viyon bu yeraltı kanalın dibində dayanaraq, bayırda duran Rable ilə söhbət 

etmiĢdir. 

Köhnə Parisin kloakası bütün uğursuz və bütün cəsarətli iĢlərin yeri idi. Siyasi iqtisadiyyat orada 

zir-zibil yığını, ictimai fəlsəfə – xıltdan əmələ gələn bir təbəqə görür. 

Kloaka Ģəhərin vicdanıdır. Hər Ģey bura axıb gəlir, hər Ģey burada üzləĢdirilir. Bu əcaib yerdə 

zülmət çoxdur, lakin sirr daha yoxdur. Hər Ģey burada əsil Ģəklini, ya da heç olmasa son Ģəklini 

alır. Zir-zibil yığınının məziyyəti ondadır ki, yalan demir. Hər Ģeyi tamamilə açıq söyləmək 

burada özünə məskən tapmıĢdır. Bazili, onun maskası burada atılıb qalmıĢdır, ancaq siz onun 

kartonunu və qaytanını, üzünü və astarını görürsünüz, o çirkaba bulanmıĢdır. Skapenin 

qondarma burnu da bu maskanın yanındadır. Mədəniyyətin, lazım olmadığı üçün atılan bütün 

iyrənc zir-zibili həqiqətin bu girdabına düĢür, nəhəng bir ictimai təbəqə uçaraq sürüĢə-sürüĢə 

bura enir. Bura hər Ģeyi udur, hər Ģeyi açıq göstərir. Bu zir-zibil tökülən yer etiraf otağı olur. 

Burada aldadıcı maska ola bilməz, burada bütün bəzək-düzək silinir, burada alçaqlıq öz örtüyünü 

atır, burada hər Ģey tamamilə çılpaqdır, bütün xam xəyallar burada ifĢa olunur, burada 

dağılmanın və sonun məĢum görünüĢü olan əsil Ģeydən baĢqa, ayrı heç nə yoxdur. Varlıq və 

ölüm. Burada Ģərab ĢüĢəsinin dibi sərxoĢluğu göstərir, səbətin qulpu qulluqçu qızdan bəhs edir; 

vaxtilə ədəbi zövqü ilə lovğalanan, sonralar sınaraq buraya atılan bir əlağacının baĢı yenə adi bir 

əlağacı baĢı olur; bir su sikkədə həkk olunan kralın sifəti cəng atır; Kayafın haxtüfü Falstafın 

qusuntusuna qarıĢır; qumarxanadan çıxan qızıl sikkə bir mıxa rast gəlir; bu mıxda özünü asan 

adamın boğazına saldığı kəndirin parçası görünür; vaxtından əvvəl doğulmuĢ və göyərmiĢ bir 

çağa parıldayan tumana bükülüb oraya atılmıĢdır, həmin bu tumanda keçən pəhriz Operadakı 

balda oynayırdılar; məhkəmə hakiminin bereti bir fahiĢənin çürümüĢ ətəyilə yan-yana çirkaba 

batıb qalmıĢdır. Bu, qardaĢlıqdan da artıqdır, bu, çox yaxın, təklifsiz bir əlaqədir. Rənglənən hər 

Ģey burada çirkabla əl-üzünü yuyur. Burada hər Ģeyin üstü açılır. Kloaka həyasızdır. O, hər Ģeyi 

açıb deyir: 

Ġyrəncliyin bu sadəlövhlüyü bizim xoĢumuza gəlir, o, ürəyi sakitləĢdirir. Biz, dövlət 

mülahizəsini, andın pozulmasını, siyasi hikməti, insan ədalətini, professional düzlüyü, yüksək 

mövqeyə aid edilən rəsmiyyətçiliyi, məmurların satqın olmamasının özünü mühüm bir Ģey kimi 

nəzərə çarpdırmasını yer üzündə uzun zamandan bəri səbir ilə müĢahidə etmiĢik, bunları öz 

gözümüzlə görmüĢük, – bu Ģeyləri müĢahidə etdikdən sonra kloakaya enmək, orada adi çirkab 

görmək bizə təsəlli verir, bu çirkabın orada olması da tamamilə yerindədir. 

Bir də ki, bu, ibrətamizdir. Biz yuxarıda demiĢdik: bütün tarix kloakadan keçir. Varfolomey 

gecəsi döĢəmə yolun daĢları arasından damcı-damcı ora sızır. Bütün böyük kütləvi qətllər, bütün 

siyasi və dini qırğınlar mədəniyyətin bu yeraltı mağaralarından keçir, öz meyitlərini ora atır. 

Xəyalpərəstin təsəvvüründə, tarixdə məĢhur olan bütün qatillər orada iyrənc bir ala-qaranlıq 

içində, kəfənlərinin cındırını döĢlük yerinə bağlayaraq dizləri üstə çökmüĢlər, gördükləri iĢin 

izini qəmgin-qəmgin yuyurlar. XI Lüdovik Tristianla, I Fransisk Düpra ilə, IX Karl öz anası ilə, 

RiĢelye XIII Lüdoviklə oradadır, bundan baĢqa Luvua da, Letelye də, Heber də, Mayyar da 

oradadır – onların hamısı öz cinayətlərinin ləkəsini daĢlardan qazımağa, bu cinayətlərin Ģahidi 

olan hər Ģeyi məhv etməyə çalıĢırlar. 

Adam bu qübbələr altında bu teyflərin süpürgəsinin səsini eĢidir, ictimai fəlakətlərin 

təsvirəgəlməz üfunəti ilə nəfəs alır, künc-bucaqda tünd-qırmızı parıltılar görür. Orada qanlı əllər 

yuyulan dəhĢətli sular axır. 

Ġctimai hadisələri tədqiq edənlər mütləq bu qaranlıq qübbələrin altına girməlidirlər. Bu qübbələr 

onların laboratoriyasının bir hissəsidir. Fəlsəfə – fikirlər mikroskopudur. Hər Ģey onun 

diqqətindən yayınmağa çalıĢır, lakin heç bir Ģey onun nəzərindən qaçmır. Burada hiylə iĢlədərək 

yaxa qurtarmaq faydasızdır. Siz ondan yaxa qurtarmaqla nə görürsünüz? Öz eybinizi 

görürsünüz! Fəlsəfə, satqınlıq bilmədən, Ģəri, bədxahlığı təqib edir, onların itib getməsinə yol 

vermir. Fəlsəfə, çürüdüyü üçün simasını itirən, dağıldığı üçün, sanki, əriyən Ģeylərə baxaraq 

bütün məsələni baĢa düĢür. Fəlsəfə tünd-qırmızı geyimi cındır paltarın bir parçasından, qadını da 

---

onun köhnə-kürüĢ paltarından bərpa edir. Kloakaya baxaraq Ģəhər haqqında, çirkaba baxaraq 

Ģəhər haqqında, çirkaba baxaraq ürf-adət haqqında mühakimə yürüdür. Saxsı qırığından küpəni 

və ya səhəngi təsəvvüründə yenidən yaradır. Perqamentdə qalan dırnağın yeri ilə Yudenhasse 

yəhudilərilə ketto yəhudiləri arasındakı fərqi müəyyən edir. Olub keçmiĢ Ģeyləri – xeyri, Ģəri, 

yalanı, həqiqəti, sarayda görünən qan ləkəsini, cinayətkarlar yuvasındakı mürəkkəb ləkəsini, 

lüpanardakı1 bir damla Ģam yağını, dəf edilmiĢ sınaqları, adamı yoldan çıxaran hallar, iyrənc 

eyĢ-iĢrət məclislərini, mənəviyyatı pozulmuĢ adamların xasiyyətini, kobud Ģəhvaniliyə meyl 

edən qəlblərin namussuzluq damğasını bu qalan Ģeylərlə müəyyən edir, Roma hambalının 

paltarında Messalinanın dirsəyinin izini görür. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Brünzo. 

 

Orta əsrlərdə Parisin çirkab kanalları haqqında əfsanələr söylənirdi. On altıncı əsrdə II Henrix bu 

kanalların tədqiq olunması üçün sərəncam vermiĢdi, lakin bunun heç bir nəticəsi olmadı. 

Marsyenin dediyinə görə, kloaka hələ yüz il bundan əvvəl baĢlı-baĢına buraxılmıĢdı, çirkab 

özbaĢına axırdı. 

ĠğtiĢaĢlar, Ģübhələr, tərəddüdlər içində boğulan qoca Paris belə idi. O, özünü uzun zaman çox 

axmaqcasına apardı. Sonralar 89-cu il göstərdi ki, Ģəhər birdən necə ağla gələ bilər. Lakin keçmiĢ 

zamanlarda Parisin düĢüncəsi az idi; o həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən öz iĢini yaxĢı qura 

bilmirdi, öz zibilini cinayət dolu sui-istifadələrdən heç də yaxĢı süpürüb atmırdı. Hər Ģey mane 

olurdu, hər Ģey həlledilməz bir məsələ kimi təsəvvür edilirdi. Məsələn, kloaka heç bir bələdçilik 

kitabına tabe olmurdu. ġəhərin dolaĢıq küçələrindən, dalanlarından baĢ çıxarmaq çətin olduğu 

kimi, bu zir-zibil, çirkab tökülən kloakada da istiqamət tapmaq çətin idi, yerin üstündə – 

ağlasığmaz bir vəziyyət, yerin altında – keçilməsi mümkün olmayan bir dolanbaclıq; yuxarıda – 

dillər qatma-qarıĢıqlığı, aĢağıda – mağaralar dolaĢıqlığı; Babil hərc-mərcliyi altında Dedal 

labirinti! 

Hərdənbir Parisin yeraltı kanallarından axan çirkab cəsarət edib öz sahilindən kənara çıxırdı, heç 

kəsin tanımadığı bu ―Nil‖, sanki, qəzəblənirdi. Onda iyrənc bir vəziyyət əmələ gəlirdi: Ģəhəri 

çirkab basırdı. Mədəniyyətin mədəsi hərdən yeməyi pis həzm edir, kloakada olan çirkab Parisin 

boğazına qalxırdı, Ģəhər öz zir-zibilini geri qaytaranda əzab çəkirdi. Bunda vicdan əzabı 

çəkməyə bənzər bir Ģey duyulurdu, bu da faydasız deyildi; bu, böyük bir narazılıqla qarĢılanan 

narazılıq idi. ġəhər öz çirkab çalalarının həyasızlığından bərk acıqlanırdı, çirkabın yeraltı 

kanallarından bayıra çıxmasına yol vermək istəmirdi. Çirkabı amansızlıqla qovmaq lazımdır! 

1802-ci il daĢqını səksən yaĢına çatmıĢ parislilərin həyatında unudulmaz xatirələrdən biridir. 

Çirkab çalın-çarpaz axaraq XIV Lüdovikin heykəli olan Qalibiyyət meydanını basdı; kloakanın 

Yelisey çölündəki iki deĢiyindən qalxaraq Sent-Onore küçəsini, Sen-Florantendəki deĢiyindən 

qalxaraq Sen-Floranten küçəsini, Zəng səsi küçəsindəki deĢiyindən qalxaraq Pyer-a-Puasson 

küçəsini, YaĢıl yol körpüsü altındakı deĢiyindən qalxaraq Popenkur küçəsini, Lapp küçəsindəki 

deĢiyindən qalxaraq Xardal küçəsini basdı; bu çirkab Yelisey çölü küçəsindəki novları 

dolduraraq, otuz beĢ santimetr yuxarı qalxdı. Cənub məhəllələrdə Senaya tökülən çirkabı 

kanallara geri basdı, çirkab gəlib Mazarini, EĢode, Mare küçələrində yeraltı kanallardan bayıra 

çıxdı, Mars küçəsində yüz doqquz metr axıb yayıldı, gəlib Rasinin yaĢadığı evin bir neçə 

addımlığında dayandı, bu qayda ilə hələ XVIII əsrdə kraldan artıq Ģairə hörmət göstərdi. 

DaĢqının səthi ən çox Sen-Pyer küçəsində hündür idi: çirkab, kanalları örtən sal daĢlardan üç fut 

yuxarı qalxmıĢdı; ən çox da Sen-Saben küçəsinə yayılmıĢdı: burada onun uzunluğu iki yüz otuz 

səkkiz metr idi. 

Bu əsrin baĢlanğıcına kimi Parisin kloakası hələ də sirli bir yer olub qalırdı. Çirkabı heç vaxt 

tərif eləyən olmamıĢdır, lakin Parisdə onun haqqında danıĢılan sözlər adamları dəhĢətə salırdı: 

Paris, altında olan qaranlıq mağaralar haqqında bəzi Ģeylər bilirdi. Bu mağaraları qədim Fivin 

---

qorxunc bataqlıqları ilə müqayisə edirdilər: o bataqlıqda on beĢ fut uzunluğunda skolopendrlar 

qarıĢqa kimi qaynaĢırmıĢ, ora ancaq begemot girə bilərmiĢ. Yeraltı kanalları təmizləyən adamlar 

cəsarət edib tanıdıqları yerdən o tərəfə gedə bilməzmiĢlər. Zibilçilər zibil dolu arabalarını gətirib 

birbaĢ bu kanallara boĢaldırlarmıĢ və Sent-Fua ilə Markiz de Kreki də bu zibil arabaları üstündən 

salamlaĢırlarmıĢ. Bu da çoxdan deyilmiĢ. O ki qaldı kanalların təmizlənməsi, bu vəzifəni leysan 

yağıĢının öhdəsinə buraxarlarmıĢ: Ģiddətli yağıĢlar kanalları yuyub təmizləməkdən daha çox 

xarab edərmiĢ. Vaxtı ilə Roma öz kloakasını Ģairanə sözlərlə təsvir edər, ona Homoniya 

deyərmiĢ, lakin Paris öz kloakasını biabır edər, ona üfunətli dəlik deyərmiĢ. Kloaka elmi də, 

mövhumatı da eyni dərəcədə dəhĢətə gətirirdi.Gigiyena da, xalq rəvayətləri kimi, üfunətli dəliyə 

nifrətlə baxırdı. Qara Rahibin teyfi ilk dəfə üfunətli Muftar qübbəsi altında görünmüĢdü. 

Marmuzetlərin meyitini yeraltı kanalların Çəlləkçi küçəsindəki çalasına atarlarmıĢ. Faqon 1685-

ci ildə yayılan çox təhlükəli və yoluxucu qızdırma xəstəliyinin Mare çalasından meydana 

gəldiyini yazırdı; bu geniĢ çala 1833-cü ilə kimi Sen-Lui küçəsində, ―Nəzakətli xəbərçi‖ 

lövhəsinin qarĢı tərəfində gözə çarpırdı. Yeraltı çirkab kanalının DaĢxırdalayan küçəsindəki 

nəfəsliyi haqqında deyirdilər ki, guya, taun xəstəliyi buradan yayılmıĢdır; bu nəfəslik ucu ĢiĢ 

dəmir barmaqlıqla hasarlanmıĢdı, dəmirlər yırtıcı heyvan diĢinə oxĢayırdı, sanki, əjdaha bu 

mənhus küçədə ağzını ayırıb, insanların üstünə dəhĢətli üfunət püskürürdü. Xalq fantaziyası 

Paris kloakasının bu qorxunc daĢ çuxurları haqqında olan əfsanələrə namütənahiliyə aid mənfur, 

dolaĢıq təsəvvürlər əlavə etmiĢdi. Kloakanın dibi yoxdur. Kloaka dərin cəhənnəm quyusudur. 

Cüzam xəstəliyinə tutulmuĢ bu yeri tədqiq etmək polis idarəsinin heç ağlına gəlməmiĢdi. Kim 

cəsarət edib məchul bir aləmi ölçər, zülmətin dərinliyini yoxlar, girdabın içinə kəĢfiyyata 

gedərdi? Bu, adamı dəhĢətə gətirirdi. Lakin belə adam tapıldı, bu iĢi boynuna götürdü. Kloakanın 

öz Xristofor Kolumbu meydana çıxdı. 

1805-ci ildə, imperatorun nadir hallarda Parisə gəldiyi günlərin birində, daxili iĢlər naziri 

Dekremi, ya Kretemi hökmdarın səhər qəbuluna gedir. Karusel meydanında böyük 

Respublikanın və böyük Ġmperiyanın əfsanəvi əsgərlərinin yerlə sürünən qılınclarının səsi 

eĢidilirdi. Reynin, Eskonun, Adicin, Nilin qəhrəmanları, Juberin, Desin, Marsonun, QoĢun, 

Kleberin silahdaĢları; Flerüsün havada uçanları; Mansin qranederləri, Henuyanın pantonerləri; 

ehramların baxdığı qüsurlar, üstlərinə Jünonun top mərmilərinin qəlpələri yağan topçular, 

Züderze körfəzinə lövbər salıb duran donanmanı hücumla zəbt edən kirasirlər Napoleonun 

qapısına toplaĢmıĢdılar. Onlardan bəzisi Lodi körpüsündə Napoleonu müĢayiət etmiĢdi, bəzisi 

Müratın ardınca Montua səngərlərinə getmiĢdi, bəzisi də Montebellaya gedən yolda özünü 

Lanndan qabağa vermiĢdi. O zamanın bütün ordusu bəzi yerdə dəstə, bəzi yerdə bölmə Ģəklində 

burada, Tüilri sarayında toplaĢmıĢdı, imperatorun istirahətini mühafizə edirdi: bu hadisə böyük 

ordunun dəbdəbəli dövründə baĢ vermiĢdi; bu elə bir dövr idi ki, Marenqo arxada qalmıĢdı, 

Austerlis hələ qarĢıda idi. 

Daxili iĢlər naziri Napoleona deyir: – Hökmdar, dünən mən Siz Əlahəzrətin mülkündə ən 

cəsarətli bir adam gördüm. 

Ġmperator sərt soruĢur: 

– O kimdir? Nə eləyib? 

– Hökmdar, onun ağlına bir Ģey gəlib. 

– Nə gəlib? 

– Parisin çirkab kanallarını yoxlamaq. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Ġndiyə qədər məlum olmayan təfsilatlar. 

 

Yoxlama baĢlandı. Bu, çox ağır bir səfər idi, yoluxucu xəstəliklərlə, boğucu buxarla gecə 

vuruĢması idi. Eyni zamanda bu, kəĢflərlə dolu bir səyahətdi. Yoxlamada iĢtirak edənlərdən biri 

çox ağıllı, o zaman hələ çox cavan bir fəhlə imiĢ; bir neçə il bundan əvvəl o çox maraqlı Ģeylər 

---

danıĢmıĢdı. Brünzo polis prefektinə yazdığı məlumatda bu təfsilatı, inzibati üsluba layiq 

görmədiyi üçün, qeyd etməmiĢdi. O zaman yoluxucu xəstəliklərdən qorunmaq üsulları çox 

ibtidai bir Ģəkildə idi. Brünzo yeraltı kanalların ilk qolunu keçən kimi, özü ilə götürdüyü iyirmi 

fəhlədən səkkizi qabağa getməkdən boyun qaçırmıĢdı. Bu, çox mürəkkəb bir iĢ idi; kanallar həm 

yoxlanılmalı, həm də təmizlənməli idi; buna görə də kanalları təmizləməklə bərabər, ölçmək, 

kanala açılan deĢikləri qeyd etmək, dəmir barmaqlıqları və nəzarət quyularını saymaq, 

kanallardan ayrılan qolların yerini bilmək, yeni kanalların birləĢdiyi nöqtəni göstərmək, planda 

müxtəlif yeraltı hovuzları qeyd etmək, baĢ kanala tökülən xırda qolların dərinliyini ölçmək, hər 

bir yan kanalın qübbənin tavanına qədər olan hündürlüyünü və enini həm qübbənin dairəvi 

baĢlanğıcından, həm də divarın dibindən ölçüb hesablamaq, bir də ki, baĢ kanallara yan 

kanallardan, ya yerin üstündən axıb gələn bütün suların səthini müəyyən etmək lazımdı. Qabağa 

getmək çox çətindi. Çox vaxt elə olurdu ki, aĢağı endirilən nərdivan üç fut dərinliyində lilə 

batırdı. Fənərlər zəhərli buxar içində güclə yanırdı. Fəhlələr tez-tez özündən gedir, onları bayıra 

çıxarmaq lazım gəlirdi. Bəzi yerdə birdən girdaba rast gəlirdilər, torpaq orada batmıĢ, kanalın 

dibinə döĢənən daĢlar uçmuĢ, dərin bir çala əmələ gəlmiĢdi, ayaq qoymağa heç yer yox idi; 

Brünzonun yoldaĢlarından biri oraya düĢmüĢdü, onu güclə dartıb çıxarmıĢdılar. Təhlükəsiz 

yerlərdə kimyaçı Furkruanın məsləhətilə qatran tökülmüĢ kilkə yığımı yandırırdılar. Bəzi yerdə 

divarlar eybəcər göbələklərlə örtülmüĢdü, göbələklər bədəndə əmələ gələn ĢiĢə oxĢayırdı; bu 

yerdə daĢlar özü, elə bil xəstə idi; burada nəfəs almaq mümkün deyildi. 

Brünzo bütün kloakanı baĢdan ayağa yoxlayır. O, Böyük Deyingənin iki çirkab kanalına 

bölündüyü yerdə daĢ üstündə 1550 rəqəmini oxuya bilir: bu daĢ Filiber Delormun dayandığı yeri 

göstərirdi: II Henrix Parisin çirkab kanallarını yoxlamağı ona tapĢırmıĢdı. Bu, kloakada on 

altıncı əsrin möhürü idi. Brünzo on yeddinci əsrdə görülmüĢ iĢi Ponso kanalının quruluĢundan və 

Köhnə Tampl küçəsinin çirkab kanalından bilmiĢdi; bu kanalların qübbəsi 1600-cü illə 1650-ci 

illər arasında tikilmiĢdi; on səkkizinci əsrin iĢini isə o qərb tərəfdəki kollektor kanalından təyin 

etmiĢdi: kanal 1740-cı ildə qazılmıĢ, üstü də qübbə ilə örtülmüĢdü. Qübbələrin hər ikisi, xüsusilə 

1740-cı ildə tikilən, o birisindən az qədim olan qübbə, 1412-ci ildə qazılan dairəvi kanalın daĢ 

divarından daha çox çatlamıĢ və uçmuĢdu. Bu elə bir il idi ki, Menilmontandan axan bulaq suları 

Parisin BaĢ kloakasını hörmətə mindirdi: adi bir kəndli, kralın qapı nökəri olmaqla və ya, tutaq 

ki, Axmaq Jan Levelə çevrilməklə rütbəcə belə yüksələ bilərdi. 

Kloakanın bir neçə yerində, xüsusilə Ədalət sarayı altında qədim yeraltı zindanlara oxĢar 

hücrələr göründü; hücrələr kanalların lap içində qazılmıĢdı. Bunlar dəhĢətli in pace idi! 

Hücrələrin birində boyuna taxılan dəmir xalta sallanırdı. Elə o saat da onların qabağına divar 

çəkirlər. Bundan baĢqa, çox qəribə Ģeylər də tapılırdı; bu qəribə Ģeylərdən biri – 1800-cü ildə 

heyvanat bağından qaçan oranqutan meymununun skeleti idi; on doqquzuncu əsrin son ilində 

Bernardçılar küçəsində çox adam bir Ģeytan görmüĢdü, yəqin ki, bu meymunun itməsi həmin 

Ģeytan məsələsilə əlaqədar idi. Yazıq Ģeytan kloakada boğulub ölməklə canını qurtarır. 

ArĢ-Mariona bitiĢən qübbəli uzun koridorda bir cındıryığan səbəti tapılmıĢdı; səbət elə yaxĢı 

qalmıĢdı ki, iĢdən baĢı çıxan adamlar buna çox təəccüb etmiĢdilər. Fəhlələr çirkab lehməsini 

cəsarətlə qarıĢdırır, lehmənin içindən çoxlu qiymətli Ģeylər, qızıldan, gümüĢdən düzəldilmiĢ 

bəzək Ģeyləri, daĢ-qaĢ və pul tapırdılar. Bir azman adam kloakanı ələkdən keçirsəydi, bir çox 

əsrlərin xəzinəsi bu ələkdə qalmıĢ olardı. Tampl küçəsilə Sent-Avua küçəsi kanalının birləĢdiyi 

yerdə hügenotların maraqlı bir mis medalı tapılmıĢdı: medalın bir üzündə kardinal Ģapkalı donuz, 

o biri üzündə papa tacı qoymuĢ canavar Ģəkli vardı. 

Ən qəribə Ģey BaĢ kloakaya girilən yerdə tapılmıĢdı. KeçmiĢ vaxtlarda kloakaya girilən yer 

dəmir barmaqlıqla örtülərmiĢ. Ġndi ancaq bu barmaqlığın keçirildiyi qarmaqlar qalmıĢdır. 

Qarmaqlardan birindən qana bulaĢmıĢ, tamam çürümüĢ, iyrənc bir parça sallanırdı ki, onu, yəqin 

su axını bura gətirmiĢdi. Brünzo fənəri yaxınlaĢdırıb cındıra baxır. Bu, bir parça çox zərif bir 

batist idi. Cındırın bir ucu o biri uclarından daha az çürümüĢdü; onun bu az çürüyən ucunda, 

LOBESP hərfləri üstündə herald tacı Ģəkli tikilmiĢdi... Tac – markiz tacı idi, altı hərf ilə 

Lobespin deməkdi. Heç demə onların gözləri önündə bu cındır Maratın kəfənin bir parçası imiĢ. 

Maratın cavanlıqda sevgi macəraları olurmuĢ. Bunlar onun qraf d’Artyanın mülkündə at həkimi 

---

iĢlədiyi vaxtlara aiddir. Maratın bir zadəgan xanımla sevgi əlaqəsi varmıĢ; bu, sübut olunmuĢ bir 

hadisədir, həmin mələfə də ondan qalıbmıĢ, bəlkə də, təsadüfən qadının yadından çıxıbmıĢ, yad 

da, bəlkə, onu yadigar olaraq Marata bağıĢlayıbmıĢ. Marat öləndən sonra onun evində tapılan 

yeganə nazik Ģey bu imiĢ, Maratı ona büküb basdırıblarmıĢ. Qarılar amansız xalq dostunu Ģəhvət 

örtüyünə bükərək onu dəfn örtüyü etmiĢdilər. Brünzo ötüb qabağa getdi. Köhnə əski parçasına 

dəymədilər, öz yerində qaldı. Marata, nifrət, ya hörmət etdikləri üçünmü ona dəymədilər? Marat 

bunun hər ikisinə layiqdi. Tarixin damğası burada çox aydın görünürdü, ona qəsd etmək 

olmazdı. Bir də ki, qəbir bəqiyyələri özlərinə necə yer seçmiĢsə, onları elə o yerdə qoymaq 

lazımdır. Hər halda, bu, fövqəladə bir bəqiyyə idi. Markiza onun üstündə yatmıĢdı, Marat onun 

içində çürümüĢdü. O, kloaka siçovullarının yemi olmaq üçün Panteondan keçmiĢdi. Bu yataq 

örtüyünün bir parçası axırda Dantenin diqqət yetirməsinə layiq bir Ģey oldu, lakin vaxtilə Vatto 

onun bütün qırıĢıqlarını ürəkaçan bir incəliklə təsvir edə bilərdi. 

Parisin bütün yeraltı çirkab kanalları düz yeddi il – 1805-ci ildən 1812-ci ilə qədər – diqqətlə 

yoxlanıldı. Brünzo qabağa getdikcə, mühüm yeraltı iĢlərini də qeyd edərək yerinə yetirir, baĢa 

çatdırırdı: o, 1808-ci ildə Panso kanalının dibini dərinləĢdirdi, 1809-cu ildə yeni kanallar qaza-

qaza Sen-Deni küçəsi altındakı kanalı Ġnnosan fontanına çatdırdı; 1810-cu ildə Fruamanto və 

Salpetriyer küçələri, 1811-ci yeni Kiçik Avqustina küçəsi, Mayl küçəsi, EĢrap küçəsi, Krad 

meydanı, 1812-ci ildə Sülh və ġose d’Anten küçələri altında kanal qazdırdı. Eyni zamanda 

dezinfeksiya iĢlərinə və bütün Ģəbəkənin təmizlənməsinə rəhbərlik etdi. Brünzo baĢladığı iĢin 

ikinci ilində yeznəsi Narqonu özünə köməkçi götürdü. 

Bu qayda ilə cəmiyyət bu əsrin baĢlanğıcında öz altını təmizləmiĢ, öz kloakasını səliqəyə 

salmıĢdı. Hər halda, çirkab təmizlənmiĢdi. 

KeçmiĢə nəzər salınsa, Parisin qədim kloakası əyri-üyrü idi; onun ora-burası çatlamıĢ, qopub 

tökülmüĢdü, onda çuxurlar əmələ gəlmiĢdi; onun qəribə qol-budağı, döngələri, nizamsız eniĢləri, 

yoxuĢları, dibinə döĢənən sel daĢlarda qazıqları, divarlarında çapıqları vardı, o qaranlığa qərq 

olmuĢdu, o üfunətli idi, qorxunc və dəhĢətli idi. Onun hər yerində xarabalıq görünürdü. 

Koridorların ayrıcları, qol-budaqları ya qaz pəncəsi, ya da ulduz Ģəklində idi, sanki, yer altında 

lağım atılmıĢdı; onun kor bağırsağa oxĢayan dalanları, üfunətli çalaları vardı; qübbələrin 

tavanına, elə bil, Ģora vurulmuĢdu; tavanından su damcılayırdı; göz-gözü görmürdü. Bu qədim 

çirkabtəmizləyən sərdabənin, Babilin həzm cihazının, mağaraların, çuxurların, çalın-çarpaz 

küçələri olan bu girdabın, bu ucsuz-bucaqsız porsuq dəlmə-deĢiyinin dəhĢətilə heç bir dəhĢət 

müqayisə oluna bilməzdi; elə bil ki, bu porsuq dəlmə-deĢiyi içində, bu zülmət içində, keçmiĢ 

dəbdəbələrin iyrənc zir-zibili içində nəhəng bir kor porsuq olan keçmiĢ gəzib-dolaĢırdı. 

Təkrar edirik, keçmiĢ zamanların kloakası belə idi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Hal-hazırın tərəqqisi. 

 

Bizim dövrümüzdə kloaka təmizdir, səliqəlidir, abırlıdır, qaydaya salınmıĢdır. O, Ġngiltərədə 

―respektabel‖ sözü ilə ifadə olunan idealı təcəssüm etdirməyə çox yaxındır. Onun xoĢ görünüĢü 

var, rəngi bozdur, əgər belə demək mümkünsə, sim kimi tarımdır, təzə tikilmiĢ paltar geymiĢdir. 

O birdən-birə tacirlikdən məxfi müĢavir dərəcəsinə yüksələn adama oxĢayır. Ora iĢıqdır. Orada 

çirkab da özünü ədəbli tutur. Ġlk baxıĢda kloakanı çox asanlıqla yeraltı yollardan biri hesab 

etmək olar; belə yeraltı yollar qədimdə çox olardı, bu yollar ―xalq öz padĢahını çox istədiyi 

vaxtlarda‖, o gözəl vaxtlarda müxtəlif hökmdarların, Ģahzadələrin qaçması üçün çox əlveriĢli idi. 

Ġndiki kloaka ondan da gözəldir: burada üslub təmizliyi əsas yer tutur. Poeziyadan qovulan və 

sanki, memarlıqda özünə sığınacaq tapan klassik Ġskəndəriyyə üslubu burada uzun, tutqun, 

ağımtıl qübbənin hər daĢında hiss olunur. Hər çirkab kanalı, elə bil, tağlar sırasıdır – Rivoli 

küçəsinin memarlığı kloakaya da öz təsirini göstərmiĢdir. Bir də, həndəsi xətlər bir yerdə 

vacibdirsə, o yer də böyük Ģəhərin zir-zibilini çəkib aparan kanallardır. Orada hər Ģey məsafənin 

---

qısa olması fikrinə tabe edilməlidir. Bu günün kloakası rəsmi bir Ģəkil almıĢdır. Hətta tez-tez adı 

çəkilən polis idarəsi hesabatında da ondan hörmətlə bəhs olunur. Ġnzibati dil ona aid olan sözlərə 

nəciblik və ləyaqət hissi vermiĢdir. Vaxtilə bağırsaq deyilən Ģeyə indi qallereya, deĢik deyilən 

Ģeyə nəzarət quyusu deyilir. Viyon indi olsaydı, gecələr daldalandığı yeri tanımazdı. Doğrudur, 

bu dolaĢıq yeraltı mağaralarda indi əvvəlkindən daha çox kəsəyən vardır, bu kəsəyənlər ta qədim 

zamandan burada yaĢayır; hələ indi də görürsən ki, bığlı iri bir siçovul baĢını nəfəslikdən çıxarıb 

parislilərə baxır; hətta bu həĢəratlar öz yeraltı saraylarından o qədər razıdırlar ki, yavaĢ-yavaĢ 

əhliləĢirlər. Kloakanın keçmiĢ zamanlarda olan ibtidai, vəhĢi siması tamamilə dəyiĢmiĢdir. YağıĢ 

vaxtilə çirkab kanallarını ancaq zibilləyirdisə, indi onları yuyub təmizləyir. Lakin bu kanallara 

çox da inanmayın. Zərərli buxarlanmanı yaddan çıxarmayın. Kloaka zahid deyil, riyakardır. Polis 

perefekturası və səhiyyə komissiyaları nahaq yerə əlləĢirlər. Təmizliyə nə qədər fikir verilsə də, 

Tartüf günahının etiraf edəndən sonra necə iy verirdisə, kloaka da elə Ģübhəli iy verir. 

Bu söylənilən sözlərdən belə nəticə çıxarmaq lazımdır; kloaka zir-zibili çəkib aparmaqla 

mədəniyyətə xidmət edir; bu nöqteyi-nəzərdən Tartüfün vicdanı Avginin tövləsinə nisbətən 

böyük bir tərəqqidir, ona görə də Paris kloakasının heç Ģübhəsiz təkmilləĢdirildiyini etiraf etmək 

olmaz. 

Bu, tərəqqidən də böyük Ģeydir, bu, qədim kloakanı dövrümüzdəki kloaka Ģəklinə salmaqdır. 

Kloakanın tarixində çevriliĢ əmələ gəldi. Bu çevriliĢi kim elədi? 

Hamının yaddan çıxardığı və bizim indicə adını çəkdiyimiz bir adam: Brünzo. 

 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

 

Gələcəyin tərəqqisi. 

 

Parisin çirkab kanallarını qazmaq asan iĢ deyildi. On əsrdən bəri Parisi tikib qurtarmaq mümkün 

olmadığı kimi, bu iĢi də bitirmək mümkün olmamıĢdır. Parisin tikilib böyüməsi kloakaya da 

təsirini göstərir. Kloaka min bir hiss üzvü olan yeraltı polip kimidir: Ģəhər yuxarıda böyüdükcə, o 

da aĢağıda böyüyür. ġəhərdə yeni bir küçə salınan kimi kloakada yeni bir yol uzanır. Köhnə 

sülalə dövründə ancaq iyirmi üç min üç yüz metr kanal çəkilmiĢdir – 1806-cı il yanvarın birinə 

kimi Parisdə iĢin vəziyyəti belə idi. Bu dövrdən yenə iĢə baĢlanıldı, böyük səy və 

müvəffəqiyyətlə davam etdirildi: biz bu dövrdən yenə bəhs edəcəyik. Napoleon dörd min səkkiz 

yüz dörd metr, XVIII Lüdovik – beĢ min yeddi yüz doqquz metr, X Karl – on min səkkiz yüz 

otuz altı metr, Lui-Filipp – səksən doqquz min iyirmi metr, 1848-ci il respublikası – iyirmi üç 

min yüz səksən bir metr, indiki hökumət də yetmiĢ min beĢ yüz metr çirkab kanalı çəkdirmiĢdir; 

bu rəqəmlər diqqəti cəlb etməyə bilmir. Nəticə etibarilə bu vaxta qədər iki yüz iyirmi altı min 

yüz on metr, baĢqa sözlə desək, altmıĢ min çirkab kanalı çəkilmiĢdir, – Parisin bətni belə 

böyükdür. Bu, gözə görünməyən, daima böyüyən, qollu-budaqlı bir pöhrəlik, heç kəsin bələd 

olmadığı nəhəng bir tikinti idi. 

Bu qeydlərdən aydın görünür ki, Parisin yeraltı labirinti əsrin baĢlanğıcında olduğundan çox-çox 

artıq böyümüĢdür. Kloakanı təkmilləĢdirib indiki Ģəklə salmaq üçün nə qədər əzm və səbat, nə 

qədər səy lazım olduğunu təsəvvür etməyin özü çətindir. Kral dövrünün Ģəhər idarəsi, on 

səkkizinci əsrin son on ilində inqilabi bələdiyyə idarəsi – 1806-cı ilə qədər olan beĢ mil 

uzunluğunda çirkab kanalının qazılmasını çox çətinliklə baĢa çatdırmıĢdı. Müxtəlif çətinliklər bu 

iĢin gediĢini ağırlaĢdırırdı: bu çətinliklərdən bəzisi torpağın xüsusiyyətilə, bəzisi də Paris 

fəhlələrinin fikrində kök salan köhnə mövhumatla əlaqədardır. Paris elə bir torpaq üzərində 

qurulmuĢdur ki, bu torpaqda bel və külüng, torpaq burğusu, insan əli çox çətinliklə iĢ görə bilir. 

Paris deyilən gözəl tarixi formasiyanın yerləĢdiyi geoloji formasiyanı qazmaqdan, dəlib-

keçməkdən çətin Ģey yoxdur. Ġnsan bu torpaq təbəqələrinə yol açmaq istərkən dərhal onun 

qarĢısına torpaqda gizlənən hədsiz-hesabsız maneələr çıxır. Bu, ya yumĢaq giltorpaq, ya yeraltı 

çeĢmələrdir, ya bərk dağ süxurudur, ya da peĢəkarlar dilində ―xardal‖ deyilən yapıĢqan kimi 

---

bataq lilidir. Külüng çox çətinliklə əhəng daĢlarına, Ģist laylarına batır; bu əhəng daĢları arasında 

çox nazik gil təbəqələri, Ģist layları arasında isə tarixdən əvvəlki okeanlarla bir dövrdə yaĢayan 

ilbizlərin daĢa dönmüĢ qabıqları nəzərə çarpır. Bəzən hələ tikilib qurtarmayan tağdan birdən su 

açılır, fəhlələri basır, bəzən də löhrəm torpaq özünə yol açır, bir Ģəlalə qüvvəsilə uçulub-tökülür, 

iri dayaq tirlərini ĢüĢə kimi qırıb tökür. Lap bu yaxında gəmi hərəkətini saxlamadan, kanalı 

qurutmadan Vilyetdə, Sen-Malten kanalı altında çirkab kanalı qazmaq lazım gəlmiĢdi, birdən 

kanalın dibində çatdaq əmələ gəldi, su yeraltı Ģaxtalara elə Ģiddətlə axmağa baĢladı ki, suçəkən 

maĢınlar bunun qarĢısında aciz qaldı; su axan yeri tapmaq üçün dalğıc göndərildi, o, kanalın 

dibində əmələ gələn çatdağı tapdı və çox çətinliklə onu tuta bildi. Bundan baĢqa, həm Senanın 

sahillərində, həm də çaydan xeyli kənarda, məsələn, Belvildə Böyük küçənin və Lnüyer 

pasajının altında batağan quma rast gəlmək olur, bu qumda batıb məhv olmaq təhlükəsi var. 

Boğucu zərərli buxarlanmanı, adamı diri-diri öz altında basdıran torpaq çöküntülərini, qəfildən 

baĢ verən uçqunları, yeraltı çirkab kanallarında iĢləyən adamların hamısını gec-tez tutan 

qızdırmanı da bunlara əlavə edin. Lap bu yaxınlarda bu iĢə Monno rəhbərlik edirdi. O, baĢ Ürk 

su kəmərinin suyunu qəbul etmək üçün on metr dərinlikdə xəndəkdə iĢ apararaq, KliĢi yeraltı 

yolunu qazdı, çox vaxt çürüntülü torpaq içində kəĢfiyyat iĢlərini davam etdirməklə və dayaq 

sütunları hörməklə torpaq çöküntülərinin qabağını alaraq, Hospital bulvarından Senaya qədər 

Byevranın məcrasına tağ vurdu. Monmartrdan gələn su axınını Parisdən uzaqlaĢdırmaq, 

ƏzabkeĢlər qarovulxanası yanındakı doqquz hektar sahədə gölməçə suyunu axıtmaq üçün dörd 

ay, on bir metr dərinlikdə, gecə-gündüz iĢləyərək, təkrar edirik, Ağ qarovulxanadan tutmuĢ 

Obervil üstündəki yola qədər uzun çirkab kanalları açdı, yerin altında, altı metr dərinlikdə Bardü-

Bek küçəsinin çirkab kanalını qurdu, – bu vaxta qədər bir iĢ xəndəksiz görülməmiĢdi; Monn bu 

iĢləri qurtardıqdan sonra öldü. Ondan sonra mühəndis Dülo, Ģəhərin bütün rayonlarında, 

Traversyer-Sent-Antuan küçəsindən Ursin küçəsinə kimi, üç min metr uzunluqda çirkab kanalı 

üstünə tağ vurdu; Topçu küçəsilə Muftar küçəsi ayrıcını basan yağıĢ sularının axıb getməsi üçün 

Arbalet küçəsi altında yan kanala yol açdı; batağan qumda, su altında daĢdan və betondan 

bünövrə qoyaraq, Sen-Jorj çirkab kanalını çəkdi, Nazaret Məryəmi küçəsi altındakı kanalları 

dərinləĢdirməklə əlaqədar olan təhlükəli bir iĢi qurtardı. Dülo da bu iĢləri gördükdən sonra öldü. 

Bizdə bu cür qəhrəmanlıqlar haqqında mətbuatda məlumat verilmir, əslinə qalanda, bu 

qəhrəmanlıqlar döyüĢ meydanında olan mənasız qırğınlardan qat-qat yaxĢıdır. 

1832-ci ildə Paris kloakası heç də indiki kimi deyildi. Bu iĢə birinci təkan verən Brünzo oldu, 

lakin Ģəhər idarələrinin çirkab kanallarını tamamilə yenidən qurması üçün vəba xəstəliyi baĢ 

verməli idi; o vaxtdan ta indiyə qədər bu iĢ davam etdirilir. Çox təəccüblü olsa da, 1821-ci ildə, 

məsələn, Böyük kanal deyilən dairəvi kanalın çirkabla dolu olan bir hissəsi hələ də Qurd 

küçəsində, Venetsiyada olduğu kimi açıqda idi. Ancaq 1823-cü ildə Paris Ģəhəri bu biabırçılığın 

üstünü örtmək üçün iki yüz altmıĢ altı min səksən frank altı santim pul xərcləməli oldu. DöyüĢ, 

Küvet, Sen-Mande küçələrində çirkab axan novlarla, sorucu borularla, təmizləyici hovuzlarla, 

hovuzların təmizləyici qollar ilə təchiz edilmiĢ üç zibil quyusu ancaq 1836-cı ildə qazıldı. Parisin 

həzm cihazı yenidən quruldu, yuxarıda dediyimiz kimi, iyirmi beĢ il ərzində on qatdan da artıq 

geniĢləndi. 

Otuz il bundan əvvəl, silahlı üsyan günlərində – iyunun 5-də və 6-da kloakanın bir çox yeri hələ 

də əvvəlki vəziyyətində idi. Onda, indiki qabarıq döĢəmə küçələrin çoxu qənbər daĢı döĢənmiĢ 

çökük küçələr idi. Küçələrin və küçə ayrıclarının ən çökük yerində yoğun, dəmir çubuqlu iri 

çargül barmaqlığa tez-tez rast gəlmək olardı. Bu dəmir barmaqlıqlar yoldan keçənlərin ayağı 

altında sürtünməkdən parıldardı, onlar sürüĢkəndi, ekipajlar üçün təhlükəli idi, çünki ekipaja 

qoĢulan atlar bunların üstündən keçəndə büdrəyib yıxılardı. Yollar idarəsinin rəsmi dilində 

küçələrin bu ən çökük yerinə və dəmir barmaqlığa casis1 kimi mənalı bir ad verilmiĢdi. 1832-ci 

ildə küçələrin çoxunda, məsələn, Ulduz, Sen-Lui, Tampl, Köhnə Tampl, Nazaret Məryəmi, Foli-

Merikur, Çiçəkli Sahil, Kiçik Kabarqa, Normadiya, Maral körpüsü, Mare, Qalib Məryəm, Qranj-

Batelyer, Yelisey çölü, Jakob, Türnon küçələrində, Sen-Marten və Monmartr civarında köhnə 

orta əsr kloakası öz ağzını həyasızcasına açmıĢdı. Bunlar iri, açıq deĢiklərdi; deĢiklərin ətrafında 

---

yonulmamıĢ daĢ qoyulmuĢdu, bəzi yerdə də onlar böyük bir həyasızlıqla tumbalarla 

hasarlanmıĢdı. 

Parisin çirkab kanallarının uzunluğu 1663-cü ilin may ayında nə qədər idisə, 1806-cı ildə də o 

qədər idi: beĢ min üç yüz iyirmi səkkiz tuzdan artıq deyildi. 1832-ci il yanvarın birində, 

Brünzodan sonra onun uzunluğu qırx min üç yüz metrə çatdırıldı. 1806-cı ildən 1831-ci ilə kimi 

hər il orta hesabla yeddi yüz əlli metr çirkab kanalı çəkilmiĢdi. O vaxtdan bəri hər il beton 

bünövrə əsasında xırda çınqılla əhəng hidravlik məhlulundan səkkiz mindən on min metrə qədər 

yeraltı tunel qazılmıĢdı. Ġndiki Parisin altmıĢ mil çirkab kanalı, bunun hər metri iki yüz frankdan 

götürüldükdə, qırx səkkiz milyona baĢa gəlmiĢdir. 

Biz lap əvvəldə iqtisadi tərəqqi məsələsini qeyd etmiĢdik, bundan baĢqa, ictimai gigiyenanın 

mühüm məsələləri də Paris kloakasının ciddi məsələləri ilə əlaqədardır. 

Paris su pərdəsilə hava pərdəsi arasında yerləĢmiĢdir. Su pərdəsi yerin altında, xeyli dərinlikdə 

olsa da, iki dəfə buruqla tədqiq edilmiĢdir: bu pərdə yaĢıl qumdaĢı təbəqəsi üstündədir, təbəqə isə 

tabaĢir layları ilə yura dövrü əhəngdaĢı arasındadır. QumdaĢı təbəqəsini iyirmi beĢ mil radiusu 

olan bir dairə Ģəklində təsvir etmək mümkündür. Bir çox çayların suyu oraya süzülüb tökülür. 

Siz Qrenel quyusundan götürülmüĢ bir stəkan suda Senanın, Marnanın, Ġonnanın, Uazanın, 

Enanın, ġeranın, Vyenanın və Luaranın suyunu içirsiniz. Bu su müalicə suyudur, o əvvəl, 

havada, sonra da yerin təkində əmələ gəlir. Hava pərdəsi zərərlidir, o çirkab sularına toxunur. 

Kloakanın zəhərli buxarı havaya qarıĢır, Ģəhər bu hava ilə nəfəs alır, buna görə də onun tənəffüsü 

sağlam deyil. Peyin yığını üstündən götürülən hava yoxlanılmıĢdır, bu hava Parisin üstündəki 

havadan, çox-çox təmizdir, – elm bunu isbat etmiĢdir. Elə bir vaxt gələcək ki, tərəqqinin əldə 

etdiyi müvəffəqiyyətlər, texnikanın təkmilləĢməsi, bilik ziyası su pərdəsinə hava pərdəsini 

təmizləməyə, baĢqa sözlə desək, çirkab kanallarının yuyulmasına kömək edəcəkdir. Məlumdur 

ki, biz çirkab kanallarının yuyulması deyəndə nəcisin torpağa verilməsini, torpağın 

peyinlənməsini, zəmilərin gübrələnməsini nəzərdə tuturuq. Bu adicə tədbirin nəticəsində Ģəhər 

camaatının ehtiyacı azalır, sağlamlığı yaxĢılaĢır. Ġndi Parisin xəstəliyi, Luvr bu taun çarxının 

təkər topu kimi götürülsə, əlli mil ətrafa yayılır. 

Biz deyə bilərik: kloaka on əsrdir ki, Parisin yarasına çevrilib. Çirkab suları Ģəhərin qanına çökən 

zəhərdir. Xalqın duyğusu bu barədə heç vaxt yanılmamıĢdır. KeçmiĢ zamanlarda xalq 

nəcisatanlar peĢəsini, dərisoyanların peĢəsi kimi, təhlükəli və iyrənc peĢə hesab etmiĢdir; 

dərisoyanlar peĢəsi isə uzun zaman nifrətlə qarĢılanmıĢdır və bu iĢi cəlladın öhdəsinə 

buraxmıĢlar. Bənna çox böyük muzd xatirinə bu üfunətli xəndəyə enməyə razı olmuĢdur; 

yerqazan çox çətinliklə öz nərdivanını ora endirmək qərarına gəlmiĢdir. Belə bir məsəl vardı, 

deyərdilər: ―Çirkab quyusuna enmək qəbrə enmək deməkdir‖. Biz yuxarıda demiĢdik: həm 

geoloji, həm tarixi çevriliĢlərin təsirini özündə əks etdirən, Nuh tufanı zamanından baĢlayaraq 

Maratın kəfənindən qalan bir parça cındıra qədər bütün kataklizmlərin izini mühafizə edən bu 

dərin kanallar, bu təhlükəli yeraltı mağaralar haqqında adamı dəhĢətə gətirən cürbəcür iyrənc 

əfsanələr söylənilirdi. 

 

 

 

 

 

 

QƏLBĠN QÜDRƏTĠLƏ MƏĞLUB OLMUġ ÇĠRKAB. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Kloaka və orada baĢ verən gözlənilməz hadisələr. 

 

---

Jan Valjan bu Paris kloakasına düĢmüĢdü. 

Parislə dəniz arasında bir oxĢayıĢ da var: Parisdə də adam okean girdabında batan üzgüçü kimi 

yox ola bilər. 

Əmələ gələn dəyiĢiklik sarsıdıcı bir dəyiĢiklikdi. Jan Valjan Ģəhərin lap mərkəzində Ģəhərdən 

yox oldu, bir anda ancaq dəmir qapağı açıb örtməklə gün iĢığından – zülmətə, günorta çağından 

– gecə yarısına, hay-küydən – səssizliyə, qasırğa və göy gurultusundan – məqbərə sakitliyinə, 

taleyin Polonso küçəsində olan möcüzəsindən daha qəribə bir möcüzə nəticəsində məhv 

olmaqdan qurtararaq tamam təhlükəsiz bir yerə düĢdü. 

Birdən yeraltı mağarada itib-batmaq, Parisin daĢdan hörülmüĢ gizlin bir güĢəsində gözdən itmək, 

ölümün cövlan etdiyi küçədən həyat izi duyulan sərdabaya enmək! – Bu, fövqəladə bir an idi! O, 

ĢaĢqın halda bir qədər dayanıb durdu, heyrətlə ətrafa qulaq asmağa baĢladı. Qəfildən onun 

ayaqları altında, sanki, yer ayrılmıĢdı, sanki, bu yer xilasedici bir tələ idi. Göylərin mərhəməti 

onu baĢqa bir yolla gizlətmiĢdi. Bu, Tanrının hazırladığı müqəddəs bir tələ idi! 

Yaralı tərpənmirdi, Jan Valjan özü ilə bu qəbrə apardığı adamın ölü, ya diri olduğunu bilmirdi. 

Jan Valjanın ilk duyduğu Ģey – tam korluq idi. O, birdən heç nə görmədi. Həm də, elə bil ki, 

birdən kar olmuĢdu: heç nə eĢitmirdi. Onun baĢı üstündə, bir neçə fut yuxarıda coĢan dəhĢətli 

vuruĢma qasırğası torpaq təbəqəsi arasından bir uğultu kimi eĢidilirdi. O, ancaq öz ayaqları 

altında möhkəm zəmin hiss edirdi, – bu özü də kifayətdi. O, əvvəl bir əlini, sonra o birini uzatdı, 

hər iki tərəfdə əli divara dəydi, – dar bir koridorda olduğunu baĢa düĢdü; ayağı sürüĢdü, – baĢa 

düĢdü ki, ayağı altındakı sal daĢ su içindədir. Bir ayağını ehtiyatla qabağa qoydu, – irəlidə uçqun, 

quyu, dərin bir çuxur olacağından qorxurdu, – əmin oldu ki, daĢ döĢəmə uzanıb gedir. Pis qoxu 

duydu, – harada olduğunu anladı. 

Bir neçə saniyədən sonra o daha kor deyildi. Onun endiyi nəzarət quyusunun nəfəsliyindən azca 

iĢıq düĢürdü, çox keçmədi ki, onun gözləri bu ala-qaranlığa öyrəĢdi. Ətrafındakı bəzi Ģeyləri 

görməyə baĢladı. Özünü dəfn etdiyi yeraltı yol, – onun vəziyyətini baĢqa sözlə bundan yaxĢı izah 

etmək olmazdı, – arxa tərəfdən hörülmüĢdü, professional dildə ―dalan budağı‖ deyilən 

dalanlardan biri idi. Onun yolunu ön tərəfdə baĢqa bir divar kəsirdi – bu divar gecə zülməti idi. 

Nəfəslikdən düĢən iĢıq Jan Valjandan on-on iki addım irəlidə sönürdü; o ancaq tutqun, ağımtıl 

iĢıqla bir neçə metr çirkab kanalının nəm divarını iĢıqlandırırdı. Ondan sonra tam zülmətdi; bu 

zülmətə qədəm qoymaq adamı qorxudurdu, o, elə bil, adamı həmiĢəlik udacaqdı. Lakin divar 

kimi dayanan bu qatı zülmətin içinə girmək mümkündü, hətta zəruri idi. Hələ bir tələsmək də 

lazımdı. Jan Valjanın ağlına belə bir Ģey gəldi: ―Dəmir barmaqlığı daĢ yığını altında mən 

görmüĢəmsə, bunu əsgərlər də görə bilər, bu Ģeylər təsadüfdən asılıdır‖. Əsgərlər də quyuya 

enib, oranı yoxlaya bilərdilər. Bircə dəqiqə də gecikmək olmazdı. Mariusu yerə qoyduqdan sonra 

yenə qaldırdı, çiyninə aĢırıb yola düzəldi. Cəsarətlə zülmətin içinə girdi. 

Jan Valjan tezliklə xilas olacaqlarını zənn edirdi, əslində, heç də belə deyildi. Ġndi onların 

qarĢısında baĢqa təhlükələr dururdu, bunları, bəlkə də, əvvəlki təhlükələrə nisbətən az təhlükə 

hesab etmək olmazdı. Ġndi o, vuruĢma alovu qasırğasında deyil, zəhərli buxar, təhlükəli 

vəziyyətlər dolu mağarada idi; indi o, hərc-mərclik içindən çıxıb kloakaya düĢmüĢdü. O, bir 

cəhənnəmdən çıxıb, baĢqa cəhənnəmə düĢmüĢdü. 

Jan Valjan əlli addıma qədər yol getdikdən sonra dayanmağa məcbur oldu. O, bir sual qarĢısında 

qaldı. Yeraltı koridoru baĢqa bir koridor kəsib keçirdi. Yol ayrılırdı. Bu yollardan hansını seçsin? 

Sağamı dönsün, solamı? Bu qaranlıq mağarada bunu necə təyin etsin? Biz yuxarıda demiĢdik ki, 

dolaĢıq yeraltı kanallarda yol göstərən bircə Ģey vardı: o da yerin təbii eniĢi idi. Bu eniĢlə getmək 

çaya enmək deməkdi. Jan Valjan bunu dərhal baĢa düĢdü. 

O belə nəticəyə gəldi ki, yəqin bura bazar altındakı çirkab kanalıdır. Soldakı yolla yerin eniĢini 

tutub getsəydi, on beĢ dəqiqədən də tez Sərraf körpüsü ilə Yeni körpü arasında Senaya çatardı, 

baĢqa sözlə desək, günün günorta çağında Parisin ən izdihamlı rayonuna gəlib çıxardı. Bəlkə də, 

bu yol onu aparıb küçə ayrıclarında olan nəzarət quyularından birinə çıxaracaqdı. Camaat, üst-

baĢı qana bulaĢmıĢ iki adamın yerin içindən, onların lap ayağı altından çıxdığını görüb qorxuya 

düĢəcəkdi, – Jan Valjan onların qorxusunu təsəvvüründə canlandırırdı. Sonra polis iĢçiləri, 

yaxındakı qarovulxanadan silahlı keĢikçilər yüyürüb gələcəkdi. Onları quyudan çıxan kimi tutub 

---

aparacaqdılar. Elə yaxĢısı budur ki, bu dolaĢıq yollardan çıxmasın, qabağa getsin, qaranlığa 

etibar etsin, qalan Ģeyləri də qəza-qədərin ixtiyarına buraxsın. 

Jan Valjan bir az yuxarı qalxaraq, sağ tərəfə getdi. 

Qalereyanın tinindən dönən kimi nəfəslikdən düĢən zəif iĢıq gözdən itdi, onların üstünə zülmət 

pərdəsi endi. Jan Valjan yenə heç bir Ģey görmədi. Lakin bu, onun irəli getməsinə mane olmadı; 

o bacardığı qədər yeyin gedirdi. Mariusun qolları onun boynunun hər iki tərəfindən sallanırdı, 

ayaqları kürəyinə enirdi. Jan Valjan bir əli ilə Mariusun qollarından tutmuĢdu, o biri əli ilə divarı 

yoxlayırdı. Mariusun üzü Jan Valjanın üzünə toxunurdu, qana bulaĢdığı üçün onun üzünə 

yapıĢırdı. Mariusun yarasından axan isti qan onun bədəninə süzülür, paltarını isladırdı, – Jan 

Valjan bunu hiss edirdi. O lap qulağının dibində Mariusun nəmli nəfəsini duyurdu, bu da onun 

nəfəs aldığını, hələ diri olduğunu göstərirdi. Jan Valjanın döndüyü koridor əvvəlki koridordan 

enli idi. Yerimək getdikcə çətinləĢirdi. Dünənki leysan yağıĢının suyu hələ də kanalın ortası ilə 

axırdı, buna görə də Jan Valjan suya girməmək üçün divarın dibi ilə gedirdi. O, ağır düĢüncələr 

içində ağır-ağır irəliləyir, qaranlıqda meydana gələn, yeraltı Ģaxtalar zülmətində heç bir Ģey 

görmədən hərəkət edən məxluqa oxĢayırdı. 

Uzaq bir nəfəslikdən qatı qaranlığa düĢən zəif iĢıqdanmı, ya Jan Valjanın gözlərinin qaranlığa 

öyrəĢməsindənmi, o ətrafında olan Ģeyləri seçməyi, çiyni toxunan divarı, altında getdiyi tağı yenə 

də tutqun Ģəkildə görməyə baĢladı. Ruh əzab içində böyüyüb, əzab içində Allahı dərk etdiyi 

kimi, bəbək də qaranlıqda böyüyür və nəhayət, qaranlıqda iĢıq görür. 

Yol seçmək getdikcə çətinləĢirdi. 

Çirkab kanallarının istiqaməti, elə bil, bu kanalların üstündəki küçələrin istiqamətini əks etdirir. 

O zaman Parisin iki min iki yüz küçəsi vardı. Bu küçələrin altında kloaka adlanan qollu-budaqlı, 

dolaĢıq, qaranlıq kanalları təsəvvürünüzə gətirin. Kanallar uc-uca qoyulsaydı, on bir mil olardı. 

Biz son otuz ildə sürətlə yeni kanallar qazıldığını demiĢdik, indi onların uzunluğu altmıĢ mildən 

az deyildi. 

Jan Valjan bura enəndən sonra harada olduğunu səhv baĢa düĢmüĢdü. O elə bilirdi ki, Sen-Deni 

küçəsi altındadır, ancaq təəssüf ki, belə deyildi. Sen-Deni küçəsi altındakı kanal XIII Lüdovik 

dövründən qalan, daĢdan hörülmüĢ qədim çirkab kanalı idi və Böyük kloaka deyilən kollektor 

kanalı ilə birləĢirdi, özünün də keçmiĢdəki Möcüzələr sarayı səviyyəsində, sağ tərəfə bircə 

döngəsi vardı, həm də Sen-Marten küçəsi altında qollara ayrılırdı, bu yerdə çirkab kanallarının 

dörd xətti bir-birini çalın-çarpaz kəsirdi. Lakin ―Korinf‖ meyxanası yanında deĢiyi olan Kiçik 

Sərsəri kanalı Sen-Deni küçəsi altındakı kanalla birləĢmirdi, o ancaq Monmartr kloakasına 

tökülürdü. Jan Valjan da gəlib bura çıxmıĢdı. Burada çox tez azmaq olardı: Monmartr kloakası 

köhnə kanallar Ģəbəkəsinin ən mürəkkəb qol-budaqlı Ģəbəkələrindən biri idi. XoĢbəxtlikdən, Jan 

Valjan bazar altındakı kanalların yanından ötüb keçmiĢdi; bu kanallar plan üzərində meĢə kimi 

bir-birinə qarıĢmıĢ dor ağaclarını xatırladırdı. Lakin Jan Valjan hələ çox ağır təsadüflərlə 

qarĢılaĢacaqdı, bir çox küçə ayrıclarına rast gələcəkdi; çünki bura da qaranlıq içində onun 

qarĢısında sual Ģəklində çıxan həmin küçələrdi. Birinci budur ki, sol tərəfdə geniĢ Platriyer 

kloakası vardı; o xalis Çin müəmması idi; onun qatma-qarıĢıq, dolaĢıq çirkab kanalları Poçt 

idarəsilə Taxıl bazarının dəyirmi, qübbəli binası altında T və Z Ģəklində Senaya qədər uzanır, 

orada Ü Ģəklində qurtarırdı. Ġkincisi, sağ tərəfdə üç dalanlı KeĢikçi küçəsinin əyri tuneli vardı, – 

dalanlar çarx diĢinə oxĢayırdı. Üçüncüsü, yenə sol tərəfdə, Mayl küçəsi altında bir kanal vardı, 

bu elə baĢlanğıcında haçalanır, əyri-üyrü Ģəkildə uzanaraq Luvr altında kaha kimi böyük bir gölə 

tökülürdü. Bir də, sağ tərəfdəki sol döngənin dalında Pəhrizçilər küçəsinin altında bir qol və bir 

çox baĢqa xırda qollar vardı; dairəvi kanalla gedən yolda bunlara tez-tez rast gəlmək olardı; 

ancaq bu dairəvi kanal Jan Valjanı kənar, yəni təhlükəsiz bir yerə gətirib çıxara bilərdi. 

Jan Valjan bu barədə az da olsa, bir Ģey bilsəydi, əlini divara sürtən kimi Sen-Deni küçəsi 

altındakı qalereyada olmadığını baĢa düĢərdi. Bu, burjuanın pula qənaət edərək, çopur-çopur 

əhəng daĢından, qısaca desək, ―çürüntüdən‖ hidravlik məhlulla beton bünövrə üzərində 

tikdirdiyi, ucuz baĢa gələn müasir qalereya idi, qədim qalereyalar yonma, saf daĢdan, qədim 

memarlıq üslubu ilə tikilərdi; bu memarlıq sənəti kloakada da öz məğrur əzəmətini hifz edirdi, 

onun döĢəməsinə qranit döĢənər, divarları da qranitdən hörülərdi, daĢlar əhəng məhlulu ilə bir-

---

birinə bərkidilərdi; bu tikintinin hər tuazı səkkiz yüz livrə baĢa gəlirdi. Lakin Jan Valjan bunu 

bilmirdi. 

O, heç bir Ģey görmədən, heç bir Ģey bilmədən, təsadüflər axınına düĢərək, baĢqa sözlə desək, öz 

taleyini qəza-qədərin ixtiyarına buraxaraq təĢviĢ içində, lakin qəti bir inamla qabağa gedirdi. 

Etiraf etmək lazımdır ki, onu yavaĢ-yavaĢ dəhĢət alırdı. Onu bürüyən zülmət beyninə nüfuz 

edirdi. O, naməlum bir aləm içində ağır-ağır irəliləyirdi. Kloaka hiyləgərdir, xaindir; o sarsıdıcı 

dolaĢıqlarla doludur. Vay o adamın halına ki, Parisin bu cəhənnəminə düĢmüĢ olsun! Jan Valjan 

qaranlıq içində yol axtarırdı, yol kəĢf edirdi. Onun cəsarət edib endiyi bu məchuliyyət aləmində 

atdığı hər addım son addım ola bilərdi. O, burdan necə xilas ola bilərdi? O, yol tapıb buradan 

vaxtında çıxa biləcəkdimi? BaĢdan-baĢa daĢ hücrələrdən ibarət olan bu yeraltı süngər onun irəli 

getməsinə, buradan çıxmasına imkan verəcəkdimi? Bu zülmət içində, bəlkə də, o heç 

gözlənilməyən təhlükəyə, dəf edilməsi mümkün olmayan bir maneəyə rast gələcəkdi? Yoxsa, 

Marius qan getmədən, o da acından öləcəkdi? Yoxsa burada ölmək onların nəsibidir, onlardan bu 

əbədi zülmət içində, bir bucaqda ancaq iki skelet qalacaqdı? Kim bilir! O, öz-özünə bu sualları 

verir, lakin cavab tapa bilmirdi. Parisin bətni – dibi görünməyən dərin girdabdır. O, qədim 

peyğəmbər kimi, əjdahanın qarnındadır. 

Birdən qəribə bir Ģey onu heyrətə saldı. O, birdən hiss etdi ki, düz qabağa gedir, daha yuxarı 

qalxmır. Axan sular qabaq tərəfdən onun çəkməsinə dolmaq əvəzinə, dal tərəfdən ayağına 

dəyirdi. Çirkab kanalı indi üzüaĢağı gedirdi. Niyə? Yoxsa bu saat o, Senanın sahilinə çıxacaqdır? 

Bu, böyük təhlükə olardı, lakin geri qayıtmaq bundan da təhlükəli idi. O, dayanmadan yenə 

qabağa getdi. 

Lakin kanal onu heç də Senaya gətirib çıxarmadı. Çirkab suları sağ sahildə olan Parisin iki eniĢli 

dikdirinin hər iki döĢü ilə həm Senaya, həm də BaĢ kloakaya axır. Çirkab sularını iki yerə ayıran 

bu dikdirin yuxarı hissəsi çox qəribə bir Ģəkildə yana əyilir. Onun çirkab suları axmağa baĢlayan 

ən yüksək nöqtəsi həm MiĢel-le-Kont küçəsi dalındakı Sent-Avua kloakasında, həm də bulvar 

yanındakı Luvr kloakasında, həm də Mərkəzi bazar yaxınlığındakı Monmartr kloakasındadır. Jan 

Valjan dikdirin bu yüksək nöqtəsindən keçirdi. Ġndi o, dairəvi kanala sarı enirdi. Onun tutduğu 

istiqamət düz idi. Lakin belə Ģey heç onun ağlına gəlmirdi. 

O həmiĢə döngəyə çatanda əli ilə tini yoxlayırdı: təzə koridor əvvəlkindən dar olsaydı, bura 

dönmürdü, yenə əvvəlki yolu ilə gedirdi. O haqlı olaraq belə düĢünürdü: hər bir dar kanal onu 

mütləq aparıb dalana çıxaracaqdı, bu da onu məqsədindən uzaq salacaqdı, yəni kloakadan 

çıxmasına mane olacaqdı. Bu qayda ilə o, qaranlıqda dörd dolaĢıq yolda qarĢısına çıxan 

təhlükədən dörd dəfə uzaqlaĢa bilmiĢdi. 

Birdən o, hiss etdi ki, Parisin hay-küylü məhəllələrini ötüb keçmiĢdir: o yerlərdə hamı üsyan 

qarĢısında qorxudan donub qalmıĢdır, barrikadalar küçə hərəkətinin qabağını kəsmiĢdir; indi o, 

Parisin adi, canlı küçələri altındadır. O, baĢı üstündə susmaq bilməyən bir uğultu eĢidirdi, elə bil 

ki, uzaqda göy guruldayırdı. Bu, ekipaj çarxlarının səsi idi. 

Onun hesabına görə o, yarım saata qədər yol getmiĢdi, amma dincəlmək heç onun yadına da 

düĢmürdü. O ancaq Mariusu tutduğu əlini dəyiĢdi. Qaranlıq get-gedə artırdı, ona təsəlli verən də 

bu idi. 

Birdən o, qarĢısında öz kölgəsini gördü. Kölgə döĢəmənin sal daĢları üstünə düĢmüĢdü. Güclə 

seçilən tünd-qırmızı zəif iĢıq onun ayağı altındakı daĢı, baĢı üstündəki tağı iĢıqlandırır, tunelin 

sürüĢkən divarlarında titrəyirdi. O, heyrətlə dönüb baxdı. 

Arxa tərəfdə, koridorun sonunda məĢum bir ulduz qatı qaranlığı dələrək hərəkət edirdi, bu, sanki, 

ona zillənən bir göz idi. Jan Valjana elə gəldi ki, iĢıq çox-çox uzaqdadır. 

Bu, polis iĢçilərinin gözü idi, bu, yeraltı aləmin sönük məĢəli idi. 

Bu ulduzun dalında səkkiz, ya on uzun, qara, qorxunc kölgə tutqun halda titrəyirdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Ġzahat. 

---

 

Əmr edilmiĢdi ki, iyunun altısında gündüz çirkab kanalları baĢdan-baĢa yoxlanılsın. Bu 

kanalların məğlub olmuĢ üsyançılar üçün sığınacaq yeri olacağından qorxurdular, buna görə də 

polis prefektinə tapĢırılmıĢdı ki, general Büjo Parisi üsyançılardan təmizlədiyi zaman, o da 

yeraltı Parisi üsyançılardan təmizləsin. Bir-birilə uzlaĢdırılmıĢ bu iki əməliyyat dövlət 

baĢçılarından ikiqat tədbir tələb edirdi: yuxarı – qoĢunun, aĢağı – polis idarəsinin ixtiyarına 

verilmiĢdi. Üç dəstə agent və kloaka fəhləsi Parisin yeraltı çirkab kanallarını eninə-uzununa 

axtarırdı: dəstələrdən biri Senanın sağ sahillərindəki, o birisi, Senanın sol sahilindəki, üçüncüsü 

də, Ģəhərin mərkəz hissəsindəki çirkab kanallarını yoxlayırdı. 

Polis agentləri karabinlə, dəyənəklə, qılıncla, xəncərlə, silahlanmıĢdılar. 

Bu anda Jan Valjana sarı yönəldilən iĢıq – sağ sahili yoxlayan polis keĢikçisinin fənərindən 

düĢmüĢdü. 

KeĢikçilər üç dalanlı əyri qalereyanı indicə yoxlamıĢdılar: bu qalereya keĢikçi küçəsi altında idi. 

Onlar fənərlə bu dalanların künc-bucağını yoxlarkən, Jan Valjan gəlib qalereyaya çatmıĢdı, lakin 

onun baĢ koridordan dar olduğunu müəyyən etdikdən sonra, oraya girmədi, onun yanından ötüb 

keçdi. Polis agentləri KeĢikçi küçəsi altındakı qalereyadan geri qayıdanda ayaq səsi eĢitdilər: səs 

dairəvi kanala sarı uzaqlaĢırdı. Bu, Jan Valjanın ayaq səsi idi. KeĢikçilərin baĢçısı, serjant, fənəri 

qaldırdı, dəstədəki agentlərin hamısı diqqətlə qaranlığa, səs gələn tərəfə baxdı. 

Jan Valjan üçün bu, çox dəhĢətli bir an idi. 

XoĢbəxtlikdən, fənəri o, yaxĢı görsə də, fənər onu yaxĢı iĢıqlandırmırdı. Fənər iĢıqdı, Jan Valjan 

kölgə. O çox uzaqda idi, qaranlıq onu bürümüĢdü. Divara sıxılıb sakitcə durdu. 

Jan Valjan arxa tərəfdə hərəkət edən kölgələrə çox da fikir vermədi. Yuxusuzluqdan, aclıqdan, 

həyəcandan, sanki, sərməst idi. ĠĢıq, iĢıqdan görünən kölgələr ona bir xəyal kimi görünürdü. 

Bunun nə olduğunu o baĢa düĢmürdü. 

Jan Valjan dayananda səs kəsilirdi. 

KeĢikçilər diqqətlə qulaq asırdılar, ancaq heç bir Ģey eĢitmirdilər, diqqətlə baxırdılar, – heç bir 

Ģey görmürdülər. Onlar məsləhət etməyə baĢladılar. 

O zaman Monmartr çirkab kanalında, ―yol ayrıcı‖ deyilən bir yer vardı; əmələ gələn gölməçə 

sonralar bu ―yol ayrıcı‖nı dağıtmıĢdı; gölməçə özü Ģiddətli yağıĢ suları axınından meydana 

gəlmiĢdi. Polis dəstəsi bu meydançada yerləĢə bilərdi. 

Jan Valjan bütün o kölgələrin bir yerə halaylama yığıldığını gördü. Onların buldoq iti baĢına 

oxĢayan baĢları bir-birinə yaxınlaĢdı: pıçıldaĢmağa baĢladılar. 

Bu keĢikçi köpəklər belə qərara gəldilər ki, yanılıblar, onların qulağına səs gəlir, orada heç kəs 

yoxdur, gedib dairəvi kanalı yoxlamaq mənasız iĢdir, bu, ancaq boĢ yerə vaxt itirmək deməkdir; 

gərək onlar tez Sen-Merri tərəfə getsinlər; çünki bir iĢ tapılsa, ancaq orada tapılacaq, bir Ģuluqçu 

tuta bilsələr, ancaq o məhəllədə tutacaqlar. 

Partiyaların öz düĢmənlərinə verdiyi pis-pis adlar köhnəldikdə, bu adlara bəzən təzə libas 

geydirirlər. 1832-ci ildə ―Ģuluqçu‖ sözü onda köhnəlmiĢ olan ―yakobinçi‖ sözünü əvəz etdi, həm 

də sonralar ―demoqoq‖ sözünə yol açdı; ―demaqoq‖ sözü o zaman hələ iĢlənmirdi, iĢlənsə də, az 

iĢlənirdi, lakin sonralar bu söz çox gözəl qulluq göstərdi. 

Serjant sola dönməyi, Senaya tərəf getməyi əmr etdi. Onlar iki dəstəyə bölünsəydi, hər dəstə də 

ayrı-ayrı bir istiqamətlə getsəydi, – bu, onların ağlına gəlsəydi, – Jan Valjan mütləq ələ 

keçəcəkdi. Onun taleyi tükdən asılı idi. Polis perefekturası, yəqin ki, toqquĢma baĢ verə 

biləcəyini, qiyamçıların sayca çox olduğunu nəzərə alaraq, öz təlimatlarında dəstələrə bölünməyi 

keĢikçilərə qadağan etmiĢdi. Bu qayda ilə keĢikçilər Jan Valjanı öz arxalarında qoyub yola 

düzəldilər. Bütün bu Ģeylərdən Jan Valjanın bildiyi ancaq o oldu ki, fənəri birdən yana dartdılar, 

fənər söndü. 

Serjant öz polis vicdanını təmizləmək üçün yola düzələndə karabinindən yoxlanılmayan tərəfə, 

yəni Jan Valjanın olduğu yerə bir güllə atdı. Tüfəngin gurultusundan qopan əks-səda mağaralara 

yayıldı, elə bil ki, kloakanın nəhəng qarnı quruldadı. Bir parça suvaq qopub axar suya düĢdü, Jan 

Valjandan bir neçə addım o yanda suyu ləpələndirdi. Jan Valjan bildi ki, güllə onun baĢı üstündə 

tağa dəymiĢdir. 

---

Polis agentləri yavaĢ-yavaĢ, nizamla yeriyərək uzaqlaĢırdılar, onların ayağı sal daĢlara dəydikcə 

uğultulu səs eĢidilirdi, onlar uzaqlaĢdıqca səs də yavaĢıyırdı: nəhayət, səs kəsildi, qara kölgələr 

qaranlıqda gözdən itdi, fənərin tağlara yarımdairə Ģəklində düĢən qırmızımtıl, titrək, solğun iĢığı 

get-gedə azalaraq söndü. Yenə ətrafa dərin bir sükut çökdü, yenə hər yeri zülmət bürüdü, yenə 

göz-gözü görməyən sakit bir gecə baĢlandı. Jan Valjan divara söykənərək xeyli durdu, 

tərpənmədi, uzaqlaĢan və nəhayət, gözdən itən kölgələrə çox diqqətlə baxdı. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Ġzlənən adam. 

 

O zamanın polis idarəsinə haqq vermək lazımdır: ən mürəkkəb siyasi vəziyyətdə də o öz 

vəzifəsini yerinə yetirərək, adamları izləyirdi, gözdən qoymurdu. Onların fikrincə, üsyan heç də 

o demək deyil ki, hökumət təhlükədədir deyə, canilərə sərbəst hərəkət etməyə, cəmiyyəti baĢlı-

baĢına buraxmağa yol verilsin. Polis idarəsinin gündəlik iĢi, xüsusi tapĢırıqlarla bərabər, öz 

qaydası ilə gedirdi, burada heç bir dəyiĢiklik yox idi. BaĢ verən siyasi hadisələrin necə 

qurtaracağını qabaqcadan təyin etmək çətindi, bu hadisələr inqilabla da nəticələnə bilərdi; lakin 

hadisələrin lap qızğın vaxtında nə üsyan, nə də barrikadalar polis agentlərini öz iĢindən yayındıra 

bilməzdi, onlar yenə də adamları izləməkdə davam edirdilər. 

Buna oxĢar bir hal iyunun 6-da, günortadan sonra, Senanın sağ sahilində, sahil yoxuĢunun 

yanında, Əlillər körpüsünün o tərəfində baĢ verdi. 

Ġndi bu sahil yoxuĢu orada yoxdur. O yerlər çox dəyiĢmiĢdir. 

Ġki adam bir-birindən aralı bu yoxuĢ uzunu gedirdi, onlar, sanki, həm bir-birindən çəkinir, həm 

də bir-birini gizlincə müĢahidə edirdi. Qabaqda gedən adam gözdən itməyə, daldan gələn özünü 

ona yetirməyə çalıĢırdı. 

Bu, oynayanlar arasında böyük məsafə olan və dinib danıĢmadan oynanılan Ģahmat oyununu 

xatırladırdı. Sanki, onlardan heç biri tələsmirdi, ikisi də yavaĢ gedirdi; elə bil, onlar bir Ģeydən 

qorxurdular: biri addımını yeyinlətsə, o birisi də yeyinlədəcəkdi. 

Elə güman etmək olardı ki, yırtıcı heyvan öz ovunu təqib edir, ancaq öz niyyətini çox məharətlə 

gizlədir. Ov da aldanmaq istəmir, qulağı səsdədir. 

Qovularaq əldən düĢmüĢ samurla tazı arasındakı qüvvətdə necə nisbət varsa, burada da elə bir 

nisbətə riayət edilirdi. Qaçan adam üzdən zəif, miskin görünürdü, onu təqib edən ucaboylu, 

sağlam adam çox qüvvətli idi və yəqin ki, vuruĢma zamanı amansızdı. 

Birinci adam özünü zəif hiss etdiyindən, görünür, çalıĢırdı ki, o birinin gözündən yayınsın, lakin 

o qəzəbli idi; bu adamı müĢahidə edən olsaydı, onun baxıĢlarında qovulan bir heyvan ədavəti, 

həm təhdid, həm də qorxu görərdi. 

Sahil bomboĢdu: nə bir yoldan ötən vardı, nə bir qayıqçı, nə də dirəyə bağlanan barjlarda bir 

hambal. 

Bu iki adamı, ancaq sahil küçəsinin özündən yaxĢı görmək olardı; kim onları belə bir məsafədən 

müĢahidə etsəydi, birinci adam ona cındır paltarlı, Ģübhəli səfil kimi görünərdi; onun sifətində 

qorxu ifadə olunurdu, o soyuqdan titrəyirdi, əynində köhnə yırtıq bir bluza vardı; lakin o birisini 

qulluq sahibi olan mötəbər adam zənn edərdi; bu adam boğazınadək düymələnmiĢ rəsmi sürtuk 

geymiĢdi 

Oxucu onları yaxından görsəydi, bəlkə də, tanıyardı. 

Ġkinci adam nə etmək istəyirdi? 

Görünür, birinci adama isti paltar vermək istəyirdi. 

Rəsmi mundir geymiĢ adam cındır geyimli adamı təqib edirsə, adətən o çalıĢır ki, o biri adama 

da rəsmi paltar geydirsin. Məsələ ancaq bu paltarın rəngindədir. Göy paltar geymək Ģərəfdir, 

qırmızı paltar geymək xoĢa gəlməyən Ģeydir. 

Cəmiyyətdə səfalətə uğrayanların da tünd-qırmızı geyimi olur. 

---

Yəqin ki, birinci adam belə ―xoĢa gəlməyən Ģeydən‖, belə tünd-qırmızı geyimdən qaçıb 

qurtarmaq istəyirdi. 

Ġkinci adam birinci adamın irəli getməsinə mane olmurdu, onu tutmurdu; bu onu göstərirdi ki, 

yəqin o, mühüm bir görüĢün izinə düĢmək, ya da bir dəstə cinayətkarı ələ keçirmək ümidindədir. 

Çox ehtiyatlı olmağı tələb edən belə çətin iĢə adamı izləmək deyilir. 

Bir vəziyyət belə bir gümanın düzgün olduğunu təsdiq etdi. Sürtuk geymiĢ adam yuxarıda sahil 

küçəsilə gedən boĢ bir ekipaj görüb əl elədi; sürücü, görünür, bu adamın kim olduğunu dərhal 

baĢa düĢdü, elə o saat ekipajı döndərdi, iki adamın izini tutaraq, sahil küçəsilə atları addım-

addım sürməyə baĢladı. Qabaqda gedən Ģübhəli səfil bunu görmədi. 

Fiakr Yelisey çölü ilə, ağacların altı ilə gedirdi. Əlində qırmanc tutan sürücünün baĢı və çiyni 

sahil sürahisi üstündən görünürdü. 

Polis agentlərinə verilən məxfi əmrnamədə belə bir maddə vardır: ―Hər ehtimala qarĢı həmiĢə 

yanında pulla tutulmuĢ bir ekipaj olmalıdır‖. 

Yolla gələn iki adam, strategiyanın bütün qayda-qanununa riayət edərək, manevr edə-edə sahil 

küçəsinin yoxuĢuna yaxınlaĢırdı; o zaman Passidən gələn arabaçılar bu yoxuĢdan çaya enib 

atlarını suvarırdılar. Sonralar bu əlveriĢli yoxuĢ simmetriya xatirinə ləğv edilmiĢdi; qoy atlar 

susuzluqdan yansın, lakin əmələ gələn mənzərə adamın ürəyini açırdı. 

Elə bil ki, bluzalı adam sahil yoxuĢu ilə yuxarı qalxıb Yelisey çölündə gözdən itmək istəyirdi; 

orada ağac çox olsa da, polis agentləri də az deyildi; sürtuklu adama köməyə gələ bilərdilər. 

Sahil küçəsinin bu yeri polkovnik Brakın 1824-cü ildə Moredən Parisə gətirdiyi, I Frasiskin evi 

adlanan məĢhur evin lap yaxınlığında idi. Qarovulxana da onun yanında idi. 

Lakin sürtuklu adam bir Ģeyə çox təəccüb etdi: onun güddüyü adam eniĢə sarı heç getmək 

fikrində deyildi, yenə sahil küçəsilə öz yoluna davam edirdi. 

Onun çıxılmaz vəziyyətə düĢdüyü aydın görünürdü. 

Ġndi onun üçün bircə yol qalırdı: özünü Senaya atsın. 

O, sahil küçəsinə qalxmamaq üçün son imkanı da əldən verdi: buradan o yana nə eniĢ vardı, nə 

pilləkən. Senanın Ġyen körpüsü yanında burularaq əmələ gətirdiyi döngə lap yaxında görünürdü; 

burada sahil get-gedə ensizləĢir, nazik bir torpaq zolağı Ģəklini alır, suyun altında itirdi. Bluzalı 

adam orada çox pis vəziyyətə düĢəcəkdi; sağ tərəfdən sahil küçəsinin divarı, sol və ön tərəfdən 

çay, arxa tərəfdən hökumət nümayəndəsi onun yolunu kəsəcəkdi. 

Lakin torpaq zolağının sonu görünmürdü: altı-yeddi arĢın hündürlükdə olan çınqıl yığını onun 

qabağını tutmuĢdu: bu çınqıl uçurulmuĢ bir binadan tökülüb qalmıĢdı. Yoxsa, o zavallı elə zənn 

edirdi ki, bu çınqıl yığınının dalında gizlənməklə canını qurtara bilər? Lakin hərlənib bu yığının 

dalına keçmək çox asan idi. O, bunu etsəydi, bu, uĢaqcasına bir hərəkət olardı. Yəqin ki, o, baĢqa 

fikirdə idi. Canilər bu qədər də sadəlövh olmur. 

Sahildə təpə Ģəklini alan çınqıl yığını hündür bir təpə kimi sahil küçəsinin divarına qədər 

uzanırdı. 

Bluzalı adam bu təpəyə çatdı, onun dalına keçib gözdən itdi. 

Ġkinci adam təqib etdiyi adamın gözdən itdiyini görüb, özünün də görünmədiyini zənn edərək, 

açıqca hərəkət etməyi qərara aldı: addımlarını yeyinlətdi. Bir dəqiqədə özünü çınqıl yığınına 

yetirdi, hərlənərək onun ərafına baxdı, heyrət içində donub qaldı: ardınca gəldiyi adam orada yox 

idi. 

Səfil yox olmuĢdu. 

Sahil, çınqıl yığınından o tərəfə otuz addıma qədər uzanırdı, sonra suyun altında qalırdı; çayın 

suyu sahil küçəsinin divarına dəyərək ləpələnirdi. 

Bluzalı adam özünü çaya atsaydı sahil divarının üstündən aĢsaydı, daldan gələn adam onu 

görərdi. Deməli, o özünü nə çaya atmıĢdı, nə də divardan aĢmıĢdı. Bəs necə olmuĢdu? 

Sürtuklu adam sahilə yaxın gəlib dayandı, yumruqlarını sıxaraq, diqqətlə ətrafına baxa-baxa bir 

anlığa fikrə getdi. Birdən o, əlini Ģappıltı ilə alnına vurdu: o, torpaq zolağının qurtardığı və suyun 

baĢlandığı yerdə, daĢdan tikilmiĢ tağ altında üç iri həncamalı, iri qıfıllı, enli, alçaq bir dəmir 

barmaqlıq gördü. Qapıya oxĢayan, sahil küçəsi divarının aĢağısında olan bu barmaqlığın bir 

hissəsi çayda, bir hissəsi də sahildə idi. Onun altından bulanıq su axırdı. Bu su Senaya tökülürdü. 

---

Barmaqlığın yoğun, paslı dəmir çubuqları arasından baxanda koridor kimi qaranlıq bir yer 

görünürdü. 

Sürtuklu adam əllərini döĢündə çarpazlayaraq, barmaqlığa narazı halda baxdı. 

BaxıĢları ilə bir Ģey əldə etmədiyindən, barmaqlıqdan tutub itələdi, onu silkələdi; barmaqlıq çox 

möhkəm idi. Çox güman ki, onu indicə açmıĢdılar, ancaq belə paslı dəmirin cırıldamaması çox 

qəribə idi. Hər halda, bir Ģeyə heç Ģübhə yox idi: onu yenə də bağlamıĢdılar. Bu, sübut edir ki, 

barmaqlığı açan adamın əlindəki qıfılaçan deyil, xalis açar imiĢ. 

Barmaqlığı silkələyərək açmaq istəyən adam bunu dərhal baĢa düĢdü, acıqlı-acıqlı, həyəcanla 

dedi: 

– Belə Ģey olar! Onun əlindəki hökumət açarı imiĢ. 

Elə o saat da sakit oldu, baĢına dolan fikirləri bir az da gülünc səslənən qısa sözlərlə, həyəcanla 

dalbadal ifadə etdi: 

– Belə, belə, belə! 

Sonra da çınqıl yığını dalında gizlənib, bir polis xəfiyyəsi səbrilə gözləməyə baĢladı; o nəyi 

nəzərdə tutmuĢdu: o adamın qayıdıb çölə çıxacağınımı, ya baĢqalarının oraya girəcəyinimi 

görmək istəyirdi, – bu məlum deyildi. 

Sürücü də polis agentinin hərəkətini nəzərə alaraq fiakrını sürürdü; onun dayandığını görüb 

fiakrı yuxarıda, sahil küçəsi sürahisi yanında saxladı. Burada çox dayanacağını hiss edərək 

fiakrdan yerə düĢdü, hər atın baĢına altı azca islanmıĢ olan balaca yulaf torbası keçirtdi. Parislilər 

belə torbalara çox yaxĢı bələddirlər: mötərizə içində qeyd edək ki, hökumət də bu qayda ilə 

adamların ağzını çox tez-tez yumurdu. Ġyen körpüsündən keçən tək-tək adam bir anlığa dönür, 

mənzərənin bu iki təfsilatına, bu iki hərəkətsiz Ģeyə – sahildəki adama və sahil küçəsində 

dayanan fiakra baxırdı. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

O da öz əzabını çəkir. 

 

Jan Valjan yenə yoluna davam etdi, bir daha dayanmadı. 

Yerimək get-gedə çətinləĢirdi. Tağ hər yerdə yeni hündürlükdə deyildi, orta hesabla onun 

hündürlüyü təxminən beĢ fut altı düymə idi və orta boylu adam üçün nəzərdə tutulmuĢdu. Jan 

Valjan əyilə-əyilə gedirdi ki, Marius tağın daĢına toxunmasın; o hər dəqiqə gah əyilir, gah 

dikəlirdi, həmiĢə də əlini divara sürtə-sürtə gedirdi; yaĢ divar, sürüĢkən, sal daĢlar onun həm 

əlləri, həm də ayaqları üçün yaxĢı istinad deyildi. O, Ģəhərin murdar çirkabı içində büdrəyə-

büdrəyə, ağır-ağır gedirdi. Nəfəsliklərdən düĢən iĢıq o qədər solğun idi ki, gün iĢığı ay iĢığı kimi 

görünürdü, həm də bu nəfəsliklər çox az idi. ĠĢıq düĢməyən yerlər, sanki, duman içində idi, 

qaranlıqdı, gecə idi, zəhərli buxar hər tərəfi bürümüĢdü. Aclıq, susuzluq, xüsusilə susuzluq Jan 

Valjana əzab verirdi: o, sanki, dəniz içində idi; hər tərəf su olsa da, bu suyu içmək olmazdı. Biz 

bilirik ki, o, uzun illər ziyanlı Ģeylərə yaxın durmadığından öz qüvvəsini saxlaya bilmiĢdi, 

bununla belə, onun bu fövqəladə qüvvəsi zəifləməyə baĢlayırdı. O, get-gedə yorulurdu; gücü 

azaldıqca üzərindəki yükün ağırlığı artırdı. Mariusun, bəlkə də, cansız bədəni meyit kimi onu 

yorub əldən salırdı. Jan Valjan Mariusu çiynində elə tutmaq istəyirdi ki, onun sinəsinə ağırlıq 

düĢməsin, nəfəs almasına mane olmasın. O, ayağı altında siçovulların o yan-bu yana qaçdığını 

hiss edirdi. Siçovullardan biri qorxudan az qalmıĢdı onun ayağını diĢləsin. Kanala açılan 

deĢiklərdən arabir təmiz hava gəlirdi, Jan Valjan bu havanı tənəffüs etdikcə yüngüllük duyurdu. 

O gəlib dairəvi kanala çatanda, yəqin ki, saat üç olardı. Hər Ģeydən əvvəl, onu birdən-birə gözləri 

önündə açılan geniĢ sahə təəccübləndirdi. O, böyük bir qalereyaya gəlib çıxmıĢdı: burada hər iki 

qolunu aça bilərdi – qolları divar toxunmazdı, dikələ bilərdi – baĢı tağa dəyməzdi. Bu baĢ 

kanalın eni səkkiz fut, hündürlüyü yeddi fut idi. 

BaĢ kanala Monmartr kanalının töküldüyü yerdə Provan sal və Sallaqxana küçələrinin də iki 

yeraltı qalereyası bir-birini kəsib keçirdi. Bir az fərsiz adam burada, bu dörd yolun ayrıcında 

---

özünü itirə bilərdi. Jan Valjan ən geniĢ yolla, yəni dairəvi kanalla getməyi qət etdi. Lakin burada 

da qarĢıya bir sual çıxırdı; aĢağımı enmək, yuxarımı qalxmaq lazımdır? Vəziyyət onu tələsməyə 

məcbur edirdi, indi o özünü hər necə olsa, Senaya yetirməli idi, baĢqa sözlə, o, aĢağıya enməli 

idi. Jan Valjan sola döndü. 

YaxĢı da elədi. Dairəvi kanalın – biri Bersiyə, biri də Passiyə – iki çıxacaq yeri olduğunu, verilən 

adın göstərdiyi məfhuma görə çayın sağ sahilində yeraltı Parisi əhatə etdiyini düĢünmək səhv 

olardı. BaĢ kanal Menilmontan çayının kanala alınmasından baĢqa bir Ģey deyil – bu, gərək 

bizim yadımızda olsun, adam bu suyun axarı ilə baĢyuxarı qalxsa, gəlib çıxılmaz bir yerə, yəni 

suyun mənbəyinə, Menilmontan təpəsinin dibindəki çeĢməyə çatacaqdır. BaĢ kanal yan kanalla 

bilavasitə əlaqədar deyil; Popenkur məhəlləsindən baĢlayaraq Parisin çirkab suları bu yan kanala 

tökülür, yan kanal özü isə qədim Luvye adasından bir az yuxarıda Amlo borusu vasitəsilə Senaya 

tökülür. Kollektor, kanala əlavə edilən bu yan kanal Menilmontan küçəsi altında daĢ sədd ilə baĢ 

kanaldan ayrılır. Jan Valjan qalereya ilə baĢyuxarı getsəydi, bir çox çətinliklərdən sonra yorulub 

əldən düĢərək, ölümcül halda zülmət içində sal divarla qarĢılaĢacaqdı. Bu isə onun sonu 

olacaqdı. 

Bundan yaxĢı vəziyyətə düĢsəydi, yəni bir az geri dönərək,Ehtiraslar küçəsi tunelinə girsəydi, 

BuĢra yol ayrıcı altında yeraltı dağıntılar qarĢısında dayanmasaydı, Sen-Lui koridoru ilə qabağa 

getsəydi, sonra Sen-Jil keçidi ilə sola dönsəydi, sonra da sağa dönsəydi və Sen-Sebastyan 

qalereyasından keçsəydi, Bastiliya altında olan və F hərfini xatırladan kanallar Ģəbəkəsi 

içərisində azmasaydı, gəlib Amlo kanalına çatardı, oradan da, Bastiliya altında, Cəbbəxana 

yanında Sena çayına çıxardı. Lakin belə bir yolu gəlmək üçün mütləq Paris kloakasının 

ulduzĢəkilli nəhəng quruluĢunu, onun bütün qol-budağını, girinti-çıxıntısını yaxĢı bilmək 

lazımdı. Jan Valjan isə, təkrar edirik, bu dəhĢətli yollar Ģəbəkəsinə qətiyyən bələd deyildi; ondan 

soruĢsaydılar ki, sən hardasan, o, belə cavab verərdi: ―Mən zülmətin qəlbindəyəm‖. 

Daxili duyğu onu aldatmadı. AĢağı enmək, doğrudan da, qurtuluĢ imkanı deməkdi. 

Onun sağ tərəfində, Lafit və Sen-Jorj küçələri altında əyri caynaq kimi bir-birindən ayrılan iki 

koridor, bir də ġose d’Anten altında haçalanan uzun kanal qalmıĢdı. 

Jan Valjan balaca bir yan kanaldan keçərək dincəlmək üçün dayandı; bu kanal yəqin Madlen 

küçəsi altındakı Ģaxələrdən biri idi. O, yaman yorulmuĢdu. GeniĢ bir nəfəslikdən içəri iĢıq 

düĢürdü, bu nəfəslik yəqin Anju küçəsinin nəzarət quyusu idi. Jan Valjan üsulluca və 

mehribanlıqla Mariusu divarın çıxıntısına qoydu, sanki, bu, onun yaralı qardaĢı idi. Nəfəslikdən 

Mariusun qanlı üzünə düĢmüĢ solğun iĢıq onun üzünü qəbrə qoyulmuĢ meyit üzərinə oxĢadırdı. 

Gözləri yumulu idi, qana bulaĢmıĢ saçı çəngə-çəngə gicgahlarına yapıĢmıĢdı, cansız qolları 

qamçı kimi sallanırdı, gicgahında qan quruyub qalmıĢdı; qalstukunun ilgək vurulan yerində 

laxtalanmıĢ qan görünürdü, köynəyinin qırçınları açıq yarasına yapıĢmıĢdı, mahud sürtuku 

bədənindəki təzə yaralara toxunurdu. Jan Valjan barmaqlarının ucu ilə yavaĢca onun yaxasını 

açdı, əlini sinəsinə qoydu; ürəyi hələ döyünürdü. O, öz köynəyini parçaladı, Mariusun yarasını 

bacardığı qədər yaxĢı bağladı, bununla da axan qanı kəsdi: sonra ala-qaranlıqda, huĢunu itirmiĢ, 

sanki, nəfəsi kəsilmiĢ Mariusun üzərinə əyildi, hədsiz bir nifrətlə ona baxdı. 

O, Mariusun yarasını bağlarkən onun ciblərindən iki Ģey tapmıĢdı: dünəndən bəri yaddan çıxmıĢ 

bir parça çörək, bir də qeyd dəftərçəsi. Jan Valjan çörəyi yedi, sonra dəftərçəni açdı. Dəftərçənin 

ilk səhifəsində Marius öz əli ilə üç sətir söz yazmıĢdı, bu sözlər oxucunun yadındadır: 

―Mənim adım Marius Ponmersidir. XahiĢ edirəm, mənim meyidimi mənim babama – cənab 

Jilnormana çatdırın, Ehtiraslar küçəsi, № 6, Maredə‖. 

Jan Valjan nəfəslikdən düĢən iĢıqda bu üç sətir yazını oxudu, fikrini toplayaraq: ―Ehtiraslar 

küçəsi, № 6, cənab Jilnorman‖ sözlərini astadan təkrar edə-edə bir anlığa donub qaldı. Sonra 

qeyd dəftərçəsini yenə də Mariusun cibinə qoydu. Çörəyi yeyəndən sonra qüvvətə gəldi, yenə 

Mariusu dalına aldı, onun baĢını üsulluca sağ çiyninə qoydu, çirkab kanalı ilə üzüaĢağı getməyə 

baĢladı. 

BaĢ kanal Menilmontan çayı axan dərənin altında yerləĢir, özünün də təxminən iki mil uzunluğu 

vardır. Kanalın xeyli hissəsinin dibinə daĢ döĢənmiĢdir. 

---

Ġndi bizim əlimizdə elə bir məĢəl vardır ki, bununla biz oxucuların yeraltı səyahətini iĢıqlandıra 

bilirik. Jan Valjanın isə belə bir məĢəli yox idi, – o, küçələrin adını bilmirdi. Heç bir Ģey ona 

Ģəhərin hansı rayonundan keçdiyini və ya nə qədər yol getdiyini göstərmirdi. Ancaq yolda arabir 

rast gəldiyi iĢıq ləkələrinə əsasən, küçələrə daha gün iĢığı düĢmədiyini, axĢam olduğunu təyin 

edə bilirdi; iĢıq ləkələri getdikcə solğunlaĢırdı; əvvəllər onun baĢı üstündə ara vermədən çarx 

səsləri eĢidilirdi, bu səslər də get-gedə azaldı, axırda lap kəsilən kimi oldu; Jan Valjan bundan 

belə nəticə çıxartdı ki, o, mərkəzi məhəllələr dairəsindən çıxmıĢdır, bayır bulvarları yanındakı 

boĢ sahəyə və kənarda olan çay sahili küçələrinə yaxınlaĢır. Ev və küçə az olan yerdə kloakada 

da nəfəslik azdır. Jan Valjanın ətrafında qaranlıq artırdı. Bu qaranlıq ona qabağa getməyə mane 

olmurdu: o, əlləri ilə yan-yörəsini yoxlaya-yoxlaya irəliləyirdi. 

Bu zülmət birdən daha dəhĢətli oldu. 

 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Qum, qadın kimi hiyləgərdir: o nə qədər cəzb edirsə, 

bir o qədər də təhlükəlidir. 

 

Jan Valjan suya girdiyini, ayaqları altında daha sal daĢ deyil, lil olduğunu hiss etdi. 

Bretan, ya ġotlandiya sahillərində bəzən elə olur ki, su geri çəkiləndə bir yolçu, ya balıqçı 

sahildən qumun üstü ilə xeyli qabağa gedir və bir neçə dəqiqədən bəri bir az çətin yeridiyini 

qəfildən hiss edir. Yer onun ayağı altında, sanki, qatrana çevrilir, ayağı yerə yapıĢır; bu, artıq 

qum deyil, yapıĢqandır. Qum, elə bil ki, qurudur, lakin hər addımdan sonra, ayağını yerdən 

götürən kimi, ləpiri su ilə dolur. Göz heç bir dəyiĢiklik görmür: sahilin ucu-bucağı yoxdur, o 

dümdüzdür, onun yeknəsəq görünüĢü var, qum hər yerdə bir cür nəzərə çarpır, heç bir Ģey bərk 

yeri boĢ yerdən fərqləndirmir, su birələri yenə də yolçunun ayağı altında atılıb-düĢür. Qumun 

üstü ilə gedən adam yoluna davam edir, sahilə yaxın olmağa çalıĢır. O heç də narahat deyil. Niyə 

də narahat olsun? Ancaq ona elə gəlir ki, ayağını atdıqca yeriĢi nədənsə ağırlaĢır. Birdən o 

batdığını hiss edir. O, iki-üç düyüm batmıĢdır. Yəqin ki, yolunu azmıĢdır, dayanır, istiqamətini 

təyin etmək istəyir. Ayağına baxır. Ayağı görünmür. Qum ayağını örtmüĢdür. Ayaqlarını 

qumdan çıxarır, qayıtmaq istəyir, geri dönür, lakin quma daha çox batır. Qum onun topuğuna 

qalxır. O dartınıb özünü sola atır, – qum baldırına çıxır. Yenə də dartınaraq özünü sağa atır, – 

qum dizinə çatır. Bu zaman o, dəhĢət içində baĢa düĢür ki, boĢ qum sahəsinə düĢmüĢdür, onun 

ayaqları altında elə qorxunc təhlükə vardır ki, burada balıq üzə bilmədiyi kimi, insan da gəzə 

bilməz. Onun dalında yükü varsa, yükünü yerə atır, – fəlakətə uğrayan gəmi yükdən azad olur. 

Lakin daha gecdir: qum dizindən yuxarı qalxmıĢdır. 

Köməyə adam çağırır, Ģapkasını ya yaylığını baĢı üstündə yelləyir, lakin qum onu daha artıq 

özünə çəkir. Sahildə heç kəs yoxsa, yaĢayıĢ yeri uzaqdırsa, bu qum sahəsi nəhs bir ad çıxarmıĢsa, 

oraya yaxın yerdə bir qəhrəman tapılmazsa, onda adamın iĢi bitmiĢ olur: qum onu udur. O, 

yavaĢ-yavaĢ ölür; bu dəhĢətli ölümdən can qurtarmaq olmur, bu, amansız bir ölümdür, bunun nə 

vaxtını uzatmaq, nə də onu sürətləndirmək mümkündür; bu ölüm saatlarla davam edir; o, sanki, 

heç qurtarmayacaq. Siz sağlamsınız, sərbəstsiniz, sizdə tükənməz bir qüvvə var, ölüm sizi bu 

vəziyyətdə yaxalayır, ayaqlarınızı qamarlayır, siz çığırdıqca, dartındıqca, o, sizə daha artıq əzab 

vermək istəyir. Bu ölüm adamı yavaĢ-yavaĢ yerin içinə çəkir, onu üfüqlərə, ağaclara, yaĢıl 

çöllərə dərədəki daxmalardan qalxan tüstüyə, dənizdə üzən gəmilərin yelkəninə, hər tərəfdə 

uçuĢan, nəğmə oxuyan quĢlara, günəĢə, göylərə könlü istədiyi qədər tamaĢa etməyə vaxt verir. 

BoĢ qumsallıq mədd ilə çevrilən, canlı ov üçün yerin təkindən qalxan qəbirdir. Hər an – amansız 

bir qəbirqazandır. Bu bədbəxt adam istəyir ki, otursun, uzansın, sürünsün, lakin onun hər 

hərəkəti onu daha dərinə quylayır; o dikəlir, lakin daha artıq dərinə gedir; o batdığını duyur, 

çığırır, yalvarır, göyləri köməyə çağırır, dərd içində boğulur, ümidini itirir. Budur, qum onun 

qurĢağına çatmıĢ, ancaq döĢü ilə baĢı bayırda qalmıĢdır. O, qollarını açır, dəhĢətli fəryad qoparır, 

---

dırnaqlarını quma batırır, bu boĢ qumu qamarlayıb özünü saxlamaq istəyir, hönkür-hönkür, 

dərdli-dərdli ağlayır, qum daha da yuxarı qalxır. Qum gəlib çiyninə, çənəsinə çatır, indi onun 

ancaq üzü görünür. Ağzı hələ çığırır, – qum ağzına dolur; səsi kəsilir. Gözləri hələ baxır, – qum 

gözlərini örtür: ətrafa zülmət çökür. Alnı da yavaĢ-yavaĢ yox olur, ancaq saçını külək qum 

üstündə tərpədir, əli qumun səthini dələrək əsəbi halda titrəyir, sıxılır, yox olur. Nə məĢum ölüm! 

Bəzən atlı atı ilə bərabər, bəzən arabaçı arabası ilə bərabər quma batır; qum hər Ģeyi udur. 

Qumda batmaq heç də dənizdə batmaq deyil. Burada adam torpağa batır. Ġçərisinə okean hopmuĢ 

torpaq tələ olur. O bizim qarĢımızda bir düzənlik kimi uzanıb gedir, ayağımızın altında dalğa 

kimi yarılır. Belə hiyləgərlik girdaba xas olan bir haldır. 

Bəzi dəniz sahillərində həmiĢə belə məĢum hadisələr baĢ verir, lakin otuz il bundan əvvəl belə 

bir hadisə Paris kloakasında baĢ verdi. 

1883-cü ilə kimi Parisin yeraltı çirkab kanallarında, heç gözlənilmədiyi halda, tez-tez uçqunlar 

olurdu; lakin 1883-cü ildən sonra bu kanallarda mühüm təkmilləĢdirmə iĢi aparıldı. 

Bəzi yerdə, xüsusilə boĢ süxurlarda torpağa su sızır; onda kanalın dibi, qədimdəki kimi daĢ 

döĢənmiĢ olsa da, ya yeni qalereyalardakı kimi əhəng məhlulu ilə betonlaĢdırılsa da, dayaq 

nöqtəsini itirir, çökməyə baĢlayırdı. Belə çöküntü çatdaq, çatdaq isə uçqun əmələ gətirir. Bu 

uçqun kanalın xeyli hissəsində baĢ verir. Palçıq girdabının üstünü açan bu yarğana mütəxəssislər 

çöküntü, palçığa isə bataq deyirdilər. Bataq nədir? Bataq – heç gözlənilmədiyi halda yerin 

altında meydana gələn dəniz sahilinin boĢ qumsallığıdır; bu, Sen-MiĢel dağının kloakaya keçən 

qumsal süxurudur. LehmələnmiĢ süxur, elə bil, əridilmiĢ torpaqdır; lehmənin bütün hissəcikləri 

müəyyən bir ölçüdədir; o daha nə torpaqdır, nə sudur. Bu lehməlik bəzən çox dərin olur. Ona rast 

gəlməkdən təhlükəli Ģey yoxdur. Lehmədə su çoxsa, adam dərhal ölür – suda boğulur, torpaq 

çoxsa adam yavaĢ-yavaĢ ölür – torpaq onu öz içinə çəkir. 

Belə bir ölümü təsəvvür edirsinizmi? Bu ölüm dəniz sahilində belə dəhĢətlidisə, kloakada gör 

necə olar! Burada təmiz havanı, parlaq iĢığı, aydın günü buludsuz üfüqləri, dalğalar uğultusunu, 

bərəkət yağıĢları tökən azad buludları, uzaqda ağaran qayıqları, son dəqiqəyə kimi sönməyən 

ümidi, təsadüfən bir adamın gəlməsini, xilas olmaq ümidini dərin sükut, qatı zülmət, qaranlıq 

tağlar, hazır qəbir, girdab içində, daĢ tavan altında ölüm əvəz edir! Burada adam hava 

yoxluğundan üfunətli çirkab içində yavaĢ-yavaĢ ölür, burada, bu daĢ çalada, murdar lehmə içində 

təngnəfəslik öz caynaqlarını açaraq adamı boğazlayır; burada adam üfunət içində xırıldaya-

xırıldaya can verir; burada qumu lehmə, küləyi kükürdlü hidrogen, okeanı nəcis çirkabı əvəz 

edir! Siz köməyə adam çağırırsınız, diĢlərinizi bir-birinə sıxırsınız, qovrulursunuz, 

çapalayırsınız, məhv olursunuz, amma sizin baĢınızın üstündə böyük bir Ģəhər gur-gur 

guruldayır, sizdən heç kəsin xəbəri yoxdur! 

Bu cür ölmək son dərəcə dəhĢətlidir! Ölüm bəzən qorxunc bir əzəmətlə öz amansızlığına bəraət 

qazandırır. Tonqalda, ya gəmi qəzaya uğrarkən qəhrəmanlıq göstərmək olar; adam alov içində, 

həm də dəniz köpükləri arasında ləyaqətini mühafizə edə bilər; belə ölüm insanı yüksəldir. Lakin 

burada elə Ģey yoxdur. Buradakı ölüm murdar ölümdür. Burada can tapĢırmaq insanı alçaldır. 

Hətta can verərkən görünən, ötüb keçən xəyallar da nifrət oyadır. Çirkab rüsvayçılığın 

sinonimidir. Burada hər Ģey əhəmiyyətsizdir, iyrəncdir, nifrətə layiqdir. Klarens kimi Malvaziya 

Ģərabı çəlləyində batmaq abırlı Ģeydir, lakin d’Eskublo kimi çirkab quyusunda boğulmaq 

dəhĢətlidir. Orada çapalamaq rəzalətdir; Ora elə qaranlıqdır ki, onu cəhənnəm hesab etmək olar, 

ölən adam sonra bir xəyalmı, ya bir qurbağamı olacağını bilmir. 

Qəbir hər yerdə zülmətdir, lakin burada rəzalətdir. 

Torpağın vəziyyətindən asılı olaraq bataqlığın dərinliyi dəyiĢdiyi kimi, uzunluğu və sıxlığı da 

dəyiĢirdi. Bəzən uçqunun dərinliyi üç-dörd fut, bəzən səkkiz, ya doqquz fut olurdu, bəzən də 

onun heç dibinə çatmaq mümkün deyildi. Lil bəzi yerdə bərk, bəzi yerdə boĢ olurdu. Adam 

Lünyer bataqlığında bütün günü bata bilərdi, lakin Felipo lıqqasında beĢcə dəqiqədə məhv olardı. 

Adam bataqlığın kəsifliyindən asılı olaraq gec, ya tez bata bilir. Böyük adam batan yerdə uĢaq 

batmaya bilər. Xilas olmağın birinci Ģərti budur ki, adam gərək üstündəki yükü özündən rədd 

eləsin: alət qoyulmuĢ torbanı, ya səbəti, ya əhəng qabını yerə atsın; fəhlə kloakada hiss edəndə 

ki, torpaq ayağı altında çökməyə baĢlayır – o belə edir. 

---

Müxtəlif səbəblər, yəni süxurun boĢluğu, tədqiqi mümkün olmayan bir dərinlikdə torpağın 

təsadüfən çökməsi, Ģiddətli yay yağıĢı, qıĢda ara vermədən yağan qar, payızın çiskin yağıĢı 

uçqunun baĢ verməsinə səbəb olurdu. Bəzən mergel, ya qumsal torpaq üstündə tikilən evlərin 

ağırlığı altında yeraltı qalereyaların tağı yatırdı, əyilirdi, bəzən də davam gətirməyərək çatlayırdı, 

bünövrəsi parçalanırdı. Yüz il bundan əvvəl Panteon binası bu qayda ilə çökərək Sent-Jenevyev 

təpəsindəki yeraltı qalereyanın bir hissəsini uçurmuĢdu. Evlərin ağırlığı altında kloakada baĢ 

verən uçqunlar bəzən yerin üstündə özünü büruzə verirdi: yola döĢənən qənbər daĢları, miĢar 

daĢı kimi, bir-birindən aralanırdı; qalereyada tağ nə qədər çatlamıĢsa, bu daĢlar da bir o qədər 

aralanmıĢ olurdu; onda qalereyanın zədələndiyi bilinir, təcili surətdə tədbir görülürdü. Bəzən də 

elə olurdu ki, qalereyanın zədələnməsi yerin üstündə heç bir dəyiĢiklik əmələ gətirmirdi. Vay 

onda kloaka fəhlələrinin halına! Onlar xəbərdarlıq edilmədən uçmuĢ kanala endikdə çox 

asanlıqla məhv olurdular. Bu qayda ilə tələf olmuĢ bir çox fəhlənin adı qədim siyahıda göstərilir. 

Onların içərisində Pəhriz küçəsi altındakı uçqunda batan Blez Putren adlı bir nəfərin də adı qeyd 

edilmiĢdir. Blez Putren, Ġnnosan Sümük anbarı deyilən qəbiristanda qəbir qazan Nikola Putrenin 

qardaĢı imiĢ: Nikola Putren 1785-ci ilə kimi, yəni bu qəbiristanlıq ləğv edilənə kimi orada 

iĢləmiĢdir. 

Bu siyahıya yuxarıda adını çəkdiyimiz gözəl bir gəncin, vikont d’Eskublonun da adı düĢmüĢdür; 

d’Eskublo gecə əmisi qızı hersoginya de Surdinin evində imiĢ, gəlib onu orada görürlər; o, 

hersoqun əlindən xilas olmaq üçün qaçıb Botrelyi kanalında gizlənir, orada da uçqunda batır. 

Onun ölümünü xanım de Surdiyə xəbər verəndə, o, duz dolu balaca ĢüĢəni tələb edir, bu duzu o 

qədər iyləyir ki, göz yaĢı tökməyi yadından çıxarır. Heç bir sevgi bu vəziyyətə tab gətirə bilməz, 

kloaka onu söndürər. Gero Leandrın meyidini yumaqdan imtina edər, Fisba Piramı görəndə 

burnunu tutaraq deyər: ―Nə pis iy gəlir!‖ 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

 

Uçuq. 

 

Jan Valjanın qarĢısındakı uçuq idi. 

O zamanlar Yelisey çölündə yeraltı süxurlarda belə uçuqlar tez-tez olardı; burada torpaq 

hidravlik iĢlər üçün yaramır, yeraltı qurğular üçün lazımi möhkəmliyə malik deyil. Bu süxur, 

hətta Sen-Jorj məhəlləsinin boĢ qumsallığından, ƏzabkeĢlər məhəlləsinin qazılı gil 

təbəqələrindən də boĢdur; Ancaq beton bünövrələr vasitəsilə Sen Jorj məhəlləsi qumsallığının 

öhdəsindən gələ bilmiĢlər; ƏzabkeĢlər məhəlləsi altındakı gil təbəqələri o qədər boĢdur ki, bu 

küçənin yeraltı qalereyasına çuqun borular qoymuĢlar. 1836-cı ildə, indi Jan Valjanın endiyi 

Sent-Onore civarı altındakı qədim daĢ kanalı söküb yenidən quranda Yelisey çölünün Senaya 

qədər olan əsas yeraltı torpağı, bu boĢ qumsallıq elə ciddi çətinlik törətdi ki, iĢ altı ay uzandı; iĢin 

uzanması Sahil küçəsi əhalisini, xüsusilə villa və gözəl kareta sahiblərini yaman dilxor elədi. 

Torpaq iĢləri orada həm çətin, həm də təhlükəli idi. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, o il ara 

vermədən dörd ay yarım yağıĢ yağmıĢdı, Sena üç dəfə sahildən çıxmıĢdı. 

Jan Valjanın kanalda rast gəldiyi uçuq dünənki leysan yağıĢı nəticəsində əmələ gəlmiĢdi. DaĢ 

döĢəmə, qumsal torpaq üstündə yaxĢı möhkəmlənmədiyindən, aĢağı çökmüĢ, oraya çoxlu yağıĢ 

suyu yığılmıĢdı. Su döĢəmənin altına sızmıĢdı, çöküntü də bunun nəticəsində baĢ vermiĢdi. 

ƏyilmiĢ bünövrə çuxura enmiĢdi. Buranı elə zülmət bürümüĢdü ki, göz-gözü görmürdü. Bura 

zülmət mağarasında çirkab girdabı idi. 

Jan Valjan hiss etdi ki, daĢ döĢəmə onun ayaqları altından qaçır. Ayağını çuxura qoydu. Çuxurun 

yuxarısı su, altı lehmə idi. Hər necə olsa, o buradan keçməlidir. Geri qayıtmağın mənası yox idi. 

Marius, elə bil, can üstündə idi; o özü də əldən düĢmüĢdü. Bir də axı qayıtsa da, hara gedəcəkdi? 

Jan Valjan irəli getdi. Həm də çuxur əvvəl ona dərin görünmədi. Lakin irəli getdikcə çuxur 

dərinləĢirdi. Çox çəkmədi, palçıq onun baldırına, su dizinə qalxdı. O, Mariusu əlləri ilə mümkün 

qədər sudan yuxarı qaldırıb, irəliləyirdi. Ġndi lil onun dizinə, su qurĢağına qalxmıĢdı. O daha geri 

dönə bilmirdi. O get-gedə lilə batırdı. Lil, görünür, iki adamı deyil, ancaq bir adamı öz üzərində 

---

saxlaya bilərdi. Mariusla Jan Valjan, ancaq ayrılıqda buradan çıxardılar. Lakin Jan Valjan 

qabağa gedir, can verən, ya bəlkə də – kim bilir! – ölmüĢ bir adamı çiynində aparırdı. 

Su onun qoltuğuna çıxmıĢdı; o, hiss edirdi ki, batır: ayaqlarını bu dərin bataqlıqda güclə 

tərpədirdi. Qalın palçıq təbəqəsi onun üçün həm dayanacaq nöqtəsi idi, həm onun yeriməsinə 

mane olurdu. O yenə də Mariusu yuxarı qaldırır, var qüvvəsini toplayaraq irəliləyirdi; 

irəlilədikcə daha artıq suya batırdı. Sudan bayırda onun ancaq baĢı, bir də Mariusu tutduğu əlləri 

qalmıĢdı. Nuh tufanı təsvir edilən qədim bir Ģəkildə bir ana Ģəkli çəkilmiĢdir, o da bu cür öz 

uĢağını baĢı üstündə qaldırmıĢdır. 

Jan Valjan daha artıq dərinə getdi, baĢını geri atdı ki, su ağzına dolmasın; onun üzünü bu 

qaranlıqda görən olsaydı, onu zülmət içində üzən bir maska zənn edərdi. Jan Valjan Mariusun 

əyilən baĢını, göyərmiĢ üzünü güclə seçə bilirdi. O, bir daha var qüvvəsini toplayaraq axırıncı 

dəfə bir addım da atdı: qəfildən  ayağı bərk bir Ģeyə toxundu, o, özünə istinad nöqtəsi tapa bildi. 

Bu, bir an da gec olsaydı, onun iĢi bitərdi. 

Jan Valjan dikəldi, qəribə bir çılğınlıq içində irəli atıldı, o istinad nöqtəsi üstündə, sanki, donub 

qaldı. Bu ona, həyata doğru aparan pilləkənin ilk pilləsi kimi göründü. 

Bu son dəqiqədə bataqlıq içində onun tapdığı istinad nöqtəsi, heç demə, suyun altında daĢ 

döĢəmənin baĢlanğıcı imiĢ; döĢəmə uçmayıbmıĢ, suyun altında bütünlüklə çökərək, taxta kimi 

əyilibmiĢ. YaxĢı daĢ döĢəmə belə hallarda əyilsə də, möhkəm durur. Çirkab kanalı döĢəməsinin 

yarıya qədər su basmıĢ olan, lakin möhkəm duran bu hissəsi pilləkən kimi bir Ģeydi, adam bu 

pilləkənə qədəm qoyanda ölümdən xilas olurdu. Jan Valjan döĢəmənin səthi ilə yuxarı qalxaraq 

çöküntünün o biri baĢına çatdı. 

Sudan çıxanda ayağı daĢa toxundu o, dizləri üstə yıxıldı. Bunu o lap yerində hesab edərək ayağa 

qalxmadı, bu əziyyətdə dinməz-söyləməz, bütün qəlbilə Allaha təĢəkkür etdi. 

Sonra dalına alıb apardığı yaralının ağırlığı altında əyilə-əyilə, bütün bədəni əsə-əsə, üfunətdən 

boğula-boğula, soyuqdan dona-dona ayağa qalxdı, çirkab onun üstündən süzülüb tökülürdü, 

lakin onun qəlbi izahı mümkün olmayan bir iĢıqla dolu idi. 

 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Bəzən sahilə yan almaq ümidində ikən qəzaya 

uğrayırlar. 

 

O, yenə öz yoluna davam etdi. 

Çuxurda o, həyatdan məhrum olmasa da, sanki, bütün qüvvəsindən məhrum olmuĢdu. Son 

dəqiqələrin gərginliyi onu lap əldən salmıĢdı. O, elə yorulmuĢdu ki, hər üç-dörd addımdan bir 

dayanıb dincəlir, divara söykənirdi. Mariusu daha yaxĢı dalına almaq üçün bir də divarın 

çıxıntısında oturanda elə hiss etdi ki, daha yerindən qalxmayacaq, elə orada qalacaqdır. Lakin 

onun qüvvəsi tükənsə də, iradəsi qırılmamıĢdı. O, ayağa qalxdı. 

BaĢını qaldırmadan, nəfəsini dərmədən, az qala lap yüyürə-yüyürə yüz addıma qədər yol getdi və 

birdən divara toxundu. O, çirkab kanalının yana dönən yerinə çatmıĢdı; baĢını aĢağı salaraq 

getdiyindən, kanalın tinini görməmiĢdi. BaĢını qaldırdı, birdən kanalın sonunda, çox-çox uzaqda 

iĢıq gördü. ĠĢıq bu dəfə qorxulu iĢığa oxĢamırdı, aydın, xoĢ bir iĢıqdı. Orada gündüz idi. 

Jan Valjan irəlidə azadlıq qapısını görürdü. 

Günahkar bir adamın ruhu cəhənnəm atəĢi içində birdən qurtuluĢ yolu görsəydi, o da Jan 

Valjanın duyduğunu duyardı; o ruh yanmıĢ, Ģikəst olmuĢ qanadları ilə dəlicəsinə bir çılğınlıqla 

iĢıq saçan xoĢbəxtlik qapısına cumardı. Jan Valjan indi daha yorğunluq hiss etmirdi, Mariusun 

ağırlığını duymurdu, onun polad əzələləri yenə də gərginləĢmiĢdi. O indi getmirdi, yüyürürdü. 

ĠĢıq gələn yer get-gedə daha aydın görünürdü. Bu, qalereyanın tədriclə alçalan tavanında, aĢağıda 

yarımdairəvi bir tağ idi, həm də tavan alçaldıqca darlaĢan qalereyadan dar idi. Tunelin sonu qıfın 

---

içini xatırladırdı, islah evinin həyət qapısı kimi dar və yöndəmsizdi və kloakaya deyil, 

həbsxanaya yarar bir qapı idi. Sonralar bu uyğunsuzluğu düzəltmiĢdilər. 

Jan Valjan qapıya yaxınlaĢdı. 

Orada da dayandı. 

Bu, doğrudan da, qapı idi, ancaq buradan çıxmaq olmazdı. 

Tağ yoğun dəmir barmaqlıqla hasarlanmıĢdı; görünür, barmaqlıq paslanmıĢ həncamalar üstündə 

çox nadir hallarda hərlənirdi; o, daĢ məhəccərə kip dayanmıĢdı, həm də onun pasdan qızarmıĢ, iri 

kərpicə oxĢayan yekə bir kilidi vardı. Kilidin açar yeri, dəmir ĢüĢəbəndə girmiĢ iri dili 

görünürdü. Açarı onun içində, yəqin, iki dəfə burmuĢdular. Bu, o zaman qoca Parisin xəsislik 

etməyərək hazırladığı həbsxana kilidinə oxĢayırdı. 

Barmaqlığın o üzündə təmiz hava vardı, çay vardı, gün iĢığı vardı, çayın qırağı ilə uzanıb gedən 

ensiz torpaq vardı, Paris deyilən girdabın sahil küçələri vardı, geniĢ üfüq vardı, azadlıq vardı; çay 

qırağındakı torpaq çox da ensiz deyildi, oradan keçib getmək mümkün idi; Paris girdabında da 

gizlənmək çox asan idi. Sağ tərəfdə, çay aĢağı Ġyen körpüsü, sol tərəfdə, çay yuxarı Əlillər 

körpüsü görünürdü; bu körpü çox əlveriĢli yerdi: hava qaralana kimi orada gözləmək, sonra da 

gözə görünmədən əkilmək olardı. Bura Parisin ən az adam olan yeri, Böyük daĢın qarĢı 

tərəfindəki sahil küçəsi idi. Milçəklər barmaqlığın dəmir çubuqları arasından həm içəri, həm də 

bayıra uçurdu. 

Yəqin ki, axĢam saat doqquzun yarısı olardı. QaĢ qaralırdı. 

Jan Valjan Mariusu divarın dibinə, daĢ döĢəmənin quru yerinə qoydu; sonra barmaqlığa 

yaxınlaĢdı, hər iki əli ilə dəmir çubuqlardan bərk-bərk tutub, qapını bərk itələdi; bu sarsıdıcı 

təkanın heç bir nəticəsi olmadı. Barmaqlıq heç tərpənmədi də. Jan Valjan dəmir çubuqları bir-bir 

dartdı: o istəyirdi ki, çubuqlardan möhkəm olmayanını dartıb qopartsın, onunla, bir ling kimi, ya 

qapını qaldırsın, ya da kilidi sındırsın. Çubuqlardan heç biri qopmadı. Pələngin də diĢləri öz 

çəpərəsində belə möhkəm olmazdı! Nə ling vardı, nə ağır bir Ģey. Bu rəddedilməz bir maneə idi. 

Qapını açmaq mümkün deyildi. 

Ölüm onları buradamı gözləyirdi? Nə etməli? Ġndi necə olsun? Geri qayıtmağa, bir dəfə gedilmiĢ 

bu dəhĢətli yolu bir də getməyə onun gücü yox idi. Bir də ki, o lilli-lehimli çaladan yenə necə 

keçərdi? Onun bayaq oradan keçməsi bir möcüzə idi. Bu çaladan baĢqa orada polis keĢikçiləri də 

vardı, – əlbəttə, ikinci dəfə onların gözündən yayınmaq mümkün olmayacaqdı!  

Bir də axı hara getməli idi. Hansı istiqaməti seçməli idi? ÜzüaĢağı getməklə heç də məqsədə 

çatmaq olmazdı. BaĢqa bir nicat yolu tapılsa, o da daĢla hörülmüĢ, ya da barmaqlıqla hasarlanmıĢ 

olacaq! Görünür, bütün yeraltı kanalların sonu belə bağlanır. Jan Valjan kloakaya endiyi 

barmaqlıq, görünür, sınıqmıĢ, bu, təsadüfi bir Ģeydi. Kloakanın baĢqa deĢikləri, yəqin ki, bağlı 

idi. Onlar zindana düĢmək üçün xilas olmuĢdular. 

Bu, daha axır idi. Jan Valjanın gördüyü bütün iĢlər faydasız oldu. Güc bitmiĢ, ümidlər sönmüĢdü. 

Onlar ölümün ucu-bucağı görünməyən qara toruna iliĢib qalmıĢdılar; Jan Valjan zülmət içində 

dəhĢətli, nəhəng bir hörümçəyin qara toru titrədə-titrədə onlara sarı gəldiyini hiss edirdi. 

O dalını barmaqlığa tərəf çevirərək Mariusun yanında, yerə döĢənmiĢ sal daĢların üstünə çökdü, 

daha doğrusu, yıxıldı. Onun baĢı dizləri üstə əyildi. QurtuluĢ yolu yox idi, bu, ümidsizlik 

camının son damlası idi. 

Bu ağır müsibət içində o nə düĢünürdü? O nə özünü, nə də Mariusu düĢünürdü. O, ancaq 

Kozettanı düĢünürdü. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

 

CırılmıĢ sürtukun bir parçası. 

 

Birdən kiminsə əli onun çiyninə toxundu, onu ağır düĢüncələrdən ayırdı, sonra da kim isə pıçıltı 

ilə dedi: 

– Qənimət yarılığına! 

---

Bu nədir? Burada kim isə var. Ümidsizlik kimi heç bir Ģey sayıqlamanı xatırlatmır. Jan Valjana 

elə gəldi ki, sayıqlayır. O, ayaq səsi eĢitməmiĢdi. Bu, mümkün olan Ģeydimi? Jan Valjan baĢını 

qaldırdı. 

Onun qabağında bir adam durmuĢdu. 

O bluza geymiĢdi, ayaqları yalındı, ayaqqabısını sol əlində tutmuĢdu; görünür, ayaqqabısını 

çıxartmıĢdı ki, Jan Valjana səssizcə yaxınlaĢsın. 

Bu, nə qədər gözlənilməz bir təsadüf olsa da, Jan Valjan bir an da tərəddüd etmədi: dərhal adamı 

tanıdı. Bu, Tenardye idi. 

Jan Valjan təhlükəyə öyrənmiĢdi, qəfil hücumu tez dəf etməyi bacarırdı; hətta birdən üstünü 

alsalar da, o özünü itirmirdi. Bir də ki, onun vəziyyəti indiki halından pis ola bilməzdi: son 

dərəcəyə çatmıĢ ümidsizliyi heç bir Ģeylə dərinləĢdirmək olmaz, Tenardye özü də bu zülməti 

qatılaĢdıra bilməzdi. 

Onlar bir anlığa susdular. 

Tenardye sağ əlini gözünün üstünə qoyaraq, qaĢlarını düyünlədi, baĢqasını tanımaq istəyən bir 

adam kimi dodaqlarını azca büzərək, gözlərini qıyıb diqqətlə Jan Valjana baxdı. Lakin tanıya 

bilmədi. Yuxarıda dediyimiz kimi, Jan Valjan dalı iĢığa sarı oturmuĢdu, həm də onun üz-gözü, 

əyin-baĢı qana, çirkaba elə bulaĢmıĢdı ki, o elə sifətə düĢmüĢdü ki, onu heç gün iĢığında da 

tanımaq olmazdı. Lakin Tenardyenin üstünə qabaqdan, barmaqlıq tərəfdən mağaranın ağımtıl 

iĢığı düĢmüĢdü; iĢıq solğun olsa da, aydın iĢıqdı, Tenardye, çeynənmiĢ, lakin tutarlı bir ifadəyə 

görə, dərhal gözə çarpırdı. Onların tutduğu mövqe baĢqa-baĢqa idi: müxtəlif vəziyyətdə duran bu 

iki adam arasındakı bu sirli dueldə Jan Valjanın mövqeyi bir az yaxĢı idi. Jan Valjan duelə örtülü 

üzlə, Tenardye maskasız çıxmıĢdı. 

Jan Valjan o saat baĢa düĢdü ki, Tenardye onu tanımadı. 

Onlar bu sönük iĢıqda bir neçə an diqqətlə bir-birinə baxdılar, sanki, bir-birini ölçüb-biçirdilər. 

Ġlk danıĢan Tenardye oldu: 

– Sən buradan necə çıxmaq fikrindəsən? 

Jan Valjan cavab vermədi. 

Tenardye sözünə davam etdi: 

– Karastı burada əl verməz. Amma sən gərək buradan çıxasan. 

Jan Valjan dedi: 

– Doğrudur, – dedi. 

– Belə olanda, qənimət yarılığına. 

– Sən nə demək istəyirsən? 

– Sən adam öldürmüsən. Bu, sənin öz iĢindir. Amma açar məndədir. 

Tenardye barmağı ilə Mariusu göstərdi. 

Sonra sözünə davam edərək dedi: 

– Mən səni tanımıram, amma sənə kömək eləmək istəyirəm. Görürəm ki, öz adamımızsan. 

Jan Valjan məsələni baĢa düĢdü: Tenardye onu qatil hesab edirdi. 

Tenardye sözünə davam etdi: 

– Qulaq as, dost. Sən ki bu oğlanın iĢini bitirmisən, yəqin, onun ciblərini də əlləĢdirmisən. 

Bunun yarısı mənə çatır. Mənim payımı ver, mən də qapını açım. 

Yırtıq bluzasının cibindən iri bir açarı yarıya qədər çıxarıb əlavə etdi: 

– Azadlıq açarının necə açar olduğunu görmək istəyirsən? Bax, tamaĢa elə! 

Jan Valjan elə ―heyrətlənmiĢdi‖ ki, – qoy qoca Kornelin bu sözündən biz də istifadə edək! – öz 

gözünə inanmırdı. Yoxsa tanrı özü belə murdar bir simada onun yanına gəlmiĢdi, ya gözəl bir 

mələk Tenardye sifətində yer altından çıxmıĢdı? 

Tenardye əlini qoynuna soxdu, iri alt cibindən bir kəndir çıxarıb Jan Valjana uzatdı: 

– Al, üstəlik sənə kəndir də verirəm. 

– Kəndir mənim nəyimə gərəkdir? 

– Sənə bir daĢ da lazımdır, daĢı özün bayırda taparsan. Orada bir yığın çınqıl var. 

– DaĢ mənim nəyimə gərəkdir? 

---

– Sən nə sarsaqsan! Sən gərək bu cəmdəyi çaya atasan, buna görə sənə kəndir də lazımdır, daĢ 

da. Yoxsa cəmdək qalxıb suyun üzünə çıxar. 

Jan Valjan kəndiri aldı. Bəzən insan qeyri-Ģüuru olaraq hər Ģeyə razı olur. 

Tenardye çırtıq çaldı, sanki, onun ağlına qəribə bir Ģey gəlmiĢdi: 

– De görüm, dost, sən o lehmədən necə çıxa bildin? Mən buna cürət eləməzdim... Püf, demək 

olmaz ki səndən yaxĢı iy gəlir. 

Bir az susduqdan sonra əlavə etdi: 

– Mən sənə sual verirəm, sən də yaxĢı eləyirsən ki, cavab vermirsən. Müstəntiqin sorğu-sualına 

hazırlaĢırsan? Bu, çox murdar Ģeydir! Əlbəttə, heç danıĢmasan, onda artıq söz söyləmək qorxusu 

da olmaz. Amma hərçənd mən sənin üzünü görmürəm, adını da bilmirəm, sən nahaq elə 

fikirləĢirsən ki, guya, mən sənin kim olduğunu, nə eləmək istədiyini bilmirəm! Beləsini çox 

görmüĢəm. Sən bu cavan oğlanı bir balaca vurub əzmisən, indi onu əkmək istəyirsən. Sənə çay 

lazımdır ki, iĢi suda itirib-batırasan. YaxĢı da, mən sənə bu kələkdən qurtarmaqda kömək elərəm. 

Bəd ayaqda yaxĢı oğlana əl uzatmaq mənim iĢimdir. 

Tenardye Jan Valjanı susduğu üçün tərifləsə də, aydın görünürdü ki, onu danıĢdırmağa çalıĢır. O, 

Jan Valjanın çiynindən yapıĢaraq, yandan onun üzünə baxmaq istədi, səsini çox da qaldırmadan 

həyəcanla dedi: 

– O lehməni deyirəm ey! Sən nə axmaq adamsan! Onu niyə lehməyə atmadın? 

Jan Valjan susurdu. 

Tenardye müsbət və mötəbər bir adam kimi qalstukunu əvəz edən bir parça əsgini lap xirtdəyinə 

qədər çəkərək sözünə davam etdi: 

– Əslinə qalanda, sən düzgün iĢ tutmusan. Sabah fəhlələr o deĢiyi tutmağa gələcəkdilər, yəqin ki, 

bu atılmıĢ uĢağı orada tapacaqdılar; onda baĢlayacaqdılar axtarmağa: axtara-axtara, addım-

addım, yavaĢ-yavaĢ gəlib sənin izinə düĢəcəkdilər, sonra da sənin özünü tapacaqdılar. 

Deyəcəkdilər ki, hə, kim isə kloakada gəzərmiĢ! Bu kimdir? O haradan çıxıb? Çıxanda onu 

görən olubmu? Tazıların belə Ģeydən baĢı çıxır. Çirkab kanalı çuğuldur, mütləq xəbər verəcək. 

Belə Ģeylər burada çox az-az olur, o saat diqqəti cəlb eləyir. Kloakaya çox az adam iĢ üçün girir, 

amma çay hamı üçündür. Çay qəbirdir. Qoy bir aydan sonra batan adamı Sen-Klunun torundan 

çıxarsınlar. O, nəyə lazımdır? Cəmdəkdən baĢqa bir Ģey deyil. Onu kim öldürüb? Paris. 

Məhkəmə heç istintaqa da baĢlamayacaq. Sən yaxĢı eləmisən. 

Tenardye nə qədər gəvəzəlik etsə, Jan Valjan bir o qədər susurdu. Tenardye yenə onun çiynindən 

tutub silkələdi. 

– Ġndi ver əlini! Gəl bölüĢək. Mən sənə açarı göstərdim, sən də pulunu göstər. 

Tenardyenin simasında həm təĢviĢli, həm Ģübhəli, həm azca təhdidedici, həm dostcasına, həm də 

vəhĢicəsinə bir ifadə vardı. 

Çox qəribədir: Tenardyenin hərəkətlərində qeyri-təbii bir Ģey hiss olunurdu, sanki, onun fikri 

özündə deyildi, o özünü sirli bir adam kimi göstərməsə də, astadan, arabir də barmağını 

dodaqlarına qoyaraq: ―YavaĢ‖ deyə pıçıldayırdı. O niyə belə edirdi, – bunu təyin etmək çətindi. 

Jan Valjan düĢündü ki, yəqin, yaxınlıqda, künc-bucaqda baĢqa səfillər də gizlənir. Tenardye ələ 

keçirdiyi qəniməti onlarla bölüĢdürmək istəmir. 

Tenardye yenə: – Gəl iĢi qurtaraq, – dedi. – Sən bu maymağın üst-baĢından nə qədər 

qopartmısan? 

Jan Valjan ciblərini axtardı. 

Jan Valjanın bir vərdiĢi vardı, bu, bizim yadımızdadır: o həmiĢə özü ilə pul götürərdi, O, təhlükə 

dolu ağır bir həyat keçirməyə məhkum edilmiĢdi, buna görə özü ilə pul götürmək onun üçün 

qanun Ģəklini almıĢdı. Lakin bu dəfə o qəfildən yaxalanmıĢdı. Dünən axĢam ağır iztirab içində 

olanda, paltarını dəyiĢərək milli qvardiya mundirini geyəndə pul kisəsi yadından çıxmıĢdı. 

Ancaq jiletinin cibindən bir az pul tapdı. O, çirkab hopmuĢ bütün ciblərini çevirdi, divarın 

çıxıntısı üstünə bir qızıl, iki beĢ franklıq pul, beĢ-altı da iki suluq qara pul qoydu. 

Tenardye alt dodağını sallayaraq baĢını mənalı-mənalı yırğaladı: 

– Sən ki onu lap havayı yerə öldürmüsən. 

---

O, təklifsiz-filansız Jan Valjanın və Mariusun ciblərini axtarmağa baĢladı. Jan Valjan ona mane 

olmurdu, ancaq çalıĢırdı ki, üzünü iĢığa çevirməsin. Tenardye Mariusun üst-baĢını yoxlarkən 

təcrübəli cibgir kimi sürtukunun bir parçasını gizlincə kəsib qoynuna qoydu; yəqin, o, sonralar 

ölünü tanımaq, ya qatili izləmək üçün bu bir parça Ģeyin lazım olacağını nəzərə almıĢdı. Lakin o, 

yuxarıda göstərdiyimiz otuz frankdan artıq pul tapmadı. 

Mızıldanaraq dedi: 

– Bu nədir axı! Biri o birinin dalına minib, heç birində bir zibil yoxdur. 

―Qənimət yarılığına‖ Ģərtini unudaraq pulun hamısını götürdü. 

Qara pullara baxaraq bir az tərəddüd etdi, sonra onları da ovcuna yığaraq donquldandı: 

– Nə fərqi var! Belə çıxır ki, adamı havayı yerə əzmisən. 

Açarı bluzasının altından yenə çıxartdı. 

– Ġndi, dost, çıx get. Bazarda necəsə, burada da elədir: pulu çıxanda alırlar. Pulu verdin, gedə 

bilərsən. 

Tenardye açar vasitəsilə tanımadığı bir adamın köməyinə çatmıĢ, özünü kloakada saxlayaraq, 

onu bayıra buraxmıĢdı: bununla demək olarmı ki, qatili o, təmiz niyyətlə, təmənnasız xilas 

etmiĢdi? Bu barədə biz Ģübhələnmək üçün özümüzə izn verə bilərik. 

Tenardye, Mariusu yenə də dalına almaq üçün Jan Valjana kömək elədi, sonra pəncəsi üstə 

oğrun-oğrun barmaqlığa yaxınlaĢdı, Jan Valjana ardınca gəlməsini iĢarə ilə bildirdi, bayıra baxdı, 

barmağını dodaqları üstə qoyub bir anlığa donub qaldı; o, sanki, nə isə gözləyirdi; nəhayət, ətrafa 

diqqətlə baxaraq açarı kilidə saldı. Kilidin dili yana sürüĢdü, qapı açıldı. Nə bir cırıltı, nə bir 

tıqqıltı eĢidildi. Hər Ģey tam səssizlik içində baĢ verdi. Aydın görünürdü ki, həm kilid, həm də 

qapının həncamaları çox diqqətlə yağlanmıĢ, dəmir barmaqlıq təsəvvür edildiyindən daha tez-tez 

açılırmıĢ. Bu sükut məĢum bir sükuta oxĢayırdı; bu sükut içində nəyinsə gizlin surətdə ortaya 

çıxdığı və yox olduğu, gecə quldurlarının dinməz-söyləməz gəldiyi və getdiyi, cinayətin, canavar 

yeriĢi kimi, eĢidilməz səsi hiss olunurdu. Görünür, kloaka bir quldur dəstəsilə əlbirdi. Dinib-

danıĢmayan barmaqlıq isə onların cinayət yoldaĢı idi. 

Tenardye qapını Jan Valjanın çıxa biləcəyi qədər açdı, sonra örtdü, açarı iki dəfə kilidin içində 

burub, özünü alaqaranlığa verdi. Elə bil, pələng məxmər pəncələri üstə çıxıb getdi. Bir az sonra 

bu murdar sifətli xəyal zülmət içində yox oldu. 

Jan Valjan azadlığa çıxdı. 

 

 

DOQQUZUNCU FƏSĠL. 

 

Belə iĢlərdən baĢı çıxan bir adam 

Mariusu ölü hesab eləyir. 

 

Jan Valjan Mariusu sahilə qoydu. 

Onlar azadlığa çıxmıĢdılar. 

Zəhərli buxar, qaranlıq, dəhĢət arxada qalmıĢdı. Təmiz hava həyatverici bir axınla onu bürüdü: 

indi o, sərbəst halda təmiz, saf hava tənəffüs edirdi. Hər tərəfə aydın, buludsuz axĢamın ürəkaçan 

xoĢ sükutu çökmüĢdü. Hər kimə əzabverici qorxu və təĢviĢdən qurtarmaq üçün zülmət örtüyü 

lazımsa, qaranlıq onun üçün xilasedici böyük bir qüvvə, sədaqətli bir dostdur. Ucsuz-bucaqsız 

səmadan Jan Valjanın üstünə sonsuz bir təskinlik süzülürdü. Onun ayaqları yanında ləpələnən 

çayın xəfif Ģırıltısı öpüĢ səsini xatırladırdı. Yelisey çölünün hündür qarağaclarından quĢ 

ailələrinin yatmaqdan qabaq olan söhbəti eĢidilirdi. Açıq mavi səmada tək-tək ulduz görünürdü: 

sanki, xəyala dalan bu solğun ulduzlar göylərin ənginliyində sayrıĢır, güclə sezilən qığılcım kimi 

parıldayırdı. AxĢam əbədiyyətin bütün füsunkar gözəlliyini Jan Valjanın üzərinə saçırdı. 

Təbiətin elə qeyri-müəyyən, elə gözəl anı idi ki, buna nə gündüz, nə də gecə demək olardı. Hava 

elə qaranlıqdı ki, bir az uzaqda olan Ģeyi görmək olmurdu, həm də elə iĢıqdı ki, adamlar 

yaxından bir-birini tanıya bilərdi. 

---

Jan Valjan bir neçə saniyə bu mehriban, bu əzəmətli sakitliyin xoĢ təsirinə qapılıb qaldı; elə 

dəqiqələr olur ki, adam özünü unudur, iztirab və təĢviĢ bədbəxt insanın qəlbini didib parçalamır; 

fikir dumanlanır, bu bərəkətli dünya xəyalpərəsti bir gecə kimi bürüyür, qəlb də, Ģüalar saçılan 

bu ala-qaranlıqda, iĢıqlanan göy kimi, ulduzlarla iĢıqlanır. Jan Valjan baĢı üstündə iĢıq saçan bu 

fəzanı qeyri-ixtiyari olaraq seyrə daldı. O, fikrə gedərək, unutqanlığın və duanın pakedici 

kupelinə baĢ vurmuĢ kimi, bu əbədi göyün əzəmətli sükutunə qərq oldu. Sonra birdən vəzifəsi 

yadına düĢmüĢ kimi Mariusa sarı əyildi, sudan ovcu ilə götürərək onun üzünə çilədi. Mariusun 

kirpikləri aralanmadı, lakin o, azca açılmıĢ ağzı ilə hələ nəfəs alırdı. 

Jan Valjan ovcu ilə yenə də su götürmək istəyirdi ki, birdən anlaĢılmaz bir narahatlıq hiss etdi, – 

birisi gizlincə adamın arxa tərəfində duranda adam belə narahatlıq duyur. 

Hər kəsə məlum olan bu cür duyğunu biz baĢqa yerdə təsvir etmiĢik. 

Jan Valjan dönüb baxdı. 

Doğrudan da, indi də, ondakı kimi, birisi onun dalında durmuĢdu. 

Uca boylu, uzun sürtuklu bir adam qollarını döĢündə çarpazlayaraq, qurğuĢun baĢlı dəyənəyi sağ 

əlində sıxaraq Mariusa sarı əyilən Jan Valjandan bir neçə addım kənarda dayanmıĢdı. 

AxĢam qaranlığı onu bir xəyal kimi göstərirdi. Mövhumata inanan adam ondan qaranlığa görə, 

ağıllı adam əlindəki dəyənəyə görə qorxardı. 

Jan Valjan Javeri tanıdı. 

Oxucu, yəqin ki, Tenardyeni təqib edən adamın Javer olduğunu baĢa düĢmüĢdür. Javer heç 

gözlənilmədiyi halda barrikadadan sağ-salamat çıxaraq birbaĢ polis idarəsinə, Ģəxsən polis 

müdirinin yanına, onunla qısa rəsmi görüĢə gedir; bütün gördüyü Ģeyləri polis müdirinə 

söylədikdən sonra elə o saat öz vəzifəsini yerinə yetirməyə baĢlayır. Senanın Yelisey çölü 

boyunca sağ sahilinə xüsusi olaraq nəzarət etmək Javerə tapĢırılmıĢdı, – biz bunu onun cibindən 

tapılan vərəqdən bilirik: Senanın sağ sahili xeyli vaxt idi ki, polis idarəsinin diqqətini cəlb edirdi. 

Javer orada Tenardyeni görərək onun izi ilə getmiĢdi. Qalan Ģeylər bizə məlumdur. 

Bir Ģey də bizə aydın oldu: Jan Valjanın qarĢısında qapının belə iltifatla açılması Tenardyenin 

iĢlətdiyi bir hiylə idi. Tenardye hiss edirdi ki, Javer hələ buradadır; izlənən adamın duyğusu onu 

aldatmır; bu xəfiyyənin qabağına mütləq bir parça sümük atmaq lazımdı. Qatil ən gözəl vasitə 

idi. Bu elə bir qurbandı ki, hər kəs buna tamahsılana bilərdi. Tenardye öz yerinə Jan Valjanı 

bayıra buraxmaqla polis iĢçisini yeni bir ovun üstünə qısqırdırdı, onu tutduğu izdən yayındırır, 

onun diqqətini daha böyük bir yırtıcı heyvana cəlb edirdi, Javeri, xeyli vaxt durub gözlədiyi üçün 

mükafatlandırırdı, bu isə casusun həmiĢə xoĢuna gəlir; amma özü, üstəlik otuz frank da pul 

qazanaraq, bu kələklə oradan mütləq əkilə biləcəyini yəqin etmiĢdi. 

Jan Valjan yağıĢdan çıxıb yağmura düĢmüĢdü. 

Bir-birinin ardınca iki belə adama rast gəlmək, Tenardyedən sonra Javerin əlinə düĢmək çox ağır 

zərbə idi. 

Javer Jan Valjanı tanımadı, – yuxarıda demiĢdik ki, Jan Valjan tanınmaz halda idi. Javer durduğu 

vəziyyəti dəyiĢmədən, sezilməz bir hərəkətlə ancaq əlindəki dəyənəyi bərk-bərk sıxaraq, qırıq-

qırıq və sakitcə dedi: 

– Siz kimsiniz? 

– Mənəm. 

– Bu mənəm deyən kimdir? 

– Jan Valjan. 

Javer dəyənəyi diĢinə aldı, çömbələrək əyildi, iri, qüvvətli əllərini Jan Valjanın çiyinlərinə 

qoydu, onları, elə bil, məngənə ilə sıxdı; diqqətlə baxdı, Jan Valjanı tanıdı. Onların üzü az qalırdı 

bir-birinə toxunsun. Javerin baxıĢı dəhĢətli idi. 

Jan Valjan elə bildi ki, Javerin əllərini hiss etmədi: aslan bəbirin caynağına əhəmiyyət verməz. 

– Nəzarətçi Javer, – dedi, – mən ixtiyarınızdayam. Bir də ki, bu gün səhərdən mən özümü sizin 

əsiriniz hesab edirəm. Mən öz ünvanımı sizə onun üçün vermədim ki, indi sizdən qaçıb gizlənim. 

Aparın məni. Ancaq sizdən bir xahiĢim var. 

Javer, sanki, onun sözlərini eĢitmirdi. Onun nüfuzedici baxıĢı Jan Valjana zillənmiĢdi. Çənəsi 

bərk yumulmuĢdu, bir-birinə sıxılan dodaqları az qalırdı burnuna dəysin, bu, onun amansız 

---

düĢüncəyə daldığını göstərirdi. Nəhayət, o, Jan Valjanı buraxdı, dikəldi dəyənəyi yenə əlinə 

alaraq mızıldandı: 

– Siz burada nə edirsiniz? Bu adam kimdir? – bu sözləri, sanki, huĢsuz halda dedi. 

O yenə də Valjana ―siz‖ deyə müraciət edirdi. 

Jan Valjan Javerin suallarına cavab verdi, onun səsi, sanki, Javeri ayıltdı: 

– Mən elə onun haqqında sizinlə danıĢmaq istəyirdim. Mənimlə necə istəyirsiniz rəftar edin, 

ancaq əvvəl mənə kömək edin onu evlərinə aparım. Mən sizdən ancaq bunu xahiĢ edirəm. 

Javerin üzündə əsəbi bir ifadə göründü; o həmiĢə qorxurdu ki, onu güzəĢtə gedən bir adam hesab 

edə bilərlər, həmiĢə də elə hallarda onun üzündə belə bir ifadə görünürdü. Lakin o, Jan Valjanın 

xahiĢini rədd etmədi. 

O yenə əyildi, cibindən yaylığını çıxarıb suda islatdı, Mariusun qana bulaĢmıĢ alnını sildi. 

Sonra öz-özünə söyləyirmiĢ kimi astadan dedi: 

– Bu adam barrikadada idi. Marius deyilən budur. 

Ölümünü gözləyən bu əla casus hər Ģeyə baxmıĢ, hər Ģeyə qulaq asmıĢdı, hər Ģeyi eĢitmiĢdi, hər 

Ģey onun yadında qalmıĢdı; o, hətta ölüm ayağında da, bir ayağı qəbirdə ola-ola, hər Ģeyi qeydə 

alırdı. 

O, Mariusun biləyindən tutub nəbzini yoxladı. 

Jan Valjan dedi: 

– Yaralanıb. 

Javer: 

– Ölüb, – dedi. 

Jan Valjan etiraz etdi: 

– Yox. O hələ diridir. 

– Deməli, siz bunu barrikadadan gətirmisiniz? 

O, Jan Valjanın kloaka kanalları ilə qaçdığını, bu Ģübhəli hadisəni aydınlaĢdırmaq istəmədi, hətta 

Jan Valjanın suala cavab vermədiyini də duymadı, görünür, çox fikirli idi. 

Jan Valjanı da, elə bil ki, tək bircə fikir məĢğul edirdi. Javer yenə danıĢdı: 

– O, Maredə, Ehtiraslar küçəsində, öz babasının yanında olur... Adı yadımdan çıxıb. 

Jan Valjan Mariusun ciblərini axtardı, onun qeyd dəftərçəsini çıxartdı, karandaĢla yazılmıĢ 

səhifəni açdı, onu Javerə verdi. 

AxĢam səmasında hələ kifayət qədər iĢıq vardı, dəftərçəni oxumaq olardı. Bir də ki, Javerin 

gözü, yırtıcı gecə quĢunun gözü tək, qaranlıqda fosfor kimi iĢıq saçırdı. O, Mariusun yazdığı 

sətirləri oxuyub acıqlı-acıqlı donquldandı: ―Jilnorman, Ehtiraslar küçəsi, nömrə altı‖. 

Sonra çığırdı: ―Arabaçı!‖ 

Oxucuların yadındadır: hər ehtimala qarĢı bir fiakr durub Javeri gözləyirdi. 

Javer Mariusun qeyd dəftərçəsini özündə saxladı. 

Bir azdan sonra kareta, atların sulanmağa aparıldığı yol ilə sahilə endi. Mariusu fiakrın dal 

oturacağına qoydular, Javer qabaq tərəfdə, Jan Valjanın yanında oturdu. 

Qapını örtdülər, sürücü fiakrı sahil küçəsilə sürətlə Bastiliyaya sarı sürdü. 

Onlar sahil küçəsindən dönüb, baĢqa küçələrdən keçdilər. Sürücü qozlada qara kölgə kimi 

oturaraq arıq atları qamçılayırdı. Karetaya ölüm sükutu çökmüĢdü. Mariusun küncə qoyulan 

bədəni tərpənmirdi, onun baĢı sinəsinə enmiĢdi, qolları cansız halda sallanırdı, qıçları uzanmıĢdı, 

– bu vəziyyətdə, elə bil ki, qəbrə qoyulacağını gözləyirdi: Jan Valjan, sanki, qaranlıqdan 

toxunmuĢdu, Javer də daĢdan yonulub düzəldilmiĢdi. Karetanın içinə arabir, ildırım çaxırmıĢ 

kimi, küçə fənərinin ölgün, bozumtul iĢığı düĢürdü; təsadüf bu qaranlıq karetada facianə 

hərəkətsizliyin üç mücəssəməsini – meyidi, xəyalı, heykəli məĢum bir Ģəkildə bir araya gətirmiĢ, 

onları qarĢılaĢdırmıĢdı. 

 

 

ONUNCU FƏSĠL. 

 

Ġtaətdən çıxmıĢ oğulun qayıtması. 

---

 

Kareta hər dəfə bərk silkələnəndə Mariusun saçından qan damcılayırdı. 

Fiakr Ehtiraslar küçəsindəki altı nömrəli evə çatanda hava lap qaralmıĢdı. 

Əvvəl karetadan Javer düĢdü; darvaza üstündəki nömrəyə ötəri baxaraq iri qapı çəkici ilə 

darvazanı bərk-bərk döydü, çəkicin üstündə köhnə qaydada, keçi ilə satirin kəllə-kəlləyə 

döyüĢməsi təsvir edilmiĢdi. Qapı azca aralandı. Javer qapını tamam açdı. Qapıçı içəridən, əlində 

Ģam, əsnəyə-əsnəyə, yuxulu-yuxulu ona baxırdı. 

Bütün ev yatırdı. Maredə, xüsusilə küçə iğtiĢaĢları olanda tez yatırlar; bu köhnə, dinc məhəllə 

inqilabdan qorxaraq vəziyyətdən xilas olmağı yuxuda axtarırdı: uĢaqlar da qulyabanıdan 

qorxanda baĢlarını tez yorğanın altına soxurlar. 

Jan Valjan sürücü ilə bərabər Mariusu karetadan çıxartdı. Jan Valjan onun qoltuğundan, sürücü 

də qıçlarından tutmuĢdu. 

Mariusu bu qayda ilə apararkən Jan Valjan əlini onun cırılmıĢ paltarı altına soxdu və yəqin etdi 

ki, Mariusun ürəyi hələ vurur. O, hətta əvvəlkindən bir az bərk vururdu, sanki, ekipajın hərəkəti 

yaralını qüvvətə gətirmiĢdi. 

Javer qapıçıdan sərt bir ifadə ilə soruĢdu (hökumət adamı qiyamçının xidmətçisi ilə elə belə də 

danıĢmalı idi): 

– Burada Jilnorman adlı adam yaĢayırmı? 

– YaĢayır. Sizə nə lazımdır? 

– Biz onun oğlunu gətirmiĢik. 

Qapıçı key kimi soruĢdu: 

– Oğlunu? 

– O ölüb. 

Jan Valjan Javerin arxasından boylandı; qapıçı bu üst-baĢı cırılmıĢ, çirkli adama dəhĢətlə baxdı; 

Jan Valjan iĢarə ilə bildirdi ki, bu, doğru deyil. 

Qapıçı, elə bil, nə Javerin sözünü, nə də Jan Valjanın iĢarəsini baĢa düĢdü. 

Javer sözünə davam etdi: 

– O, barrikadaya gedibmiĢ, axırı da bu! 

Qapıçı çığırdı. 

– Barrikadaya? 

– Orada onu öldürüblər. Get, atasını oyat. 

Qapıçı yerindən tərpənmədi. 

Javer bir də dedi: 

– Get də! 

Sonra əlavə etdi: 

– Sabah burada dəfn mərasimi olacaq. 

Ġctimai həyatın bütün hadisələri Javer üçün dərəcələrə bölünmüĢdü; hamilik və nəzarət də 

buradan baĢlanırdı; hər hadisəyə müəyyən bir yer ayrılmıĢdı, baĢ verə biləcək hadisələr, elə bil 

ki, xüsusi qutularda saxlanılırdı; bu hadisələr qutulardan, vəziyyətə görə, ya bir yerdə, ya 

ayrılıqda meydana çıxırdı; məsələn, küçələrdə sakitlik pozular, qiyam, karnaval və dəfn 

mərasimi ola bilərdi. 

Qapıçı gedib Baskı oyatdı, bununla da iĢini qurtardı. Bask Nikolettanı, Nikoletta da madmuazel 

Jilnormanı oyatdı. Lakin qocanı oyatmadılar, bu qərara gəldilər ki, təzə xəbəri o nə qədər gec 

eĢitsə, bir o qədər yaxĢıdır. 

Mariusu ikinci mərtəbəyə qaldırdılar, özü də elə yavaĢ apardılar ki, evin o biri hissəsində heç kəs 

bunu bilmədi; aparıb cənab Jilnormanın dəhlizindəki köhnə divanın üstünə qoydular. Bask 

həkim dalınca getdi, Nikoletta alt paltarı olan Ģkafları eĢələməyə baĢladı, bu zaman Jan Valjan 

hiss etdi ki, kim isə onun çiyninə toxunur. Jan Valjan bunun nə demək olduğunu baĢa düĢdü, 

aĢağı enməyə baĢladı; o, öz arxasında Javerin ayaq səsini eĢidirdi: Javer onun ardınca gəlirdi. 

Qapıçı onları yuxulu-yuxulu və qorxmuĢ halda qarĢıladığı kimi, indi də elə qorxmuĢ halda və 

yuxulu-yuxulu onların ardınca baxırdı. 

Onlar yenə də fiakra mindilər, sürücü də qozlaya qalxdı. 

---

Jan Valjan dedi: 

– Nəzarətçi Javer, mənə bir mərhəmət də göstərin. 

Javer sərt bir ifadə ilə soruĢdu: 

– Nə mərhəmət? 

– Ġcazə verin bir dəqiqəliyə evimizə dəyim. Sonra mənə nə eləmək istəyirsinizsə, eləyin. 

Javer çənəsini sürtukunun yaxası içinə soxaraq bir az susdu, sonra karetanın qabaq pəncərəsini 

açıb dedi: 

– Sürücü, Silahlı adam küçəsinə, yeddi nömrəli evə. 

 

 

ON BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Möhkəm bünövrənin sarsılması. 

 

Bütün yol uzunu onlar daha ağızlarını açmadılar. 

Jan Valjan nə etmək istəyirdi? O istəyirdi ki, baĢladığı iĢi axıra yetirsin: Kozettaya xəbərdarlıq 

eləsin, Mariusun olduğu yeri ona desin, mümkün olsa, baĢqa faydalı göstəriĢlər də versin, vaxt 

çatsa, sonuncu sərəncamını da söyləsin. O ki qaldı özü, onun taleyi – onun iĢi artıq bitmiĢdi, o 

Javerin əlinə düĢmüĢdü, müqavimət də göstərmirdi. BaĢqa bir adam belə vəziyyətə düĢsəydi, 

yəqin ki, Tenardye verdiyi kəndiri, ilk həbsxana kamerası barmaqlığının köndələn tirini 

düĢünərdi; lakin yepiskopa rast gəldikdən sonra hər bir sui-qəsd, hətta adamın öz canına qəsd 

etməsi, – biz bunu xüsusilə qeyd edirik, – Jan Valjanın qəlbində böyük dini etiraza səbəb olurdu. 

Adamın öz-özünü öldürməsi, bəlkə də, müəyyən dərəcədə ruhu öldürən, məchul bir varlıq 

üzərində olan bu sirli zorakılıq Jan Valjana mümkün olmayan bir Ģey kimi görünürdü. 

Fiakr Silahlı adam küçəsinin lap baĢlanğıcında dayandı, küçə dar olduğundan, qabağa getmək 

mümkün deyildi. Javerlə Jan Valjan ekipajdan düĢdü. 

Sürücü ―cənab nəzarətçi‖dən acizanə xahiĢ etdi ki, bir Ģeyə diqqət yetirsin: karetanın içindəki 

utrex məxməri ölünün qanından, bir də qatilin çirkli paltarından baĢdan-baĢa ləkələnmiĢdir, bu, 

indicə onun gözünə dəydi. Sonra da əlavə etdi ki, zərəri ödəmək lazımdır. Elə o saat da cibindən 

yoxlama dəftərçəsini çıxartdı, cənab nəzarətçidən xahiĢ etdi ki, ―iltifat buyurub bura, lap elə boĢ 

Ģey də olsa, bir tövsiyə yazsın‖. 

Javer sürücünün ona sarı uzatdığı dəftərçəni geri itələyib soruĢdu: 

– Ġndi sənə yol pulu, boĢ dayandıqlarımız da üstəlik, nə qədər çatmalıdır? 

Sürücü dedi: 

– Ġndi səkkizə on beĢ dəqiqə iĢləyib: axı məxmər də təzə idi. Səksən frank, cənab nəzarətçi. 

Javer cibindən dörd napoleondor çıxarıb sürücüyə verdi, fiakrı yola saldı. 

Jan Valjan elə zənn etdi ki, Javer onu lap yaxında olan Ağ mantiya və ya Arxiv küçəsindəki 

qarovulxanaya piyada aparacaqdır. 

Onlar küçə ilə getdilər. Küçədə, həmiĢəki kimi, adam yox idi. Javer Jan Valjanın ardınca gedirdi. 

Onlar yeddi nömrəli evə çatdılar. Jan Valjan qapını döydü. Qapı açıldı. 

Javer: 

– YaxĢı, – dedi, girin içəri. 

O, öz-özünü məcbur edirmiĢ kimi, qəribə bir ifadə ilə əlavə etdi: 

– Mən sizi burada gözləyəcəyəm. 

Jan Valjan Javerə baxdı. Belə bir hərəkət Javerin vərdiĢlərinə sığmayan hərəkətdi. Lakin Javerin 

göstərdiyi bu nifrət dolu etibar – piĢiyin siçana olan etibarı kimi idi: piĢik də siçanı o qədər uzağa 

buraxır ki, sonra öz caynaqlarını ona keçirə bilsin; Javerin göstərdiyi etibar Jan Valjanı o qədər 

də təəccübləndirmədi, çünki o öz-özünü məhkəməyə təslim etmək, bununla da məsələni 

qurtarmaq istəyirdi. Jan Valjan qapını itələyib içəri girdi, yatmıĢ qapıçını səslədi, – qapıçı 

yatağından qalxmadan ipi dartmıĢdı, – sonra pilləkənlə yuxarı qalxdı. 

Ġkinci mərtəbəyə çatanda dayandı. Hər əzablı yolun istirahəti var. Pilləkən baĢındakı pəncərə 

açıqdı. Bir çox qədim evlərdə olduğu kimi, pilləkən iĢıqdı, pəncərə küçəyə baxırdı. Evin lap 

---

qabağında olan küçə fənərindən pilləkənin pillələrinə iĢıq düĢürdü, burada iĢıq yandırmaq üçün 

daha xərc çəkmək lazım gəlmirdi. 

Jan Valjan ya təmiz hava tənəffüs etmək üçün, ya da elə qeyri-Ģüuri olaraq, baĢını pəncərədən 

bayıra çıxartdı. Küçəyə baxdı. Küçə çox balaca idi, fənər onu baĢdan-baĢa iĢıqlandırırdı. Jan 

Valjan heyrətdən donub qaldı: küçədə heç kəs yox idi. 

Javer getmiĢdi. 

 

 

ON ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Baba. 

 

Bask ilə qapıçı, Marius qoyulan divanı qonaq otağına gətirdilər; Marius yenə də tərpənmirdi. Elə 

o saat həkim dalınca adam göndərdilər, həkim də dərhal gəldi. Madmuazel Jilnorman da 

yerindən qalxdı. 

O, otaqda gəzinir, yaman dərdlənirdi, mızıldana-mızıldana ancaq bu sözləri deyirdi: 

―Pərvərdigara, belə Ģey olar?‖ Arabir əlavə edirdi: ―Hər Ģey qana bulanacaq!‖ Ġlk sarsıntı 

keçəndən sonra onun beyni əmələ gəlmiĢ vəziyyəti bir növ filosofcasına dərk etməyə baĢladı, bu 

da aĢağıdakı cümlə ilə ifadə olunurdu: ―Elə belə də olmalı idi!‖ Lakin o: ―Mən bunu çoxdan 

deyirdim!‖ düsturuna gəlib çatmadı, – belə hallarda o, həmiĢə bu kəlamı söylərdi. 

Həkimin təklifi ilə divanın yanına qatlama çarpayı qoydular. Həkim Mariusun bədənini yoxladı, 

nəbzinin vurulduğunu, sinəsində bircə dənə də dərin yara olmadığını, əngində laxtalanan qanın 

burnundan gəldiyini yəqin etdikdən sonra onu çarpayıda arxası üstə uzatdı, baĢının altına balıĢ 

qoymadı, baĢı bədəni ilə bir səviyyədə, hətta bir az da aĢağıda qaldı, rahat nəfəs almaq üçün 

sinəsini açdırdı. QarımıĢ qız Jilnorman gördü ki, Mariusu soyundururlar, tez öz otağına getdi, 

təsbeh çevirə-çevirə ürəkdən dua eləməyə baĢladı. 

Mariusun bədənində ciddi daxili zədələnmə yox idi; güllə qeyd dəftəri üzərindən sürüĢərək yana 

dönmüĢ, qabırğaların üstündən keçərək dərini cırmıĢdı: yara üzdən dəhĢətli görünsə də, dərin 

deyildi, buna görə də qorxusu yox idi. Onun bədənində canaq sümüyünün sınması çox ciddi bir 

zədələnmə idi, Jan Valjan Mariusu yeraltı kanallarla dalında gətirəndə bu sınıq daha da 

xarablaĢmıĢdı. Mariusun qollarında qılınc yarası vardı, amma üzündə cızıq da yox idi, baĢı isə 

çapıq-çapıqdı. Bu yaralar ancaq baĢının dərisində idimi, ya onun baĢ sümüyü zədələnmiĢdimi, 

indi bunu təyin etmək mümkün deyildi. Təhlükəli bu idi ki, baĢına vurulan qılınc zərbələri 

nəticəsində o, bihuĢ olmuĢdu, belə bihuĢluqdan sonra çox vaxt heç ayılmırlar. Bir də ki, o, qan 

itirməkdən zəifləmiĢdi. Bədəninin aĢağı hissəsinə heç bir Ģey olmamıĢdı, çünki barrikada 

Mariusu qurĢağa kimi mühafizə etmiĢdi. 

Baskla Nikoletta döĢəkağılarını cırıb, sarğı hazırlayırdı; Nikoletta bunları bir-birinə tikir, Bask 

bürmələyirdi. Orada tiftik yox idi, həkim yaraya pambıq tamponu qoymaqla axan qanı kəsirdi. 

Çarpayı yanındakı stolun üstündə çoxlu cərrahiyyə aləti vardı, üç də Ģam yanırdı. Həkim 

Mariusun üzünü və saçını soyuq su ilə yudu. Qapıçı əlində Ģam tutmuĢdu. Bir vedrə su bir anda 

qıpqırmızı oldu. 

Həkim, elə bil ki, fikrə dalmıĢdı, qəmgin görünürdü. Arabir baĢını ―yox‖ deyirmiĢ kimi 

yırğalayır, sanki, öz-özünə verdiyi suala cavab verirdi. Həkimin öz-özünə ürəyində danıĢması 

xəstənin pis vəziyyətdə olduğunu göstərir. 

Həkim yaralının hələ də yumulu olan göz qapaqlarına üsulluca toxuna-toxuna üzünü siləndə, 

qonaq otağının o biri baĢında qapı açıldı, ağ geyimli uzun bir adam göründü. 

Bu, Mariusun babası idi. 

Ġki gün idi ki, qiyam cənab Jilnormanı bərk həyəcanlandırır, hirsləndirir, təĢviĢə salırdı. Keçən 

gecə o heç gözünü yummamıĢdı, bütün günü titrətmiĢdi. AxĢam bütün qapı-bacanın bərk-bərk 

bağlanmasını əmr edib, çox erkən yerinə girdi və nəhayət, yorulduğu üçün, gözünə yuxu getdi. 

---

Qocalar ayıq yatırlar; cənab Jilnormanın yataq otağı qonaq otağı ilə yan-yana idi; qonaq otağında 

nə qədər üsullu tərpənsələr də, səs onu yuxudan ayıltdı. Qapının deĢiyindən iĢıq düĢmüĢdü, bu, 

onu təəccübləndirdi, o, yatağından qalxdı, əli ilə ətrafını yoxlaya-yoxlaya özünü qapıya yetirdi. 

Qoca bir əli ilə yarıya qədər açılmıĢ qapının dəstəyindən tutaraq əsən baĢını azca qabağa əyib, 

heyrət içində astanada dayandı. Onun əynində, bütün bədəni örtən kəfən kimi, düz, hamar, ağ 

xalat vardı, o elə durmuĢdu ki, elə bil, kabus qəbrə baxırdı. 

O, parlaq iĢıq düĢmüĢ çarpayıda qurĢağa qədər çılpaq, qana bulaĢmıĢ cavan bir oğlan gördü; bu 

adam çarpayıda uzanıb qalmıĢdı, tərpənmirdi; onun bədəni qara-qırmızı yaralarla dolu idi, bənizi 

kağız kimi ağarmıĢdı, gözləri yumulu idi, ağzı azca açıq, dodaqlarının qanı qaçmıĢdı. 

Qocanın təpədən-dırnağa kimi bütün bədəni tir-tir əsdi; qocalıqdan saralmıĢ gözləri dumanlandı, 

heç bir Ģey görmədi; üzü yıprandı, boz ləkələr basmıĢ kəlləyə oxĢadı; qolları cansız halda 

sallandı, sanki, onların yayı qırılmıĢdı; barmaqları əsəbi halda tərpəndi, dizləri büküldü, xalatının 

yaxası açıldı, onu ağ tük basmıĢ arıq, çılpaq qıçları göründü; o pıçıldadı: 

– Marius! 

Bask: 

– Ağa, – dedi, – cənab Mariusu indicə gətirdilər. Barrikadaya gedibmiĢ, orada da... 

Qoca dəhĢətli səslə çığırdı: 

– O ölüb! Ah, quldur! 

Birdən bu yüz yaĢlı qoca, sanki, dirilib qəbirdən qalxaraq cavan oğlan kimi dümdüz dayandı: 

– Cənab, – dedi, – siz həkimsiniz. Hər Ģeydən əvvəl, mənə bir Ģey deyin: o ölüb, elə deyilmi? 

Həkim böyük bir təĢviĢ içində idi, dinib-danıĢmırdı. 

Cənab Jilnorman dəhĢətli qəhqəhə ilə güldü: 

– O ölüb! O ölüb! O gedib barrikadada özünü ölümə verdi! Mənə nifrət elədiyi üçün! O, mənim 

acığıma bunu elədi! Ah, zalım! Gör o mənim yanıma necə qayıtdı! Müsibətə bax, o ölüb! 

Gedib pəncərəni taybatay açdı, elə bil ki, ona hava çatmırdı; qaranlıqla üz-üzə duraraq, yatan 

küçəni öz fəryadı ilə doldurdu, qaranlığa dedi: 

– Doğrayıblar, kəsiblər, qırıblar, əziblər, öldürüblər, parça-parça eləyiblər! Bir buna baxın, görün 

necə yaramazdır! O çox yaxĢı bilirdi ki, mən onu gözləyirəm, mən ona otaq hazırlamıĢam, mən 

onun uĢaqlıq Ģəklini yatağımın üstündən, baĢımın üstündən asmıĢam! O çox gözəl bilirdi ki, 

onun ancaq qayıtması kifayətdir; mən onu uzun illər boyu çağırmıĢam, axĢamları buxarının 

qabağında, əllərimi axmaq-axmaq dizlərimin üstünə qoyub oturmuĢam, nə edəcəyimi 

bilməmiĢəm! Sən ancaq qayıtsaydın, qayıdıb desəydi ki: ―Budur, gəlmiĢəm!‖ onda hər Ģeyin 

sahibi olacaqdın, mən də sənə tabe olacaqdım, sən bu qoca sarsaq babanla nə istəsəydin 

edəcəkdin, sən bunu yaxĢı bilirdin! Sən bunu bilirdin, amma sən belə qərara gəldin, dedin ki: ―O, 

royalistdir, mən onun yanına getməyəcəyəm!‖ Qaçıb barrikadaya getdin, sarsaqlığından qəsdən, 

həĢəmətli Berriya hersoqu haqqında dediyim sözün qisasını almaq üçün özünü ölümə verdin! Bu, 

alçaqlıqdır. Bundan sonra yatağınıza girin, yatın görüm necə sakit yatırsınız! O ölüb! Bax, bu da 

mənim qəflət yuxusundan ayılmağım! 

Həkim indi onların hər ikisi üçün qorxu və təĢviĢ keçirirdi; o bir anlığa Mariusu buraxıb cənab 

Jilnormanın yanına getdi, onun əlindən tutdu. Qoca döndü, bərəlmiĢ, qan dolmuĢ gözlərilə 

həkimə baxıb, ağır-ağır dedi: 

– TəĢəkkür edirəm, cənab! Mən sakitəm, mən kiĢiyəm, mən On altıncı Lüdovikin ölümünü 

görmüĢəm, mən müsibətə tab gətirə bilirəm. Ancaq bir Ģey xüsusilə dəhĢətlidir: o da budur ki, 

bütün pis iĢləri sizin qəzetləriniz eĢitmiĢdir. Qoy sizin cızma-qaraçılarınız olsun, boĢboğazlarınız 

olsun, tərəqqiniz, maarifiniz, insan hüququnuz, mətbuat azadlığınız olsun, amma sizin 

uĢaqlarınızı sizin evinizə, bax, bu halda gətirməsinlər! Ah, Marius, bu, dəhĢətdir! Öldürüblər! 

Məndən qabaq ölüb! Barrikadada! Ah, quldur! Doktor, siz, deyəsən, bizim məhəllədə 

yaĢayırsınız! Mən sizi yaxĢı tanıyıram. Mən tez-tez pəncərədən görürəm: siz kabrioletdə bizim 

evimizin qabağından keçib gedirsiniz. Mən sizə hər Ģeyi açıb deyəcəyəm. Siz nahaq yerə elə 

güman edirsiniz ki, mən acıqlanıram. Ölüyə acıqlanmazlar. Ölüyə acıqlanmaq sarsaqlıq olardı. 

Axı bu uĢağı mən böyütmüĢəm. O hələ körpə olanda mən qoca idim. O, Tüilri parkında xırdaca 

bel ilə, araba ilə oynardı; əlindəki bellə qumda qazdığı xırdaca çalaları mən əl ağacımla səbirlə 

---

hamarlayırdım ki, park keĢikçisi görüb deyinməsin. Lakin bir gün o çağırıb dedi: ―Rədd olsun 

On səkkizinci Lüdovik!‖ – bunu deyib evdən getdi. Bu, mənim təqsirim deyil. Onun elə gözəl 

çəhrayı üzü, elə sarıĢın saçı vardı... Onun anası ölüb. Balaca uĢaqların hamısı sarıĢın olurlar, – 

siz buna fikir vermisinizmi? Bu, niyə belə olur? O, həmin bu Luara quldurlarından birinin 

oğludur, amma uĢaqlar atalarının cinayəti üçün cavab vermirlər axı?! Onun, bax, bu boyda 

olduğu mənim yadımdadır. O, ―d‖ hərfini deyə bilmirdi. O da xırdaca quĢ kimi mehribanca 

civildəyirdi, onun da civiltisini quĢ civiltisi kimi baĢa düĢmək olmurdu. Yadımdadır, bir gün 

Farnez Harkulesinin heykəli qarĢısında hamı onun baĢına yığıĢdı, hamı sevə-sevə, iftixarla ona 

baxırdı – o elə qəĢəng uĢaqdı! Ancaq Ģəkillərdə belə füsunkar uĢaq baĢı görmək olar! Mən nahaq 

yerə onunla acıqlı-acıqlı danıĢırdım, onu əl ağacımla hədələyirdim, – o çox yaxĢı bilirdi ki, mən 

bunu ciddi eləmirəm. Səhərlər yüyürə-yüyürə mənim yataq otağıma gələndə deyinirdim, amma 

mənə elə gəlirdi ki, otağımdan gün çıxır. Belə uĢaqları sevməmək mümkün deyil. Onlar bizim 

qəlbimizə hakim olur, qəlbimiz onların hökmündən çıxa bilmir. Əslinə qalanda, dünyada bu 

uĢaqdan gözəl Ģey yox idi. Bu Ģeylərdən sonra siz mənə – sizin bütün o Lafayetləriniz, Benjamen 

Konstanlarınız, Tirküi de Korselləriniz haqqında, onu mənim əlimdən alan bütün o adamlar 

haqqında nə deyə bilərsiniz? Siz bunun cavabını verəcəksiniz! 

Cənab Jilnorman solğun bənizli, meyit kimi uzanıb qalan Mariusa yaxınlaĢdı, yenə də ah-vay 

eləməyə baĢladı; həkim hələ də yaralı ilə əlləĢirdi. Cənab Jilnormanın dodaqları, sanki, qeyri-

ixtiyari olaraq tərpənirdi, onun ağzından, can verən zaman zəif xırıltıları kimi, güclə eĢidilən, 

rabitəli sözlər çıxırdı: 

– Ah, qəlbsiz! Ah, yakobinçi! Ah, zalım! Ah, quldur! 

Ölən bir adam güclə eĢidilən səslə ölünü məzəmmət edirdi. 

Daxili sarsıntı, nəhayət, adamın zahirində də özünü hiss etdirir; qocanın danıĢığında yenə də 

rabitə yarandı, lakin söz söyləməyə onun daha gücü yox idi; onun səsi elə boğuq, elə zəif çıxırdı 

ki, elə bil, uçurumun o biri tərəfindən gəlirdi. 

– Mənim üçün fərqi yoxdur, mən özüm bu yaxında öləcəyəm. ĠĢə baxırsanmı: Parisdə elə bir 

səfeh qız tapılardımı ki, bu yaramazla xoĢbəxt olacağına sevinməsin! Vicdansız, kef eləmək, 

həyatdan zövq almaq əvəzinə, dalaĢmağa gedir, gedib özünü gic kimi güllə qabağına verir! Özü 

də nə üçün? Respublika üçün! Gedib ġomyerdə balda oynamaq əvəzinə – cavan oğlana bu 

lazımdır! Onun axı, ancaq iyirmi yaĢı vardı! Respublika, – bu nə sarsaq Ģeydir! Yazıq analar, 

belə olandan sonra siz qəĢəng uĢaqlar doğun! Sizə deyərlər, o ölüb! Deməli, bizim darvazadan 

bir-birinin ardınca iki meyit çıxacaq. Bəli, sən general Lamarkın qəĢəng gözləri üçün bu oyunu 

çıxartdın! Bu general Lamarka sənin borcun nə idi? Bu yaxĢı qılınc vuran adama, bu heyvərəyə?! 

Ölünün xatiri üçün ölümə gedir! Belə də axmaqlıq olar! BaĢa düĢün! Anadan olduğu iyirmi ildir! 

Arxada nələr qaldığına heç qayıdıb baxmadı da! Ġndi bu yazıq qoca tənhalıq içində ölməlidir. Öl, 

gəbər öz bucağında, qoca bayquĢ! Qoy olsun, bu yaxĢıdır, elə mən bunu istəyirdim, bu məni 

dərhal öldürər. Mən çox qocayam, mənim yüz yaĢım var, mənim yüz min yaĢım var, mənim lap 

çoxdandır ölməyə haqqım var. Bu zərbə mənim iĢimi bitirər. Deməli, iĢ bitib. Belə də xoĢbəxtlik 

olar! Niyə ona naĢatır iylədirsiniz, hər cür zir-zibil içirirsiniz, ay sarsaq həkim! Bəsdir də, o ki 

ölüb, doğrudan, ölüb. Mənim belə Ģeydən baĢım çıxır, mən özüm də ölüyəm. Mən iĢi axıra 

yetirdim. Əclaf, əclaf, əclaf zəmanə! Bax, mən sizin barənizdə, sizin ideyalarınız, sizin 

sistemləriniz, sizin baĢçılarınız, kahinləriniz, həkimləriniz, alçaq yazıçılarınız, dələduz 

filosoflarınız, sizin bütün bu inqilablarınız haqqında, o inqilablar ki altmıĢ ildir Tüilridə ancaq 

qarğaları qorxudur, bax, bunlar haqqında mən belə düĢünürəm!.. Sən də elə insafsız oldun ki, 

gedib bu qayda ilə özünü məhv elədin, onda elə lap yaxĢı olub, mən sənə görə heç dərd də 

çəkməyəcəyəm, eĢidirsənmi, qatil! 

Elə bu anda Mariusun göz qapaqları yavaĢ-yavaĢ açıldı, onun hələ də letargiya yuxusundan 

dumanlanan baxıĢı təəccüblə cənab Jilnormana zilləndi. 

Qoca çığırdı. 

– Marius! Marius, mənim balam! Mənim övladım! Mənim əziz oğlum! Sən gözlərini açdın, sən 

mənə baxırsan, sən dirisən, sənə təĢəkkür edirəm! 

Qoca özündən gedib yerə yıxıldı. 

---

 

 

 

 

 

 

JAVER YOLUNDAN AZDI. 

 

Javer ağır-ağır Silahlı adam küçəsindən uzaqlaĢdı. 

O, ömründə birinci dəfə idi ki, baĢını aĢağı dikərək, həm də birinci dəfə idi ki, əllərini dalında 

tutaraq gedirdi. 

Bu günə qədər, o, Napoleonun iki duruĢundan – ancaq qətiyyət ifadə edən duruĢunu, yəni əlini 

döĢündə çarpazlamağı qəbul etmiĢdi, tərəddüd ifadə edən, yəni əlini dalında tutmaq duruĢu ona 

məlum deyildi. Ġndi onun həyatında dönüĢ əmələ gəlmiĢdi; onun ağır-ağır getməsi, fikrə dalması 

mənəvi təĢviĢi əks etdirirdi. 

YatmıĢ küçələrin qaranlığı onu bürüdü. 

Lakin o müəyyən bir istiqamətdə gedirdi. 

Kəsmə yolla Senaya tərəf burularaq, Qarağac sahil küçəsinə çıxdı, sahil boyu getdi, Qrev 

meydanından ötdü, ġatle meydanındakı qarovulxanaya çatmamıĢ Ana Məryəm körpüsünün 

tinində dayandı. Sena bu yerdə, bir tərəfdən Ana Məryəm və Alverçi körpüləri, yan tərəfdən də 

Xamgen və Çiçək sahil küçələri arasında dördbucaq gölə oxĢayır, bu ―gölün‖ ortasında su iti 

axır. 

Qayıqçılar bu yerə yaxın gəlmirlər. Senanın bu iti axan yerindən təhlükəli Ģey oxdur: o zamanlar 

bura yan tərəflərdən sıxıĢdırılmıĢdı, dəyirmanların suya vurulan tirləri arasında hiddətlə 

uğuldayırdı; körpü üstündə tikilmiĢ bu dəyirmanlar sonralar uçurulmuĢdu. Bir-birinə xeyli yaxın 

olan iki körpü bu təhlükəni daha da artırırdı, çünki su böyük bir qüvvə ilə körpülərin tağı 

altından sürətlə axırdı. Su coĢqun sel kimi ora cumur, nərildəyərək Ģaha qalxırdı; dalğalar 

Ģiddətlə körpülərin tirlərinə hücum edir, sanki, möhkəm su kəndirləri ilə onları kökündən 

çıxarmaq istəyirdi. Ora düĢən adam bir daha suyun üzünə çıxa bilmir, ən yaxĢı üzgüçülər də 

orada batır. 

Javer körpünün sürahisinə dirsəklənərək əllərini çənəsinə dayadı, qeyri-Ģüuri olaraq barmaqlarını 

sıx tüklü bakenbardları içinə soxdu. 

Onun qəlbində böhran, çevriliĢ, fəlakət əmələ gəlmiĢdi, o düĢünməyə bilməzdi. 

Bir neçə saatdı ki, o öz-özünü baĢa düĢə bilmirdi. O çaĢıb qalmıĢdı; korazehin olsa da, onun çox 

aydın əqli öz Ģəffaflığını itirmiĢdi; təmiz kristal bulanmıĢdı. Javer hiss edirdi ki, vəzifə anlayıĢı 

onun Ģüurunda iki yerə bölünmüĢdür, – bunu özündən gizlədə bilmirdi. Sena sahilində heç 

gözlənilmədiyi halda, Jan Valjana rast gələndə onun qəlbində, nəhayət, ovunu ələ keçirən bir 

canavar duyğusu, həm də öz sahibini tapan bir it duyğusu oyanmıĢdı. 

O, öz qarĢısında eyni dərəcədə düz olan iki yol görürdü, ancaq bu yol iki idi; bu, onu dəhĢətə 

gətirirdi, çünki bütün ömrü boyu o ancaq bir yol ilə, düz bir xətt ilə getmiĢdi. ĠĢin xüsusilə əzab 

verən cəhəti də o idi ki, bu yollar bir-birini rədd edirdi. Bu iki yoldan hansı doğru idi? 

O son dərəcə çətin vəziyyətə düĢmüĢdü. 

Sağ qalmağın üçün caniyə borclu olasan, həm də bu borcu etiraf edəsən, qaytarasan, öz-özünün 

əksinə gedərək islahedilməz cinayətkarla bir sırada durasan, göstərilən xidmətə xidmətlə cavab 

verəsən, o yerə gəlib çatasan ki, öz-özünə ―Get!‖, ona da: ―Sən azadsan!‖ deyəsən, hamıdan ötrü 

bir vəzifə olan borcunu Ģəxsi məsələ üçün fəda edəsən, eyni zamanda bu Ģəxsi məsələ arxasında 

eyni dərəcədə ümumun vəzifəsi olan bir Ģey, bəlkə də, yüksək bir qanun duyasan, öz vicdanına 

sədaqətli qalmaq üçün cəmiyyətə xəyanət edəsən! Bütün bu mənasız Ģeylər gərək elə, doğrudan 

da, olaydı, özü də onun payına düĢəydi! Javeri üzən bu idi. 

Heç eĢidilməmiĢ, onu təəccübləndirən bir Ģey olmuĢdu: Jan Valjan ona aman vermiĢdi, lakin 

baĢqa bir Ģey də olmuĢdu ki, bu onu tamam məhv etmiĢdi: o özü Jan Valjana aman vermiĢdi. 

Gör o, nə günə qalıb?! O, öz-özünü anlamaq istəyirdi, anlaya bilmirdi, o öz-özünü tanımırdı. 

---

Ġndi nə etsin? Jan Valjanı ələ vermək yaxĢı deyildi; Jan Valjanı sərbəst buraxmaq da yaxĢı 

olmazdı. Ələ versəydi, hökumət nümayəndəsi ən pis katorqa dustağından da alçalmıĢ olacaqdı. 

Sərbəst buraxsaydı, katorqa dustağı qanun üzərində yüksələcək, qanunu ayaqları altında 

tapdalayacaqdı. Hər iki halda Javer özü rüsvay olacaqdı. Məsələni o, nə cür həll etsəydi, bircə 

çıxıĢ yolu vardı: o da son idi. Elə olur ki, tale insanı sıldırım uçuruma rast gətirir; bu uçurumdan 

xilas olmaq mümkün deyil; oradan bütün həyat dərin bir girdab kimi görünür. Javer belə bir 

uçurum qarĢısında dayanmıĢdı. 

DüĢünmək onu xüsusilə narahat edirdi. Bir-birinə zidd hisslərin amansız mübarizəsi onu 

düĢünməyə məcbur edirdi. 

DüĢünməyə o, adət etməmiĢdi, düĢünmək ona son dərəcə çox əzab verirdi. 

Fikirdə həmiĢə müəyyən dərəcə gizli bir qiyam olur; Javer özünü bundan qoruya bilmədiyi üçün, 

bu, onu acıqlandırırdı. 

Hansı Ģəraitdə olursa-olsun, vəzifəsinin dar çərçivəsindən kənara çıxan hər fikir ona faydasız və 

yorucu görünürdü; lakin bugünkü hadisə haqqında düĢünmək onun üçün, elə bil ki, bir iĢgəncə 

idi. Bu qədər sarsıntıdan sonra o mütləq öz vicdanına nəzər salmalı, özü haqqında özünə haqq-

hesab verməli idi. 

O, tutduğu iĢin qarĢısında tir-tir əsirdi. O, bütün polis qaydalarının, bütün siyasi qanunların, 

hüquq qanunlarının, bütün qanun məcəlləsinin əksinə olaraq, canini azad etməyi mümkün hesab 

etmiĢdi; onun kefi belə istəmiĢdi, o, öz mənafeyini cəmiyyətin mənafeyindən üstün tutmuĢdu. 

Belə də Ģey olar!! O, belə bir hərəkətə ad tapa bilmirdi, hər dəfə bu məsələnin üstünə qayıdanda 

təpədən-dırnağa kimi sarsılırdı: vaxt itirmədən Silahlı adam küçəsinə qayıtsın, Jan Valjanı tutub 

aparsın. Əlbəttə, ancaq belə etmək lazımdı. Lakin o, bunu edə bilmirdi. 

Onun o tərəfə olan yolunu nə isə bağlayırdı. 

Nə bağlayırdı? Bu axı nə idi? Dünyada məhkəmədən, məhkəmə pristavından, polis idarəsindən, 

hökumətdən baĢqa da bir Ģey varmı? Javerin bütün varlığı sarsılmıĢdı. 

Bir katorqa dustağının Ģəxsiyyətinə toxunmaq olmazdı! Bir məhbus polis idarəsinin əlinə 

keçmirdi! Bu da ancaq Javerə görə belə olmuĢdu! 

Qanuna bütünlüklə mənsub olan iki adam – Javer və Jan Valjan, biri cəza vermək, biri də 

cəzalanmaq üçün yaranan iki adam birdən o dərəcəyə gəlib çatmıĢdı ki, qanunu tapdalamıĢdı, – 

belə dəhĢət olar? 

Bu nə deməkdir? Belə də dəhĢətli Ģey olarmı? Bu iki adamdan heç biri cəzalanmayacaqmı? 

Yoxsa, Jan Valjan bütün ictimai qayda-qanundan qüvvətlimi çıxdı? O tutulmayacaqmı, Javer də 

həmiĢəki kimi hökumətdən maaĢ alacaqmı? 

O get-gedə daha ağır düĢüncələrə dalırdı. 

Bu düĢüncələr içində o özünü Ehtiraslar küçəsinə gətirdiyi qiyamçı üstündə də məzəmmət edə 

bilərdi; lakin Javer bu qiyamçı haqqında heç düĢünmürdü də. Daha ağır bir cinayət xırda bir 

qəbahəti kölgədə buraxırdı. Bir də ki, qiyamçı, heç Ģübhəsiz, ölmüĢdü; qanuna görə, adam 

öldükdən sonra daha təqib olunmurdu. 

Onun beynini ağır yük kimi əzən Jan Valjandı. 

Jan Valjan onu çaĢdırmıĢdı. Onun bütün ömrü boyu əsaslandığı qayda-qanun bu adam qarĢısında 

uçub dağılırdı. Jan Valjanın göstərdiyi alicənablıq onu əzirdi. Əvvəllər o, Jan Valjanın 

hərəkətlərini saxta və ağılsız hesab edirdi, indi bu hərəkətlər əsil mənasında onun gözü 

qarĢısında canlanırdı. Jan Valjanın arxasında cənab Madlenin surəti görünürdü, bu iki adam bir-

birinə qarıĢaraq, gözəl və nəcib insan Ģəklində birləĢirdi. Javer mənfur bir hissin oğrun-oğrun 

qəlbinə soxulduğunu duyurdu: bu katorqa dustağı qarĢısında baĢ əyməkdi! Məhbusa hörmət 

etmək, – heç ağlasığan Ģeydimi? O, həyəcandan titrəyirdi, lakin özü ilə bacara bilmirdi. Buna nə 

qədər qarĢı dursa da, qəlbinin dərinliyində o səfil adamın nəcibliyini, mənəvi cəhətdən yüksək 

olduğunu etiraf etməyə bilmirdi. Buna dözmək olmazdı! 

Mərhəmətli cinayətkar, baĢqalarının dərdinə qalan katorqa dustağı, həlim, alicənab insan! Elə bir 

insan ki, dara düĢənə kömək edir, mərhəməti qisasdan üstün tutur; elə bir insan ki, düĢməni 

məhv etməkdənsə, özü məhv olmağa hazırdır, onu təhqir edənləri xilas edir, elə bir cani ki, 

---

xeyirxahlığın zirvəsində diz çökür, insandan daha çox mələyə oxĢayır! Javer belə bir möcüzənin 

dünyada mövcud olduğunu etiraf etməyə məcbur idi! 

Vəziyyət bu cür davam edə bilməzdi. 

Doğrudur, bunu biz də etiraf edirik, Javer bu əjdahaya, bu iblis sifətli mələyə, bu mənfur 

qəhrəmana özünü mübarizəsiz təslim etməmiĢdi; o elə bir qəhrəmandı ki, Javer eyni dərəcədə 

ona həm nifrət edir, həm də onunla fəxr edirdi. 

Jan Valjanla tək-təkinə karetada gedəndə qanun pələngi bir neçə dəfə onun qəlbində 

qəzəblənmiĢ, nərildəmiĢdi! O bir neçə dəfə vəcdə gələrək Jan Valjanın üstünə atılmaq, onu 

qamarlamaq, parçalamaq, baĢqa sözlə, həbs etmək istəmiĢdi! Doğrudan da, bundan asan Ģey 

vardımı! Ġlk qarovulxanaya çatan kimi çığırıb deyəsən: ―Budur katorqadan qaçan, məhkəmədən 

gizlənən dustaq!‖ Jandarmlara çığırıb söyləyəsən: ―O sizindir!‖ Bu məlun canini onların 

ixtiyarına verib gedəsən, daha heç bir Ģey bilməyəsən, heç bir Ģeyə qarıĢmayasan. Axı bu adam 

qanunun əbədi əsiridir; qoy qanun onunla istədiyi kimi rəftar eləsin. Bundan da ədalətli Ģey 

olarmı? Javer bunları öz-özünə deyirdi, demək azdır, o istəyirdi bunları eləsin, istəyirdi öz əli ilə 

bu adamı tutsun, lakin nə onda, nə də indi bunu eləmək iqtidarında deyildi, onun əli hər dəfə 

əsəbi halda Jan Valjanın yaxasına sarı qalxdıqca aĢağı düĢürdü, elə bil, qurğuĢundan tökülmüĢdü, 

bu zaman Ģüurunun dərinliyində qəribə bir səs ona deyirdi: ―YaxĢı. Səni xilas edən adamı ələ 

ver. Sonra da Ponti Pilat kimi, əmr elə qabda su gətirsinlər, caynaqlarını yu‖. 

Sonra özü haqqında düĢündü, Jan Valjanın əzəmətli surəti qarĢısında o özünü miskin və rəzil 

gördü. 

Ona yaxĢılıq edən katorqa dustağı idi! 

Axı o nə üçün bu adama icazə verdi ki, onu öldürməsin, onun həyatını ona bağıĢlasın? Onun 

barrikadada öldürülməyə haqqı vardı. O gərək bu ölmək haqqından istifadə edəydi. O gərək o 

biri qiyamçıları köməyə çağıraydı, onları zorla məcbur edəydi ki, onu öldürsünlər. 

Ona hər Ģeydən çox əzab verən – özünə inamını itirməkdi. O, ayağı altındakı zəmini itirmiĢdi. 

Qanun hökmündən onun əlində ancaq tör-töküntü qalmıĢdı. Əvvəllər tanımadığı, bilmədiyi 

Ģübhələr indi onu hər tərəfdən bürümüĢdü. Onun daxilində mənəvi bir dönüĢ əmələ gəlmiĢdi, 

sanki, ona vəhy gəlmiĢdi, bu vəhy bu vaxta qədər tutduğu iĢlərin yeganə ölçüsü olan hüquq 

idrakından çox-çox fərqlənirdi. Əvvəlki düzlüyün çərçivəsində qalmaq indi ona az görünürdü. 

Bir yığın heç gözlənilməyən hadisələr onu əhatə etmiĢdi, onu əzirdi. Onun qəlbində yeni bir 

aləm açılmıĢdı, bu aləm qəbul edilən və əvəzi verilən xeyirxahlıqdı, fədakarlıqdı, Ģəfqətdi, səbir 

idi, mərhəmətin amansızlığa qalib gəlməsi idi, xoĢ niyyəti olmaqdı, cəza hökmünün 

bağıĢlanması idi, müqəssirə aman verməkdi, haqq divanının gözlərindəki yaĢdı, insan ədalətinin 

əksini təĢkil edən ağlasığmaz tanrı ədaləti idi. Javer zülmət içində məchul mənəvi bir günəĢin 

qorxunc Ģəkildə çıxdığını görürdü; bu günəĢ onu dəhĢətə salır, gözlərini qamaĢdırırdı. BayquĢ, 

qartal gözü ilə baxmağa məcbur olmuĢdu. 

O, öz-özünə deyirdi: deməli, doğru deyirlər ki, istisna var, hökumət də yanıla bilir, bəzi hadisələr 

qarĢısında qayda-qanun çıxılmaz vəziyyətə düĢür, bütün məsələlər qanun məcəlləsinə sığıĢmır, 

nəzərə alınmayan Ģeylərə də tabe olmaq lazım gəlir, katorqa dustağının xeyirxahlığı məmur 

xeyirxahlığına kələk gələ bilir, dəhĢətli Ģey ilahi Ģeyə çevrilir, bəli, həyatda belə gözlənilməz 

kələklər olur; Javer ümidsiz halda düĢünür, özünün də qəfildən yaxalandığını görürdü. 

Dünyada xeyirxahlıq vardır, – o, bunu etiraf etməyə məcbur oldu. Katorqa dustağı xeyirxah 

adammıĢ. O özü də indicə xeyirxahlıq elədi – bu, heç mümkün olan Ģeydimi!? Deməli, o, özünü 

rüsvay etmiĢdir. 

Javer özünü alçaq bir adam hesab edirdi. O, öz-özünü dəhĢətə gətirirdi. 

Ġdeal Javer üçün – ədalətli, alicənab, yüksək qəlbli olmaqda deyil, qüsursuz olmaqda idi. Ġndi o, 

qəbahətli bir iĢ tutmuĢdu. 

Necə oldu ki, o, belə vəziyyətə düĢdü? Bu, axı necə oldu? O, özü də bunun səbəbini deyə 

bilməzdi. O, baĢını əllərilə sıxır, nə qədər düĢünürdüsə, bunu aydınlaĢdıra bilmirdi. 

Heç Ģübhəsiz, o həmiĢə Jan Valjanı haqq divanının əlinə vermək fikrində olmuĢdu, elə bir haqq 

divanı ki, Jan Valjan onun əsiri, Javer qulu idi. Nə qədər ki Jan Valjan onun ixtiyarında idi, o, 

---

Jan Valjanı buraxacağını qət etdiyini bir an da olsa etiraf etmirdi, sanki, onun əli ondan xəbərsiz 

Jan Valjanı buraxmıĢdı. 

Bir çox əzabverici, anlaĢılmaz, müəmmalı məsələ onun yolunu kəsmiĢdi. O, öz-özünə sual verir, 

bu suallara cavab alırdı, lakin cavablar onu qorxudurdu. O, özündən soruĢurdu: ―Mən, amansızca 

təqib etdiyim bu katorqa dustağının pəncəsinə düĢəndə, o, ancaq elə kin saxladığı üçün deyil, öz 

təhlükəsizliyi üçün də məndən qisas ala bilərdi, hətta lap qisas almalı idi, bəs o mənə aman 

verməklə, məni öldürməməklə nə elədi? Öz vəzifəsini yerinə yetirdi? Yox. Daha böyük bir Ģey 

elədi! Bəs mən ona aman verəndə nə elədim? Öz vəzifəmi yerinə yetirdim? Yox, daha böyük bir 

Ģey elədim. Deməli, vəzifəni yerinə yetirməkdən daha böyük bir Ģey vardır?‖ Bu zaman o özünü 

itirirdi, onun daxili müvazinəti pozulurdu, tərəzinin bir gözü uçuruma enirdi, o biri gözü göyə 

qalxırdı; Javeri tərəzinin yuxarıdakı gözü aĢağıdakı gözündən az qorxutmurdu. O nə volterçi, nə 

də filosof idi, dinsiz də deyildi, əksinə, rəsmi dinə sövq-təbii ilə bir hörmət duyurdu; bununla 

belə, dinə yüksək bir Ģey kimi baxsa da, onu ictimai həyatın mühüm ünsürü hesab etmirdi, 

qoyulmuĢ qayda-qanun onun yeganə ehkamı idi və onu tamamilə təmin edirdi, o, yetkin bir 

adam və məmur olduqdan sonra bütün dini hisslərini polis iĢinə sövq edərək, casus olmuĢdu, – 

bizim bu sözümüzdə zərrə qədər də istehza yoxdur, biz bunu tamamilə ciddi deyirik, – təkrar 

edirik, baĢqaları keĢiĢ olan kimi, o da casus olmuĢdu. O, öz rəisi cənab Jiskeni tanıyırdı, bu vaxta 

qədər o biri rəisi haqqında, yəni Allah-taala haqqında bircə dəfə də düĢünməmiĢdi. 

Bu yeni ağasını – Allahı qəfildən dərk edən kimi çaĢıb qaldı. 

Heç gözlənilmədiyi halda Allahın qarĢısında duran kimi özünü itirmiĢdi; belə bir rəislə necə 

rəftar edəcəyini bilmirdi; o bilirdi ki, adam gərək həmiĢə öz rəisinə kor-korana tabe olsun, nə 

onun sözündən çıxsın, nə onu pisləsin, nə ona etiraz eləsin. Ġndi, əgər rəisin verdiyi əmr çox 

qəribə əmr olsa, onda tabelikdə olan adam üçün bircə yol qalır – o da istefa verməkdir. 

Lakin bu istefanı Allahdan necə xahiĢ eləsin? 

Hər nə olur olsun, o, həmiĢə bir məsələnin üstünə qayıdırdı: bütün baĢqa məsələləri kölgədə 

buraxan bu məsələ – onun indicə böyük bir cinayət iĢləməsi idi. O, köhnə cinayətkarı, qaçqın 

katorqa dustağını tutmadı. Məhbusu azad elədi. Qanun nümayəndələrinin adamını oğurladı, – bu 

adam, əslində onların idi. O, doğrudan da, bunu elədi. O, indi öz-özünü anlaya bilmirdi. O, öz-

özünü tanımırdı. Belə bir hərəkətin səbəbini baĢa düĢmürdü, elə bircə bunu fikirləĢəndə onun 

baĢı hərlənirdi. Bu vaxta qədər o, kor-korana bir inamla yaĢayırdı: bu inamdan amansızca bir 

düzgünlük meydana gəlmiĢdi. Ġndi o inamını, inamı ilə bərabər düzgünlüyünü də itirmiĢdi. Onun 

pərəstiĢ etdiyi Ģeylər uçub dağılmıĢdı. Mənfur həqiqətlər onu təqib edirdi, ondan əl çəkmirdi. Bu 

gündən o, baĢqa bir adam olmalı idi. O, qəribə bir əzab duyurdu, sanki, qəfildən onun Ģüurundan 

kataraktanı görmüĢdülər. Onun gözü açılmıĢdı, görmək istəmədiyi Ģeyi görmüĢdü. O özünü 

faydasız, keçmiĢdən qoparılmıĢ, qulluqdan çıxarılmıĢ, məhv olmuĢ adam kimi hiss edirdi. Onun 

varlığında hökumət nümayəndəsi ölmüĢdü. Onun həyatı bütün mənasını itirmiĢdi. 

Mütəəssir olmaq nə dəhĢətli ĢeymiĢ! 

Qranit olasan, özün də Ģübhə edəsən! Qanunla müəyyən edilmiĢ Ģəkildə bir parça tuncdan 

tökülmüĢ cəza heykəli olasan və birdən tunc sinəndə qəlbə oxĢar ağılsız, itaətdən çıxan bir Ģey 

hiss edəsən! O yerə gəlib çatasan ki, yaxĢılığa qarĢı yaxĢılıq edəsən, – amma bütün ömrü boyu 

öz-özünə təlqin etmisən ki, belə yaxĢılıq yamanlıqdır! Qapı köpəyi olasan, həm də yad bir adama 

mehribanlıq edəsən! Buz olasan – əriyəsən. Kəlbətin olasan – sonra da dönüb canlı ələ 

çevriləsən! Birdən hiss edəsən ki, barmaqların açılır! Sonra da ələ keçmiĢ ovu buraxasan – nə 

dəhĢətli süqut! 

Adı insan olan mərmi birdən yolundan azaraq geriyə qayıdır! 

Günahsızlıq da günahdan xali deyil, ehkamın özündə səhv ola bilər, qanun məcəlləsində hər Ģey 

nəzərə alınmamıĢ, ictimai quruluĢ mükəmməl deyil, hakimiyyətin özündə də tərəddüd olar, 

dağılmayan Ģey dağıla bilər, hakimlər də baĢqaları kimi adamdır, qanun aldana bilər, tribunallar 

yanıla bilər, – bütün bunları etiraf etmək lazım gəlirdi! Göy qübbəsinin əzəmətli mavi ĢüĢəsində 

çatlaq görünürdü. 

Javerin qəlbində və düzünə hərəkət edən vicdanında baĢ verən hadisəni Fampdakı fəlakətlə 

müqayisə etmək olardı: onun qəlbi, sanki, relsdən çıxmıĢdı, düz yolla sürətlə hərəkət edən 

---

düzgünlüyü Allahla toqquĢaraq darmadağın olmuĢdu. Ġctimai qayda-qanun maĢinistinin ancaq 

müəyyən bir istiqamətlə hərəkət edən kor dəmir atı yəhərləyib minən hakimiyyət ocaqçısını iĢıq 

Ģüasının vurub atdan yerə salması ağla sığmayan bir Ģey kimi görünür! Yolunu dəyiĢməyən, düz 

xətt ilə dəqiq hərəkət edən, həndəsi dürüstlüyə malik olan, itaətkar, qüsursuz bir Ģeyin öz-özünə 

xəyanət etməsi də ağla sığmayan Ģeydir! Yoxsa, lokomotiv üçün də DəməĢqə yol vardı? 

Ġnsan varlığında olan Allah onun həqiqi vicdanıdır, bu vicdan saxta vicdanı rədd edir, qığılcıma 

sönməyi qadağan edir, günəĢi unutmamağı Ģüaya əmr edir, qəlbə əmr edir ki, əsil həqiqəti bu 

həqiqətlə üz-üzə gələn yalançı həqiqətdən ayırsın; – bu, insanlıq çeĢməsidir, qəlbin susmayan 

səsidir, bu, qəribə bir möcüzədir, bizim daxilimizdə olan sərvətin, bəlkə də, ən yaxĢısıdır. Javer 

bunu baĢa düĢürdümü? Javer bunu duyurdumu? Bu barədə düĢünürdümü? Görünür, baĢa 

düĢmürdü, duymurdu, düĢünmürdü. Lakin ağla sığmayan bu məsələnin təzyiqi altında baĢının 

partlatmaq dərəcəsinə vardığını hiss edirdi. 

Bu möcüzə onun fikrini dəyiĢməkdən əlavə, o, bu möcüzənin qurbanı olmuĢdu. O, çox əziyyətlə 

tabe olurdu. Bu Ģeylərdə o, ancaq həyatın dözülməz ağırlığını görürdü. Javerə elə gəlirdi ki, onun 

nəfəs alması bu gündən etibarən həmiĢəlik məhdudlaĢdırılır. 

O məchul bir Ģeyin varlığını öz üzərində duymağa adət etməmiĢdi. 

Bu vaxta qədər ondan yüksəkdə duran Ģeylər ona sadə, düz, Ģəffaf və hamar görünürdü; burada 

anlaĢılmaz, qaranlıq bir Ģey yox idi, hər Ģey dəqiqdi, hər Ģey nizama salınmıĢdı, razılaĢdırılmıĢdı, 

aydındı, barizdi, müəyyəndi, məhduddu, tamamlanmıĢdı; hər Ģey əvvəlcədən nəzərə alınmıĢdı: 

hakimiyyət onun qarĢısında hamar bir sahə kimi uzanıb gedirdi, burada nə sıldırım yoxuĢlar, nə 

uçurum vardı; o adamın baĢını gicəlləndirmirdi. Javer anlaĢılmaz Ģeyləri ancaq aĢağıda, 

cəmiyyətin alt təbəqələrində görmüĢdü. Qanunsuz hərəkətlər, gözlənilməz iĢlər, inamsızlıq, hərc-

mərcliyə yuvarlanmaq, uçuruma düĢmək imkanı aĢağı təbəqələrin – qiyamçıların, 

cinayətkarların, səfillərin nəsibi idi. Lakin indi Javer arxası üstə düĢərək, gördüyü Ģeydən dəhĢətə 

gəldi; onun üstündə, yüksəkdə dərin bir uçurum açılmıĢdı. 

Bu nədir? Hər Ģey alt-üst olmuĢdur. O, tamam çaĢıb qalmıĢdı. Ġndi nəyə arxalanmaq lazımdır? 

Onun inandığı Ģeylər uçub-dağılırdı! 

Axı nə olmuĢdu? Alicənab bir səfil ictimai quruluĢun zəif damarını tapmıĢdı? Belə Ģey olar? 

Qanuna namusla xidmət edən adam birdən iki cinayətdən birini seçmək məcburiyyətində 

qalmıĢdı: canini buraxmaq cinayətdi, onu tutmaq da cinayətdi! Deməli, hökumət tərəfindən 

məmura verilən nizamnamədə bütün məsələlər nəzərə alınmamıĢdır? Deməli, vəzifənin 

qarĢısında çıxılmaz vəziyyət də ola bilərmiĢ? Bu, nə olan Ģeydir? Yoxsa bu, doğrudan da, 

belədir? Doğrudanmı, əvvəllər quldur olan, ittihamın ağırlığı altında beli bükülən bir adam 

dikəlib özünü Ģax tuta bilər? Doğrudanmı, həqiqət onun tərəfindədir? Buna inanmaq olarmı? 

Doğrudanmı, elə hallar olur ki, qanun mızıldana-mızıldana üzr istəyərək daxilən dəyiĢmiĢ bir 

cani qarĢısında geri çəkilir? 

Bəli, belə bir möcüzə baĢ verdi! Javer özü də bunu gördü! Javer özü də bunu hiss etdi! O nəinki 

bunu inkar edə bilmədi, o özü bunda iĢtirak etdi! Bu, bir həqiqətdi. Həqiqi hadisələrin gəlib belə 

eybəcər Ģəklə düĢməsi dəhĢətdir! 

Hadisələr öz vəzifəsini yerinə yetirsəydi, bunlar ancaq qanunu sübut etməyə xidmət edərdi; axı 

hadisələri Allah göndərir. Yoxsa, bizim dövrümüzdə hərc-mərclik də göydən nazil olur? 

Bu qayda ilə onun vəziyyətini yüngülləĢdirən və yaxĢılaĢdıra bilən hər Ģey qəlbin, sanki, 

anlaĢılmaz təĢviĢ və kədəri içində sönürdü; indi cəmiyyət, bəĢəriyyət, kainat ona sadə və qorxunc 

Ģəkildə görünürdü. Deməli, cəza sistemi, çıxarılmıĢ qərarlar, qanunun sarsılmaz qüvvəsi, ali 

məhkəmənin hökmü, məhkəmələr, hökumət, istintaq, cəza tədbirləri, dövlət hökuməti, qanunun 

səhv etməməsi, hakimiyyətin əsasları, siyasi və mülki təhlükəsizliyin əsaslandığı ehkamlar, ali 

hakimiyyət, haqq-ədalət, qanunun məntiqi, cəmiyyətin bünövrəsi, hamının qəbul etdiyi 

həqiqətlər ancaq zir-zibil imiĢ! Qayda-qanun gözləyən, polis idarəsinin sədaqətli xidmətçisi olan, 

casus simasında tanrı olub, cəmiyyətin keĢiyində duran Javer isə əzilmiĢ, yer ilə yeksan 

edilmiĢdi. Lakin bu xarabalıq üzərində dustaq papaqlı, baĢı haləli bir adam yüksəlirdi. Gör, Javer 

cəmiyyət əsaslarının necə sarsıldığının Ģahidi olur! Onun qəlbini parçalayan da bu kabus idi. 

Buna dözmək olardımı? Yox. 

---

Məsələ əgər belə idisə, o, ümidsiz bir vəziyyətə düĢmüĢdü. Ancaq iki qurtuluĢ yolu qalırdı. 

Bunlardan biri elə bu saat Jan Valjanın yanına qayıtmaq, bu qaçqın katorqa dustağını həbsxanaya 

salmaqdı. O birisi də... 

Javer qəti addımlarla, bu dəfə baĢını lap dik tutaraq, körpüdən endi, qabağından fənər asılan 

ġatle meydanı tinindəki polis qarovulxanasına getdi. 

Qarovulxanaya yaxınlaĢanda pəncərədən növbətçi serjantı görüb içəri girdi. Polis iĢçiləri, lap elə 

qarovulxana qapısının açılmasından bir-birini tanıyırlar. Javer adını dedi, biletini serjanta 

göstərib, Ģam yanan stolun arxasında oturdu. Stolun üstündə qurĢun mürəkkəbqabı, qələm və 

kağız vardı, bunlar, lazım olsa, protokol yazmaq, ya gecə qarovullarına yazılı sərəncam vermək 

üçün qoyulmuĢdu. 

Belə bir stol, yanında da həsir stul, adətən bütün polis qarovulxanalarında vardır; bu stolların 

üstündə mütləq Ģim-Ģam ağacından düzəldilmiĢ, içinə taxta ovuntusu tökülmüĢ bir boĢqab, 

balaca karton qutu, qutuda da məktub yapıĢdırmaq üçün yapıĢqanlı qırmızı kağız olardı; bu stol 

məhkəmə istintaqının ən aĢağı pilləsidir. Məhkəmə ədəbiyyatının əsası da burada qoyulur. 

Javer qələm, bir vərəq də kağız götürüb, yazmağa baĢladı. Onun yazdığı bu idi: 

 

―Polis xidmətinin faydası üçün bir neçə qeyd‖. 

 

Birincisi: mən cənab prefektdən xahiĢ edirəm ki, aĢağıdakı sözləri oxusun. 

Ġkincisi: dustaqlar istintaq edildikdən sonra ayaqqabılarını çıxarırlar, üst-baĢları yoxlanılana 

qədər döĢəmədə ayaqyalın dururlar. Onlardan çoxu həbsxanaya qayıdandan sonra öskürməyə 

baĢlayır. Bunun nəticəsində xəstəxanada artıq pul xərclənir. 

Üçüncüsü: müəyyən nahiyələrdə agentlərin dəyiĢməsi ilə əlaqədar olan müĢahidə yaxĢı təĢkil 

edilmiĢdir; lakin çox mühüm hallarda gərək heç olmasa, iki agent bir-birini gözdən itirməsin; bu 

agentlərdən biri, bəzi səbəblərə görə, sayıqlığını zəiflətsə, o birisi ona göz qoyar, onun yerini 

tutar. 

Dördüncüsü: anlaĢılmır ki, niyə Madlonet həbsxanasında dustaqların kamerada stul saxlaması, 

hətta pulla da olsa, xüsusi əmr ilə qadağan edilmiĢdir? 

BeĢincisi: Madlonet həbsxanasında bufet ancaq iki tir ilə hasarlanmıĢdır, bu da dustaqların əlinin 

bufetçi qadının əlinə toxunmasına imkan verir. 

Altıncısı: ―Çağırıcı‖ adlanan və baĢqa dustaqları qəbul otağına çağıran dustaqlar, onların adını 

aydın söyləmək üçün hər dustaqdan iki su pul tələb edirlər. Bu, oğurluqdur. 

Yeddincisi: toxucu emalatxanasında hər sapın qaçmasına dustaqdan on su pul çıxırlar; bu, 

icarəçinin öz iĢindən sui-istifadə etməsidir, çünki kətanın keyfiyyəti bundan heç də pis olmur. 

Səkkizincisi: Fors həbsxanasına görüĢə gələnlər müqəddəs Misirli Məryəm sığınacağının qəbul 

otağına gedəndə az yaĢlı canilər həyətindən keçirlər, buna yol vermək olmaz. 

Doqquzuncusu: nəzərə çarpmıĢdır ki, jandarmlar müqəssirlərin istintaqında eĢitdikləri Ģeyləri hər 

gün prefekturanın həyətində danıĢırlar. Jandarm olmalıdır – müstəntiqin kabinetində eĢitdiyi 

sözləri baĢqa yerdə danıĢmaq ona yaraĢmaz – bu, çox ciddi qəbahətdir. 

Onuncusu: Xanım Anri namuslu qadındır, öz bufetini də çox təmiz saxlayır; lakin tək dustaqlı 

kameraların yaxınlığında qapıçı olmaq qadına yaramaz. Bu, nümunəvi bir müəssisə olan 

Konsyerjer həbsxanasına layiq deyil‖. 

Javer bu sətirləri özünə xas olan bir səliqə ilə, aydın xətlə yazdı, bircə vergül də buraxmadı; o 

yazdıqca qələm kağızın üstündə bərkdən səslənirdi. AĢağıda, sonuncu sətrin altında qol qoydu: 

 

―Javer. 1-ci dərəcəli nəzarətçi. 

Jatle meydanında polis qarovulxanası. 

7 iyun 1832-ci il, gecə saat bir radələrində‖. 

 

Javer yazının mürəkkəbini qurutdu, kağızı məktub kimi büküb yapıĢdırdı, o biri üzünə ―idarə 

üçün məlumat‖ sözlərini yazdı, stolun üstünə qoyub, otaqdan çıxdı. ġüĢəli, dəmir barmaqlıqlı 

qapı onun ardınca örtüldü. 

---

O yenə də ġatle meydanını çəpinə keçdi, sahil küçəsinə çatdı, on beĢ dəqiqə əvvəl tərk etdiyi 

yerə avtomat dəqiqliyi ilə qayıdaraq, yenə əvvəlki vəziyyətdə sürahiyə dirsəkləndi. Elə zənn 

etmək olardı ki, o, heç yerindən tərpənməmiĢdir. 

Hava lap qaralmıĢdı. Ətrafa elə bir qəbir, ölüm sükutu çökmüĢdü ki, belə sükut gecə yarısından 

sonra olur. Bulud pərdəsi ulduzların qabağını tutmuĢdu. Göy üzünü kəsif, məĢum bir çən 

bürümüĢdü. Site məhəlləsi evlərində bircə iĢıq da yanmırdı. Yol ilə gəlib-gedən yox idi, bütün 

yaxın küçələr və sahil küçəsi boĢ görünürdü. Notrdam kilsəsi və Ədalət sarayı qülləsi gecənin öz 

kölgəsi kimi nəzərə çarpırdı. Fənər sürahinin kənarını qırmızıya çalan bir iĢıqla iĢıqlandırırdı. 

Uzaqda bir-birinin ardınca qaralan körpülər, sanki, duman içində əriyirdi. Yağan yağıĢdan çayın 

suyu qalxmıĢdı. 

Oxucunun yadındadır. Javerin sürahiyə dirsəkləndiyi yer Senanın ən iti axan yeri, burulğanın 

dəhĢətli spiralı üstündə idi; burulğan burada ucu-bucağı görünməyən bir vint kimi gah açılır, gah 

yığılırldı. 

Javer baĢını əyib aĢağı baxdı. Qaranlıq hər Ģeyi bürümüĢdü. Heç nə görmək olmurdu. Suyun 

dalğalandığı eĢidilirdi, ancaq çay görünmürdü. Arabir çox-çox dərinlikdə bir parça ağ iĢıq 

qıvrıla-qıvrıla parıldayırdı: suda elə bir xüsusiyyət var ki, ən qaranlıq gecələrdə də haradansa bir 

parça iĢıq tutur, bu iĢığı qığılcımlar saçan xırdaca ilan kimi əks etdirir. Lakin iĢıq sönür, hər Ģey 

yenə zülmət içinə qərq olurdu. Elə bil ki, orada namütənahilik özü açılıb meydana gəlmiĢdi. 

AĢağıdakı su deyildi, girdab idi. Sahil küçəsinin qara, dik divarı dumana qarıĢaraq, zülmət içində 

əriyərək, bu namütənahliyin sıldırım yoxuĢu kimi canlanırdı. 

Heç bir Ģey görünmürdü, ancaq suyun dondurucu soyuqluğu, yaĢ daĢların qoxusu hiss olunurdu. 

AĢağıda girdabın qorxunc tənəffüsü eĢidilirdi. Suyun qalxdığını, görmək yox, duymaq olurdu. 

Suyun qalxması, dalğaların məĢum uğultusu, nəhəng körpü tağlarının cansıxıcı görünüĢü, qara 

boĢluğun cəzbedici dərinliyi – bütün bu zülmət adamı dəhĢətə gətirirdi. 

Javer gözünü gecənin bu açılmıĢ qapısına zilləyərək, bir neçə an sakit durdu; bu görünməyən 

Ģeyə o diqqətlə baxırdı. Su uğuldayırdı. Birdən o, Ģlyapasını çıxarıb sürahinin üstünə qoydu. Bir 

az sonra hündür, qara bir kölgə sürahinin üstünə qalxaraq dikəldi, sonra çaya sarı əyildi, – yoldan 

keçən bir adam uzaqdan onu xəyala oxĢadardı, – sonra yenə dikələrək birbaĢ zülmətin içinə 

düĢdü, boğuq bir Ģappıltı eĢidildi, bu qara kölgənin suya bata-bata çırpındığını ancaq zülmət 

gördü. 

 

 

 

 

 

BABA VƏ NƏVƏ. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Oxucu yenə sink halqalı ağacı görür. 

 

Təsvir etdiyimiz hadisələrdən bir qədər sonra, ləyaqətli adam olan Kəllə ağır həyəcan keçirməli 

oldu. 

Kəllə, bu ləyaqətli adam, bu romanın ən ağır fəsillərində bizə rast gələn monfermeylli, daĢ yolu 

fəhləsi idi. 

Oxucuların yadındadır: Kəllə müxtəlif iĢlərlə, o cümlədən, oğurluqla da məĢğul olurdu. O, həm 

daĢ qırır, həm də baĢ yolda adam soyurdu. Bir arzu bu daĢqıran fəhləyə və oğruya rahatlıq 

vermirdi: o, Monfermeyl meĢəsində basdırılan dəfinənin dəlisi idi. O, bir gün bir ağacın altında 

bu dəfinəni tapacağına əmindi; buna ümid etməklə bərabər, yoldan keçən adamların cibini də 

axtarmaqdan çəkinmirdi. 

---

Ancaq o, indi ehtiyatla tərpənirdi. Bu yaxında bir cəncəl iĢdən güclə canını qurtarmıĢdı. Biz 

bilirik ki, o, da, baĢqa quldurlarla bərabər, Jondretin daxmasında ələ keçmiĢdi. Bəzən qəbahət də 

adama lazım olur. Kəlləni onda əyyaĢlıq xilas etmiĢdi. O, soyğunçu idimi, ya soyulan adamdımı 

– heç kəs bundan baĢ çıxara bilməmiĢdi. AxĢam talanında onun iĢtirak etməməsi tamamilə sübut 

edildikdən sonra istintaqı dayandırıb, onu həbsxanadan buraxdılar. O yenə də sərbəst oldu. 

Yolun əvvəl iĢlədiyi Hanyi və Lanyi arasındakı sahəsinə qayıtdı, yenə də nəzarət altında 

hökumət üçün çınqıl qırmağa baĢladı; o, baĢını aĢağı dikərək fikirli-fikirli iĢləyirdi; lakin onu 

fəlakətdən xilas edən Ģəraba daha artıq meyl göstərirdi. 

Kəlləni, üstü torpaqlı qazmasına qayıdandan sonra, belə bərk həyəcanlandıran nə idi? Onu 

həyəcanlandıran aĢağıda qeyd etdiyimiz hadisə idi. 

Bir gün o, səhərə yaxın adəti üzrə iĢ yerinə gedəndə kolların arasında, bəlkə də, onun eyni 

zamanda pusquda durduğu yerdə bir adam gördü; bu adamın ala-qaranlıqda, həm də xeyli 

uzaqdan ancaq kürəyi görünürdü, bununla belə, o, Kəlləyə tanıĢ kimi göründü. Kəllə araq içsə 

də, aydın və iti hafizəyə malikdi; hafizə qayda-qanunla çox da yola getməyənlərin zəruri müdafiə 

silahıdır. 

Kəllə öz-özündən soruĢdu: 

– Mən bu adamı axı harada görmüĢəm? 

Suala cavab verə bilmədi; ancaq bu qaraltı kimi isə xatırladırdı, bu adam onun hafizəsində zəif 

bir iz buraxmıĢdı. 

Kəllə onun kim olduğunu və kimə oxĢadığını müəyyən edə bilmədikdə, bəzi Ģeyləri düĢünməyə 

və müqayisə etməyə baĢladı. Bu adam, yəqin, buralı deyildi. O, haradansa gəlmiĢdi. Özü də, 

görünür, piyada gəlmiĢdi. Belə bir vaxtda hər dilican Monfermeyldən keçmir. Deməli, o bütün 

gecəni yol gəlmiĢdir. O, haradan gəlmiĢdir? Uzaqdan gəlməmiĢdir, çünki onun nə yol çantası, nə 

də düyünçəsi var. Görünür, Parisdən gəlmiĢdir. O, niyə meĢəyə girmiĢdir? Özü də belə tezdən? 

Burada ona nə lazımmıĢ? 

Kəllə yerə basdırılmıĢ pulu düĢündü; hafizəsini araĢdırdı, onun yadına mübhəm bir Ģey düĢdü: o 

bir neçə il bundan əvvəl bir adam görmüĢdü, onda da indiki kimi narahat olmuĢdu. Bəlkə, bu, elə 

həmin adamdır?! 

Bu qayda ilə düĢünürdü, düĢüncənin təzyiqi altında baĢını endirmiĢdi, bu, təbii Ģeydi, ancaq 

ehtiyatkarlıq deyildi. O, yenə baĢını qaldıranda heç kəsi görmədi. Naməlum adam meĢədə ala-

qaranlıq içində yox olmuĢdu. 

Kəllə həyəcanla öz-özünə dedi: 

– Onun kələyinin üstünü açmasam, heç kiĢi deyiləm. Mən bu riyakarın ibadətgahını axtarıb 

taparam. O, havayı yerə belə vaxtda gəzintiyə çıxmayıb – nə iĢıqdır, nə qaranlıq, mən bunun 

səbəbini bilərəm. Mənim meĢəmdə hələ elə sirr olmayıb ki, onun üstünü aça bilməyim. 

Külüngünü götürüb donquldandı: 

– Lazım olar. Yer də eĢərsən, adam da deĢərsən... 

O, naməlum adamın tutduğu yolu mümkün qədər düzgün təyin etməyə çalıĢaraq, sanki, sapı sapa 

bağlaya-bağlaya kolların arası ilə irəliləməyə baĢladı. 

Heç yüz addım getməmiĢdi ki, Ģəfəqin qızartısı onun köməyinə çatdı. Qum üstündə arabir çəkmə 

izi, yerə yatmıĢ ot, tapdanmıĢ ardıc kolu, kolların əyilmiĢ cavan budaqları görünürdü; budaqlar, 

yuxudan ayılanda gərnəĢən gözəl qız kimi naz ilə, yavaĢ-yavaĢ özünü düzəldirdi; bu Ģeylər o 

adamın buradan keçdiyini aydın göstərirdi. Kəllə izi tutaraq çox getdi, sonra izi itirdi. Vaxt 

keçirdi. O, meĢənin lap içərilərinə girdi, kiçik bir təpəyə çatdı. Səhər-səhər uzaq bir cığırda 

Gilyeri nəğməsini fitlə çala-çala bir ovçu gedirdi, Kəllədə o, ağaca dırmaĢmaq meyli oyatdı. 

Kəllə yaĢına görə çox cəld idi. Bir az kənarda Titirə və Kəlləyə layiq hündür qayın ağacı vardı. 

Kəllə ağaca dırmaĢdı və bacardığı qədər yuxarı qalxdı. 

Bu, çox gözəl fikir idi. Kəllə meĢənin ən sıx yerinə baxarkən birdən yenə o adamı gördü. 

Elə görən kimi də yenə gözdən itirdi. 

Naməlum adam xeyli uzaqda olan bir talaya çatdı; tala sıx ağaclarla əhatə olunmuĢdu, Kəllə bu 

yerə çox yaxĢı bələddi: orada, bir yığın əhəngdaĢının yanında qurumaqda olan Ģabalıd ağacı 

vardı, ağacın gövdəsinə mismarla bir sink halqa vurulmuĢdu. KeçmiĢdə bura ―Blarü talası‖ 

---

deyərdilər. DaĢlar otuz il əvvəl bura tökülmüĢdü, nə üçün töküldüyü də məlum deyildi: heç bir 

Ģey, taxta hasardan baĢqa, daĢ yığınının köhnəliyi ilə müqayisə oluna bilməz. Onlar müvəqqəti 

olaraq meydana gəlir – bu da onların uzun zaman qalması üçün ən yaxĢı bəhanədir! 

Kəllə sevinə-sevinə, tələsə-tələsə ağacdan düĢdü, daha doğrusu, sürüĢdü. Zağa açıqdı, indi 

heyvanı tutmaq lazımdı. Çoxdan bəri arzu etdiyi o məĢum dəfinə də, yəqin, orada idi. 

Talaya getmək heç də asan deyildi. O, tapdanmıĢ cığırla, bu zəhlətökən yolla, min dəfə ora-bura 

dönə-dönə, burula-burula getsəydi, on beĢ dəqiqə, sıx kollar arası ilə kəsmə getsəydi, düz yarım 

saat vaxt itirəcəkdi, çünki kollar bu yerdə həm tikanlı idi, həm də budaqları bir-birinə dolaĢmıĢdı. 

Kəllə bunu baĢa düĢmədi. O, gözünə aldanaraq, kəsmə yolla getmək qərarına gəldi; bu aldanıĢ 

isə çoxlarını məhv etmiĢdi. Kolluq, nə qədər sıx olsa da, ona yaxĢı yol kimi göründü. 

Öz-özünə dedi: 

– Özümüzü vuraq bu Rivoli canavarlar küçəsinə! 

Kəllə dövrələmə yol ilə getməyə adət eləmiĢdi, bu dəfə kəsmə yolla getməkdə yanılmıĢdı. 

Özünü qabağa verib, kollarla əməlli-baĢlı döyüĢə giriĢdi. 

O, çaqqal gavalısı, yabanı gül, acıqlı böyürtkən kolları ilə, gicitkənlə, yemiĢanla, qanqalla 

əlləĢdi. Əl-ayağı, üz-gözü cırmaq-cırmaq oldu. 

Dərənin dibində su gördü, suyu keçdi. 

Nəhayət, qırx dəqiqədən sonra Blarü talasına çatdı; onun bütün bədəni tər içində idi, paltarı 

islanmıĢdı, kollar onu didib dağıtmıĢdı, o yaman hirslənmiĢdi, tövĢüyürdü. 

Talada heç kəs yox idi. 

Kəllə daĢ yığınının üstünə cumdu. DaĢlar öz yerində idi. Heç kəs onları aparmamıĢdı. 

Adam meĢədə yox olmuĢdu. O qaçmıĢdı. Hara? Hansı tərəfə? Harada gizlənmiĢdi? Bunu bilmək 

mümkün deyildi. 

O, daĢ yığını dalında, sink halqalı ağacın dibində təzə qazılmıĢ yer, yaddan çıxmıĢ, ya da atılmıĢ 

bir külüng, bir də dərin bir çuxur gördü, – bu, onun bütün varlığını sarsıtdı. 

Çuxur boĢ idi. 

Kəllə yumruğunu havada silkələyib, o adamı hədələyə-hədələyə çığırdı: 

– Oğru haramzadə! – Lakin o özü də bilmirdi ki, kimi hədələyir. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Marius vətəndaĢ müharibəsindən sonra 

ev müharibəsinə hazırlaĢır. 

 

Marius xeyli vaxt ölümlə həyat arasında qaldı. Bir neçə həftə titrədib qızdırdı, sayıqladı; onda 

beyinlə əlaqədar olan çox ciddi əlamətlər göründü; bu da baĢındakı yaralardan çox, baĢına 

vurulan zərbələrin, beyin sarsıntısının nəticəsi idi. 

O, gecə sabaha kimi, qızdırmalı xəstə inadı ilə, ölən bir adamın məĢumcasına təkidi ilə 

Kozettanın adını çəkirdi. Bəzi yaraların böyüklüyü çox ciddi təhlükə törədirdi, çünki dərin 

yaranın çirk eləməsi çox asanlıqla artır və müəyyən atmosfer Ģəraitinin təsiri altında ölümlə 

nəticələnə bilir. Buna görə havanın bir balaca dəyiĢməsi, göy guruldaması, ildırım çaxması 

həkimi çox narahat edirdi. O dönə-dönə deyirdi: ―Əsas məsələ budur ki, yaralı gərək qətiyyən 

həyəcanlanmasın‖. Yaraları açıb-bağlamaq mürəkkəb və çətin iĢdi: o zaman hələ sarğıları və 

bintləri məlhəmlə yapıĢdırmaq üsulu icad olunmamıĢdı. Nikoletta, özünün dediyi kimi, ―tavana 

qədər eni olan‖ bir döĢəkağını cırıb tiftik hazırlayırdı. Xlorlu məhlul və cəhənnəmdaĢı ilə 

qanqrenanın qabağını almaq çox çətinliklə mümkün oldu. Nə qədər ki, Marius ölüm təhlükəsi 

qarĢısında idi, dərddən üzülən cənab Jilnorman nəvəsinin baĢı üstündən ayrılmırdı, o da Marius 

kimi nə diri idi, nə ölü. 

Hər gün, bəzən də gündə iki dəfə, qapıçının dediyinə görə, ağ saçlı, yaxĢı geyimli, hörmətli bir 

cənab gəlib yaralının halını soruĢur, özü ilə bir paketdə yara üçün tiftik gətirirdi. 

---

Nəhayət, sentyabrın yeddisində, Mariusun ölümcül halda babasının evinə gətirildiyi o dəhĢətli 

gecədən düz dörd ay sonra həkim elan etdi ki, indi yaralının sağ qalacağına söz verir. Mariusun 

yaraları sağalırdı. Lakin sınan cınaq sümüyü bərk ağrıdığından, o iki ay da yanı üstə yatmalı 

oldu. Belə hallarda adətən bir yara qalır, sağalmaq istəmir, yaranı xeyli vaxt açıb-bağlayırlar, bu 

da xəstəni yaman dilxor eləyir. 

Burası var ki, yaraların gec sağalması Mariusu təqib olunmaqdan xilas etdi. Fransada hər qəzəb, 

hətta xalq qəzəbi də altı aya kimi soyuyub gedir. O zaman qiyamda iĢtirak etmək halları elə çox 

yayılmıĢdı ki, buna istər-istəməz göz yummaq lazım gəlirdi. 

Bir Ģeyi də əlavə etmək lazımdır ki, prefekt Jiske, yaralıları polis idarəsinə verməyi həkimlərə 

əmr etmiĢdi: hələ indiyə qədər belə Ģey görünməmiĢdi; bu əmr yalnız əfkar-ümumiyyəni deyil, 

birinci növbədə kralın özünü qəzəbləndirdi; bu ümumi qəzəb yaralıları müdafiə etmək və 

qorumaq üçün ən yaxĢı vasitə oldu. Buna görə də hərbi tribunal vuruĢma meydanında ələ keçən 

yaralılardan baĢqa, heç bir yaralını məsuliyyətə cəlb edə bilmədi. 

Cənab Jilnorman kədər və ümidsizliyin, sonra da fərəh və sevincin bütün mərhələlərindən keçdi. 

Hər gecə yaralının yanında qalmaqdan onu güclə saxlaya bildilər; o əmr etdi ki, böyük 

kreslosunu Mariusun çarpayısı yanına qoysunlar; o tələb edirdi ki, qızı kompresə və sarğıya evdə 

olan ən yaxĢı ağları iĢlətsin. Madmuazel Jilnorman hər Ģeyi ölçüb-biçən, uzun illər nəticəsində 

böyük təcrübə sahibi olan bir qadındı, o, nazik ağları gizlətmək üçün bir yol tapdı, qocanı da 

inandırdı ki, əmri yerinə yetirilmiĢdir. Cənab Jilnorman bir Ģeyi heç eĢitmək istəmirdi ki, guya, 

tiftik üçün qaba kətan batistdən, iĢlənmiĢ kətan təzə kətandan yaxĢıdır. Həkim Mariusun yarasını 

açıb bağlayanda, o, mütləq orada olardı, amma qızı utana-utana otaqdan çıxardı. Cənab 

Jilnormanın yanında yaranın çürümüĢ ətini qayçı ilə kəsəndə o: ―Ah, ah‖ deyib çığırırdı. O, titrək 

əli ilə Mariusa fincanda dərman verəndə adamın ürəyi riqqətə gəlirdi. O, həkimə ardı-arası 

kəsilmədən sual verirdi, həmiĢə də eyni sualları verdiyini hiss etmirdi. 

Həkim Mariusun təhlükədən xilas olduğunu söyləyəndə qoca sevincindən lap ağlını itirdi. Sevinc 

çılğınlığı içində qapıçıya üç luidor pul bağıĢladı. AxĢam yataq otağında çarpara əvəzinə çırtıq 

çala-çala, qovot oynaya-oynaya belə nəğmə oxudu: 

 

Çobanların yurdu olan. 

Bordoda Janna anadan. 

OlmuĢ, Jannanı görsən sən. 

Sevəcəksən... 

 

Sevgi yurd salmıĢ qəlbində. 

Gizlənərək gözlərində. 

Kələkbaz qurubdur tələ. 

Ürəklərə... 

 

Diana tək sevib qəlbən. 

Mədh edirəm Jannamı mən. 

Janna ilə ömür sürmək. 

XoĢdur gerçək! 

 

Sonra oturacaqda diz çökdü; Bask qapı arasından baxırdı, o, cənab Jilnormanın, elə bil ki, dua 

etdiyini aydın eĢidirdi. 

Cənab Jilnorman indiyə qədər Allaha inanmamıĢdı. 

Hər dəfə Mariusda sağalmaq əlaməti görünəndə, onun mütləq sağalacağına Ģübhə qalmayanda 

qoca lap sərsəmləyirdi. O, boĢ yerə bir çox iĢlər tuturdu, sevinc coĢqunluğuna qapılaraq 

pilləkənlə aĢağı-yuxarı qaçırdı, niyə qaçdığını heç özü də bilmirdi. Bir gün səhər çağı qonĢu 

qadınlardan birinə, həm də çox qəĢəng qadına böyük bir gül dəstəsi verirlər, qadın buna son 

dərəcə təəccüb edir: gül dəstəsini göndərən cənab Jilnorman imiĢ; hətta Nikolettanı qucağında 

oturtmağa da çalıĢmıĢdı. Mariusa ―cənab baron‖ demiĢdi. ―YaĢasın respublika!‖ deyə çığırmıĢdı. 

---

O, həkimdən əl çəkmirdi, hər dəqiqə soruĢdu: ―Təhlükə ötüĢmüĢdür, elə deyilmi?‖ Mariusa bir 

nənə Ģəfqətilə baxırdı. Mariusa yemək veriləndə nəfəs almağa qorxurdu. Özünü yaddan 

çıxartmıĢdı, özü elə hesablaĢmırdı. Evin sahibi Marius idi. Qocanın sevinci fədakarlığa 

oxĢayırdı. O, öz nəvəsinin nəvəsi olmuĢdu. 

O nə qədər qısqanc olsa da, dünyada ən yaxĢı uĢaqdı. Sağalmaqda olan Mariusu yormaqdan, ya 

darıxdırmaqdan qorxaraq onun arxasında dururdu, ona baxıb dinməz-söyləməz gülümsəyirdi. O, 

vəziyyətdən razı idi, Ģəndi, xoĢbəxtdi, füsunkardı. O, cavanlaĢmıĢdı. Ağ saçı onun gülər üzünə 

mülayim bir ifadə, əzəmət verirdi. QırıĢmıĢ üzü iĢıqlandıran sevinc pərəstiĢə layiqdir. Qocalığın 

təbəssümündə səhər Ģəfəqinin iĢığı vardır. 

Marius yaralarının açılıb-sarınmasına etiraz etmirdi. Göstərilən qayğıya da laqeyddi, onu ancaq 

bir fikir məĢğul edirdi: o da Kozettanın fikri idi. 

Sayıqlama və titrəmə-qızdırma keçəndən sonra o daha Kozettanın adını çəkmirdi, elə zənn etmək 

olardı ki, o daha Kozettanı düĢünmür. Lakin Mariusun ürəyi Kozettanın baĢına nə iĢ gəlmiĢdir; 

ġanvreri küçəsindəki hadisə ona duman kimi görünürdü; Eponina, QavroĢ, Mabef, Tenardyenin 

ailəsi, barrikadanın məĢum tüstüsü içində vuruĢan yoldaĢları onun hafizəsində seyrək kölgələr 

kimi titrəyirdi; cənab FoĢlevanın bu qanlı döyüĢə gəlməsi tufan içində bir anlığa sezilən qəribə 

müəmmaya oxĢayırdı. O, necə oldu ki, sağ qaldı, onu kim xilas etdi, necə xilas etdi, – Marius 

bunu baĢa düĢə bilmirdi, ətrafındakı adamlardan da bu barədə bir Ģey öyrənə bilmədi, ancaq 

bunu dedilər ki, gecə onu karetada Ehtiraslar küçəsinə gətirdilər; keçmiĢ, hal-hazır, gələcək 

tutqun, dumanlı bir xatirəyə çevrilmiĢdi; bu duman içərisində sarsılmaz bir nöqtə, aydın və 

müəyyən bir plan, qranit kimi möhkəm bir Ģey, bir qərar, bir arzu vardı – o da Kozettanı 

tapmaqdı. Onun Ģüurunda həyat fikri ilə Kozettanın fikri bir-birindən ayrılmırdı. O, öz ürəyində 

tutmuĢdu ki, bunları bir-birindən ayrı qəbul etməyəcək, kim onu yaĢamağa məcbur etmək istəsə 

– qoy lap onun babası, ya tale, ya da cəhənnəm özü olsun – o mütləq itirdiyi cənnətin ona 

qaytarılmasını qəti tələb edəcəkdir. 

QarĢısında duran maneələri də özündən gizlətmirdi. 

Bir Ģeyi də qeyd etmək lazımdır: babasının qayğısı və nəvaziĢi Mariusu qətiyyən yumĢaltmadı, 

hətta ona çox az təsir etdi. Birincisi budur ki, o, çox Ģeyi bilmirdi, bundan baĢqa, xəstə, bəlkə də, 

hələ qızdırmalı olduğundan, bu nəvaziĢə inanmırdı, bu qəribə, yeni Ģeylərə onu ələ almaq üçün 

bir vasitə kimi baxırdı. O özünü çox soyuq tuturdu. Qoca nahaq yerə ona baxıb yazıq-yazıq 

gülümsəyirdi – qocalıq təbəssümünün ona heç təsiri olmurdu. Marius öz-özünə deyirdi: nə qədər 

ki, mən susuram, tabe oluram, bu mehribanlıq da bir o qədər davam edəcəkdir; lakin Kozettadan 

söz açan kimi babam əsil simasını göstərəcək, üzündəki maskanı atacaq. Onda amansız bir tufan 

qopacaq, onda yenə də Kozettanın mənsub olduğu ailə məsələsi, bu iki ailənin ictimai vəziyyətcə 

bərabər olmaması söhbəti meydana çıxacaqdır, istehza və məzəmmət dolu kimi yağacaqdır, 

―FoĢlevan‖, ―KaĢlevan‖, dövlət, kasıblıq, yoxsulluq, boyundan asılan daĢ, gələcək sözləri ortaya 

atılacaqdır. Qoca amansız müqavimət göstərəcək, axırda da razılıq verməyəcək. Marius indidən 

özünü müdafiə etməyə hazırlaĢırdı. 

Bir də ki, Marius sağaldıqca, əvvəlki incikliklər onun hafizəsində canlanır, köhnə yaraların üstü 

açılırdı, keçmiĢlər yada düĢürdü, yenə də polkovnik Ponmersi gəlib nəvə ilə babanın arasında 

dururdu. Marius öz-özünə deyirdi ki, mənim atama qarĢı bu qədər amansız olan, onun barəsində 

belə haqsızlıq edən bir adamdan yaxĢılıq gözləmək olmaz. O, sağaldıqca babasına qarĢı ədavəti 

artırdı. Qoca həlim bir itaətkarlıqla buna dözürdü. 

Mariusu babasının evinə gətirəndən bəri, həm də o, huĢa gələndən sonra bircə dəfə də babasına 

ata deməmiĢdi, – cənab Jilnorman bunu özlüyündə nəzərə almıĢdı. Doğrudur, babasına o, 

―cənab‖ da deməmiĢdi, ancaq cümləni elə bicliklə qururdu ki, bunların heç birini deməyə ehtiyac 

olmurdu. 

Heç Ģübhəsiz, böhran yetiĢirdi. 

Marius döyüĢə giriĢmədən əvvəl özünü xırda vuruĢmalarda yoxlayırdı, – belə hallarda həmiĢə bu 

cür hərəkət edirlər. Müharibədə buna kəĢfiyyat deyirlər. Bir gün səhər çağı cənab Jilnormanın 

əlinə bir qəzet keçdi; bu qəzetlə əlaqədar olaraq Konvent haqqında etinasızlıq göstərdi, Danton, 

Sen-Jüst və Robespyer haqqında royalistcəsinə bir söz söylədi: 

---

Marius onun sözünü kəsdi: 

– Doxsan üçüncü ilin adamları titan idi. 

Qoca susdu, axĢama kimi bircə kəlmə də söz demədi. 

Marius uĢaq vaxtından babasının inadkar olduğunu bilirdi, buna görə də onun susmasını ifadə 

olunmamıĢ böyük bir qəzəb hesab etdi, amansız mübarizə olacağını duyaraq öz fikrində bu 

döyüĢə daha inadla hazırlaĢmağa baĢladı. 

O, belə bir qəti qərara gəldi: babası onun təklifini rədd etsə, o, yaralarının bütün sarğılarını açıb 

tökəcək, bununla da sınmıĢ canaq sümüyünə zərər yetirəcək, hələ tamam sağalmamıĢ yaralarının 

üstünü açacaq, qanadacaq, heç bir Ģey də yeməyəcək. Onun yaraları onun silahı idi. Ya 

Kozettaya sahib olacaq, ya öləcək! 

O, xəstələrə xas olan dilxorluqla və səbirlə əlveriĢli vaxtı gözləməyə baĢladı. 

Nəhayət, bu vaxt gəlib çatdı. 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Marius hücuma keçir. 

 

Bir gün cənab Jilnormanın qızı kamodun mərmər rəfində dərman ĢüĢələrini səliqəyə salarkən 

Jilnorman Mariusa sarı əyilərək çox nəvaziĢlə dedi: 

– Bilirsənmi, mənim övladım, nə var, sənin yerinə olsaydım, mən indi balıqdan çox ətə həvəs 

göstərərdim. Adam sağalmağa baĢlayanda qızardılmıĢ kambala əla yeməkdir, amma xəstəni 

ayağa qaldırmaq üçün yaxĢı kotlet lazımdır. 

Marius özünü yaxĢı hiss edirdi; o var qüvvəsini topladı, qalxıb yatağında oturdu, sıxılmıĢ 

yumruqlarını yatağına dayadı, babasının düz gözünün içinə baxaraq təhdidedici bir ifadə ilə dedi: 

– Bu barədə mən sizə bəzi Ģeylər deməliyəm. 

– Nə barədə? 

– Məsələ burasındadır ki, mən evlənmək fikrindəyəm. 

Qoca qəhqəhə ilə güldü: 

– Bu, nəzərə alınmıĢdır. 

– Necə yəni nəzərə alınmıĢdır? 

– AlınmıĢdır da. Qız sənin olacaq. 

Marius sevincindən titrədi. 

Cənab Jilnorman sözünə davam etdi: 

– Hə də, sənin istədiyin o gözəl, o məlahətli qızı götür, qoy sənin olsun. O hər gün qoca bir adam 

simasında gəlib sənin halını soruĢur. O vaxtdan ki səni yaralayıblar, onun iĢi ancaq ağlamaqdır, 

bir də tiftik hazırlamaq. Mən onun yerini öyrənmiĢəm. O, Silahlı adam küçəsində, yeddi nömrəli 

evdə yaĢayır. Hə-ə, razılığa gəldik ki! Sən ona evlənmək istəyirsən? Çox gözəl, evlən! Əzizim, 

sirrin üstü açıldı! Sən böyük bir sui-qəsd hazırlamıĢdın, öz-özünə deyirdin: ―mən babamın, bu 

Regentlik və Direktoriya dövrü mumiyasının, keçmiĢdə gözəl olan bu adamın, Jeronta çevrilmiĢ 

bu Dorantın düz üzünə deyəcəyəm; onun da vaxtı ilə sevgi macəraları, ehtirasları, məĢuqələri, 

Kozettaları olmuĢdur; o da öz vaxtında qəĢəng geyinib lovğalanmıĢdır, o da göylərə uçmuĢdur, o 

da baharın meyvəsindən dadmıĢdır, istəsə də, istəməsə də, bunları xatırlamalıdır, onda baxarıq. 

VuruĢarıq!‖ Hə, sən istəyirdin vaxt itirmədən qəti iĢə giriĢəsən! YaxĢı da. Mən sənə kotlet təklif 

edirəm, sən də mənə belə cavab verirsən: ―Hə, yeri gəlmiĢkən deyim, mən evlənmək istəyirəm‖. 

O söz hara, bu söz hara! Hə-ə, sən gözləyirdin ki, dalaĢacağıq? Amma sən bilmirdin ki, mən 

köhnə hərifəm! Ġndi sənin sözün nədir? Sən qəzəblənmisən. Sənin baban səndən də 

yüngülməcazdır, – sən bunu heç gözləmirdin. Sənin qabaqcadan hazırladığın o gözəl nitqin, 

cənab vəkil, havayı yerə batdı, getdi, çox təəssüf! Bu, daha yaxĢı, könlün istəyən qədər qəzəblən. 

Mən hər Ģeyi sənin istədiyin kimi eləyirəm, bu da, ay axmaq, sənin ağzını yumar. Qulaq as. Mən 

öyrənmiĢəm, axı mənim də ağlım baĢımdadır. O, füsunkar qızdır, təmiz qızdır, ulan haqqında 

olan söz-söhbət tamam cəfəngiyatdır. O qız bir yığın tiftik hazırlayıb, bu, böyük sərvətdir. O qız 

sənə pərəstiĢ edir. Sən ölsəydin, bizim üçümüzü də basdırardılar: onun tabutunu mənim 

tabutumun ardınca gətirərdilər. Sənin halın yaxĢılaĢandan sonra mənim ağlıma, hətta belə bir Ģey 

---

gəldi: onu sənin yatağının yanında oturtmaq! Ancaq belə Ģey romanlarda olur: yaralanmıĢ qəĢəng 

oğlanın yatağı yanına onu istəyən qızı gətirirlər. Həyatda isə belə Ģey olmur... Sənin xalacığın 

buna nə deyərdi? Dost, axı sən çox vaxt yerində çılpaq uzanırsan. Nikolettadan soruĢ, o bircə 

dəqiqə də sənin yanından ayrılmırdı, soruĢ gör bura qadın buraxmaq olardımı? Buna həkim nə 

deyərdi? Gözəl qız titrətmə-qızdırma üçün heç də dərman deyil. YaxĢı da, bu barədə daha 

danıĢmayacağıq: bütün sözlər deyilib, iĢlər görülüb, hər Ģey qurtarıb gedib, qız sənindir, götür. 

Görürsən mən necə zalımam! Mən hiss edirdim ki, sənin məndən xoĢun gəlmir, öz-özümə 

dedim: ―Mən nə eləyim ki, bu heyvanın yenə məndən xoĢu gəlsin?‖ Sonra belə fikirləĢdim: 

―Dayan, axı, mənim əlimin altında Kozetta deyilən körpəcə bir qız var, onu Mariusa 

bağıĢlayıram, onda, bəlkə, onun məndən xoĢu gəldi, ya da heç olmasa deyər ki, mənim təqsirim 

nədir‖. Ah, sən bu qərara gəlmiĢdin ki, qoca əsib-coĢacaq, özündən çıxacaq, ayaqlarını yerə 

döyəcək, bu al Ģəfəqin üstünə ağac qaldıracaq? Belə Ģey olmaz! Kozettamı? Mən razı; sevgimi? 

Buyurun! Bundan yaxĢı Ģey mənə lazım deyil. Evlənin, cənab, iltifat buyurun! XoĢbəxt ol, 

mənim əziz balam! 

Qoca bu sözləri deyib ağladı. 

Mariusun baĢını qucaqlayıb hər iki əli ilə qoca sinəsinə sıxdı, ikisi də, hönkür-hönkür ağladı. Ən 

böyük xoĢbəxtlik bəzən bunda ifadə olunur. 

Marius həyəcanla dedi: 

– Ata! 

Qoca pıçıldadı: 

– Aha, deməli, sən məni istəyirsən? 

Bu anlar unudulmaz anlardı. Ağlamaqdan onların nəfəsi tıxanırdı, danıĢa bilmirdilər. 

Nəhayət, qoca dili dolaĢa-dolaĢa dedi: 

– Axır ki, inadından döndün! Mənə ―ata‖ dedin. 

Marius baĢını babasının sinəsindən götürüb yavaĢca soruĢdu: 

– Ata, indi mən lap sağalmıĢam, fikirləĢirəm ki, onunla görüĢə bilərəmmi? 

– Bu da nəzərə alınmıĢdır, sən onu sabah görəcəksən. 

– Ata! 

– Nə deyirsən? 

– Bu gün olmazmı? 

– YaxĢı da, etiraz eləmirəm. Qoy bu gün olsun! Sən bir-birinin ardınca mənə üç dəfə ―ata‖ dedin, 

bunun da axı bir qiyməti var! Bu saat sərəncam verərəm. Onu sənin yanına gətirərlər. Sənə 

deyilir ki, hər Ģey nəzərə alınmıĢdır. Bütün bu əhvalat bir zamanlar Ģeirdə tərənnüm edilmiĢdir. 

―Xəstə gənc‖ elegiyasının sonunda Andre ġenye tərənnüm etmiĢdir, həmin Andre ġenye ki, onun 

baĢını bu qul..., yəni doxsan üçüncü ilin o titanları kəsmiĢlər... 

Cənab Jilnormana elə gəldi ki, Marius, deyəsən, bir balaca qaĢqabağını tökdü; əslinə qalanda, 

Marius göylərdə uçurdu. Onun dediyini heç eĢitmirdi, doxsan üçüncü ili deyil, Kozettanı 

düĢünürdü. Qoca heç yeri olmaya-olmaya Andre ġenyenin adını çəkdiyini baĢa düĢdü, qorxudan 

tir-tir əsərək söhbəti dərhal baĢqa Ģəklə saldı: 

– ―KəsmiĢlər‖ sözü yerində deyilmədi. Məsələ burasındadır ki, inqilabın böyük dahiləri, heç 

Ģübhəsiz, cinayətkar deyillər, and olsun namusuma, həqiqi qəhrəmandırlar... Onlar belə hesab 

etdilər ki, Andre ġenye onlara bir az mane olur, bu qərara gəldilər ki, onu gilyotin... Daha 

doğrusu, böyük insanlar ictimai rifahın xeyrinə olaraq, termidorun yeddisində Andre ġenyeyə 

təklif etdilər ki, vasil ol cə... 

Söz cənab Jilnormanın boğazında iliĢib qaldı, o nə cümləni qurtarmağa söz tapdı, nə sözünü geri 

götürə bildi; özünü itirdi, həyəcanlandı, qızı Mariusun dalındakı balıĢları düzəldənə kimi, yaĢının 

imkan verdiyi cəldliklə yataq otağından çıxdı, qapını Ģaqqıltı ilə örtdü; o, qıpqırmızı qızarmıĢdı, 

özündən çıxmıĢdı, tövĢüyürdü, gözləri kəlləsinə çıxmıĢdı, – birbaĢ Baskın üstünə cumdu; Bask 

dəhlizdə dinməz-söyləməz çəkmə təmizləyirdi; Baskın yaxasından yapıĢıb qəzəblə üstünə 

çığırdı: 

– Elə deyilmi, o quldurlar onun iĢini bitirmədilərmi? 

– Kimin, ağa? 

---

– Andre ġenyenin? 

Bask qorxmuĢ halda dedi: 

– Elədir ki, var, ağa. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Madmuazel Jilnorman FoĢlevanın qoltuğunda 

paket içəri girməsindən razı qalır. 

 

Nəhayət, Kozetta ilə Marius görüĢdülər. 

Biz bunun necə görüĢ olduğunu təsvir etməkdən acizik. Çox Ģey var ki, onu təsvir etməyə heç 

çalıĢmaq lazım deyil, – günəĢ də o cümlədən. 

Kozetta Mariusun yataq otağına girəndə bütün ailə ora yığıĢmıĢdı, Bask ilə Nikoletta da orada 

idi. 

Kozetta qapı ağzında göründü; sanki, ondan iĢıq saçırdı. 

Elə bu anda qoca burnunu silməyə hazırlaĢırdı: burnu yaylıqda, altdan-altdan Kozettaya baxaraq 

donub qaldı. 

Ucadan dedi: 

– Füsunkar qızdır! 

Sonra da qulaqbatırıcı bir səslə burnunu sildi. 

Kozettanın qəlbi fərəhlə, nəĢə ilə, həyəcanla, səadətlə dolu idi. XoĢbəxtlikdən necə qorxurlarsa, o 

da elə qorxurdu. Üzü gah ağarır, gah da qızarırdı, yavaĢca nəsə deyirdi, Mariusun qoynuna 

atılmaq istəyirdi, ancaq tərəddüd edirdi. Hamının yanında sevgisini ifadə etməyə utanırdı. Biz 

xoĢbəxt aĢiqlərə qarĢı amansız oluruq; onların yanında dayanıb dururuq, amma onlar hər Ģeydən 

çox tək qalmaq istəyirlər. Əslində, onlara heç kəs lazım deyil. 

Kozetta ilə bərabər, otağa ağ saçlı, ciddi bir cənab girdi; onun üzündə qəribə, dərdli bir təbəssüm 

vardı. O, ―cənab FoĢlevan‖ – Jan Valjan idi. 

O, qapıçının dediyi kimi, ―çox abırlı geyinmiĢdi‖, əynindəki paltarı həm qara, həm də təzə idi, 

boynuna ağ qalstuk bağlamıĢdı. 

Qapıçının heç ağlına da gəlməzdi ki, yəqin, notarius olan bu hörmətli burjua iyunun yeddisində 

qapıya gələn o qorxunc sifətli meyitdaĢıyandır, nəfəsi kəsilmiĢ Mariusu dalında gətirən o cırıq 

paltarlı, dəhĢətli, vəhĢi, qara, üzü qana, çirkaba bulanmıĢ adamdır. Qapıçı onu tanımasa da, 

peĢəsi ona nəsə bir Ģey hiss etdirdi. O, FoĢlevanla Kozettanı görəndə yavaĢca arvadına dedi: 

―Bilmirəm niyə mənə elə gəlir ki, bu adamın üzünü haradasa görmüĢəm‖. 

Cənab FoĢlevan Mariusun yataq otağında kənarda, qapının yanında durmuĢdu. O, qoltuğunda 

kağıza bükülmüĢ bir paket tutmuĢdu, paket mətbəə vərəqinin səkkizdə bir hissəsində çap 

olunmuĢ kitaba oxĢayırdı. Paketin büküldüyü kağız yaĢıla çalırdı, elə bil ki, onu kif basmıĢdı. 

Jilnormanın qızı pıçıltı ilə Nikolettadan soruĢdu: 

– Bu cənabın həmiĢə qoltuğunda kitab olur? 

Onun kitabdan zəhləsi gedirdi. 

Cənab Jilnorman da pıçıltı ilə ona etiraz etdi: 

– Olanda nə olar? Bunda nə var ki? O, alimdir. YaxĢı da, nə olsun ki? Onun təqsiri nədir? Cənab 

Bular da, mən onu tanıyırdım, evdən kitabsız çıxmazdı, həmiĢə ürəyinə bir foliant sıxmıĢ olardı. 

Sonra qonağı salamlayaraq, bərkdən dedi: 

– Cənab KaĢlevan... 

Qoca Jilnorman qəsdən belə demədi: onda da, baĢqa aristokratlar kimi, familiyaları düzgün 

söyləməmək ədası vardı. 

– Cənab KaĢlevan, mən sizin madmuazeli mənim nəvəm baron Marius Ponmersi üçün istəməyi 

özümə Ģərəf bilirəm. 

―Cənab KaĢlevan‖ təzim etdi. 

Qoca sözünə belə nəticə verdi: 

---

– RazılaĢdıq. 

Sonra Mariusla Kozettaya sarı döndü, xeyir-dua vermək üçün əllərini qaldıraraq ucadan dedi: 

– Bu gündən bir-birinizi sevə bilərsiniz. 

Bu sözü təkrar etməyə ehtiyac olmadı. Ġndi daha özünüz bilin! Söhbətə baĢladılar. Onlar astadan 

danıĢırdılar. Marius öz kuĢetkasında balıĢa dirsəklənib uzanmıĢdı, Kozetta onun yanında 

durmuĢdu. Kozetta pıçıldayırdı. ―Ah, ilahi! Nəhayət, sizi gördüm. Bu sənsən?! Bu sizsiniz?! Heç 

ağlagələn Ģeydir ki, ora vuruĢmağa gedəsən?! Niyə axı? Bu, dəhĢətdir. Düz dörd ay mən 

qorxudan ölürdüm. Sizin vuruĢmaya getməyiniz nə amansız hərəkətdir! Mən sizə nə eləmiĢdim? 

Bunu mən sizə bağıĢlayıram, ancaq bir də belə iĢ tutmayın. Bizi bura çağırmağa gələndə mən az 

qalmıĢdı öləm, ancaq bu dəfə sevincdən öləcəkdim. Mən elə darıxırdım! Mən heç paltarımı 

dəyiĢə də bilmədim, yəqin, üst-baĢım çox pisdir. Sizin adamlarınız yaxamın əzilmiĢ olduğunu 

görsələr, nə deyəcəklər? DanıĢın da! Elə təkcə mən danıĢıram. Biz yenə də Silahlı adam 

küçəsində yaĢayırıq. Sizin sınığınız, deyəsən, çox pis idi. Mənə deyirdilər ki, yaraya bütöv bir 

yumruq girə bilərdi. Sonra, deyəsən, sizin bədəninizi qayçı ilə kəsirdilər. DəhĢətə bax! Mən elə 

ağlayırdım, heç ovunmurdum. Bu qədər dərd çəkməyin özü də gülməlidir. Sizin babanızın çox 

xoĢ sifəti var. Elə tərpənməyin, dirsəklənməyin, üsullu olun, bədəniniz ağrıyar. Ah, mən 

xoĢbəxtəm! Nəhayət, bizim çəkdiyimiz əzab qurtardı. Mən lap səfeh olmuĢam. Sizə o qədər söz 

deyəcəkdim, hamısı yadımdan çıxıb. Siz məni sevirsinizmi? Əvvəlki kimi? Biz Silahlı adam 

küçəsində yaĢayırıq. Orada bağ yoxdur. Mən həmiĢə tiftik hazırlayırdım. Bir baxın, cənab, 

barmağım döyənək olub, bu, sizin təqsirinizdir‖. 

Marius yavaĢca dedi: 

– Sən mələksən! 

Solmayan, təravətini itirməyən yeganə söz ―mələk‖ sözüdür. 

AĢiqlərin amansızcasına təkrar etdiyi sözlərin qabağında heç bir söz tab gətirə bilməzdi. 

Sonra onlar otaqda baĢqa adam olduğundan utanaraq susdular, daha bircə kəlmə söz demədilər, 

ancaq bir-birinin əlini üsulluca sıxırdılar. 

Cənab Jilnorman otaqda onlara sarı dönüb çığırdı: 

– Bərkdən danıĢın, ay camaat! Hay-küy salın, səhnə dalında göy guruldayan kimi guruldayın! 

Bir az bərkdən söhbət edin, belə olmaz axı, qoy bu uĢaqlar doyunca danıĢsınlar! 

O, Mariusla Kozettaya yanaĢıb yavaĢca dedi: 

– Bir-birinizə ―sən‖ deyin. Utanmayın. 

Madmuazel Jilnorman birdən-birə onun sönük qocalıq aləminə düĢən bu iĢığa ĢaĢqın-ĢaĢqın 

baxırdı. Onun baxıĢında ədavət yox idi, bu iki göyərçinə o, bayquĢ kimi, nifrət və həsədlə 

baxmırdı. Bu ancaq əlli yeddi yaĢlı zavallı qarımıĢ qızın axmaqcasına baxıĢı idi: uğursuz bir 

həyat qalib gəlmiĢ sevginin baharını seyr edirdi. 

Atası ona dedi: 

– Jilnormanın böyük qızı, mən çoxdan sənə demiĢdim ki, sən bu günü görəcəksən. 

Bir az susduqdan sonra əlavə etdi: 

– Ġndi baĢqasının xoĢbəxtliyinə bax, fərəhlən. 

Sonra Kozettaya sarı döndü: 

– Bu nə gözəl qızdır! Nə gözəl qızdır! Xalis Qrözdür! Bunun da hamısı sənin olacaq, ay 

kələkbaz! Ax, dələduz, əlimdən yaxĢı qurtardın, bəxtin gətirdi. Mən indikindən on beĢ yaĢ cavan 

olsaydım, səninlə qılınc döyüĢünə çıxardım, onda baxardıq bu qız kimin olardı. Qulaq asın, 

madmuazel, mən sizə vurulmuĢam! Bunda təəccüblü bir Ģey yoxdur. Ürəkləri əsir etmək sizin 

haqqınızdır. Ax, biz elə gözəl, qəribə, elə ürək açan toy edəcəyik! Bizim məhəllə kilsəsi Sen-

Denidir, amma mən sizin kəbininizin Sen-Pol kilsəsində kəsilməsi üçün çalıĢıb icazə alacağam. 

O kilsə bizimkindən yaxĢıdır. Onu yezuitlər tikiblər. O, bizimkindən çox-çox bəzəklidir. Bu kilsə 

kardinal Biraqın fontanı qabağındadır. Yezuitlər memarlığının ən yaxĢı nümunəsi Namürdədir, 

özünə də Sen-Lu deyirlər. Kəbin kəsiləndən sonra siz mütləq ora getməlisiniz. Mən tamamilə 

sizin tərəfinizdəyəm, madmuazel, mən istəyirəm ki, qızlar ərə getsin, onlar bunun üçün də 

yaranmıĢlar. Qoy cavan qızlar Həvva nənənin yolu ilə getsinlər – mənim arzum budur. Qız 

almaq da tərifəlayiqdir, ancaq belə yaĢamaq adamı isitmir! Tövratda deyilib: ―Ürüyüb artın‖. 

---

Xalqı xilas etmək üçün Janna d’Ark lazımdır, lakin xalqı artırmaq üçün Jiqon ana lazımdır. 

Gözəllər, ərə gedin! Niyə axı evdə qız qalasan, mən bunun səbəbini anlaya bilmirəm. Mən 

bilirəm ki, belə qızların kilsədə ayrı ibadət yeri var, onlar müqəddəs Məryəmin cəmiyyətinə 

mənsub olmaları ilə təsəlli tapırlar. Amma mənim aləmimdə gözəl ər, yaxĢı bir oğlan, bir ildən 

sonra totuq, sarıĢın bir uĢaq, qıçlarında da zərif qırıĢıqlar, elə uĢaq ki, sevinə-sevinə anasının 

döĢünü əmir, xırdaca çəhrayı əllərilə anasının döĢünü dartıĢdırır, özü də səhər Ģəfəqi kimi 

gülümsəyir, – bax, bu, kilsə Ģamını əlində tuta-tuta dua eləməkdən, Turris elurnea oxumaq çox-

çox yaxĢıdır. 

Bu doxsan yaĢlı qoca bir ayağı üstə döndü və açılan yay kimi tez-tez oxudu: 

Sonsuz arzularını belə tamamlayıram: 

Evlənəcəksən, Alkipp, tezliklə, inanıram. 

 

– Bir Ģey yadıma düĢdü! 

– Nə, ata? 

– Sənin, deyəsən, yaxın bir dostun vardı? 

– Vardı. Kurfeyrak. 

– Ona nə oldu? 

– Öldü. 

– YaxĢı oldu. 

O, bir-birin sevən bu iki gəncin yanında oturdu, Kozettanı da oturtdu, onların əlini arıq, qırıĢıq 

əllərinə alaraq, birləĢdirdi. 

– Bu qız füsunkardır, gözəldir. Həmin bu Kozetta gözəllər gözəlidir! Həm uĢaqdır, həm də adlı-

sanlı xanım. Çox təəssüf ki, o ancaq baronessa olacaq, bu ad ona layiq deyil: o, markiza olmaq 

üçün doğulmuĢdur. Bircə elə kirpikləri nəyə desən dəyər! Balalarım, yadınızda saxlayın: sizin 

tutduğunuz yol doğru yoldur! Bir-birinizi sevin. Sevgidən ağlınızı itirin. Sevgi insan axmaqlığı, 

tanrı hikmətidir. Bir-birinizə pərəstiĢ edin. – Birdən o, qaĢqabağını tökərək əlavə etdi: – Belə də 

bədbəxtlik olar?! Mən bir Ģey fikirləĢirəm. Axı mənim mülkümün çox hissəsi rentadadır: nə 

qədər ki, mən sağam, sizə çatar, amma mən öləndən sonra təxminən iyirmi ildən sonra sizin 

bircə quruĢunuz da olmayacaq, mənim zavallı balalarım. Xanım baronessa, sizin o gözəl, ağ 

diĢləriniz quru çörək qabığına iltifat göstərməli olacaq. 

Elə bu anda kiminsə sakit, ciddi səsi eĢidildi: 

– Madmuazel Efrazi FoĢlevanın altı yüz min frankı var. 

Bu səs Jan Valjanın səsi idi. 

Bu vaxta qədər o, bircə kəlmə də söz deməmiĢdi; elə bil ki, heç kəs onun burada olduğunu 

görmürdü; o, bütün bu xoĢbəxt adamlardan kənarda sakitcə durmuĢdu. 

Qoca narazı halda soruĢdu: 

– Bu madmuazel Efrazi deyilən kimdir? 

Kozetta: 

– Mənəm, – dedi. 

Cənab Jilnorman cənab FoĢlevanın dediyi sözü təkrar etdi: 

– Altı yüz min frank? 

Jan Valjan: 

– Bəlkə, on dörd, ya on beĢ min az ola. 

O, madmuazel Jilnormanın kitab hesab etdiyi paketi stolun üstünə qoydu. 

Sonra öz əli ilə paketi açdı. Bu, bir dəstə bank bileti idi. Biletləri gözdən keçirdilər, saydılar. 

Burada beĢ yüz dənə min franklıq, yüz altmıĢ səkkiz də beĢ yüz franklıq bilet vardı. Hamısı beĢ 

yüz səksən dörd min frank idi. 

Cənab Jilnorman ucadan dedi: 

– Əcəb kitabmıĢ! 

Mariusun xalası pıçıldadı: 

– BeĢ yüz səksən dörd min frank! 

Qoca dedi: 

---

– Bu, bir çox çətinlikləri həll edəcək, elə deyilmi, madmuazel Jilnorman? Bu bic-haramzada 

Marius xəyal ağacında milyoner bir quĢ tutmuĢdur! Siz indi gəlin cavanların sevgi macərasına 

inanın! Tələbələr altı yüz min frank cehizi olan qız tapırlar! Kerubino RotĢilddən yaxĢı iĢləyir. 

Madmuazel Jilnorman astadan mızıldandı: 

– BeĢ yüz səksən dörd min frank! BeĢ yüz səksən dörd! De ki, elə altı yüz min; pula bax! 

Bu zaman Mariusla Kozetta bir-birinə baxır, belə xırda bir Ģeyə heç əhəmiyyət vermirdilər. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Pulu notariusa saxlamağa verməkdənsə, 

meĢədə gizlətmək yaxĢıdır. 

 

Oxucu, yəqin ki, məsələnin nə yerdə olduğunu baĢa düĢür, daha bunu bütün təfsilatı ilə izah 

etməyə ehtiyac yoxdur: Jan Valjan ġanmatye məsələsindən sonra qaçaraq bir neçə günə özünü 

Parisə yetirə bilmiĢ, Lafit bankından pulu götürməyə müvəffəq olmuĢdu; bu həmin pul idi ki, o, 

onu cənub Madlen adı altında Sahil Monreylində qazanmıĢdı, sonra da, özünün ələ keçəcəyindən 

qorxaraq, – doğrudan da, o, sonra ələ keçmiĢdi, – pulu aparıb Monfermeyl meĢəsində, Blarü 

talası deyilən yerdə basdırmıĢdı. Bank biletlərindən ibarət olan bu altı yüz otuz min frank kiçik 

olduğundan, çox asanlıqla bir mücrüyə sığıĢmıĢdı; lakin mücrünü rütubətdən qorumaq üçün onu, 

içi yonqarla dolu, balaca bir palıd sandığa qoymuĢdu. Bu sandıqda, o baĢqa qiymətli Ģey də 

gizlətmiĢdi, bu, keĢiĢin Ģamdanları idi. O, Sahil Monreylindən qaçanda Ģamdanları da özü ilə 

aparmıĢdı, – bu da bizim yadımızdadır. Bir axĢam Kəllənin ilk dəfə gördüyü adam da Jan Valyan 

idi. Sonralar, Jan Valyan pul lazım olanda, o, Blarü talasına gedirdi. Onun bəzən evdən getməsi 

də bununla izah olunurdu, – bunu biz əvvəllərdə qeyd etmiĢdik. Talada onun ardıc kolları 

arasında gizlətdiyi, yerini ancaq özü bildiyi bir külüngü də vardı. Jan Valjan Mariusun 

sağaldığını görüb, pulun lazım olacağı vaxtın yaxınlaĢdığını hiss edərək talaya getdi. MeĢədə 

Kəllə yenə onu gördü, ancaq bu dəfə axĢam yox, səhər açılana yaxın gördü. Kəlləyə miras qalan 

ancaq külüng oldu. 

Əslində bu pul beĢ yüz səksən min beĢ yüz frank idi. Jan Valjan bunun beĢ yüz frankını özü üçün 

saxladı. ―Sonra görək nə olur‖ deyə düĢündü. 

Bu məbləğlə Lafit bankından götürülən altı yüz otuz min frank arasında xeyli fərq vardı: bu pul 

on il ərzində – 1823-cü ildən 1833-cü ilə qədər – xərclənmiĢdi. BeĢ il monastırda qalarkən ancaq 

beĢ min frank sərf olunmuĢdu. 

Jan Valjan gümüĢ Ģamdanları buxarının üstünə qoydu, Ģamdanlar par-par parıldayır, Tusenə də 

onlara böyük bir fərəhlə baxırdı. 

Yeri gəlmiĢkən bir Ģeyi qeyd etmək lazımdır: Jan Valjan o zaman Javerin əlindən həmiĢəlik xilas 

olduğunu bilirdi. Javerin öldüyünü kim isə onun yanında danıĢmıĢdı. Jan Valjan ―Moniton‖ 

qəzetində bu hadisəni təsdiq edən bir məlumat da oxumuĢdu. Qəzetdə yazırdılar ki, Javer adlı 

polis nəzarətçisinin meyiti Alverçi körpüsü ilə Yeni körpü arasında camaĢırçılar salı altında 

tapılmıĢdır; bu vaxta qədər heç bir qüsuru olmayan, rəislərin çox hörmət etdiyi bu təcrübəli, iĢə 

ürək yandıran adamın qoyub getdiyi kağıza əsasən güman etmək olar ki, o dəli olmuĢ, özünü 

öldürmüĢdür. Jan Valjan düĢünərək öz-özünə dedi: ―Doğrudan da, o ki məni tutandan sonra 

buraxdı, bu, onu göstərir ki, onun ağlı baĢında deyilmiĢ‖. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

 

Qocaların hər ikisi, hərəsi özünə görə, var qüvvəsilə 

çalıĢır ki, Kozetta xoĢbəxt olsun. 

 

---

Toy üçün hər Ģey hazırlanmıĢdı. Həkimlə məsləhətləĢdilər, həkimin fikrincə, toy fevral ayında 

ola bilərdi. Dekabr ayı idi. XoĢbəxtliyin füsunkar günləri gəlib keçirdi. 

Hamıdan çox qoca özünü xoĢbəxt hiss edirdi. O, saatlarla Kozettaya iftixarla tamaĢa edir, 

həyəcanla deyirdi. 

– Füsunkar qız! Gözəl qız! Gör necə zərifdir, necə məsumdur! And olsun namusuma, bu, bütün 

ömrümdə gördüyüm qızların ən gözəlidir! Qadınlığın bütün nemətləri bu xoĢ ətirli bənövĢədə 

vardır. O, zərifliyin özüdür, – buna heç söz ola bilməz! Belə qızla knyaz kimi yaĢamaq lazımdır. 

Marius, mənim balam, sən baronsan, sən varlısan, yalvarıram sənə, davakarlıq eləmə! 

Kozetta ilə Marius qəbirdən birbaĢ cənnətə düĢmüĢdülər. Bu, həddindən artıq gözlənilməz bir 

hadisə idi, – xoĢbəxtlikdən məst olmasaydılar, bu, onları sarsıdardı. 

Marius Kozettadan soruĢurdu: 

– Sən bu iĢlərdən bir Ģey baĢa düĢürsənmi? 

Kozetta cavab verirdi? 

– Yox, mənə elə gəlir ki, Allah özü göydən bizə baxır. 

Jan Valjan hər Ģeyi düzəltdi, hər Ģeyi yoluna qoydu, bütün məsələləri danıĢıb həll elədi, bütün 

maneələri aradan qaldırdı. Elə bil ki, o da Kozettanın xoĢbəxt olmasına Kozetta kimi tələsirdi, o 

da Kozetta kimi sevinirdi. 

KeçmiĢdə bələdiyyə rəisi olduğu üçün o çox ciddi, sirri ancaq ona məlum olan bir məsələni həll 

edə bildi, – bu da Kozettanın vətəndaĢlıq məsələsi idi. Onun kim olduğunu açıb söyləməkmi? 

Kim bilir, bu, bəlkə də, toyun baĢ tutmasına mane olardı. Kozettanı o, bütün çətinliklərdən 

qurtarmıĢdı. Ġndi də ölülərdən ona ata-ana düzəltdi – onun ifĢa olunmaması üçün ən doğru yol bu 

idi. Guya, Kozetta onun deyil, baĢqa FoĢlevan Kiçik Pikpus monastırında bağban imiĢ. 

Monastıra getdilər, oradan ən yaxĢı məlumat və ən tərifli tövsiyələr aldılar. Mərhəmətli rahiblər 

atalıq məsələsindən çox az Ģey baĢa düĢürdülər, bu məsələ ilə az maraqlanırdılar, burada 

saxtakarlıq olduğunu güman etmirdilər. Onlar heç bilmirdilər ki, balaca Kozetta bu iki 

FoĢlevandan hansının qızıdır. Onlar tələb olunan məlumatı məmnuniyyətlə təsdiq etdilər. 

Notarius əqdnaməsi tərtib olundu. Kozettaya qanuni olaraq madmuazel Efrazi FoĢlevan deyildi. 

Qeyd olundu ki, onun ata-anası ölmüĢ, o tamam yetim qalmıĢdır. Jan Valjan məsələni elə 

düzəltdi ki, o tamam yetim qalmıĢdır. Jan Valjan məsələni elə düzəltdi ki, FoĢlevan adı altında 

Kozettanın qəyyumu oldu, cənab Jilnorman da Kozettaya ikinci qəyyum təyin edildi. 

BeĢ yüz səksən dörd min frank da, guya, bir adamın vəsiyyətinə görə, Kozettaya çatmalıdır, bu 

adam adının gizlin saxlanılmasını arzu etmiĢdir. Ġlk əvvəl bu miras pul beĢ yüz doxsan dörd min 

frank imiĢ; bunun on min frankı madmuazel Efrazinin təlim və tərbiyəsinə xərclənmiĢdir, həmin 

məbləğin də beĢ mini monastıra verilmiĢdir. BaĢqa bir Ģəxsə tapĢırılan bu miras, Kozetta həddi-

buluğa çatandan sonra, ya ərə gedəndə özünə verilməlidir. Hər Ģey, xüsusilə yarım milyondan 

çox pulun əlavə edilməsi nəzərə alınarsa, tam məqbul bir Ģəkildə düzəlmiĢdi. Doğrudur, bu iĢdə 

qəribə hallar də var idi, ancaq buna heç kəs əhəmiyyət vermədi; bu iĢlə maraqlanan adamlardan 

birinin gözünü sevgi, o birilərinkini də altı yüz min frank pərdələmiĢdi. 

Kozetta uzun zamandan bəri ata dediyi qocanın qızı olmadığını bildi. Ayrı vaxtda bu məsələnin 

üstü açılsaydı, onun üçün böyük bir dərd olardı, lakin vəsfə gəlməyən xoĢbəxtlik dəqiqələrində 

bu məsələ ötəri bir kölgə kimi onun qəlbinə düĢdü, onu bir balaca kədərləndirdi; ətrafda o qədər 

sevinc vardı ki, bu xırdaca bulud parçası çox tez dağılıb getdi. Ġndi onun Mariusu vardı. Gənc 

gəlir, qoca unudulur, həyat belədir. 

Bir də ki, Kozetta ətrafında baĢ verən qəribə hadisələrə çoxdan alıĢmıĢdı; bir adamın ki uĢaqlığı 

sirlər içində keçə, o həmiĢə müəyyən dərəcədə məyus olacağını gözləyir. 

Lakin Kozetta yenə də Jan Valjana ata deyirdi. O, xoĢbəxtliyin ərĢi-əlasında idi; qoca Jilnorman 

onu valeh etmiĢdi. Doğrudan da, qoca ona çoxlu hədiyyələr verir, lütfkarlıq göstərirdi. Jan 

Valjan Kozettaya möhkəm ictimai vəziyyət yaratmaqla, ona verilən pulu rəsmi Ģəklə salmaqla 

məĢğul ikən, cənab Jilnorman da toy üçün çalıĢırdı. Qocanı, Kozettaya bol-bol hədiyyə vermək 

qədər heç bir Ģey əyləndirmirdi. Kozettaya o, Belçika gipüründən tikilmiĢ paltar bağıĢladı, bu 

paltar qocaya onun öz nənəsindən qalmıĢdı. Deyirdi ki: ―Köhnə dəblər yenidən ortaya çıxır, indi 

---

hamı qədim Ģeylərin dəlisidir; mən bu qoca yaĢımda görürəm ki, cavan xanımlar mənim uĢaqlıq 

dövrümdə qarılar necə geyinirdisə, elə geyinirlər‖. 

O, koromandel ağacından düzəldilmiĢ, hörmətli, yekəqarın, laklı komodları talan edirdi, – neçə 

illərdi ki, bu komodların siyirtmələri açılmırdı. Deyirdi ki: ―Gəlin bu dul arvadların sirrinə bələd 

olaq, görək bunlar nə ilə doludur‖. O, yekəqarın siyirtmələri Ģaqqıltı ilə çəkib açırdı, bu 

siyirtmələr onun bütün arvadlarının, bütün məĢuqələrinin, nənələrinin pal-paltarı, bəzək-düzəyi 

ilə dolu idi. Bunlar – çin ipəyi, cürbəcür Ģtof, kamka, güllü muar idi, parlaq, ağır tur ipəyindən 

tikilmiĢ paltardı, zər tikməli, yuyulanda solmayan hind yaylığı idi, üzü ilə astarı bir olan yun 

parçalardan Genuya və Alanson krujevası idi, qədim, zərli geyimlərdi, fil diĢindən hazırlanmıĢ, 

üzərində çox incə bir Ģəkildə müharibə səhnələri təsvir edilmiĢ bombonyerlərdi, bəzək-düzəkdi, 

lentlərdi, – hamısını o, Kozettaya bağıĢlayırdı. Kozettanın sevinci yerə-göyə sığmırdı, o həm 

Mariusa olan sevgisindən məst olur, həm də qoca Jilnormanın səxavətindən riqqətə gəlir, 

utanırdı; onun xəyalında məxmər və atlaz içində böyük bir xoĢbəxtlik canlanırdı. Onun ruhu 

zərif krujeva qanadlarla göylərə uçurdu. 

Biz yuxarıda demiĢdik: bir-birinə vurulan Mariusla Kozettanın xoĢbəxtliyi ancaq qocanın sevinci 

ilə müqayisə edilə bilərdi. Elə bil ki, Ehtiraslar küçəsində ara vermədən Ģənlik boruları çalınırdı. 

Qoca hər səhər Kozettaya qədim bir bəzək Ģeyi bağıĢlayırdı. Cürbəcür bəzək əĢyaları onun 

üzərinə yağıĢ kimi yağırdı. 

Marius bu xoĢbəxt günlərdə çox həvəslə ciddi söhbətlər də edirdi; bir gün o nə barədə isə dedi: 

– Ġnqilab xadimləri o qədər böyükdür ki, onlarda elə indi də Katon və ya Fokion kimi, qədim 

dövrün füsunkarlığı vardır; onlar antik dövrün memuarlarını yada salır. 

Qoca həyəcanla dedi: 

– Antik memuar... Antik – muar! Sağ ol, Marius, yaxĢı yadıma saldın. Mənə elə bu lazımdı. 

Səhər Kozettanın toy hədiyyələrinə qızılgül rəngində gözəl bir muar paltar da əlavə olundu. 

Qoca bu pal-paltardan bütöv bir fəlsəfə yaratdı. 

– Sevgi öz yerində, ancaq baĢqa Ģeylər də lazımdır. XoĢbəxtlik üçün faydasız Ģeylər də gərəkdir. 

Adicə xoĢbəxtlik, ancaq ən zəruri Ģeydir. Xəsislik etmədən ona artıq Ģeylər də qatın. Sevdiyin qız 

ilə saray da cənnətdir. Mənə onun ürəyi lazımdır, üstəlik də Luvr. Onun ürəyi, bir də Versalın 

fontanları. Sevdiyim o çoban qızı mənə verin, ancaq əgər mümkünsə, onu hersoginya edin. 

Filidanı, baĢında peyğəmbərçiçəyi çələngi, üstəlik də yüz min frank renta ilə mənim yanıma 

gətirin! Mənə, üfüqlərə qədər mərmər sütunları olan çoban daxmasını təklif edin. Mən daxmaya 

razıyam, lakin mərmərdən və qızıldan tikilmiĢ sehirli sarayların da həvəskarıyam.  

Quruca xoĢbəxtlik quru çörəyə oxĢayır. Quru çörəyi elə belə yemək olar, ancaq bu, nahar deyil. 

Mən artıq, faydasız, mənasız, ifrat, heç nəyə gərək olmayan Ģeylərin hərisiyəm. Yadımdadır, 

mən Strasburq kilsəsində üçmərtəbəli ev hündürlüyündə qüllə saatı görmüĢdüm; bu saat vaxtı 

xəbər verirdi, daha doğrusu, vaxtı göstərirdi, ancaq adama elə gəlirdi ki, onu heç də bunun üçün 

düzəltməmiĢlər; saat günortanı ya gecə yarısını, gündüz çağı olan günortanı, sevgi çağı olan gecə 

yarısını, zəng vura-vura xəbər verməklə, eyni zamanda sizə ayı, ulduzları, dənizi, qurunu, 

balıqları, quĢları, Febanı, Febi və bir çox baĢqa Ģeyləri də göstərirdi; bu Ģeylər divar 

hücrələrindən çıxaraq görünürdü, burada on iki həvvari də, imperator BeĢinci Karl da, Elonina 

da, Sabin də, qızıla tutulmuĢ, boru çalan bir dəstə xırdaca adam da vardı; saatın zəngləri da arabir 

vurur, havanı öz gözəl səsi ilə doldururdu, zənglərin də nə münasibətlə vurduğu heç məlum 

deyildi. Belə bir saatı, ancaq dəqiqələri sayan adicə, çılpaq siferblatla heç müqayisə etmək 

olarmı? Mən nəhəng Strasburq saatını xoĢlayıram, mən onu Ġsveçrə saatlarından üstün tuturam. 

Cənab Jilnorman xüsusilə toy haqqında uzun-uzadı danıĢmağı, boĢboğazlıq etməyi xoĢlayırdı; 

onun təriflərində on səkkizinci əsrin bütün kölgələri, qarıĢıq halda, sanki, aynada əks olunurdu. 

O həyəcanla deyirdi: 

– ġənlik düzəltmək sənətindən sizin heç baĢınız çıxmır! Ġndi təntənəli günlərdə Ģənlik etməyi də 

bacarmırlar. Sizin on doqquzuncu əsr ölüvay əsrdir. Bu əsrdə cəsarət və təĢəbbüs yoxdur. Bu əsr 

dəbdəbənin, nəcibliyin nə olduğunu bilmir, hamını bir arĢınla ölçür. Sizin sevimli üçüncü 

təbəqənizin nə zövqü var, nə ətri, orijinallıqdan məhrumdur, çirkindir. Sizin o burjuacıqlarınız ki 

var, özlərinin dediyi kimi, ―iĢlərini yoluna qoyan‖, arzuladıqları nə olur: yaxĢıca bir buduar, təzə 

---

alınmıĢ palisandr mebeli, bir də kolenkor! Onlara yol verin! Möhtərəm Skared Skvalıqa adlı 

qızla evlənir. EhtiĢam və dəbdəbə! ġama xaliscə bir qızıl pul yapıĢdırdılar! Dövrə bax! Mən bu 

dövrün əlindən məmnuniyyətlə sarmatların yanına qaçardım. Axı mən min yeddi yüz səksən 

yeddinci ildə demiĢdim ki, hər Ģey məhv olmuĢdur: hersoq Roqanın, Leonlu Ģahzadənin, hersoq 

ġabonun, hersoq Monbazonun, markiz Subizin, quarlı vikontun, Fransa perinin ikiçarxlı arabada 

LopĢana cıdıra getdiyi vaxt demiĢdim! Bu da öz səmərəsini verdi. Ġndiki əsrdə adamlar böyük 

iĢlərlə məĢğul olurlar. Birjada çox-çox iĢdən çıxırlar, pul qazanırlar – hamısı da xəsisdir. Onlar 

öz-özlərinin nazını çəkirlər, öz-özlərini əzizləyirlər, özlərinə bəzək-düzək verirlər; təzəcə paltar 

geyirlər, əyin-baĢları tərtəmiz, üzləri qırxılmıĢ, saçları daranmıĢ, hamarlanmıĢ, təmizlənmiĢ, 

düzəlmiĢ olur, özlərinə tumar verirlər, par-par parıldayırlar, onlar pardaqlanmıĢ, xırdaca daĢ kimi 

cilalanmıĢlar, üst-baĢlarında zərrə qədər qüsur yoxdur, lakin bu ağıllı, bu hədsiz dərəcədə 

təmizkar adamların vicdanında, vallahı və billahı, elə bir peyin, elə bir kloaka var ki, burnunu 

əlinə silən, inəyə baxan arvadlar da onlardan uzaq qaçar. Mən sizin dövrə belə ad verirəm: 

―Təmizkar pinti!‖ Acıqlanma, Marius, icazə ver ürəyimi boĢaldım. Özün görürsən ki, xalq 

haqqında bircə kəlmə də pis söz demədim, əslində, bu xalqdan mən boğaza yığmıĢam; icazə ver 

burjuaziyanı Ģapalaqlayım. Mən özüm də o cinsdənəm. Kimdən xoĢum gəlirsə, onu döyürəm. 

Lap açıq deyək: indi evlənirlərsə də, evlənməyi bacarmırlar. Ah, doğrudan da, mən o xoĢ, o 

köhnə adət-ənənənin həsrətini çəkirəm! Hamısının həsrətini çəkirəm. Ah, hanı o əvvəlki incəlik, 

o mərdlik, cəngavərlik, hamı üçün olan o xoĢ rəftar, o ədəb, o nəzakət, könülə fərəh verən o 

zinət, o dəbdəbə, hər toyda mütləq çalınan musiqi: kübar toyunda orkestr, xalq toyunda təbil 

gurultuları, süfrə baĢındakı gülər üzlər, incə madriqallar, nəğmələr, əyləncəli atəĢlər təmiz 

ürəkdən gələn gülüĢlər, hay-küy, nizamsızlıq, lentdən düzəlmiĢ böyük bantlar – hanı? Mən təzə 

ərə gedən qızın corab bağısının həsrətini çəkirəm. Təzə ərə gedən qızın corabbağısı Zöhrə ulduzu 

qurĢağının əmisi qızıdır. Troya müharibəsi nədən baĢlandı? Yelenanın corabbağısından, bu, 

qətidir! Nə üçün vuruĢma gedir? Nə üçün Allah bərabərində olan Diomed Merioneyin baĢında on 

sivrili, iri, mis dəbilqəni parçalayır, nə üçün Axill ilə Hektor sarsıdıcı nizə zərbələri ilə bir-birini 

qarĢılayır? Ona görə ki, Yelena öz corabbağısını Parisə vermiĢdi. Homer Kozettanın 

corabbağısından böyük bir ―Ġliada‖ yaradırdı. O, öz poemasında mənim kimi bir boĢboğazı 

tərənnüm edərdi, ona Nester deyərdi. Dostlar, keçmiĢdə, o gözəl keçmiĢdə adamlar evlənməyin 

yolunu bilərdi: əvvəl qayda-qanunla müqavilə bağlardılar, sonra da yerə-göyə sığmayan toy 

büsatı qurardılar. Küjas gedən kimi səhnəyə Kamaço çıxardı. Bilirsiniz nə həngamə olardı! Mədə 

yaxĢı heyvandır, o da öz istədiyini tələb edir, o da toyda kef çəkmək istəyir. YaxĢıca kef elərdik, 

yeyib-içərdik, süfrə qırağında hərənin qəĢəngcə bir qonĢusu olardı, Ģemizetsiz filansız, sinəsi də 

lap azca örtülmüĢ olardı! Ah, necə bərkdən gülərdik, ah, keçmiĢdə necə kef çəkərdik! Cavanlar 

deyərdin ki, bir dəstə güldür; gənclər özünə yasəmən budağı ilə, ya bir dəstə qızılgüllə zinət 

verərdi; onlar qoçaq döyüĢçü olsalar da, özlərini çoban kimi göstərərdilər; tutaq ki, birisi draqun 

zabitidir, – o bir kələklə özünə Floriana adı verərdi. Hamı qəĢəng olmaq istərdi. Parlaq 

parçalardan naxıĢlı paltar geyərdilər. Burjua gülə, markiz qiymətli daĢa oxĢardı. Onda nə 

üzəngili Ģalvar, nə də uzunboğaz çəkmə geyərdilər. Cavan oğlanlar Ģıq, qəĢəng, gözəl, cazibədar, 

zərif geyinərdilər, öz geyimlərilə baĢqalarının xoĢuna gəlməyə çalıĢardılar, baxanda adamın gözü 

qamaĢırdı, lakin bu onlara qılınc taxmaqda mane olmazdı. Deyərdin ki, caynaqlı, dimdikli 

xaliscə milçək quĢudurlar. O dövr ―Nəzakətli Hindistan‖ dövrü idi. Bizim dövrün 

xüsusiyyətlərindən biri incəlik, biri də ehtiĢam idi. Heç bilirsiniz necə əylənərdik, – qiyamətdi, 

qiyamət! Amma indi siz hədsiz dərəcədə təkəbbürlüsünüz. Burjua xəsisdir, burjua özünü naza 

qoyur. Belə də bədbəxt əsr olar! Ġndi Gözəllik ilahəsinin özünü çox döĢü açıq paltar geydiyi üçün 

qovardılar. Heyhat! Ġndi gözəlliyi bir eybəcərlik kimi gizlədirlər. Ġnqilabdan sonra hamı, hətta 

rəqqasələr də pantalon geyirlər; hər yetən küçə rəqqasəsi özünü dəymədüĢər göstərir; sizin 

rəqsləriniz moizə kimi adamı darıxdırır. Siz əzəmətli olmaq istəyirsiniz. Sizin çənəniz qalstuk 

içində batmasa, yaman dilxor olursunuz. Hələ ağzından süd iyi gələn iyirmi yaĢlı hər oğlan 

evlənəndə arzu edir ki, cənab Ruaye Kollara oxĢasın. Belə bir əzəmət bilirsinizmi sizi hara 

aparıb çıxarır? Heçlik dərəcəsinə! Yadınızda saxlayın: sevinc yalnız sevinc deyil, o həm də 

böyük bir hissdir. Bir-birinizə aĢiq olmusunuz, onda nə durmusunuz, Ģadlıq edin! Ax, sizə nə 

---

deyim! Adam evlənəndə hay-küylə, cah-cəlalla, xoĢbəxtlikdən məst olaraq, dəlicəsinə 

evlənməlidir! Kilsədə ciddi olun – mən buna razıyam. Elə ki dini ayin qurtardı, qoy hər Ģey 

cəhənnəmə olsun! Təzə evlənənləri sehrli qasırğa içində fırlandırmaq lazımdır. Toy ecazkar və 

Ģahanə olmalıdır. Toy mərasimi qoy Reym kilsəsindən ġantlu məbədinə kimi uzansın. Adi 

toylardan mənim zəhləm gedir. And olsun iblisə, bircə günlüyə də Olimpə qalxın! Allahlar kimi 

olun. Ah, siz Oyunun və GülüĢün pərisi, dühası, arkiraspidləri ola bilərdiniz, amma siz ancaq 

burnu fırtıqlı uĢaqsınız. Dostlar, hər bir təzə evlənən adam Ģahzadə Aldobrandini olmalıdır. Qu 

quĢları ilə, qartallarla göyün yeddinci qatına uçmaq üçün həyatda bircə dəfə ələ düĢən bu 

dəqiqədən istifadə edin, hərçənd siz onun səhərisi Ģappıltı ilə meĢĢanlığını qurbağalı bataqlığına 

düĢəcəksiniz. Himeney bayramında xəsislik eləməyin, onun gözəl qanadlarını kəsməyin, bu 

Ģərafətli gündə xırdaçılıq eləməyin, Toy xərci təsərrüfat xərci deyil. Ah, bunu mən öz zövqümlə 

düzəldə bilsəydim, nə gözəl olardı!.. Ağaclar arasında skripkalar səslənərdi. Mavi və gümüĢ – 

bax, mənim məramnaməm budur! Mən kənd allahlarını çağırardım, meĢə pərilərini, dəniz 

pərilərini səslərdim. Amfitrita toyu düzəldərdim, ətrafa çəhrayı Ģəfəq saçılardı, burada saçları 

qəĢəng daranmıĢ tamam çılpaq pərilər, dəniz ilahəsinə Ģeir təqdim edən alim akademik, ikiçarxlı 

arabaya qoĢulmuĢ dəniz əjdahası iĢtirak edərdi. 

 

Balıqqulağı üstə Triton trombon çaldı. 

Hamının ürəyinə sevgi toxumu saldı. 

 

ġənlik məramnaməsi belə olar! Məramnamə belə olar, ya mən heç bir Ģey anlamıram, elə 

buradaca yer ayrılsın, yerə girim! 

Qoca aĢıb-daĢan lirik ilhamına uyaraq, öz-özünə məftunluqla qulaq asırdı, lakin Kozetta ilə 

Marius xoĢbəxtlikdən məst olmuĢdular, bir-birinə baxıb fərəhlənirdilər, heç kəs onlara mane 

olmurdu. 

Madmuazel Jilnorman halını pozmadan ətrafındakı hadisələri seyr edirdi. Son beĢ-altı ay 

içərisində o xeyli həyəcan keçirmiĢdi. Marius qayıdıb gəldi, Mariusu qana bulaĢmıĢ halda 

gətirdilər, Mariusu barrikadadan gətirdilər. Marius öldü, yox, ölmədi, Marius babası ilə barıĢdı, 

Marius milyoner qızla evlənir! Altı yüz min frank lap onun axırına çıxdı. Bu hadisədən sonra o 

yenə süst və laqeyd oldu, – ilk dualanma ayini vaxtı da o belə olmuĢdu. O vaxtlı-vaxtında 

ibadətə gedirdi, təsbeh çevirirdi. Ave1 duasını astadan oxuyurdu; o, evin bucağında Ave duasını 

pıçıldarkən, o biri bucağında J love you2 sözlərini pıçıldayırdılar; Mariusla Kozetta ona tutqun 

kölgə kimi görünürdü. Əslində kölgə o özü idi. 

Fəaliyyət göstərməyən zahidliyin xüsusi bir növü var: bu zaman adam, sanki, donmuĢ və 

qurumuĢ vəziyyətdə olur, həyat fəaliyyəti deyilən hər Ģeyə biganə olur, zəlzələdən və baĢqa 

fəlakətlərdən ayrı heç bir Ģey, heç bir fərəhli, ya kədərli hadisə ona təsir etmir. Jilnorman öz 

qızına dönə-dönə deyirdi. ―Belə möminlik zökəm kimi Ģeydir. Bu zaman adam həyatın qoxusunu 

duymur: nə üfunətini, nə ətrini‖. 

Lakin altı yüz min frank qarımıĢ qızın çoxdan bəri davam edən tərəddüdünə son qoydu. Atası 

onunla hesablaĢmağa çox az adət etmiĢdi, buna görə də Mariusun Kozetta ilə evlənməsinə razılıq 

verəndə qızı ilə heç məsləhətləĢmədi. Ġndi o, adəti üzrə, coĢqun bir həyəcan keçirirdi; o zalım idi, 

qul oldu; onun ancaq bir məqsədi vardı, o da Mariusu razı salmaqdı. Mariusun xalası vardı, onun 

da öz rəyi ola bilərdi, – bu heç qocanın yadına da düĢmürdü. Mariusun xalası qoyun kimi müti 

olsa da, bundan incimiĢdi. Üzdən o özünü laqeyd göstərirdi lakin ürəyi qəzəblə dolu idi; o öz-

özünə deyərdi: ―Atam evlənmək məsələsini mənsiz həll edir; qoy eləsin; mən də miras 

məsələsini onsuz həll edərəm‖. Doğrudan da, o, varlı idi, amma atası varlı deyildi. O öz qərarını 

ürəyində saxladı, heç kəsə heç nə söyləmədi. Çox ola bilsin ki, Mariusla Kozetta kasıb olsaydı, o 

öz qərarını yerinə yetirəcəkdi. Mənim əziz bacıoğlum iltifat buyurub dilənçi qızla evlənir; qoy 

evlənsin, öz iĢini korlayacaq! Qoy dilənçi olub qalsın. Lakin Kozettaya çatan yarım milyon onun 

xoĢuna gəldi, seviĢənlər haqqında öz fikrini dəyiĢdi. Altı yüz min frank, heç Ģübhəsiz, Ģübhəsiz, 

hörmətə layiqdir; indi bir Ģey ona aydın oldu: o, öz dövlətini bu cavanlar üçün qoyub getməyə 

bilməz, məhz ona görə ki, onların buna ehtiyacı yoxdur. 

---

Belə qərara alındı ki, təzə evlənən cavanlar qocanın evində yaĢasınlar. Cənab Jilnorman yataq 

otağını mütləq onlara vermək istəyirdi, – evdə ən yaxĢı otaq bu idi. O deyirdi ki: ―Mən bundan 

cavanlaĢacağam. Bu, mənim çoxdankı fikrimdir. Mən həmiĢə arzu edirdim ki, toy mənim 

otağımda olsun‖. O, yataq otağını bir çox qədim zərif Ģeylərlə bəzədi. Buyuruq verdi ki, tavana 

naxıĢ çəksinlər, divarları çoxdan bəri saxladığı və utrext adlandırdığı parçaya tutsunlar; bu zərli 

atlaz parçanın üstünə mərmərdən novruzgülü vardı. O deyirdi ki: ―Həmin parçadan LaroĢ-Hiyon 

sarayında Anvil hersoginyasının çarpayısına pərdə çəkilmiĢdir‖. Buxarının üstünə balaca heykəl 

qoydu: bu, mufta ilə öz çılpaqlığını örtən qadın heykəli idi. 

Cənab Jilnormanın kitabxanası oldu qəbul otağı: bu, Mariusa lazımdı: bir Ģey bizim 

yadımızdadır: vəkillər silkinə daxil olmaq üçün qəbul otağı tələb olunurdu. 

 

 

YEDDĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Qorxunc yuxularla xoĢbəxt günlər 

bir-birini təqib edir. 

 

SeviĢənlər hər gün görüĢürdülər. Kozettanı cənab FoĢlevan gətirirdi. Jilnormanın qarımıĢ qızı 

donquldanırdı: Harada görünüb ki, adaxlanmıĢ qız öz adaxlısının evinə gəlsin; özü istəsin ki, 

oğlan ona nəvaziĢ göstərsin? Bu adət Mariusun yavaĢ-yavaĢ sağalması ilə meydana gəlmiĢdi və 

ona görə möhkəmlənmiĢdi ki, üz-üzə oturub söhbət eləmək üçün Ehtiraslar küçəsindəki kreslo 

Silahlı adam küçəsindəki həsir stuldan daha əlveriĢli idi. Mariusla FoĢlevan bir-birini görürdü, 

ancaq bir-birilə danıĢmırdı. Sanki, onlar öz aralarında belə ĢərtləĢmiĢdilər. Hər qızı bir adam 

ötürməlidir, buna qızın ehtiyacı var. Kozetta cənab FoĢlevansız gələ bilmirdi. Mariusun Kozetta 

ilə görüĢməsi üçün cənab FoĢlevanın orada olması zəruri bir Ģərt idi. Buna o, etiraz etmirdi. 

Onlar bütün insanların həyatını yaxĢılaĢdırmaq haqqında danıĢarkən və bu zaman siyasi 

məsələlərə səthi və ümumi Ģəkildə toxunarkən, adətən söylədikləri ―bəli‖ və ―xeyr‖dən baĢqa bir 

neçə söz də əlavə edirdilər. Xalq maarifi haqqında Mariusun fikri belə idi: o deyirdi ki, oxumaq 

pulsuz və məcburi olmalı, geniĢ yayılmalıdır, bu, hamıya hava kimi, gün kimi lazımdır, bütün 

xalq bundan istifadə etməlidir. Bu gün onlar bu barədə az da olsa danıĢdılar, fikirləri bir-birilə 

düz gəldi. Marius gördü ki, cənab FoĢlevan öz fikrini həm yaxĢı, həm də bir az yüksək üslubla 

ifadə edir. Ancaq onun danıĢığında nə isə çatıĢmır. Cənab FoĢlevan nədə isə kübar cəmiyyəti 

adamından aĢağıda, nədə isə yuxarıda dururdu. 

Marius qəlbində cənab FoĢlevana çoxlu sualla müraciət edirdi; cənab FoĢlevan ona çox 

xeyirxahlıq etsə də, laqeyd olmuĢdu. Bəzən öz xatirələrindən də Ģübhələnirdi. Onun hafizəsində 

bir pozğunluq, qara bir ləkə, dörd ay davam edən böhranlı vəziyyət nəticəsində dərin bir uçurum 

əmələ gəlmiĢdi. Bir çox Ģeylər bu uçurumda həmiĢəlik məhv olmuĢdu. ĠĢ o yerə gəlib çatmıĢdı 

ki, o öz-özündən soruĢurdu: ―Doğrudanmı, mən cənab FoĢlevanı, belə ciddi, belə sakit bir adamı 

barrikadada görmüĢəm?‖ 

KeçmiĢin görünüb yox olan xəyallarından onun hafizəsində əmələ gələn müəmma ancaq bu 

deyildi. O, xoĢbəxtlik və xoĢ güzəran içərisində də bizi kədərlə geriyə baxmağa vadar edən 

xəyallardan canını qurtara bilməmiĢdi. KeçmiĢin gözdən itən üfüqlərinə ömründə heç nəzər 

salmayan adamlar nə düĢünməyə, nə də sevməyə qabildirlər. Marius arabir əllərilə üzünü örtür, 

keçmiĢ günlərin təĢviĢ və həyəcan dolu qarıĢıq xəyalları onun beynini bürüyən tutqun duman 

içərisindən keçib gedirdi. O yenə də Mabefin öldüyünü görür, QavroĢun yağıĢ kimi yağan top 

saçması altında nəğmə oxuduğunu eĢidirdi. Eponinanın alnındakı ölüm soyuğunu öz 

dodaqlarında hiss edirdi. Anjolras, Kurfeyrak, Jan Pruver, Kombefer, Bossüe, Qranter, onun 

bütün dostları gözü qarĢısında canlanırdı, – sanki, onlar ölməmiĢdilər, – sonra yenə də yox 

olurdular. 

Qəlbi riqqətə gətirən, faciəli günlər görən, əzab çəkən, onun üçün əziz olan bu mərd insanlar, 

bəlkə də, heç yox idilər. Onlar bir yuxu idi? Ya, bəlkə, doğrudan da, mövcuddurlar? KeçmiĢi 

qiyam tüstüsü bürümüĢdü. DəhĢətli sarsıntılar dəhĢətli yuxular doğurur. O öz-özünə sual verirdi, 

---

öz-özünü yoxlayırdı; bu insanların həmiĢəlik məhv olması fikri onun baĢını gicəlləndirirdi. Ġndi 

onlar haradadır? Doğrudanmı, onlar ölmüĢlər? Uçqun onların hamısını öz ardınca zülmətə 

aparmıĢ, təkcə o qalmıĢdı. Hər Ģey, sanki, teatr pərdəsi ardında yox olmuĢdu. Bəzən həyat 

üzərində belə pərdələr enir, Allah tamaĢanın o biri hissəsinə keçir. 

Marius özü də əvvəlki Marius idimi? O, kasıb idi, indi dövlətli olmuĢdu, o tək idi, indi ailəli 

olmuĢdu, o hər Ģeydən ümidini kəsmiĢdi, indi Kozetta ilə evlənirdi. Ona elə gəlirdi ki, qəbirdən 

keçib gəlmiĢdir: oraya məhkum kimi enmiĢ, oradan bəraət qazanmıĢ halda çıxmıĢdır. O biriləri 

çıxmamıĢ, qəbrin içində qalmıĢdır. Bəzən keçmiĢin bütün bu kölgələri qayıdaraq canlanır, onu 

hər tərəfdən bürüyürdü, onun qəlbini kədərləndirirdi; onda Kozettanı düĢünür, yenə də 

sakitləĢirdi; yalnız bu böyük xoĢbəxtlik fəlakətin izlərini silə bilirdi. 

Cənab FoĢlevan bu məhv olan insanlar içərisində müəyyən bir yer tuturdu. Marius inana bilmirdi 

ki, barrikadada olan FoĢlevan indi Kozettanın yanında sakitcə oturan FoĢlevandır. Onlar eyni 

qandan, eyni candan olan bir adamdır. Barrikadadakı FoĢlevan, yəqin, böhranlı dəqiqələrdə onu 

qara basarkən gözünə görünən qorxunc surətlərdən biri idi. Bir də ki, onların hər ikisi öz təbiəti 

etibarilə adamayovuĢmazdı; buna görə də Marius cənab FoĢlevandan bu barədə bir Ģey 

soruĢmağı heç fikrinə də gətirmirdi. Bu, onun heç ağlına da gəlmirdi. Onun xasiyyətində belə bir 

cəhət olduğunu biz əvvəllər qeyd etmiĢdik. 

Ümumi bir sirr ilə bağlı olan iki adam, danıĢmadan razılığa gəlmiĢ kimi, bu barədə bircə kəlmə 

də danıĢmırdı, – bu, heç də bəzilərinin düĢündüyü kimi, nadir təsadüf edilən Ģey deyildi. 

Ancaq Marius bir gün məsələni aydınlaĢdırmaq üçün təĢəbbüs göstərdi. Söhbəti ġanvreri 

küçəsinə gətirib çıxartdı və cənab FoĢlevana sarı dönərək soruĢdu: 

– Siz ki, bu küçəni yaxĢı tanıyırsınız? 

– Hansı küçəni? 

– ġanvreri küçəsini. 

FoĢlevan çox təbii bir ifadə ilə dedi: 

– Belə bir küçə adı heç xəyalıma da gəlmir. 

FoĢlevanın cavabı, əslində, küçənin özünə deyil, küçənin adına aiddi, – bu cavab Mariusa daha 

inandırıcı göründü. 

DüĢünərək öz-özünə dedi: ―Lap yəqin ki, bu, mənim gözümə görünübmüĢ. Məni qara basıbmıĢ. 

Kimsə cənab FoĢlevana oxĢayırmıĢ. Cənab FoĢlevan orada yox imiĢ‖. 

 

 

SƏKKĠZĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Tapılmayan iki adam. 

 

Sevgi ovsunu nə qədər güclü olsa da, Mariusun fikrindən bütün qayğıları silə bilmədi. 

Nə qədər ki, toya hazırlıq gedirdi, o həm toy gününü gözləyirdi, həm də keçmiĢə aid olan çətin 

bir məsələyə çox ciddiyyətlə giriĢmiĢdi. 

O, hər Ģeydən əvvəl, atasına, sonra da özünə minnətdardı. 

Haradasa Tenardye deyilən bir adam vardı, haradasa. Mariusu cənab Jilnormanın evinə gətirən 

naməlum bir Ģəxs vardı. 

Marius, hər necə olsa, bu iki adamı tapmalı idi. O, xoĢbəxt yaĢayarkən bu iki adamı unutmağı 

heç xəyalına da gətirmirdi, həm də qorxurdu ki, qarĢılığı verilməyən bu yaxĢılıq onun gözəl 

həyatına kölgə sala bilər. Çoxdankı borclarını verməyi o daha gecikdirə bilməzdi, o, Ģən bir 

gələcəyə qədəm qoymazdan əvvəl keçmiĢlə haqq-hesabı çürütməli idi. 

Qoy Tenardye alçaq bir adam olsun, bu, onun polkovnik Ponmersini xilas etməsini zərrə qədər 

gözdən salmırdı. Tenardye bütün dünyanın nəzərində quldur ola bilərdi, lakin Mariusun 

nəzərində quldur deyildi. 

Marius Vaterloo ətrafındakı vuruĢmada, həqiqətən, nələr olduğunu bilmədiyi kimi, Tenardye ilə 

atası arasında nə kimi əlaqə olduğunu bilmirdi; lakin onun atası ölümdən xilas edildiyi üçün, bu 

talançıya öz həyatına görə borclu idi, baĢqa bir Ģey üçün minnətdar deyildi. 

---

Marius Tenardyenin ardınca çox adam salsa da, onu tapa bilməmiĢdi. Bir cəhətdən adama elə 

gəlirdi ki, bu sahədə daha heç bir Ģey etmək olmaz. Tenardyenin arvadı həbsxanada istintaq 

zamanı ölmüĢdü. Bu bədbəxt ailədən qalan Tenardye ilə qızı Azelma yenə də itib batmıĢdı. 

Ġctimai məchuliyyətin girdabı bu adamları səssizcə öz içərisinə almıĢdı. Girdabın üzərində nə bir 

dalğa, nə xırdaca bir ləpə, nə tutqun bir dairə əmələ gəlmiĢdi: bunlar heç olmasa, oraya bir Ģey 

düĢdüyünü göstərər, oraya lot salmaq mümkün olardı. 

Tenardyenin arvadı ölmüĢdü, Kəllə bəraət qazanmıĢdı, GecəquĢu yox olmuĢdu, əsas müttəhimlər 

həbsxanadan qaçmıĢdı. Qorbo daxması ilə əlaqədar olaraq baĢlanan böyük məhkəmə iĢi çox az 

nəticə vermiĢdi. ĠĢin üstü lazımınca açılmamıĢdı. Məhkəmə ikinci dərəcəli iki hökmlə 

kifayətlənməyə məcbur olmuĢdu: onlardan biri – qarmaq ya Bahari, ya da HəĢərat, biri də 

Yarım-Liard, ya da Ġki-Milyard haqqında idi; Qarmaqla Ġki-Milyarda on il katorqa cəzası 

kəsmiĢdilər. Onların qaçıb gizlənən yoldaĢları, qiyabi olaraq, ömürlük katorqa cəzasına məhkum 

edilmiĢdilər. ĠĢi təĢkil edən və iĢə baĢçılıq edən Tenardye haqqında, yenə də qiyabi olaraq, ölüm 

hökmü verilmiĢdi. Tenardyedən qalan yeganə Ģey ancaq bu hökm idi; hökm, tabut yanında yanan 

Ģam kimi, yoxa çıxan Tenardyenin üzərinə məĢum iĢıq salırdı. 

Lakin hökm Tenardyeni, ələ keçirmək qorxusu qarĢısında, daha artıq geri çəkilməyə, gözdən 

uzaq olmağa məcbur etdi, onu bürüyən zülməti daha da kəsifləĢdirdi. 

Mariusu xilas edən ikinci naməlum adam haqqındakı axtarıĢlar əvvəl bəzi nəticələr verdi, lakin 

sonra heç bir Ģey əldə etmək mümkün olmadı. Ġyunun 6-da axĢam Mariusu Ehtiraslar küçəsinə 

gətirən fiakrı tapdılar. Sürücü belə bir məlumat verdi: mən iyunun 6-da polis agentinin əmri ilə, 

gündüz saat üçdən hava qaralana kimi Yelisey çölünün sahil küçəsində, BaĢ kanala girilən 

yerdən bir qədər kənarda dayanıb durdum, saat doqquz radələrində kloakanın çaya çıxan dəmir 

barmaqlığı açıldı; oradan bir adam çıxdı, onun çiynində baĢqa bir adam vardı, özü də, yəqin ki, 

ölmüĢdü; burada pusquda duran polis nəfəri diri adamı həbs etdi, ölünü tutdu; mən də agentin 

əmri ilə ―bütün bu camaatı‖ fiakra yüklədim; onlar əvvəl Ehtiraslar küçəsinə getdilər, orada 

ölünü fiakrdan düĢürtdülər, bu ölü cənab Marius idi; mən onu lap yaxĢı tanıdım, hərçəndi indi 

ağa, söz yox ki, sağdır, sonra o birilər yenə də karetaya mindilər, mən də yola düĢdüm. Arxiv 

qapılarına çatmağa azca qalmıĢ əmr olundu, fiakrı saxladım; orada, lap elə küçənin ortasında 

mənim pulumu verib getdilər, polis agenti o biri adamı özü ilə apardı; mən bundan baĢqa heç nə 

bilmirəm, bir də ki, o gecə çox qaranlıq gecə idi. 

Mariusun yadına heç bir Ģey gəlmirdi, – biz bunu yuxarıda da demiĢik. Onun fikrində bircə Ģey 

qalmıĢdı: barrikadada arxası üstə düĢəndə qüvvətli bir əl onu daldan tutmuĢdu; bundan sonra 

onun Ģüurunda hər Ģey sönmüĢdü. Ancaq cənab Jilnormanın evində huĢu özünə gəlmiĢdi. 

O, nə qədər fikirləĢsə də, məsələni aydınlaĢdıra bilmirdi. 

O, özünün eyni adam olduğuna Ģübhə edə bilməzdi. 

Bəs axı necə oldu ki, O, ġanvreri küçəsində huĢunu itirərək yerə yıxıldığı halda, polis iĢçisi onu 

Sena sahilində, Əlillər körpüsü yanında tapdı? Görünür, kim isə onu Mərkəzi bazar 

məhəlləsindən Yelisey çölünə aparmıĢdı. Hansı yol ilə? Çirkab kanalı ilə. Bu ki eĢidilməmiĢ bir 

fədailik idi! 

Bu necə olmuĢdu? O adam kimdi? 

O, Mariusun axtardığı adamdı. 

Bu adamdan, onun xilaskarından heç bir iz, əsər-əlamət qalmamıĢdı. 

Marius bu məsələdə çox ehtiyatla hərəkət etməli olsa da, öz axtarıĢlarında gedib polis 

prefekturasına qədər çıxmıĢdı. Lakin orada da məsələni aydınlaĢdıra bilmədi. Prefekturanın əldə 

etdiyi məlumat sürücünün bildiyindən də az idi. Ġyunun 6-da BaĢ kanalın dəmir barmaqlığı 

qabağında kim tutulmuĢdu, – bu barədə heç bir xəbər yox idi, heç bir polis iĢçisi məlumat 

verməmiĢdi; profekturada bunu əfsanə hesab etmək meylində idilər. Sürücü araq pulu almaq 

üçün hər Ģey edər, hətta ağlına gələni uydura bilərdi. Əslində, hadisə baĢ vermiĢdi, bunu inkar 

etmək olmazdı, təkrar edirik, Marius buna Ģübhə edə bilməzdi, onda gərək özünün eyni adam 

olduğuna Ģübhə edə idi. 

Bu qəribə müəmmanı, sanki, aydınlaĢdırmaq mümkün deyildi. 

---

Sürücünün dediyinə görə, bir adam Böyük kanalın barmaqlığını açmıĢ, oradan öz dalında nəfəsi 

kəsilmiĢ baĢqa bir adam çıxarmıĢdı, onu güdən polis nəfəri də, qiyamçını xilas edən bu adamı 

cinayət iĢlədiyi yerdə tutmuĢdu; xilas edilən adam da, heç demə, Marius imiĢ; bəs axı o 

naməlum, o məchul adam necə oldu? Polis nəfərinin baĢına nə gəldi? O, niyə susurdu? Bəlkə o, 

naməlum adam qaçmıĢdı? Ya polis nəfərini pul ilə ələ almıĢdı? Niyə o naməlum adam özü 

haqqında Mariusa heç bir məlumat vermirdi, – axı Marius həyatı üçün ona minnətdardı. O 

adamın təmənnasızlığı öz canından keçməsi kimi təəccüblü görünürdü. O, niyə gəlmirdi? Bəlkə 

də, onun mükafata ehtiyacı yox idi, lakin minnətdarlığı kim qəbul etməz? Bəlkə, o ölüb? O, necə 

adammıĢ? Sir-sifətdən necə imiĢ? Bunu heç kəs düzgün deyə bilmirdi. Sürücü deyir ki, ―qaranlıq 

gecə idi, heç bir Ģey görmək olmurdu‖. Qorxuya düĢmüĢ Bask ilə Nikoletta isə ancaq öz 

ağalarına, qana bulaĢmıĢ Mariusa baxırmıĢlar, baĢqa Ģeyə fikir verməmiĢlər. Marius belə facianə 

halda gətiriləndə təkcə qapıçı öz fənəri ilə iĢıq salaraq, o adamı görmüĢdü; o da ancaq bunu 

deyirdi: ―Adam ona baxanda qorxurdu‖. 

Marius tapĢırmıĢdı ki, evə gətiriləndə onun əynində olan qanlı paltarını saxlasınlar: o adamın 

tapılmasında, bəlkə, bu paltarın köməyi oldu. Sürtuka baxanda kim isə onun ətəyinin qəribə bir 

Ģəkildə cırıldığını gördü. Sürtukun ətəyinin bir parçası çatmırdı. 

Bir gün axĢam Marius Kozetta ilə Jan Valjanın yanında bu qəribə hadisədən və bir çox baĢqa 

axtarıĢlarından, bu axtarıĢların heç bir nəticə verməməsindən danıĢırdı. ―Cənab FoĢlevan‖ın daĢ 

kimi hərəkətsiz üzü onun səbrini tükəndirdi. Marius kədər və həyəcanla danıĢmağa baĢladı: onun 

kədərində gizli bir hiddət duyulurdu: 

– Bəli, o, kim olsa da, çox nəcib adamdır! Bilirsiniz, cənab, o nə etmiĢdir? O, göydən enən mələk 

kimi, mənim köməyimə gəlmiĢdir. O, özünü vuruĢmanın lap qızğın yerinə yatmıĢ, məni götürüb 

aparmıĢ, çirkab kanalına girilən yeri açmıĢ, oraya girmiĢ, məni dalına alıb aparmıĢ! Cənab, o, bir 

meyiti dalına alaraq, dəhĢətli yeraltı koridorlarla, zülmət içində, kloakanın lehməsi içində əyilə-

əyilə bir lyö yarımdan artıq yol getmiĢdir! Bunu o nə məqsədlə etmiĢdir? Ancaq bir məqsədlə: 

ölünü xilas etsin! Ölü də mən olmuĢam. O, öz-özünə belə demiĢdir: ―Bu meyitdə, bəlkə, hələ 

həyat qığılcımı var: bu sönük qığılcım üçün mən öz həyatımı təhlükəyə atıram‖. O, öz həyatını 

bir dəfə deyil, iyirmi dəfə təhlükəyə atmıĢdır! O, hər addımda məhv ola bilərdi. Buna da sübut 

odur ki, kloakadan çıxanda onu həbs etmiĢlər. Bilirsinizmi, hörmətli cənab, bunun hamısını, 

doğrudan da, o etmiĢdir! Özü də heç bir mükafat gözləmədən etmiĢdir! Mən kim idim? Qiyamçı. 

Mən kim idim? Məğlub olmuĢ bir adam. Ah, Kozettanın altı yüz min frankı mənim olsaydı... 

Jan Valjan onun sözünü kəsdi: 

– O sizindir. 

Marius sözünə davam etdi: 

– Onda mən o adamı tapmaq üçün bu pulun hamısını verərdim! 

Jan Valjan bircə kəlmə də söz demədi. 

 

 

 

 

 

 

YUXUSUZ GECƏ. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

16 fevral 1833-cü il. 

 

1833-cü ilin 16 fevral gecəsi müqəddəs bir gecə idi. Onun zülməti üstündə cənnət səması iĢıq 

saçırdı. Bu gecə – Mariusla Kozettanın evləndiyi gecə idi. 

---

Gün çox gözəl keçdi. 

Bu, nə Jilnorman babanın arzu etdiyi təntənəli bayram, nə evlənənlərin baĢı üstündə bir-birinin 

ardınca uçan baĢ mələklə eĢq allahının sehrli tamaĢası, nə də qapı üstündə nəqĢ olunmağa layiq 

toy ziyafəti idi; bu, hər halda, fərəhli və füsunkar bir gün idi. 

1833-cü ilin toy adətləri indikindən fərqlənirdi. O zaman hələ oğlan kəbin kəsiləndən sonra 

kilsədən çıxan kimi öz arvadını götürüb qaçmırdı, öz xoĢbəxtliyindən utanırmıĢ kimi baĢqa bir 

yerdə gizlənmirdi, müflis olmuĢ gizlənən adamın kələyini ―Nəğmələr nəğməsi‖ məftunluğu ilə 

birləĢdirmirdi; fransızlar hələ belə bir incə, son dərəcə incə dəbi Ġngiltərədən götürməmiĢdilər. 

Bizim zəmanəmizdə, nədənsə, adamın öz xoĢbəxtliyini poçt karetasında kələ-kötür yollarda 

silkələməsini, kilsə ayininin qamçı Ģaqqıltısı ilə kəsməsini, evlənənlər üçün mehmanxanada 

çarpayı tutulmasını, hər gecəsi filan qiymətə kirayə edilən bu bayrağı yataqda – insan həyatında 

baĢ verən ən müqəddəs bir xatirəni – mehmanxana qulluqçusu ilə dilicans sürücüsünün eĢqbazlıq 

xatirəsi ilə bərabər qoyub getməyi ismətli, ləyaqətli bir Ģey hesab edirlər. 

Bizim yaĢadığımız on doqquzuncu əsrin ikinci yarısında daha Ģərəfli bələdiyyə rəisi, yepitraxilli 

keĢiĢ, qanun və Allah kifayət deyil; biz bura gərək Lonjümo sürücüsünü də əlavə edək, elə 

sürücü ki, onun qırmızı yaxalıqlı göy kurtkası, kurtkasından zınqırovabənzər düymələri, qolunun 

ağzında nömrəli dəmir lövhəsi, yaĢıl meĢindən Ģalvarı, saxta zər baftası iĢıldayan Ģlyapası, tozlu, 

qarıĢıq saç-birçəyi, iri qamçısı və botfortu olsun, gərək quyruğu düyünlənmiĢ Normandiya 

atlarının üstünə çığırsın. Fransa hələ elə bir nəzakət dərəcəsinə çatmamıĢdır ki, ingilis 

aristokratları kimi, Çörçillin sonralar hersoq Malboronun xatirəsini yad edərək, yeni evlənənlərin 

karetasına köhnə, yırtıq ayaqqabılarını dolu kimi yağdırsınlar; Malbrukda evlənərkən acıqlanmıĢ 

bibisinin hücumuna məruz qalmıĢdı, guya, bu hücum da ona xoĢbəxtlik gətirmiĢdi. Yırtıq 

ayaqqabılar hələ bizdə toy Ģənliyi üçün mütləq lazım olan Ģərtlərdən deyil: səbir edin, kübar 

cəmiyyətinin adətləri get-gedə yayılır, biz də yaxın vaxtda buna gəlib çatacağıq. 

Yüz il bundan əvvəlki kimi, 1833-cü ildə də dördnala çapa-çapa nikahlanmaq dəbdə deyildi. 

Çox qəribədir: o zaman adamlar elə zənn edirdilər ki, nikahlanmaq mərasimi həm ailə, həm də 

ictimai bayramdır, köhnə dəb ilə düzəlmiĢ qonaqlıq heç də toy məclisini xarab eləmir, səmimi 

Ģənlik, lap hədsiz dərəcədə də olsa, xoĢbəxtliyə ziyan gətirmir, iki insan taleyinin birləĢərək yeni 

ailə qurması və toyun evdə olması, evlənənlərin həyatına bundan sonra yataq otağından baĢqa 

ayrı heç kəsin bələd olmaması rəğbətli bir iĢdir. 

Sözün qısası, adamlar utanmayıb evdəcə evlənirlər. 

Bəli, bu köhnə adət üzrə də toyu cənab Jilnormanın evində elədilər. 

Evlənmək nə qədər təbii və adi bir hadisə olsa da, evlənənlərin adını kilsədə elan etmək, 

nikahlanmaq, kəbin kəsmək mərasimi, bələdiyyə idarəsi və kilsə ilə əlaqədar olan bir çox 

məsələlər meydana çıxır. Bunları ancaq fevralın 16-na kimi yoluna qoymaq mümkün oldu. 

Lakin elə oldu ki, ayın 16-sı pəhriz bayramının son gününə düĢdü, – bunu biz, ancaq məsələnin 

dəqiqliyi üçün qeyd edirik. Bu vəziyyət bəzi Ģübhələrə və tərəddüdlərə səbəb oldu, xüsusilə 

madmuazel Jilnorman çox Ģübhə və tərəddüd göstərirdi. 

Qoca Jilnorman həyəcanla dedi: 

– Toyun bu günə düĢməsi daha yaxĢı! Belə bir məsəl də var: 

 

Çox uĢağın olar, sən. 

Maslennitsada evlən. 

 

Köhnə fikirlərə uymayaq. Ayın on altısına təyin edək! Marius, de görüm, sən gözləməyə 

razısanmı? 

Marius: 

– Əlbəttə, yox, – dedi. 

Qoca qət etdi: 

– Deməli, məsələ bitdi. 

---

Ayın 16-da küçə gəzintisi olsa da, toyu həmin günə qoydular. Ayın on altısında yağıĢ yağdı. 

Lakin göyün həmiĢə tərtəmiz bir parçası görünə bilər ki, bu da aĢiqlərin xoĢbəxtliyi üçün 

kifayətdir: baĢqaları çətir altında gizlənsə də, ancaq onlar göyün bu lacivərd parçasını görə bilər. 

Ayın 15-də Jan Valjan, cənab Jilnormanın yanında, beĢ yüz səksən dörd min frankı Mariusa 

verdi. 

Kəbin kağızında əmlakın ümumiliyi nəzərdə tutulurdu, buna görə də baĢqa heç bir rəsmiyyət 

tələb olunmadı. 

Tusen o gündən daha Jan Valjana lazım deyildi; Kozetta Tuseni irsən qəbul edərək, ona otaq 

qulluqçusu rütbəsini verdi. 

Jan Valjana gəlincə, Jilnormanın evində onun üçün çox gözəl bir otaq ayrılmıĢdı. Kozetta ona 

dedi: ―Ata, mən sizdən xahiĢ edirəm, gəlin burada yaĢayın. Bu sözləri o elə füsunkarlıqla söylədi 

ki, Jan Valjan onun xahiĢini rədd edə bilmədi. 

Toy gününə bir az qalmıĢ Jan Valjan iĢ görəndə sağ əlinin baĢ barmağını kəsmiĢdi. Bu, ciddi bir 

Ģey deyildi. O, heç kəsə, hətta Kozettaya da icazə vermirdi ki, yarasına baxsın, onu açıb-

bağlasın. Bununla belə bütün əlini sarımıĢdı, həmiĢə də bağlı saxlayırdı, bu, ona qol çəkməyə də 

mane olurdu. Cənab Jilnorman, ikinci qəyyum sifətilə, onun bu vəzifəsini yerinə yetirdi. 

Biz oxucuları nə bələdiyyə idarəsinə, nə də kilsəyə aparacağıq. SeviĢənləri uzağa yola salmaq 

indi dəbdə deyil; adətən yeni evlənənlərin gül dəstəsi səhnədə görünən kimi, sevgi dramasına 

arxa çevirirlər. Biz bir hadisəni qeyd etməklə kifayətlənəcəyik; yeri gəlmiĢkən demək lazımdır 

ki, bu hadisə Ehtiraslar küçəsindən Sen-Pol kilsəsinə gedərkən toy mərasimində baĢ vermiĢdi, 

lakin mərasimdə iĢtirak edənlərdən heç biri bunu görməmiĢdi. 

O günlərdə Sen-Lui küçəsinin Ģimal hissəsinə yenidən daĢ döĢəyirdilər; bu küçə Kral parkı 

küçəsindən baĢlayaraq gediĢ-gəliĢ üçün bağlanmıĢdı. Buna görə toy karetaları Sen-Pol kilsəsinə 

düz yolla gedə bilmədi. Yolu dəyiĢməli oldular. Dövrələmə getmək üçün ən yaxın yol 

bulvardandı. Toya çağırılanlardan biri dedi ki, bayram ərəfəsi olduğu üçün orada, heç Ģübhəsiz, 

çoxlu ekipaja rast gələcəklər. Cənab Jilnorman soruĢdu: ―Niyə?‖ – ―Maskalı adamlara görə‖. – 

Qoca: ―Çox gözəl, – dedi, – bulvarla gedəcəyik! Bizim cavanlar evlənirlər, onlar həyatın ən ciddi 

dövrünə qədəm qoyurlar. Qoy heç olmasa maskarada tamaĢa eləsinlər‖. 

Bulvara getdilər. Birinci karetada Kozetta madmuazel Jilnormanla, cənab Jan Valjanla 

oturmuĢdu. Marius, adətinə görə, o biri karetada tək gedirdi. Toy karetaları Ehtiraslar küçəsindən 

dönərək, Madlen küçəsindən Bastiliyaya, Bastiliyadan Madlen küçəsinə uzanıb ucsuz-bucaqsız 

ekipajlar sırasına qoĢuldu. 

Bulvar maskarad paltarı geymiĢ adamlarla dolmuĢdu. Arabir yağıĢ çiləyirdi, lakin təlxəklər, 

nədimlər, oyunbazlar sakit durmurdular. Bu qıĢ fəslində hamının kefi duru idi, Paris geyimini 

dəyiĢmiĢ, Venetsiya paltarı geymiĢdi. Ġndi daha belə pəhriz bayramları olmur. Bütün həyat 

karnavala çevrilmiĢdir, ona görə daha əsil karnaval yoxdur. 

Yan xiyabanlar və pəncərələr adamla dolu idi. Camaat teatrların sütunlu meydançalarına 

doluĢaraq tamaĢa edirdi.Maskarad paltarı geymiĢ adamlardan baĢqa, müxtəlif ekipajların 

təntənəli yürüĢü diqqəti cəlb edirdi, – belə təntənəli yürüĢlər həmiĢə pəhriz ərəfəsində, həm də 

LonĢanda təĢkil edilən cıdır günündə olardı. Burada həm kolyaska, həm kareta, həm ikitəkərli 

ekipajlar, kabrioletlər vardı; onların hamısı polis idarəsinin əmri ilə ciddi bir nizam-intizama tabe 

olaraq bir-birinin ardınca gedirdi, sanki, rəqs üzrə hərəkət edirdi. Belə ekipajda gedən adam həm 

özü tamaĢa edir, həm də ona tamaĢa edirlər. Polis iĢçiləri, bir-birinə müvazi olaraq hərəkət edən, 

üz-üzə gələn bu iki ucsuz-bucaqsız ekipaj sırasının bulvarın hər iki tərəfi ilə getməsinə istiqamət 

verir, biri yuxarıdan aĢağı, o birisi aĢağıdan yuxarı – biri d’Anten Ģosesinə, o birisi Sent-Antuan 

civarına doğru irəliləyən bu qoĢa axının, bu iki ekipaj axınının pozulmamasına nəzarət edirdilər. 

Fransa perlərinin və xarici səfirlərin gerbi vurulmuĢ ekipajlar yolun ortası ilə sərbəstcə o tərəf-bu 

tərəfə hərəkət edirdi. Bəzi cah-cəlallı, hay-küylü, təntənəli yürüĢlər də, xüsusilə Pəhriz Öküzü 

yürüĢü bu üstünlükdən istifadə edirdi. Parisin ümumxalq Ģənliyi içərisində Ġngiltərə də qamçısını 

Ģaqqıldada-Ģaqqıldada özünü göstərdi: lord Seymurun poçt karetası qulaqbatırıcı gurultu ilə ötüb 

keçdi; camaatın istehzalı atmacaları onun üzərinə yağıĢ kimi yağırdı. 

---

Atlı polis nəfərləri atlarını çapa-çapa ekipajların yanı ilə çoban iti kimi gedirdilər; bibilərlə, 

xalalarla, nənələrlə ağzına kimi dolu olan iri ailə karetalarının qapısından maskarad paltarı 

geymiĢ füsunkar uĢaqların, yeddi yaĢlı Pyerroların, altı yaĢlı Pyeretlərin təravətli üzü görünürdü; 

onlar ümumi Ģənlikdə iĢtirak etmələri ilə lovğalanır, bu təlxək oyununun ciddi bir Ģey olduğuna 

inanır, özlərini məmur kimi tox tuturdular. 

Arabir ekipaj yürüĢünün bir yerində əngəl əmələ gəlirdi; əngəli aradan qaldırana kimi müvazi 

gedən ekipajlar sırasından biri dayanırdı. Bütün sıranı saxlamaq üçün kolyaskalardan birinin 

ləngiməsi kifayətdi. Sonra ekipaj axını yenə hərəkətə gəlirdi. 

Toy karetaları bulvarın sağ tərəfi ilə Bastiliyaya sarı gedən axında idi. Kələm körpüsü küçəsinin 

qarĢı tərəfində hərəkət bir az ləngidi. Elə bu zaman bulvarın sol tərəfi ilə Madlen küçəsinə sarı 

gedən o biri axın da dayandı. Toy karetaları qarĢısında dayanan kolyaska maskarad paltarı 

geymiĢ adamla dolu idi. 

Belə kolyaskalara, daha doğrusu, belə arabalara parislilər yaxĢı bələddir. Pəhriz bayramında 

çərĢənbə axĢamı və ya pəhrizin ortalarında cümə axĢamı belə arabalar görünməsəydi, buna pis 

məna verərdilər, deyərdilər ki: ―Burda nəsə var. Yəqin, nazirləri dəyiĢəcəklər‖. Maskarad paltarlı 

adamla dolu olan araba nə deməkdi? Bu – yoldan keçənlərin baĢı üstündə atılıb düĢən 

Kassandrlar, Arlekinlər, Kolombinlər yığını idi, türkdən tutmuĢ vəhĢi adama kimi müxtəlif 

gülünc simalardı. Herkuleslərlə qol-boyun olan markizalardı, vaxtilə menadlar Aristofanı baĢını 

aĢağı dikməyə məcbur etdiyi kimi, Rableni qulaqlarını tıxamağa məcbur edə bilən alverçi bazar 

arvadları idi, kilkədən düzəldilmiĢ pariklərdi, çəhrayı triko idi, Ģıq geyimli adamın Ģlyapası idi, 

təlxək gözlüyü idi, kəpənək Ģəkili sancılmıĢ nədim qalpağı idi, yoldan keçənlərlə qızğın 

söyüĢməkdi, əlləri belə qoymaqdı, nalayiq duruĢlardı, çılpaq çiyinlərdi, maskalı üzlərdi, 

ədəbsizlikdi, baĢı çələngli sürücüsü olan arabada azğıncasına həyasızlıqdı! 

Yunanıstana Fespidin arabası lazımdı, Fransaya Vadenin furqonu lazımdır. 

Hər Ģeyi, hətta yamsılamağın özünü də yamsılamaq olar. Saturn bayramı, qədim yunan 

gözəlliyinin bu dəcəlcəsinə ağız-burun əyməsi get-gedə təhrif olunaraq, kobudlaĢaraq Pəhriz 

Ģənliyinə çevrildi; vaxtilə sapsarı üzüm salxımları ilə bəzədilən Vakx bayramı, çılpaq mələklər 

kimi mərmər sinəsini cəsarətlə açan Vakx pərisi bizdə, Ģimalın sərt nəfəsi altında, yaĢ cır-cındır 

içində baĢını aĢağı salaraq, nəhayət, karnaval maskası adlandırıldı. 

Maskarad paltarı geymiĢ adamların Ģəhərdə, arabada gəzdirmək adəti mütləqiyyətin ən qədim 

dövründən baĢlanmıĢdır. XI Lüdovikin mədaxil-məxaric dəftərlərində göstərilir ki, saray 

xəzinədarlarına ―avam xalqdan ötrü üç maĢkarad arabası üçün iyirmi su Tur sikkəsi‖ 

buraxılmıĢdı. Bizim dövrümüzdə maskarad paltarı geymiĢ bu hay-küylü insan yığını, ya köhnə 

bir dilcansa minir, ya bir qonkanın, omnibusun tıyerli ekipaja iyirmisi birdən dolur. Hər yerdə, 

lap diĢlərdə də, ekipajın fənəri üstündə də otururlar. Bəziləri ayaq üstə durur, bəziləri uzanır, 

bəziləri ikiqat əyilərək ayaqlarını saxlayır. Arvadlar kiĢilərin dizi üstə oturur. ÇılğınlaĢmıĢ 

adamlardan ibarət bu canlı ehramlar lap uzaqdan, dalğalanan insan dənizi üstündən görünür. 

Adamla ağzına kimi dolu olan arabalar izdiham içində Ģənlik saçan dağ kimi yüksəlir. Oradan 

Kolenin, Panarın, Pironun küçə jarqonu ilə zənginləĢmiĢ sözləri dolu kimi yağır. Oradan 

camaatın üstünə küçə katexizisi püskürürlər. Həddindən artıq adam minən, adamla dolu olan bu 

arabanın məğlubedilməz bir görünüĢü var. Hər yerdə – qapıda da, arxada da səs-küy, gurultu!.. 

Orada çığırırlar, oxuyurlar, bağırırlar, qəhqəhə ilə gülürlər, gülməkdən uğunurlar; orada Ģənlik 

gur-gur guruldayır, istehza qığılcım saçır, qayğısızlıq baĢ alıb gedir; iki yabı, bu kobud, Ģit, 

təlxək zarafatı ilə dolu olan arabanı təntənəli bir cəlalla çəkib aparır; bu, gülüĢün zəfər arabasıdır. 

Lakin bu, çox həyasızca bir gülüĢ idi, buna görə də səmimi ola bilməzdi. Doğrudan da, gülüĢ 

burada Ģübhəli görünürdü. Onun öz məqsədi vardı; onlar filosofları düĢündürürdü. Bu arabaların 

ardında ölkəni idarə edən hökumət gizlənirdi. Küçə agentləri ilə küçə qızları arasında gizli bir 

əlaqə olduğu dərhal hiss olunurdu. 

Əlbəttə, çox təəssüf ki, camaat qarĢısında göstərilən rəzalət hədsiz sevinc doğurur, üst-üstə 

qalaqlanmıĢ abırsızlıq və rüsvayçılıq camaatın xoĢuna gəlir, fahiĢəlik üçün pyedestal xidmətini 

görən polis axtarıĢı küçəni təhqir edə-edə əyləndirir; dəhĢətli, canlı bədən yığınının saxta bəzək 

və cır-cındır, çirk və zahiri cah-cəlal içində bağıra-bağıra, nəğmə oxuya-oxuya arabada 

---

getməsinə küçə sevinə-sevinə maraqla baxır; avaralar bütün qəbahətlər yığını olan bu təntənəni 

alqıĢlayır, Ģənliyin polis tərəfindən buraxılan bu yeddibaĢlı əjdahası camaat içində gəzməyincə, 

avam xalq bayrama bayram demir. Nə etmək olar?! Arabalara doluĢan bu lentli, bərli-bəzəkli 

insan tör-töküntüsü ümümxalq gülüĢü ilə həm məzəmmət edilir, həm bağıĢlanır. Ümumi gülüĢ – 

ümumxalq əxlaqının süqutunda iĢtirak edir. Bəzi zərərli, əyləncəli tamaĢalar xalqın 

mənəviyyatını pozur, onu qara camaata çevirir; qara camaata isə, zalım hökmdarlar kimi, təlxək 

lazımdır. Kralın Rokloru, xalqın hoqqabazı var. Paris böyük ideyalar paytaxtı olmayanda böyük 

ağılsızlıqlar Ģəhəri olur. Orada karnaval siyasətlə bağlıdır. Etiraf etmək lazımdır ki, Paris 

rəzalətin oynadığı komediyaya həvəslə baxır. Hökmdarları olanda, onlardan ancaq bir Ģey tələb 

edir. ―Çirkabı mənim üçün boyayın‖. Roma da belə bir əxlaqla fərqlənirdi. Roma Neronu sevirdi. 

Neron da böyük oyunbazdı. 

Yuxarıda demiĢdik ki, bir yığın maskalanmıĢ biabırçı arvad və kiĢi minmiĢ belə yekə arabalardan 

biri, bulvarın sağ tərəfində toy arabaları dayananda, bulvarın sol tərəfində dayandı. Arabadakı 

maskarad paltarı geymiĢ adamlar bulvarın o tayında, düz onların qarĢısında dayanan karetada 

gəlini görürdülər. 

Maskalı adamlardan biri ucadan dedi: 

– Ora bax! Toydur! 

BaĢqa bir maskalı etiraz etdi: 

– Toy deyil, ölü basdırmağa gedirlər. Əsil toy bizimkidir! 

Bu iki maskalı adam, toy karetaları xeyli uzaqda olduğu üçün onları ələ salmaq zövqündən 

məhrum olduğundan, həm də polis nəfərinin çığırtısından qorxduğundan, o biri tərəfə döndü. 

Arabaya qoĢulan maskalı adamların iĢi bir dəqiqədən sonra lap baĢlarından aĢdı: camaat onları 

ələ salmağa, lağa qoymağa baĢladı, bununla da onlara olan rəğbətini bildirdi – karnaval zamanı 

buna yol verilirdi. Bayaq söhbətə baĢlayan o iki maskalı adam da yoldaĢları ilə bərabər, bütün 

küçə ilə söz döyüĢünə giriĢməyə məcbur oldu; qara camaatın dolu kimi yağdırdığı ədəbsiz 

zarafatlara cavab vermək üçün onların küçə repertuarından olan döyüĢ mərmiləri güclə çatırdı. 

Bu qayda ilə maskalı adamlarla qara camaat arasında çox biabırçı söyüĢmə baĢlandı. 

Bu zaman həmin arabada olan, maskarad paltarı geymiĢ iki baĢqa adam da toy karetasını gördü, 

yoldaĢları küçə camaatı ilə söyüĢərkən onlar öz aralarında astadan danıĢmağa baĢladılar; bu 

maskalı adamlardan biri qoca ispaniyalıya oxĢayan, həddindən artıq uzun burunlu, pələbığ bir 

kiĢi idi, birisi isə kiçik maskalı, arıq, cavanca bir alverçi arvaddı. 

Onların pıçıltısı ümumi hay-küy içində itib batırdı. Maskarad paltarı geymiĢ adamlar üstüaçıq 

arabada, yağıĢ altında tamam islanmıĢdılar, fevral küləyi amansızdı; dekolte paltar geymiĢ 

alverçi qız soyuqdan əsə-əsə, öskürə-öskürə, qımıĢa-qımıĢa ispaniyalıya cavab verirdi. 

Onlar belə danıĢırdılar: 

– Bir qulaq as! 

– Nə var, atacan? 

– O qocanı görübsən? 

– Hansı qocanı? 

– Bax, orada, qabaqdakı toy arabasında bizim tərəfdə oturub. 

– Qolu qara cındırdan asılan qocanı? 

– Hə. 

– Görürəm, nə olsun ki? 

– Mən, deyəsən, onu tanıyıram. 

– Nə olsun axı? 

– Əgər mən o Paris oyunbazını tanımıramsa, qoy məni lap dar ağacından assınlar, qoy mənim lap 

dilim qurusun 

– Ġndi bütün Paris oyunbazdır. 

– Əyilsən, gəlini görə bilərsənmi? 

– Yox. 

– Oğlanı necə? 

– Bu arabada oğlan yoxdur. 

---

– Ola bilməz! 

– Ancaq ikinci bir qoca var. 

– YaxĢı əyil, bəlkə, gəlini görə bildin. 

– Bundan artıq əyilə bilmərəm. 

– YaxĢı da, onsuz da mən o qolunu bağlayan qocanı tanıyıram, tanımıramsa qoy məni lap qəzəbə 

gəlim! 

– O, sənin nəyinə gərəkdir? 

– Necə nəyinə gərəkdir? Yeri gələndə lazım olar. 

– Qocalardan mənim zəhləm gedir. 

– Mən onu tanıyıram! 

– Tanı da, mənə nə. 

– O, necə olub toya gəlib? 

– Biz necə olub gəlmiĢik? 

– Bu toy arabası haradan gəlir? 

– Mən nə bilim haradan gəlir? 

– Bir qulaq as! 

– Yenə nə var? 

– Sən bir iĢ görməlisən. 

– Nə iĢ. 

– AĢağı atıl, bu toy arabasını güd. 

– Niyə? 

– Gör o hara gedir, onun içindəkilər kimdir. Hə, atıl görək, cəld ol, yüyür, qızım, sən diribaĢ 

qızsan. 

– Mən arabadan düĢə bilmərəm. 

– Niyə? 

– Məni bura qoyan var. 

– Tfu, bir iĢə bax! 

– Bu gün mən axĢama kimi bu paltarda polis idarəsi üçün iĢləməliyəm. 

– Düz sözə nə deyəsən! 

– Arabadan düĢsəm, rast gəldiyim birinci it tutacaq. Özün bilirsən. 

– Əlbəttə bilirəm! 

– Fironlar bu gün məni pulla alıblar. 

– Mənim üçün fərqi yoxdur kim səni pulla alıb. Bu qoca mənim lap zəhləmi töküb. 

– Qocalar sənin zəhləni töküb? Bu nə sözdür, sən ki qız deyilsən! 

– O, birinci arabadadır. 

– Nə olsun ki? 

– Gəlinin arabasında. 

– Sonra? 

– Deməli, bu, onun atasıdır. 

– Axı mənə nə? 

– Sənə deyirlər ki, atasıdır. 

– Olsun da, guya, görünməmiĢ bir Ģeydir! 

– Qulaq as. 

– Nə var 

– Mən ancaq maskada Ģəhərə çıxa bilərəm. Maska məni elə yaxĢı gizlədib ki. Heç kəs mənim 

burada olduğumu bilmir. Sabah axı maska olmayacaq. Sabah tövbə günüdür, çərĢənbədir. Ələ 

keçə bilərəm. Gərək gedib öz zağama soxulam. Amma sən sərbəstsən. 

– Çox da yox. 

– Hər halda, məndən çox sərbəstsən. 

– YaxĢı da, sonra? 

– Bu toy arabalarının hara getdiyini çalıĢ öyrən. 

– Hara getdiyini? 

---

– Hə. 

– Mən onsuz da bilirəm. 

– Hara gedir? 

– Göy siferblat küçəsinə. 

– Əvvəla, o küçə heç də bu tərəfdə deyil. 

– Onda Ģərab iskələsinə tərəf gedir. 

– Bəlkə, daha baĢqa bir yerə gedir? 

– Bu, onların öz iĢidir. Toy arabaları hara istəsə gedə bilir. 

– Məsələ onda deyil. Sənə deyirlər, çalıĢ öyrən gör bu nə toydur ki, qoca da ona qoĢulub, onlar 

harada yaĢayırlar. 

– Bura bax! Əcəb gülməli söz danıĢırsan! Pəhriz bayramı axĢamı Parisin içindən keçib gedən toy 

arabalarının bir həftədən sonra tap görüm necə tapırsan. Ot tayası içində iynə axtarmaq kimi bir 

Ģeydir! Bu, mümkün olan Ģeydir? 

– Hər necə olsa, çalıĢıb tapmaq lazımdır. EĢidirsən, Azelma? 

Elə bu anda bulvarın hər iki tərəfilə maskalı adamların gözündən itdi. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Jan Valjanın əli hələ də sarıqlıdır. 

 

Xəyalı həqiqətə çevirmək! Bu xoĢbəxtlik kimə verilmiĢdir? Görünür, ləyaqətli adamları göylərdə 

qeyd edirlər, seçirlər; biz hamımız, bizim xəbərimiz olmadan xoĢbəxtliyə namizədik; mələklər 

səs verdilər. Kozetta ilə Marius seçilənlər sırasına düĢdülər. 

Kozetta bələdiyyə idarəsində, kilsədə son dərəcə gözəl və füsunkar idi. Onu Tusen, Nikolettanın 

köməyilə bəzəndirmiĢdi. 

Onun əynində ağ tafta üstündən Belçika gipüründən tikilmiĢ paltar, ingilis krujevasından fata, 

boynunda mirvari boyunbağı, baĢında narıncı çiçəkdən çələng vardı; əynindəki hər Ģey ağ idi, bu 

ağlıq içində o, Ģəfəq kimi parıldayırdı. Onun zərif gözəlliyi iĢıq saçaraq hala Ģəklini alırdı, elə bil 

ki, yer üzünün qızı göz önündə göylər pərisi olurdu. 

Mariusun qəĢəng saçına pomada sürtülmüĢ, ətir vurulmuĢdu; sıx saçları arasından tək-tək çapıq 

yerləri görünürdü, bunlar barrikadada vurulan qılınc zərbələrinin yeri idi. 

Qoca öz geyimi və ədası ilə Barras dövrünün incəliyini, iĢıqlığını əvvəlki vaxtlardan daha çox 

təcəssüm etdirir, baĢını qürurla qaldıraraq Kozettanı əzəmətlə nikaha aparırdı; Jan Valjan, əli 

sarıqlı olduğundan, Kozettanı nikaha apar bilmədi, onu qoca əvəz edirdi. 

Jan Valjan qara paltar geymiĢdi, gülümsəyə-gülümsəyə onların ardınca gedirdi. 

Qoca deyirdi: 

– Ah, cənab FoĢlevan, nə gözəl gündür, elə deyilmi? Mən qəm-qüssənin bütünlüklə ləğv 

olunmasına səs verirəm. Bu gündən sonra heç bir yerdə dərd olmamalıdır. Mən sərəncam 

verirəm, qoy hamı Ģadlıq eləsin! Pisliyin yaĢamağa haqqı yoxdur. Görəsən, dünyada hələ də 

bədbəxt adam varmı? And olsun namusuma, mavi göylər üçün bu, rüsvayçılıqdır. Pislik insan 

təbiətindən meydana gəlmir, insan öz mahiyyəti etibarilə xeyirxahdır. Bütün insan müsibətlərini 

idarə edən baĢ mərkəz cəhənnəmdir, baĢqa sözlə, iblisin Tüilri iqamətgahındadır. Görün ha, mən 

lap xalis demaqoq kimi danıĢdım! YaxĢı da, mənim daha siyasi əqidəm yoxdur; qoy bütün 

insanlar dövlətli olsun, qoy hamı sevinc içində yaĢasın – mənim istədiyim, bax, budur. 

Mariusla Kozetta bütün qayda-qanuna riayət edərək bələdiyyə rəisinin və keĢiĢin qarĢısında 

lazım olan ―bəli‖ləri dedikdən sonra bələdiyyə idarəsində, həm də kilsə müxəlləfatı saxlanan 

otaqda nikah kağızlarına qol qoydular, üzüklərini bir-birinə verərək dəyiĢdirdilər. Buxurdandan 

qalxan tüstü dumanı içində, ağ muar ipək örtük altında dizləri üstə yan-yana durdular, sonra əl-əl 

tutaraq, təbərzinin kilsənin sal daĢlarına bərk-bərk vuraraq irəliləyən polkovnik epoletli qapıçının 

ardınca, riqqətə gəlmiĢ iki sıra adam arasından, hamını heyrətə salaraq, hamıda qibtə oyadaraq, 

taybatay açılmıĢ kilsə qapısına, oradan da karetaya sarı getdilər, hətta bu zaman da Kozetta bütün 

---

nikah ayininin qurtardığına inanmırdı. O, Mariusa, adamlara, göyə baxırdı; o, sanki, yuxudan 

ayılacağından qorxurdu. Onun üzündə ifadə olunan heyrət və tərəddüd ona baĢqa bir cazibədarlıq 

verirdi. Karetaya minib geri qayıdanda Marius Kozettanın, cənab Jilnorman isə Jan Valjanın 

yanında, üz-üzə oturdular. Madmuazel Jilnorman ikinci plana keçərək, o biri karetaya mindi. 

Qoca deyirdi: ―Budur, mənim balalarım, indi siz cənab baron və xanım baronnesasınız, sizin 

otuz min frank rentanız var‖. Kozetta baĢını əyərək öz gözəl səsi ilə Mariusun qulağına 

mehribanca pıçıldadı: ―deməli, bu həqiqətdir? Mən sənin adını daĢıyıram. Mən – xanım Sənəm‖. 

Bu iki gənc böyük sevinc içində idi. Bir daha təkrar olunmayan, geri qayıtmayan an onlar üçün 

həqiqət olmuĢdu: onlar zirvəyə çatmıĢdılar; onların çiçəklənən gəncliyi bu zirvədə tam 

xoĢbəxtliyə qovuĢmuĢdu. Jan Prüverin Ģeirində deyildiyi kimi, onların bir yerdə heç qırx yaĢı da 

yox idi. Bu, təmiz, saf bir ittifaq idi: bu iki gənc iki zanbağı xatırladırdı. Onlar bir-birini 

görmürdülər, seyr edirdilər. Marius Kozettanın gözünə halə içində, Kozetta Mariusa pyedestal 

üstə görünürdü. ġirin xəyalların və öpüĢlərin vüsala irdiyi yer – izdivac yatağı bu pyedestal 

üzərində, bu halədə, sanki, iki təntənəli ayində, əlçatmaz uzaqlarda, Kozetta üçün tutqun duman, 

Marius üçün parıltı və alov içində, həm real bir Ģey, həm də ideal kimi iĢıq saçırdı. 

Onlar çəkdikləri əzabı könül riqqəti ilə xatırlayırdılar. Onlara elə gəlirdi ki, o yuxusuz gecələr, o 

göz yaĢı, o həyəcan, qorxu, dəhĢət, iztirab, ümidsizlik iĢığa və nəvaziĢə çevrilərək xoĢbəxt 

dəqiqələrin cazibədarlığını artırır, o qəm-qüssə ancaq onların Ģəfəq dolu sevincini nikah üçün 

bəzəyən xidmətçilərdi. Bu qədər dərd çəkmək nə yaxĢı imiĢ! Çəkdikləri müsibət onların 

xoĢbəxtliyinin haləsi idi. EĢqin bu uzun iĢgəncəsi onları göylərə yüksəltmiĢdi. 

Bu iki gəncin qəlbi eyni dərəcədə məst olmuĢdu, lakin Mariusun duyduğu nəĢədə ehtiras, 

Kozettanınkında utancaqlıq vardı. Onlar pıçıltı ilə deyirdilər: ―Biz yenə də Plüme küçəsindəki 

bağımıza dəyərik‖. Kozettanın paltarının qırçınları Mariusun dizi üstünə düĢmüĢdü. 

Bu gün – xəyalla həqiqətin, nail olmaqla Ģirin arzuların bir-birinə sarıldığı gün idi. Gələcəyi 

duymaq üçün hələ vaxt var idi. Günün günorta çağında gecəyarısını arzu etmək vəsfə gəlməyən 

bir hissdir. Camaat da bu iki qəlbin xoĢbəxtliyini duyaraq sevinirdi. 

Adamlar Sent-Antuan küçəsində, Sen-Pol kilsəsi qarĢısında dayanaraq ekipajın ĢüĢəsinə baxır, 

ĢüĢənin o biri üzündə, Kozettanın gözəl baĢında titrəyən narıncı çiçəkləri seyr edirdi. 

Nəhayət, onlar gəlib yaĢadıqları küçəyə çatdılar. Mariusla Kozetta əl-ələ tutaraq fərəh və iftixarla 

pilləkənlə yuxarı qalxdılar; bu həmin pilləkəndi ki, bir neçə ay əvvəl Mariusu buradan ölümcül 

halda yuxarı qaldırmıĢdılar. Qapıya toplaĢan fağır-füqəra bol-bol verilən sədəqəni öz aralarında 

bölüĢdürür, cavanlara dua edirdilər. Hər yer gül-çiçəklə dolu idi. Evdən də, kilsə kimi, gözəl 

qoxu saçılırdı. Buxurdan sonra qızılgül ətri duyulurdu. AĢiqlərin qulağına əlçatmaz yüksəklikdə 

oxunan nəğmə səsi gəlirdi, Tanrı onların qəlbində idi, gələcək onların təsəvvüründə ulduz dolu 

göy qübbəsi kimi canlanırdı, onlar doğan günəĢin iĢığını baĢları üstündə görürdülər. Birdən 

saatın vaxt bildirən səsi eĢidildi. Marius Kozettanın gözəl, çılpaq qoluna, korsajın krujevası 

arasından görünən çəhrayı çiyninə baxdı. Kozetta onun baxdığını duyaraq qıpqırmızı qızardı. 

Toya Jilnorman ailəsinin çoxlu köhnə dostları çağırılmıĢdı; hamı Kozettanın ətrafına toplaĢaraq 

bir-birinə macal vermədən ona nəvaziĢ göstərirdi; hamı birinci olaraq ona xanım baronessa 

demək Ģərəfinə nail olmaq istəyirdi. 

Ġndi kapitan rütbəsində olan Teodül Jilnorman, əmisi nəvəsi Ponmersinin toyunda iĢtirak etmək 

üçün, eskadronu dayanan ġatrdan gəlmiĢdi. Kozetta onu tanımadı. 

O da qadınlar arasındakı müvəffəqiyyətindən ərköyünləĢdiyi üçün Kozettanı tanımadı, Kozetta 

da o biri qızlar kimi unudulmuĢdu. 

Qoca Jilnorman öz-özünə dedi: 

– Mən bu ulan barəsində olan dedi-qoduya inanmırdım, inanmamağa haqqım varmıĢ! 

Hələ indiyə qədər Kozetta Jan Valjana belə mehriban olmamıĢdı. Kozetta qoca Jilnormanı bir 

əks-səda kimi təkrar edirdi: Jilnorman öz sevincini aforizmlər və hikmətli sözlərlə ifadə etdiyi 

halda, Kozetta öz məhəbbət və nəvaziĢini ətir kimi saçırdı. XoĢbəxt adam bütün dünyaya 

xoĢbəxtlik diləyir. 

Jan Valjan Kozettanın səsində onun uĢaqlıq səsini duyurdu. Kozettanın təbəssümü onun könlünü 

oxĢayırdı. 

---

Toy məclisi yemək otağında qurulmuĢdu. 

Parlaq iĢıq böyük Ģənliyin zəruri aĢqalıdır. Tutqunluq, alaqaranlıq xoĢbəxt adamların qəlbinə 

fərəh verməz. Onlar qara rəngi istəməzlər. Gecə onları cəzb edər, qaranlıq yox. GünəĢ yoxsa, 

günəĢi yaratmaq lazımdır. 

ĠĢıqlar yemək otağında bərq vururdu. Otağın ortasında, ağ süfrə salınmıĢ stolun üzərindən gümüĢ 

asqılı bənövĢəyi, göy, qırmızı, yaĢıl rəngli quĢ fiqurları, stolun üstündə böyük və zinətli 

Ģamdanlar, divarlarda üç Ģamlı, beĢ Ģamlı divar Ģamdanları vardı; ĢüĢələr, büllur qablar, qədəhlər, 

müxtəlif fəğfur, çini, minalı, qızıl, gümüĢ qab-qaĢıq par-par parıldayır, adamın ürəyini açırdı. Ġri 

Ģamdanlar arasında gül dəstələri qoyulmuĢdu, – iĢıq olmayan yerdə əlvan çiçəklər görünürdü. 

Dəhlizdə üç skripka ilə bir fleytada Qaydnın kvartetini çalırdılar. 

Jan Valjan qonaq otağında, lap qapının yanında oturmuĢdu, qapının bir tayı onun qabağını 

kəsmiĢdi. Kozetta süfrənin yanına gedəndən bir neçə dəqiqə əvvəl, vəhy gəlmiĢ kimi, Jan 

Valjanın yanına yüyürdü, nikah paltarını düzəldə-düzəldə reverans edərək dəcəlliklə və 

mehribanca dedi: 

– Ata, siz sevinirsinizmi? 

Jan Valjan: 

– Bəli, sevinirəm, – dedi. 

– Elə isə gülümsəyin. 

Jan Valjan gülümsədi. 

Bir neçə saniyədən sonra Bask xəbər verdi ki, süfrəyə xörək gətirilmiĢdir. 

Cənab Jilnorman Kozettanın qoluna girib, onu yemək otağına apardı; toya çağırılan adamlar da 

onların ardınca gedib müəyyən edilmiĢ qayda ilə stolun ətrafında oturdular. 

Kozettanın sağında və solunda iki böyük kreslo qoyulmuĢdu: bunun biri cənab Jilnorman, biri də 

Jan Valjan üçün idi. Cənab Jilnorman öz yerində oturdu. O biri kreslo boĢ qaldı. 

Hamı gözü ilə ―cənab FoĢlevanı‖ axardı. 

―Cənab FoĢlevan‖ yox idi. 

Cənab Jilnorman Baskdan soruĢdu: 

Sən bilirsənmi cənab FoĢlevan haradadır? 

Bask: 

– Bəli, bilirəm, cənab, – dedi, – cənab FoĢlevan buyurdu ki, siz cənablarına onun sözlərini 

yetirim; o buyurdu ki, əli ağrıdığı üçün cənab baron və xanım baronessa ilə yemək yeyə 

bilməyəcəkdir. XahiĢ etdi ki, onu əfv etsinlər. O, sabah səhər gələcək. Lap indicə qapıdan çıxdı. 

BoĢ kreslo toy Ģənliyində bir anlığa ovqattəlxlik əmələ gətirdi. Lakin cənab FoĢlevan getsə də, 

cənab Jilnorman burada idi, o, cənab FoĢlevanı əvəz edirdi. O dedi ki, cənab FoĢlevanın kefi 

yoxdur, o gedib tez yatmaqla ağıllı iĢ tutur, ancaq yarası elə ciddi deyil. Belə izahat hamını 

sakitləĢdirdi. Bir də ki, qaranlıq bir bucaq belə Ģənlik dənizinə kölgə sala bilərdimi? Kozetta ilə 

Marius elə xoĢbəxt dəqiqələr keçirirdi ki, insan bu vəziyyətdə xoĢbəxtlikdən baĢqa heç nəyi, heç 

kəsi duya bilməz. Bu zaman cənab Jilnormanın da ağlına gözəl bir fikir gəldi: ―Axı bu kreslo 

niyə boĢ qalsın? Marius, gəl otur burada. Sənin xaltan buna icazə verər. Bu kreslo elə sənin 

üçündür. Bu, tamamilə qanunidir, ürəkaçan Ģeydir. XoĢbəxt oğlan xoĢbəxt qızın yanında 

oturur...‖ Bütün məclis bu sözləri alqıĢladı. Marius Jan Valjanın yerində, Kozettanın yanında 

oturdu. Jan Valjanın getməsi Kozettanın kefini pozmuĢdu, lakin iĢ elə gətirdi ki, o da bundan razı 

qaldı. Marius Allahın da yerini tutsaydı, Kozetta bundan narazı qalmazdı. 

Marius kresloda oturan kimi cənab FoĢlevan hamının yadından çıxdı; onun yoxluğunu daha heç 

kəs hiss etmirdi. Heç beĢ dəqiqə də keçmədi ki, bütün məclis hər Ģeyi unudaraq, gülüb 

danıĢmağa baĢladı. 

Çərəzdən sonra cənab Jilnorman ayağa durdu, qədəhi qaldıraraq cavanlar üçün sağlıq dedi; 

qocalıqdan əlləri əsdiyi üçün qədəhə yarıya qədər Ģampan Ģərabı tökmüĢdü. 

O ucadan dedi: 

– Bu gün siz iki moizəyə qulaq asmaqdan boyun qaçıra bilməyəcəksiniz. Səhər siz keĢiĢin 

moizəsini eĢitdiniz, axĢam da qoca babanı dinləməli olacaqsınız. Diqqət! Mən sizə məsləhət 

vermək istəyirəm: bir-birinizə pərəstiĢ edin. Mən sözü o yan-bu yana atmayacağam, birbaĢ 

---

məqsədə keçəcəyəm: xoĢbəxt olun. Təbiətdə bir-birini sevən göyərçinlərin sevgisindən mənalı 

Ģey yoxdur. Filosoflar deyir ki: ―Zövq-səfa məsələsində mötədil olun‖. Amma mən deyirəm: 

―BaĢ alıb gedin, cilovu buraxın‖. Dəlicəsinə vurulun. Divanə olun. Filosoflar boĢ-boĢ danıĢırlar. 

Mən onların fəlsəfəsini qaytarıb boğazlarına tıxardım. Həyatda da həddindən artıq ətir, 

həddindən artıq qızılgül, bülbül nəğməsi, yaĢıl yarpaq, al Ģəfəqlər olarmı? Həddindən artıq da 

sevmək olarmı? Adam da həddindən artıq bir-birinin xoĢuna gələrmi? Ayıq ol, Estella, sən 

həddindən artıq gözəlsən; ayıq ol, Nemorin, sən həddindən artıq qəĢəngsən! Bu nə axmaq 

sözdür?! Məftunluğun da, cazibədarlığın da, nəvaziĢin də ölçüsünü bilmək olarmı? Həddindən 

artıq da diri olmaq olarmı? Həddindən artıq da xoĢbəxt olmaq olarmı? ―Zövq-səfa məsələsində 

mötədil olun‖. TəĢəkkür edirəm, iltifatınız artıq olsun! Rədd olsun filosoflar! Filosofluq – Ģənlik 

etməkdədir. ġənlik edək, vəcdə gələk! Biz yaxĢı olduğumuz üçünmü xoĢbəxtik, ya xoĢbəxt 

olduğumuz üçünmü yaxĢıyıq? MəĢhur bir brilyant var, niyə ona Sansi deyirlər? Ona görəmi ki, o 

Arle də Sansinin idi, ya ona görəmi ki, ağırlığı yüz altı karatdır?1 Mən haradan bilirəm! Həyat 

belə məsələlərlə doludur; ən əsas məsələ Sansiyə sahib olmaqdır, xoĢbəxtlikdən istifadə 

etməkdir. XoĢbəxt olaq, əllaməlik eləməyək! Kor-korana günəĢə tabe olaq! GünəĢ nədir? – 

GünəĢ – sevgidir. Kim sevgi deyirsə, ―qadın‖ deyir. Hə-ə, siz bilmək istəyirsiniz ki, hər Ģeyə 

qadir olmaq nə deməkdir? Buyurun – qadın deməkdir. Bizim bu demaqoq Mariusdan soruĢun. O, 

Kozetta adlı bu balaca, zalım qızın əsiri ola bilməz, amma qadın dünya yaranandan bəri 

hökmranlıq edir. Mən royalistəm, amma bü gündən sonra ancaq bu kraliçanı tanıyıram. Adəm 

nədir? Adəm Həvvanın idarə etdiyi padĢahlıqdır! Həvva üçün heç bir səksən doqquzuncu il 

yoxdur! ZanbaqĢəkilli kral əsası vardı, imperator hökmdarlığı vardı, Böyük Karlın dəmir əsası, 

Böyük Lüdovikin qızıl əsası vardı; inqilab bunların hamısını, çox ucuz bir zinət əĢyası kimi, öz 

barmaqları arasında əzib atdı; bu Ģeylər sındırılmıĢ, yerə atılmıĢdır, daha hökmdar əsası yoxdur. 

Ġndi siz gəlin patçuli ilə ətirlənmiĢ xırdaca bir krujevalı yaylıq əleyhinə inqilab edin görüm necə 

edirsiniz! Hə, giriĢin görüm! Bu yaylıq niyə belə möhkəmdir? Çünki, bu, adicə bir qadın 

zinətidir. Ah, siz on doqquzuncu əsrdəsiniz? Nə olsun ki, biz də on səkkizinci əsrdənik! Biz heç 

də sizdən axmaq deyilik. Siz bizim yoluxucu xəstəliyimizə vəba, burra rəqsimizə kaçuça 

deməklə elə zənn etməyin ki, kainatı alt-üst eləmisiniz. Nə olur olsun, hər zaman qadın 

seviləcəkdir. Lap mərc gələrəm ki, siz də onlardan yaxanızı qurtara bilməyəcəksiniz. Bu 

əcinnələr bizim üçün mələkdilər. Bəli, sevgi, qadın, öpüĢ – bu elə sehrli dairədir ki, lap mərc 

gələrəm, siz də oradan çıxa bilməyəcəksiniz; məni desəniz, mən lap məmnuniyyətlə yenə ora 

qayıdardım. Zöhrə ulduzunun, göylərin bu böyük iĢvəli qızının, bu okean Selimenasının, 

fırtınaları sakitləĢdirərək, qadın kimi dalğalara baxa-baxa ucsuz-bucaqsız fəzaya qalxdığını 

sizlərdən görən varmı? Okean amansız Alsestdir. Qoy o istədiyi qədər donquldansın, Zöhrə 

ulduzu çıxanda o gülümsəyir. O kobud heyvan tabe olur. Biz hamımız beləyik. Qəzəblənirik, 

tufan qoparırıq, göy kimi guruldayırıq, dalğalarımız buludlara qalxır. Bu öz yerində. Qadın görən 

kimi, ulduz çıxan kimi üzü üstə düĢün! Altı ay əvvəl Mariusu vuruĢurdu, indi evlənir. YaxĢı da 

eləyir. Bəli, Marius, bəli, Kozetta, siz haqlısınız. Bir-birinizi əzizləyin, bir-birinizə pərəstiĢ edin, 

qoy biz hamımız sizə baxıb paxıllığımızdan partlayaq. Yer üzündə olan bütün səadət çöplərini 

dimdiyinizlə yığın, özünüz həmiĢəlik yuva tikin. Sevmək, sevilmək, – bu əcaib bir Ģey deyil. Elə 

zənn etməyin ki, o ilk dəfə sizin ağlınıza gəlib. Mən də Ģirin xəyallara dalmıĢam, mən də intizar 

çəkmiĢəm; mənim də qəlbimə ay iĢığı dolmuĢdur. Sevgi çağadır, onun altı min yaĢı var. Sevginin 

uzun, ağ saqqala tamamilə haqqı var. Mafusail Kupidona görə südəmər uĢaqdır. AltmıĢ əsrdir ki, 

kiĢi ilə qadın bir-birini sevə-sevə girdabdan çıxmağa çalıĢır. Ġblis hiyləgərdir, o, insana nifrət 

etdi; insan ondan da hiyləgərdir, o, qadını sevdi. Bu, ona iblisin etdiyi pislikdən daha çox xeyir 

gətirdi. Belə hiyləgərlik cənnət hələ yer üzündə olanda düĢünülmüĢdür. Dostlar, bu köhnə 

uydurmadır, lakin həmiĢə yenidir. Bundan istifadə edin. Filemon və Bavkida olmaq vaxtı gələnə 

kimi Dafnis və Xloya olun. Elə yaĢayın ki, ikilikdə sizə heç bir Ģey lazım olmasın, Kozetta 

Marius üçün kainat olsun. Kozetta, qoy ərinin təbəssümü sizin üçün aydın gün olsun; Marius, 

qoy arvadının göz yaĢı sənin üçün yağmurlu gün olsun. Qoy sizin həyatınızda pis hava olmasın. 

Siz bacarıb həyat lotereyasında ən yaxĢı bileti ovlaya bilmisiniz: – bu da – evlənməklə 

nəticələnən sevgidir; baĢ uduĢ sizə düĢmüĢdür, bunu göz bəbəyi kimi qoruyun, onu ağzı qıfıllı 

---

sandıqda saxlayın, boĢ yerə sərf etməyin, bir-birinizə pərəstiĢ edin, – qalan Ģeylər qoy cəhənnəm 

olsun! Ġnanın mənim sözümə! Bunu sağlam düĢüncənin özü deyir. Sağlam düĢüncə yalan deyə 

bilməz. Bir-birinizə səcdə edin. Hər kəs özünə görə Allaha ibadət edir. Allaha ən yaxĢı pərəstiĢ – 

kiĢinin öz arvadını sevməsidir! Mən səni sevirəm – bax, mənim dini əqidəm budur! Kim sevirsə, 

o mömindir. Dördüncü Henrix ən çox xoĢladığı söyüĢündə müqəddəsliklə eyĢ-iĢrəti və əyyaĢlığı 

birləĢdirir. ―Müqəddəs – sərxoĢ – qarın‖ deyir. Mən belə bir dinin pərəstiĢkarı deyiləm. Burda 

qadın yaddan çıxmıĢdır. Mən baĢqalarından belə Ģeyi gözləsəm də, Dördüncü Henrixdən 

gözləməzdim. Dostlar, yaĢasın qadın! Adamların dediyinə inansaq, mən qocayam; ancaq qəribə 

burasıdır ki, mən cavanlaĢıram, mən bunu hiss edirəm. Mən məmnuniyyətlə meĢədə gəzərdim, 

çoban tütəyinə qulaq asardım. Bu uĢaqların gözəlliyi və xoĢbəxtliyi məni məst edir. Birisi mənə 

gəlsəydi, mən özüm də evlənməkdən boyun qaçırmazdım. Allahın bizi ayrı bir Ģey üçün 

yaratdığını təsəvvür etmək mümkün deyil; pərəstiĢ etmək, bəzənmək, göyərçin kimi quruldamaq, 

xoruz kimi banlamaq; səhərdən axĢama kimi öpüĢmək, qucaqlaĢmaq, arvadının qabağında özünə 

tumar vermək, lovğalanmaq, Ģənlik etmək, təkəbbür satmaq – yaĢamaqda məqsəd bax budur! Bu 

sizin xoĢunuza gəlirmi, ya gəlmirmi, fərqi yoxdur, biz cavan olanda, öz zəmanəmizdə belə 

düĢünürdük. Ax, keçmiĢdə nə qədər füsunkar, nə qədər gözəl, nə qədər cazibədar qadın vardı! 

Mən onların qəlbinə az hücum etmədim! Bəli, bir-birinizi sevin. Sevgi olmasa, onda, mən 

bilmirəm, bahar gərək niyə gəlsin?! Mənə qalırsa, mən qadir Allahdan xahiĢ edərdim ki, 

yaratdığı, bundan da bizi narahat etdiyi bütün gözəl Ģeylərini – çiçəkləri, quĢları, qəĢəng qızları 

öz anbarına yığıb ağzını bağlasın. Balalarım, qocanın xeyir-duasını qəbul edin. 

Məclis canlı, Ģən və gözəl keçdi. Qocanın kefi çox duru idi, onun güĢadlığı bütün Ģənliyə rövnəq 

verirdi; hamı istər-istəməz bu yüz illik qəlbin xoĢ hisləri ilə yaĢayırdı. Bir az oynadılar, güldülər; 

bu, çox abırlı toy idi. Bura Gözəl qədim zamanı lap cəsarətlə qonaq çağırmaq olardı. Əslində bu 

qədim zaman cənab Jilnormanın Ģəxsiyyətində toyda iĢtirak edirdi. 

Səs-küydən sonra sakitlik oldu. 

Təzə evlənənlər gözdən itdilər. 

Gecə yarısından sonra Jilnormanın evi məbədə çevrildi. 

Biz burada dayanacağıq. Mələk toy gecəsinin astanasında durur, barmağını dodaqlarına qoyub 

gülümsəyir. 

Ruh, təntənəli sevgi ayini baĢ verən məbədgah qarĢısında fikrə dalır. 

Belə evlərin üstündə halə görünməlidir. Bu evlərin içindəki xoĢbəxtlik divarların daĢlarından zəif 

iĢıq kimi keçməli, gecənin zülmətinə yayılmalıdır. Ola bilməz ki, taleyin əvvəlcədən müəyyən 

etdiyi bu müqəddəs Ģənlik namütənahiliyə gözəl iĢıq saçmasın. Sevgi ilahi bir dəmirçi ocağıdır, 

kiĢi ilə qadının birləĢməsi burada baĢ verir; vahid, üçcəhətli, kamil məxluq, insan üçlük vəhdəti 

bu ocaqdan çıxır. Ġki ruhdan bir ruhun meydana gəlməsi məchuliyyət aləmində həyəcan 

yaratmalıdır. AĢiq – kahindir; qüsursuz qızı xoĢ bir qorxu bürüyür. Bu sevincin bir hissəsi Allaha 

yüksəlir. O yerdə ki həqiqi nikah və sevgi var, ideal iĢığı ordadır. Yeni evlənənlərin qaranlıqdakı 

toy yatağı Ģəfəqin qızartısı kimidir. Ġnsanlara yüksək aləmlərin əcaib və qorxunc xəyallarını 

görmək imkanı verilsəydi, onda, yəqin ki, gözə görünməyən aləmlərdən uçub gələn gecə 

ruhlarının, qanadlı mavi məxluqların bu iĢıq saçan evin üzərində toplaĢdığını, riqqətlə xeyir-dua 

verə-verə, dünya səadəti ilahi üzlərində əks oluna-oluna özünü itirmiĢ, cəsarətsiz, məsum aĢiqləri 

bir-birinə göstərə-göstərə bu evə sarı əyildiklərini görərdilər. Təzə evlənən, ehtirasdan məst olan, 

tək olduqlarını yəqin edən aĢiqlər bu gözəl anda qulaq assaydılar, öz yataqlarında qanad xıĢıltısı 

eĢidərdilər. Həqiqi səadətdə mələklər də iĢtirak edirlər. Ucsuz-bucaqsız səma bu kiçik qaranlıq 

yatağın qübbəsi olur. Sevgi ilə təqdis edilən dodaqlar can verən öpüĢlə qovuĢanda, bu öpüĢ 

yüksəkliklərdə, əsrarəngiz ulduzlar aləmində titrəyə-titrəyə əks olunmaya bilməz! 

Ancaq belə səadət həqiqi səadətdir. Bundan baĢqa ayrı heç bir sevinc yoxdur. Sevgi yer üzündə 

yeganə səadətdir. Qalan hər Ģey göz yaĢı vadisidir. 

Sevmək, sevgini hiss etmək kifayətdir. Bundan artıq bir Ģey tələb etməyin. Siz həyatın qaranlıq, 

gizlin yerlərində bundan ayrı heç bir inci tapa bilməyəcəksiniz. Sevgi həyatın özüdür. 

 

 

---

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Ayrılmaz dost. 

 

Jan Valjan hara getdi? 

Jan Valjan Kozettanın mehribanca təkidi ilə gülümsədikdən az sonra yerindən qalxdı, heç kəsin 

ona fikir vermədiyindən istifadə edərək dəhlizə çıxdı. O, səkkiz ay bundan əvvəl Mariusu həmin 

bu otağa, babasının yanına gətirmiĢdi, onda Jan Valjanın üst-baĢı palçığa, qana, barıt hisinə 

bulaĢmıĢdı, qapqara idi. Qədim divarların panelindən indi çiçək və yarpaq hörgüləri asılmıĢdı. O 

zaman Mariusun qoyulduğu divanın üstündə çalğıçılar oturmuĢdu. Bask bəzənmiĢdi; o, frak, qısa 

Ģalvar, ağ corab geymiĢ, ağ əlcək taxmıĢdı, o hər dəfə xörəyi süfrəyə aparanda onu əvvəlcə 

qızılgül çələngi ilə bəzəyirdi. Jan Valjan sarğılı əlini ona göstərdi, getməsinin səbəbini izah 

etməyi ona tapĢırıb otaqdan çıxdı. 

Jan Valjan yemək otağının küçəyə açılan parlaq iĢıqlı pəncərələri qabağında, qaranlıqda bir neçə 

dəqiqə hərəkətsiz dayandı. O dayanıb qulaq asırdı. Toy məclisindən qarıĢıq səslər gəlirdi. O, 

qocanın ucadan inamla söylədiyi sözlərini, skripkanın, boĢqabların, qədəhlərin səsini, arabir 

yüksələn qəhqəhələri, bu uğultu içərisində də Kozettanın mehriban, Ģən, zərif səsi eĢidirdi. 

Jan Valjan oradan öz evinə, Silahlı adam küçəsinə qayıtdı. 

O öz evinə dolanbac yolla – Sen-Lui, Müqəddəs Yekaterina Zəmisi və Ağ mantiya küçəsi ilə 

gəldi; o, çirkli-palçıqlı, izdihamlı köhnə Tampl küçəsindən keçməmək üçün üç ay idi ki, hər gün 

Kozettanı bu yolla Silahlı adam küçəsindən Ehtiraslar küçəsinə gətirirdi. 

Kozetta bu yolla gedirdi, o da baĢqa yol ilə getmək istəmirdi. 

Jan Valjan evinə gəldi. ġamı yandırıb öz otağına qalxdı. Mənzil bomboĢ idi. Tusen də burada 

yox idi. Jan Valjanın addımları boĢ otaqlarda boğuq-boğuq səslənirdi. Bütün Ģkafların qapısı 

taybatay açıqdı. Jan Valjan Kozettanın yan otağına keçdi. Çarpayının üstündə döĢəkağı yox idi. 

BalıĢın üzü çıxarılmıĢdı, krujevası yox idi. BalıĢ döĢəyin aĢağı tərəfində, bükülmüĢ adyal yığını 

üstündə idi; burada daha heç kəs yatmayacaqdı. Kozettanın çox xoĢladığı xırda-para bəzək 

Ģeyləri də aparılmıĢdı; ancaq ağır mebel, bir də çılpaq divarlar qalmıĢdı.Tusenin də 

çarpayısından döĢəkağı, balıĢ üzü götürülmüĢdü. Bircə çarpayı vardı ki, ona əl dəyməmiĢdi, 

sanki, o, kimi isə gözləyirdi; bu, Jan Valjanın çarpayısı idi. 

Jan Valjan divarlara göz gəzdirdi, Ģkafların qapısını örtdü, boĢ otaqları gəzdi. 

Nəhayət, öz yataq otağına gəldi, Ģamı stolun üstünə qoydu. 

Qolundakı sarğını bayaqdan açıb atmıĢdı, qolunu çox sərbəst tərpədirdi, sanki, ona heç bir Ģey 

olmamıĢdı. 

Çarpayısına yaxınlaĢdı, Kozettanın da çoxdan bəri qibtə etdiyi və ―ayrılmaz dost‖ adlandırdığı 

xırdaca sandıqçaya təsadüfi olaraqmı, ya qəsdənmi baxdı; bu sandıqçanı o, hara getsə özü ilə 

aparırdı. Jan Valjan iyunun dördündə Silahlı adam küçəsinə köçdükdən sonra sandıqçanı 

çarpayının baĢ tərəfinə, balaca stolun üstünə qoymuĢdu. O, qəribə bir halda tələsə-tələsə 

sandıqçaya yaxınlaĢdı, cibindən açarı çıxarıb, onu açdı. 

Kozettanın uĢaqlıq paltarlarını oradan yavaĢ-yavaĢ çıxarmağa baĢladı: Kozetta on il əvvəl 

Monfermeyldən bu paltarda getmiĢdi. Əvvəl kiçicik qara donunu, sonra qara ləçəyini, sonra da 

qəĢəng uĢaq ayaqqabısını, möhkəm pamazıdan tikilmiĢ lifçiyini, toxunma tumanını, xırdaca 

cibləri olan döĢlüyünü, yun corabını çıxartdı; Kozettanın ayaqları elə balaca idi ki, bu 

ayaqqabıları indi də geyə bilərdi. Corablarda hələ qəĢəng uĢaq ayaqlarının izi qalmıĢdı, onlar Jan 

Valjanın əlindən uzun deyildi. Hamısı da qara idi. Jan Valjan özü bu Ģeyləri Kozetta üçün 

Monfermeylə gətirmiĢdi. Bunları sandıqçadan çıxartdıqca yatağın üstünə, bir-birinin yanına 

qoyurdu. Jan Valjan düĢünürdü, o günü yadına salırdı. Onda qıĢ idi, dekabr ayı idi, hava bərk 

soyuqdu. Kozetta soyuqdan tir-tir əsirdi; o, cındır paltar geymiĢdi, ayağında taxta ayaqqabı vardı, 

xırdaca ayaqları soyuqdan qızarmıĢdı. Jan Valjan onu məcbur etdi ki, əynindəki cın-cındırı 

çıxartsın, bu yas paltarını geysin. Onun anası, yəqin, qəbirdə sevinəcəkdi ki, qızı onun üçün qara 

geymiĢdir, xüsusilə ona görə sevinəcəkdi ki, qızının əynində isti paltar vardır, o daha üĢümür. 

Jan Valjan Monfermeyl meĢəsini xatırladı; meĢədən onlar ikisi bir yerdə keçib getmiĢdi; o, 

---

çovğunlu qıĢ gününü, çılpaq ağacları, quĢsuz meĢəni, günəĢsiz göyü xatırladı, – hər necə olsa, 

bunlar gözəl xatirələrdi. Jan Valjan bu uĢaq paltarını çarpayının üstünə qoydu: ləçəyi tumanın 

yanına, corabı ayaqqabının yanına, lifçiyi donun yanına... Bir-bir onlara baxmağa baĢladı. 

Kozetta onda balaca idi, əlindəki böyük kuklanı bağrına basmıĢdı. Jan Valjanın bağıĢladığı qızıl 

pulu həmin bu döĢlüyünün cibinə qoymuĢdu, özü də gülürdü; onlar əl-ələ tutaraq gedirdilər; 

ondan baĢqa Kozettanın dünyada heç kəsi yox idi. 

Birdən onun ağ saçlı baĢı yatağa sarı əyildi, qoca mərd qəlbi sarsıldı, o, üzünü Kozettanın paltarı 

üstünə qoydu; bu zaman pilləkənlə bir adam qalxsaydı, ürək parçalayan hönkürtü səsi eĢidərdi. 

 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Jmmortale jecur. 

 

Əvvəlki amansız mübarizə yenə də baĢlanmıĢdı; bu mübarizəni biz müxtəlif vaxtlarda müĢahidə 

etmiĢdik. 

Ġakov mələklə ancaq bircə gecə vuruĢmuĢdu. Heyhat, Jan Valjanı biz bir neçə dəfə zülmətdə, öz 

vicdanı ilə təkbətək ağır mübarizədə əldən düĢən görmüĢük! 

Bu, misli-bərabəri görülməmiĢ bir vuruĢma idi! Bəzən onun ayağı büdrəyər, bəzən də yer 

ayaqları altında parçalanıb dağılardı. O dəfələrlə xeyrə ürəkdən can atmıĢ, amma vicdan onu 

boğmuĢ, yerə çırpmıĢdı! Dəfələrlə amansız həqiqət dizini onun sinəsinə qoymuĢdu! Dəfələrlə 

idrakın iĢığı onu məğlub etmiĢdi, o yalvara-yalvara aman diləmiĢdi! O, kor olmaq istəyəndə, 

keĢiĢin onun qəlbində və ətrafında yandırdığı amansız iĢıq dəfələrlə, onun iradəsi xilafına olaraq, 

gözünü açmıĢdı! O dəfələrlə bu döyüĢdə qayadan tutaraq, sofizmə əl ataraq, öz vicdanını 

tapdalayaraq ayağa qalxmıĢdı, dəfələrlə vicdan özü onu yerə yıxmıĢdı, o, yerdə sürünmüĢdü! 

Dəfələrlə o, bic-bic kələklərdən, xudbinliyin təhriki ilə meydana gələn xaincəsinə və 

riyakarcasına dəlillərdən sonra baĢı üstündə qəzəblənmiĢ vicdanın səsini eĢitmiĢdi: ―Bu, alçaq 

hərəkətdir, əclaf!‖ Dəfələrlə onun tabe olmaq istəməyən düĢüncələri mübahisə qəbul etməyən 

vəzifənin təpiyi altında çırpına-çırpına xırıldamıĢdı! Bu, Allaha müqavimət göstərməkdi! Bu, 

ölüm təri idi! Onun qəlbində, ancaq onun özünə bəlli olan, hələ də qan sızan nə qədər gizlin 

yaralar vardı! Onun məĢəqqətli həyatında nə qədər çapıq yara vardı! O tez-tez baĢdan-ayağa qan 

içində, taqətdən düĢmüĢ, yorulmuĢ halda, qəlbində ümidsizlik, lakin aydın fikirlə, bəsirət gözü 

açılmıĢ halda ayağa qalxmıĢdı! Məğlub olduğu halda, özünü qalib hiss etmiĢdi. Vicdan onu yerə 

yıxdıqdan sonra onun baĢı üstündə duraraq həm qorxunc, həm təmin olunmuĢ, həm xoĢbəxt 

halda deyərdi: ―Ġndi çıx get!‖ 

Lakin, heyhat! Belə ağır mübarizədən sonra məyusluq və ruh düĢkünlüyü baĢlardı. 

Jan Valjan hiss edirdi ki, bu gecə o, son döyüĢə girməlidir. 

Onun qarĢısında əziyyətli bir məsələ dururdu. 

Tale həmiĢə adamı düz yolla aparmır, hər kəs üçün bir yol təyin edir: bu yolda dalanlara, künc-

bucağa, qaranlıq döngələrə, mənhus yol ayrıclarına rast gəlmək olur; bu yol ayrıclarından da 

çoxlu cığırlar uzanır. Jan Valjan indi ən təhlükəli bir yol ayrıcında idi. 

O, indi son hüdudda, xeyirlə Ģərin bir-birini qət etdiyi yolda idi. Onun gözləri önündə məĢum bir 

yol ayrıcı dururdu. Yenə də onun qarĢısında, baĢqa çətin vəziyyətlərdə olduğu kimi, iki yol vardı; 

bunlardan biri onu aldadır, o birisi qorxudurdu. Bu yollardan hansını seçmək lazımdı? 

Sirli bir barmaq ona ikinci yolu göstərirdi: biz hər dəfə gözümüzü məchul bir yerə dikəndə bu 

barmaq peyda olur. 

Jan Valjan yenə də ya qorxunc limanı, ya da cəzbedici tələni seçməli idi. 

Deməli, bu, doğrudur: qəlbi sağaltmaq olar, taleyi dəyiĢmək olmaz. Taleyin hökmü dəhĢətli 

Ģeydir! 

Jan Valjanın qarĢısında duran məsələ bundan ibarətdi: 

---

Kozetta ilə Mariusun xoĢbəxtliyinə o necə münasibət bəsləyəcəkdir? O özü onların xoĢbəxt 

olmasını istəyirdi, o, özü buna çalıĢırdı, o özü könüllü olaraq bu xoĢbəxtliklə qəlbini yaralamıĢdı, 

indi isə öz əməlinə baxaraq, bir silahdüzəldən kimi, öz iĢindən bir növ razı qala bilərdi; bu ona 

bənzəyir ki, silahdüzəldən qanlı xəncəri öz sinəsindən çıxararkən, onun üstündə öz damğasını 

görür. 

Kozettanın Mariusu vardı, Marius Kozettaya sahib olmuĢdu. Onların hər Ģeyi, hətta sərvəti də 

vardı. Bunun da hamısını ancaq Jan Valjan yaratmıĢdı. 

Ġndi o nə etməli idi, axı bu xoĢbəxtlik əldə edilmiĢdi, bu xoĢbəxtlik meydanda idi. Bu xoĢbəxtliyi 

məhv etsinmi? Onunla öz xoĢbəxtliyi kimi rəftar etsinmi? Əlbəttə, Kozetta indi özgəsinin idi, 

lakin Jan Valjan mümkün ola bilən Ģeyləri əldə saxlaya biləcəkdimi? O, arabir baĢ çəkilən, lakin 

indiyə qədər hörmət edildiyi kimi hörmət edilən bir ata olub qalacaqdımı? Ya o, Kozettanın 

evinə köçüb orada rahat yaĢayacaqdımı? O öz keçmiĢini dinməz-söyləməz onların gələcəyinin 

ayaqları altına atacaqdımı? Bu evə o, buna haqqı olan bir adam kimi girəcəkdimi, onların parlaq 

ocağı yanında, maskasını çıxartmadan, oturmağa cəsarət edəcəkdimi? Məhkum olunmuĢ adam 

olduğu halda, bu məsum gənclərin əllərini gülümsəyə-gülümsəyə sıxacaqdımı? O, Jilnormanın 

qonaq otağında, buxarının odu qabağında ayaqlarını barmaqlığın üstünə qoya biləcəkdimi, axı bu 

ayaqların ardınca qandalların biabırçı kölgəsi sürünürdü?! Mariusla Kozettanın xoĢbəxtliyinə o 

da Ģərik olacaqdımı? Onun baĢı üstündə zülmət artmayacaqdımı, onların üzərinə kölgə 

enməyəcəkdimi? O öz küskün taleyini onların bəxtəvərliyinə qatacaqdımı? Yenə əvvəlki kimi 

susacaqdımı? Ümumiyyətlə, bu xoĢbəxt adamların qarĢısında taleyin dilsiz, məĢum rolunu 

oynayacaqdımı? 

Bəzi məsələlər bütün çılpaqlığı, bütün dəhĢəti ilə qarĢımıza çıxanda, gözümüzü yerə dikməmək 

üçün, zalım qəza-qədərə, onun dönüklüyünə alıĢmaq lazımdır. Amansız sual iĢarəsinin arxasında 

xeyirmi gizlənir, Ģərmi? Sfinks soruĢur: ―Sən necə hərəkət edəcəksən?‖ 

Jan Valjan belə sınaqlara alıĢmıĢdı. O, sfinksin düz gözünün içinə baxırdı. 

Bu həlledilməz müəmmanı o, hər cəhətdən öyrənmiĢdi. 

Kozetta, bu gözəl məxluq qəzaya uğrayan adam üçün nicat dairəsi idi. Nə etmək lazımdı? Ondan 

tutmaqmı, ya onu buraxmaqmı? 

Ondan tutsaydı, məhv olmazdı, girdabın içindən üzüb çıxardı, günəĢi görərdi, onun paltarından, 

saçından acı dəniz suyu süzülüb tökülərdi. O, xilas olardı, o yaĢayardı. 

Əldən buraxsaydı? 

Onda girdabın dibinə gedərdi. 

Bu qayda ilə Jan Valjan əzab və iztirab içində öz vicdanı ilə məsləhətləĢirdi. Daha doğrusu, öz-

özü ilə mübarizə edirdi: o gah həyatına, gah da öz əqidələrinə amansız hücum edirdi. 

Jan Valjan üçün ağlaya bilmək xoĢbəxtlikdi. Bu, bəlkə də, onun ürəyini sakitləĢdirirdi. Ancaq 

baĢlanğıc son dərəcə çətindi. Onun qəlbində qopan fırtına vaxtilə onu Arrasa qovan fırtınadan da 

amansızdı. KeçmiĢ onun qarĢısında hal-hazırla yanaĢı canlanırdı; o bunları müqayisə edərək acı-

acı ağlayırdı. Göz yaĢları sel kimi axırdı, o, ümidsizlik içində boğulurdu, hönkürtü onu əldən 

salırdı. 

O, son həddə yetdiyini hiss edirdi. 

Heyhat, xudbinliklə vəzifə arasında gedən ölüm-dirim mübarizəsində, o zaman ki, biz ĢaĢqın və 

qəzəbli halda, dəlicəsinə öz mövqeyimizi əldən verə-verə, hər qarıĢ torpağı qoruya-qoruya, 

qaçmaq imkanına ümid edə-edə, çıxıĢ yolu axtara-axtara sarsılmaz idealımız qarĢısında addım-

addım geri çəkilirik, onda bizim arxamızda qəfildən məĢum bir divar yüksəlir! 

Müqəddəs bir kölgə, gözə görünməyən, lakin amansız bir Ģey sizin yolunuzu kəsir, sizi geri 

çəkilməyə qoymur, – bunu hiss etmək nə böyük vəsvəsədir! 

Bəli, vicdanı özünə tabe etmək olmaz. Qərara gəl, Brut! Qərara gəl, Katon! Vicdan dərin fəzadır, 

çünki o Allahdır. Biz bu quyuya bütün bir ömrün əməyini atırıq, karyeranı atırıq, sərvəti, Ģöhrəti 

atırıq, azadlığı, ya vətəni atırıq, sağlamlığı atırıq, istirahəti atırıq, xoĢbəxtliyi atırıq! Daha, daha 

bir çox Ģeyləri atırıq! ġüĢələri də boĢaldın! Qabları da əyin! Nəhayət, biz ora öz qəlbimizi atırıq! 

Qədim bir zirzəminin zülməti içində belə dərin çəllək vardır. 

---

Nəhayət, qurban verməkdən boyun qaçırmaq bağıĢlanmaz Ģeydirmi? Məgər tükənməzlik də haqq 

tələb edə bilərmi? Məgər son dərəcə ağır yük insan qüvvəsindən artıq deyilmi? Siziflə Jan 

Valjan: ―Bəsdir!‖ desə, kim onları məzəmmət edə bilər? 

Maddənin mütiliyi sürtünmə ilə məhdudlaĢmıĢdır; məgər qəlbin mütiliyinin hüdudu yoxdurmu? 

HəmiĢəlik hərəkət mümkün deyilsə, bəs onda adamdan həmiĢə fədakarlıq tələb etmək olarmı? 

Ġlk addım atmaq nədir ki; ancaq son addım atmaq çətindir. ġanmatye hadisəsi Kozettanın ərə 

getməsi və bundan meydana gələn vəziyyət qarĢısında nə idi ki?! Katorqaya getmək qorxusu 

indiki heçliyə getmək qorxusu qarĢısında nə idi ki?! 

Ah, aĢağıya enən birinci pillə, sən də dumanlısan! Ah, aĢağıya enən ikinci pillə, sən nə 

qaranlıqsan! Burada necə geri sıçramayasan? 

Məzlumluq ruhu əzə-əzə yüksəldir. Bu, iĢgəncədir, bu, padĢah olmaq üçün verilən xeyir-duadır. 

Ġnsan ilk dəqiqədə buna razı ola bilər; insan pul kimi qızarmıĢ hökmdar əsasını əlinə alır, lakin o 

hələ odlu mantiya da geyməlidir, – belə anda zəif bədən qiyam edib, məzlumluq çələngindən əl 

çəkməzmi? 

Nəhayət, Jan Valjan lap əldən düĢərək sakitləĢdi. 

O, müvazinətin bütün imkanlarını iĢıqla kölgənin sirli tərəzisində çəkdi, təhlil etdi, ətraflı 

düĢündü. 

Katorqa dustağının ağır yükünü bu iki xoĢbəxt gəncin üzərinə qoysunmu, ya özünün məhv 

olmasını nəhayətə yetirsinmi? Birinci halda o, Kozettanı qurban verəcəkdi, ikinci halda özünü. 

Onun qərarı nə oldu? O, hansı nəticəyə gəldi? Taleyin ədalətli istintaqında onun qəti daxili 

cavabı nə oldu? Hansı qapını açmağı qət etdi? O, həyatının hansı yarısını rədd etməli, qıfıl 

altında saxlamalı idi? Onu əhatə edən dərin uçurumlardan hansını seçdi? Hansı ifrat qərara gəldi? 

Bu girdablardan hansının qarĢısında baĢ əydi? 

Əzablı düĢüncələr bütün gecə onu tərk etmədi. 

O, səhərə kimi dizi üstə duraraq, taleyin həddindən artıq ağır yükü altında əzilərək, – heyhat, 

bəlkə də, pamal olaraq! – yumruqlarını bərk-bərk sıxaraq, üzü üstə çarpayıya yıxılıb qaldı; o, 

çarmıxa çəkilmiĢ adam kimi əl-qolunu açmıĢdı, elə bil, onu xaçdan götürüb üzü üstə yerə 

atmıĢdılar. O, uzun qıĢ gecəsində on iki saat baĢını qaldırmadan, bircə kəlmə də söz söyləmədən, 

soyuqdan dona-dona bu vəziyyətdə qaldı. O tərpənmirdi, sanki, ölmüĢdü, bu zaman onun fikri 

gah ilan kimi yerə sürünür, gah qartal kimi göylərə yüksəlirdi. Lakin birdən onun bədəni titrəyir, 

o elə üzü üstə düĢmüĢ halda, Kozettanın paltarını öpməyə baĢlayırdı, onda bilmək olurdu ki, o 

ölməmiĢdir, diridir. 

Bunu kim görə bilərdi? Kim? Jan Valjan ki otaqda tək idi, onun yanında heç kəs yox idi? 

Bunu qaranlıq gecələrdə yatmayan adam görə bilərdi. 

 

 

 

 

 

 

ƏZABIN ƏN AĞIR DƏQĠQƏLƏRĠ. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Yeddinci dairə və göyün səkkizinci qatı. 

 

Toyun ertəsi günü sakitlik olur. Adamlar, eĢqdən məst olmuĢ gənclərin istirahətini pozmaq 

istəmirlər, həm də onların yuxudan gec durmalarına mane olmurlar. Hay-küylü təbriklər və 

görüĢlər gec baĢlanır. Fevralın 17-si idi, günortadan xeyli keçmiĢdi, Bask, əlində cındır, 

qoltuğunda süpürgə, ―dəhlizini təmizləməklə məĢğuldu‖, birdən qapı yavaĢca döyüldü. Görünür, 

---

gələn adam zəngdən istifadə etmək istəməyibmiĢ, – belə gündə bu cür təvazökarlıq lap yerinə 

düĢürdü. Bask qapını açanda cənab FoĢlevanı gördü. Onu qonaq otağına apardı; qonaq otağında 

aləm bir-birinə qarıĢmıĢdı, heç bir Ģey öz yerində deyildi, otaq, dünənki sevinc və Ģənliyin döyüĢ 

meydanına oxĢayırdı. 

Bask dedi: 

– Özünüz baĢa düĢürsünüz ki, cənab, biz bu gün yuxudan gec durmuĢuq. 

Jan Valjan soruĢdu: 

– Ağanız durubmu? 

Bask cavab vermək əvəzinə soruĢdu: 

– Qolunuz necədir, cənab? 

– YaxĢıdır. Ağanız durubmu? 

– Hansı ağam: qoca, ya cavan? 

– Cənab baron? 

Baron rütbəsi xidmətçilərin nəzərində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir; sanki, bu rütbədən onlara da 

bir Ģey düĢür, filosof buna ―zati-alilərin qır-qırıntısı‖ deyərdi; bu, onların xoĢuna gəlir. Sözarası 

bir Ģeyi də qeyd etmək lazımdır: Marius döyüĢkən bir respublikaçı idi, o bunu öz iĢi ilə sübut 

etmiĢdi, lakin indi heç özü istəmədiyi halda baron olmuĢdu. Bu rütbə evdə kiçik bir inqilaba 

səbəb oldu. Ġndi cənab norman Mariusun bu rütbəni daĢımasını təkidlə tələb edirdi, Marius 

istəmirdi. Lakin podpolkovnik Ponmersi yazmıĢdı: ―Mənim oğlum mənim rütbəmin varisi 

olmalıdır‖. Marius tabe oldu. Bir də Kozettada qadınlıq hissi oynamağa baĢladığından, o, 

baronessa olmasından son dərəcə sevinirdi. 

Bask: – Cənab baron? – deyə təkrar etdi, – Bu saat baxaram. Deyərəm ki, cənab FoĢlevan sizi 

görmək istəyir. 

– Yox, mənim kim olduğumu deməyin. Deyin ki, bir adam sizinlə danıĢmaq istəyir, ancaq adımı 

söyləməyin. 

Bask uzada-uzada dedi: 

– E-lə! 

– Mən ona təzə xəbər vermək istəyirəm. 

Bask yenə də: 

– Elə! – deyə təkrar etdi; bu ikinci ―elə!‖ni elə söylədi ki, sanki, bununla birinci ―elə‖ni özü-

özünə izah edirdi. 

Sonra da otaqdan çıxdı. 

Jan Valjan tək qaldı. 

Ġndicə demiĢdik ki, qonaq otağında aləm bir-birinə qarıĢmıĢdı. Sanki, diqqətlə qulaq asılsaydı, 

hələ də toy Ģənliyinin qarıĢıq səs-küyünü eĢitmək olardı. Çiçək hörgülərindən, qadınların 

saçından parketə cürbəcür güllər tökülmüĢdü. Yanıb qurtaran Ģamların ərintisi aĢağı süzülərək, 

çilçırağın asqılarını stalaktit kimi bəzəmiĢdi. Stulların heç biri öz yerində deyildi. Künc-bucaqda 

dairə Ģəklində qoyulan kreslolar, sanki, axĢamkı söhbəti davam etdirirdi. Hər Ģeydə toy Ģənliyi 

duyulurdu. 

Səs-küylə keçən Ģənlik yerində yenə də cazibədarlıq qalır. Burada xoĢbəxtlik qonaq qalmıĢdı. 

Səliqəsiz halda ora-bura qoyulan stullar üstə, solan güllər, sönən iĢıqlar arasında, ancaq 

Ģadlıqdan danıĢmıĢlar. GünəĢ çilçırağı əvəz edərək, qonaq otağına ürək açan iĢıq saçırdı. 

Bir neçə dəqiqə keçdi. Jan Valjan Baskın qoyub getdiyi yerdə hərəkətsiz durmuĢdu. Onun bənizi 

çox solğundu. Sönük gözləri yuxusuzluqdan elə çuxura düĢmüĢdü ki, göz çanağında güclə 

görünürdü. ƏzilmiĢ qara sürtukunun qırıĢıqları göstərirdi ki, Jan Valjan gecə onu əynindən 

çıxartmamıĢdır. Dirsəkləri ağarmıĢdı: mahud kətana sürtünəndə onun üstündə ağ iz qalır. Gün 

iĢığı pəncərənin Ģəklini yerə sərmiĢdi, – Jan Valjan ayağı altına düĢən bu Ģəklə baxırdı. 

Qapının dalından səs gəldi; Jan Valjan baĢını qaldırdı. 

Marius, üzündə və gözlərində fərəhli, təntənəli bir ifadə, gülümsəyə-gülümsəyə, qürurla içəri 

girdi. 

Jan Valjanı görüb ucadan dedi: 

---

– Ah, sizsiniz, ata! Bu sarsaq Bask elə sifət göstərdi ki, guya, sizi tanımır. Ancaq siz çox tez 

gəlmisiniz. Ġndi hələ birin yarısıdır. Kozetta yatır. 

Mariusun cənab Jan Valjana söylədiyi ―ata‖ sözü onun üçün böyük xoĢbəxtlik idi. Bu vaxta 

qədər onların arasında soyuqluq, qeyri-təbii münasibət vardı; bu buzu ya sındırmaq, ya da 

əritmək lazımdı. XoĢbəxtlik Mariusu elə məst etmiĢdi ki, onların arasında bir divar kimi 

yüksələn bu vəziyyət öz-özünə uçub dağıldı, buz əridi, cənab FoĢlevan Kozettanın atası olduğu 

kimi, onun da atası oldu. 

Marius yenə sözə baĢladı; o çətinlik çəkmədən çox sərbəst danıĢırdı: bu sevincin ilahi 

coĢqunluğuna tutulan adamlara xas olan bir haldır. 

– Sizi görməyimə çox Ģadam. Sizin dünən burada olmamağınız bizə çox təsir elədi. XoĢ gördük, 

ata! Əliniz necədir? YaxĢıdır, elə deyilmi? 

Öz sualına verdiyi cavabla kifayətlənərək sözünə davam etdi. 

– Sizin haqqınızda Kozetta ilə çox danıĢmıĢıq! Kozetta sizi çox sevir! Yadınızdan çıxarmayın ki, 

sizin üçün otaq hazırlanmıĢdır. Biz Silahlı adam küçəsini daha tanımaq istəmirik. Onun adını heç 

eĢitmək istəmirik. Necə olub ki, siz ora köçmüsünüz? O yaman pis küçədir, yaraĢıqlı deyil, 

soyuqdur, səhhət üçün zərərlidir, hər yeri hasarla örtülüdür, heç ora getmək olmur. Köçün bizə. 

Elə bu gün. Yoxsa siz Kozettaya cavab verməli olacaqsınız. O, bizim hamımıza böyüklük etmək 

fikrindədir, sizə xəbərdarlıq eləyirəm. Siz öz otağınızı görmüsünüz, o bizim otağın yanındadır. 

Onun da pəncərələri bağa baxır. Qapısının kilidini düzəldiblər, yataq hazırlayıblar, bircə köçmək 

qalıb. Kozetta sizin çarpayınızın yanına utrext mahuduna tutulmuĢ böyük, qədim bir kreslo 

qoyub, özünə də əmr edib ki, ―onun qabağında ağuĢunu açarsan!‖ Pəncərələrinizin qabağındakı 

yasəmən ağaclarına hər il yazda bir bülbül qonur. Ġki aydan sonra siz onun səsini eĢidəcəksiniz. 

Onun yuvası sizin sol tərəfinizdə, bizim sağ tərəfimizdə olacaq. Sizin otağınız düz cənuba baxır. 

Kozetta sizin kitablarınızı, kapitan Kukun səyahətini, Vankuverin səyahətini, bütün Ģeylərinizi 

ora qoyacaq. Deyəsən, sizin balaca bir sandıqçanız var, sizin nəzərinizdə o çox qiymətlidir, 

otaqda mən onun üçün lap yaxĢı bir yer seçmiĢəm. Siz mənim babamın çox xoĢuna gəlmisiniz, 

siz bir-birinizə layiq adamlarsınız. Biz hamımız bir yerdə yaĢayacağıq. Siz vist oynaya 

bilirsinizmi? Oynaya bilirsinizsə, babam bundan məmnun qalacaq. Mənim məhkəmə iclaslarım 

olanda siz Kozetta ilə gəzməyə gedəcəksiniz, onun qoluna girib gəzdirəcəksiniz, əvvəllər 

Lüksemburq bağında olduğu kimi, yadınızdadırmı? Biz qət etmiĢik ki, çox xoĢbəxt yaĢayaq. Siz 

də, ata, bizim xoĢbəxtliyimizlə xoĢbəxt olacaqsınız. Siz bu gün bizimlə nahar edəcəksiniz, elə 

deyilmi? 

Jan Valjan dedi: 

– Cənab, mən sizə bəzi Ģeylər deməliyəm. Mən əvvəllər katorqa dustağı olmuĢam. 

Səsin kəskinliyi üçün bir hüdud var, bu hüdud xaricində səsi heç qulaq deyil, idrak da qavramır. 

Cənab FoĢlevanın ağzından çıxan və Mariusun qulağına toxunan bu ―mən əvvəllər katorqa 

dustağı olmuĢam‖ sözləri qavramaq hüdudundan xaricdə idi. Marius bu sözləri eĢitmədi. Elə bil 

ki, ona nəsə dedilər, ancaq nə deyildiyini o bilmədi. O, böyük ĢaĢqınlıq içində idi. 

Marius onunla danıĢan adamın qorxunc olduğunu ancaq indi gördü. O, öz xoĢbəxtliyi ilə məst 

olduğundan cənab FoĢlevanın qanı qaçmıĢ solğun bənizi bu vaxta qədər onun gözündən 

yayınmamıĢdı. 

Jan Valjan sağ qolundan qara sarğını götürdü, əlinə sarınmıĢ kətan parçanı açdı, baĢ barmağını 

Mariusa göstərib dedi: 

– Mənim əlimə heç bir Ģey olmayıb. 

Marius onun barmağına baxdı. 

Jan Valjan əlavə etdi: 

Heç əvvəllər də bir Ģey olmayıb. 

Doğrudan da, onun barmağı heç cızılmamıĢdı da. 

Jan Valjan sözünə davam etdi 

– Mən gərək sizin evdə olmayaydım. Mən bacardığım qədər bunu eləməyə çalıĢdım. 

Barmağımın yaralandığını özümdən uydurdum, ona görə uydurdum ki, saxta iĢ görməyə məcbur 

olmayım, ―kəbin düzgün kəsilməyib‖ deyilməsinə yol verməyim, kəbin kağızına qol qoymayım. 

---

Marius dili dolaĢa-dolaĢa soruĢdu: 

– Bu nə deməkdir? 

Jan Valjan: 

– Bu o deməkdir ki, mən katorqada olmuĢam, – deyə cavab verdi. 

Marius qorxmuĢ halda çığırdı: 

– Siz məni dəli edirsiniz! 

Jan Valjan dedi: 

– Cənab Ponmersi, mən on iki il katorqada olmuĢam. Oğurluq üstündə. Sonra mənə ömürlük 

katorqa cəzası kəsiblər. Yenə oğurluq üstündə. Hal-hazırda mən polis idarəsindən gizlin 

yaĢayıram. 

Marius nahaq yerə bu həqiqət qarĢısında geri çəkilmək, buna inanmaq, bu aydın məsələyə 

müqavimət göstərmək istəyirdi; nəhayət, o təslim olmaq məcburiyyətində qaldı. Məsələni 

anlamağa baĢladı və həmiĢə belə hallarda olduğu kimi, deyilməyən Ģeyləri də baĢa düĢdü. O, 

birdən-birə aydınlaĢan dəhĢətli məsələdən diksindi; beynini dəlib keçən bir fikir onu sarsıtdı. O, 

sanki, uğursuz gələcəyini, fərəhsiz həyatını gördü. 

– Hamısını danıĢın! Hamısını danıĢın! – deyə çığırdı. – Siz Kozettanın atasısınız? 

Bunu deyib, böyük bir dəhĢət içində geri çəkildi. 

Jan Valjan elə əzəmətli tövrlə dikəldi ki, elə bil, boyu bir qarıĢ uzandı. 

– Məhkəmə mənim kimilərin andını qəbul etməsə də, siz mütləq mənə inanmalısınız, cənab. 

Susdu; sonra hər hecanı qeyd edə-edə, amiranə, qaĢqabaqlı halda ağır-ağır əlavə etdi: 

– ...Siz mənə inanın! Mən Kozettanın atası deyiləm! Allah özü Ģahiddir ki, atası deyiləm! Cənab 

Ponmersi, mən Faverol kəndlisiyəm. Mən ağac kəsməklə dolanırdım. Adım FoĢlevan deyil, Jan 

Valjandır. Mən Kozettanın heç nəyiyəm. Sakit olun. 

Marius mızıldandı: 

– Kim bunu mənə sübut elər? 

– Mən. Mənim sözüm. 

Marius bu adama baxdı. O, qaĢqabaqlı və sakitdi. Belə sakitlik yalanla bir araya sığmaz. O Ģey ki 

buza dönmüĢdür – həqiqətdir. Bu qəbir soyuğunda həqiqətin varlığı hiss olunurdu. 

Marius: 

– Mən sizə inanıram, – dedi. 

Jan Valjan bu sözü nəzərə alırmıĢ kimi baĢını əydi: 

– Mən Kozetta üçün kiməm? Yoldan keçən bir adam. On il bundan əvvəl mən onun heç dünyada 

yaĢadığını bilmirdim. Mən onu sevirəm, bu doğrudur. Mən onu necə sevməyə bilərəm: mən onu 

lap uĢaqlıq vaxtından tanıyıram, o zaman ki, mən özüm qoca idim! Adam qoca olanda özünü 

bütün uĢaqların babası hesab edir. Mən belə güman edirəm ki, siz məndə də qəlbə oxĢar bir Ģey 

olduğunu təsəvvür edə bilərsiniz. O yetim idi. Nə atası vardı, nə anası. Onun mənə ehtiyacı 

vardı. Buna görə də mən onu sevdim. Balaca uĢaqlar elə aciz olurlar ki, rast gəldikləri bir adam, 

hətta mənim kimi bir adam onları öz himayəsi altına ala bilər. Mən də Kozettaya hamilik etmək 

vəzifəsini öz üzərimə götürdüm. Mən elə zənn edirəm ki, belə kiçik təĢəbbüsə xeyirxah iĢ demək 

böyük çıxardı, əgər bu, doğrudan da, xeyirxah bir iĢ isə, qoy elə olsun, elə hesab edin ki, mən 

belə bir iĢ tutmuĢam. Bunu, hökmü yüngülləĢdirən bir Ģey kimi nəzərə alın. Bu gün Kozetta 

mənim həyatımdan gedir, bizim yolumuz ayrıldı. Bundan sonra mən onun üçün daha heç bir Ģey 

edə bilmərəm. O, baronessa Ponmersidir. Ġndi onun baĢqa bir hamisi var. Bu dəyiĢiklik 

Kozettanın xeyrinə oldu. Hər Ģey yaxĢılığa doğru gedir. Bu altı yüz min frank isə, – siz bu barədə 

bir Ģey deməsəniz də, belə bir sual verəcəyinizi hiss edirəm, – mənə saxlanılmağa verilmiĢdi. 

SoruĢa bilərsiniz bu pul necə olub ki, mənim əlimə keçib. Sizin üçün bunun nə fərqi var? O Ģey 

ki mənə saxlanılmağa verilmiĢdi, mən onu verirəm. Məndən daha heç nə soruĢmayın. Mən əsil 

adımı açıb sizə söyləməklə öz vəzifəmi tamam yerinə yetirdim. Bu Ģeyləri sizə niyə dedim, – bu 

ancaq mənə aid olan məsələdir. Mən kiməm, – bunu sizin bilməyiniz mənim üçün çox vacibdir. 

Jan Valjan sözünü qurtarıb Mariusun düz üzünə baxdı. 

Mariusu tutqun və qarıĢıq hisslər bürümüĢdü. Taleyin zərbəsi yüksək dalğalar qaldıran Ģiddətli 

küləyə bənzər. Bu zərbə bizim qəlbimizdə coĢqun həyəcan doğurur. 

---

ġaĢqınlıq bizi tamamilə bürüyəndə biz ağır, təĢviĢli dəqiqələr keçiririk; ağlımıza ilk əvvəl nə 

gəlsə, onu deyirik, çox vaxt da deyiləsi sözü deyil, baĢqa bir söz deyirik. Qəfildən söylənilən və 

sirraçan xəbərlər də olur ki, insan buna dözə bilmir, o, adamı zəhərli Ģərab kimi sərsəmləĢdirir. 

Marius özünü elə itirmiĢdi ki, Jan Valjanla onun etirafından narazı qalmıĢ kimi danıĢmağa 

baĢladı. 

Həyəcanla dedi: 

– Mən baĢa düĢə bilmirəm: siz bu Ģeyləri mənə niyə deyirsiniz? Kim sizi məcbur edir? Siz bu 

sirri açmaya da bilərdiniz. Sizi heç kəs ələ vermir, heç kəs sizi təqib etmir, gözümçıxdıya salmır. 

Bu Ģeyləri könüllü olaraq etiraf etmək üçün, yəqin, bir əsasınız var. Hamısını söyləyin. Burada 

nə isə ayrı bir məsələ var. Siz nə məqsədlə öz-özünüzü ifĢa edirsiniz? Nə səbəbə? 

Jan Valjan elə astadan və elə boğuq səslə danıĢdı ki, elə bil, Mariusla deyil, öz-özü ilə danıĢırdı. 

– Nə səbəbə? Doğrudan da, katorqa dustağı nə üçün birdən durub deyir ki: ―Mən katorqa 

dustağıyam?‖ Qoy onda cavab verim. Bəli, bunun səbəbi var, özü də qəribə bir səbəbi var. Mən 

bunu düzlük cəhətdən dedim. Qulaq asın, bədbəxtlik burasındadır ki, qəlbim məni bərk-bərk 

yedəkləmiĢdir. Adam qocalanda bu yedək daha da möhkəm olur. Ətrafda hər Ģey uçub-dağılır, 

amma ona heç bir Ģey olmur. Mən o yedəyi qıra bilsəydim, məhv edə bilsəydim, o düyünü aça 

bilsəydim, ya kəsə bilsəydim, çox-çox uzaqlara gedə bilsəydim, onda xilas olardım, onda mən 

Blua küçəsində istədiyim dilicansa minib gedərdim; siz xoĢbəxtsiniz, mən daha buradan gedə 

bilərdim. Mən bu buxovu qırmaq istədim, bacardığım qədər onu dartdım; buxov çox möhkəmdi, 

qırılmırdı, çox dartsaydım, qəlbimi də onunla bərabər yerindən qoparardım. Onda mən öz-özümə 

dedim: ―mən baĢqa yerdə yaĢaya bilmərəm. Mən gərək burada qalam‖. Əlbəttə, siz haqlısınız. 

Bəli, mən axmağam. Mən izahat vermədən, elə-belə qala bilməzdimmi? Siz öz evinizdə mənə 

otaq təklif edirsiniz, xanım Ponmersi məni çox istəyir, o, hətta kresloya deyib ki: ―Onun 

qabağında ağuĢunu açarsan‖, sizin babanız məni məmnuniyyətlə qəbul edər, o məndən razı qalar, 

biz hamımız bir yerdə yaĢayarıq, bir yerdə nahar edərik, mən Kozettanın... xanım Ponmersinin, – 

bağıĢlayın, vərdiĢ etdiyim üçün yanıldım, – qoluna girib onu gəzməyə apararam, biz bir damın 

altında yaĢarıq, bir süfrədə oturarıq, bir çırağın baĢına yığıĢarıq, qıĢda bir buxarının yanında 

oturub qızıĢarıq, yayda bir yerdə seyrə çıxarıq... Bu elə bir sevinc, elə bir xoĢbəxtlikdir ki, hər 

Ģeydən yüksəkdir! Biz bir ailə kimi yaĢardıq. Bir ailə kimi! 

Jan Valjan bu sözləri söylərkən qorxunc bir görkəm aldı. Qollarını sinəsinə çarpazlayaraq 

gözlərini yerə elə dikdi ki, elə bil, ayaqları altında uçurum açmaq istəyirdi; birdən nərildədi; 

– Bir ailə kimi! Yox! Mənim heç bir ailəm yoxdur! Mən sizin də ailəyə mənsub deyiləm. Heç bir 

insan ailəsinə mənsub deyiləm! O evlərdə ki bir-birinə yaxın olan insanlar yaĢayır, mən orada 

artığam. Dünyada çoxlu ailə var, ancaq bu ailələr mənim üçün deyil. Mən bədbəxtəm, məni 

insan ailəsindən kənara atıblar. Mənim atam, anam olmuĢmu? Mən az qalır ki, buna Ģübhə 

eləyəm. O gün ki mən bu qızı ərə verdim, mənim üçün hər Ģey bitdi. Mən gördüm ki, bu qız 

xoĢbəxtdir, sevdiyi adamla yaĢayır, onların xoĢ təbiətli bir babası var, sevinc dolu evi var, bu ev 

iki mələyin yurdudur, onların vəziyyəti hər barədə yaxĢıdır. Onda mən öz-özümə dedim: ―Ora 

getmə!‖ Mən yalan deyə bilərdim, bu doğrudur; mən sizin hamınızı aldada bilərdim, cənab 

FoĢlevan olub qalardım. Nə qədər ki o qız üçün yalan demək lazımdı, mən dedim; lakin indi 

özüm üçün mən bunu gərək eləməyəm. Doğrudur, mənim üçün susmaq kifayətdi, onda hər Ģey 

əvvəlki qayda ilə gedərdi. Siz soruĢursunuz ki, mənim danıĢmağa məcbur edən nədir? Çox 

əhəmiyyətsiz bir Ģey – mənim vicdanım. Susa bilərdim, bu çox asandır. Mən bütün gecəni 

çalıĢdım ki, özümü buna inandırım, danıĢmayım, olmadı; siz məndən açıq danıĢmağı tələb 

edirsiniz, sizin buna haqqınız var, çünki mənim sizə söylədiklərim ağlasığan Ģey deyil. Bəli, mən 

bütün gecəni öz-özümə cürbəcür dəlillər, çox möhkəm dəlillər gətirdim; doğrudan da, mən öz 

qüvvəm daxilində olan hər Ģeyi elədim. Ancaq bir Ģeyi eləyə bilmədim: mənim qəlbimi bu yerə 

bağlayan, buxovlayan, bənd eləyən ipi qıra bilmədim, tək olanda mənimlə söhbət eləyən ipi qıra 

bilmədim, tək olanda mənimlə söhbət eləyən adamı susdura bilmədim. Buna görə də sizin 

yanınıza gəldim ki, hər Ģeyi açıb sizə deyim. Hər Ģeyi, ya bəlkə də, hər Ģeyi! O Ģey ki, ancaq 

mənə aiddir, o barədə heç danıĢmaq lazım deyil; bunu mən öz ürəyimdə saxlayıram Əsas Ģeyləri 

siz indi bilirsiniz. Bu qayda ilə mən öz sirrimi götürüb, sizə gətirdim. Mən onu sizin gözünüzün 

---

qabağında açdım. Belə bir qərara gəlmək asan deyildi. Mən bütün gecəni öz-özümlə mübarizə 

etmiĢəm. Ah, mən öz-özümü inandırmağa çalıĢırdım ki, burada vəziyyət bir baĢqadır. ġanmatye 

məsələsində olduğu kimi deyil, indi mən öz adımı gizlətməklə heç kəsə yamanlıq etmərəm, 

FoĢlevan adı mənə etdiyim xidmətə görə bir minnətdarlıq kimi cənab FoĢlevanın özü tərəfindən 

verilmiĢdir, mən bu adı yenə də saxlaya bilərəm, sizin təklif etdiyiniz otaqda xoĢbəxt həyat 

keçirə bilərəm, heç kəsi zəhmətə salmaram, öz guĢəmdə yaĢaram, Kozetta sizin olsa da, onunla 

bir evdə yaĢamaq, hər halda, mənim üçün bir təsəlli olar – siz elə bilirsiniz mən bunları 

düĢünmürdüm? Bizim hər birimiz xoĢbəxt olardı. Mənə əvvəlki kimi cənab FoĢlevan deyərdilər, 

hər Ģey öz qaydası ilə gedərdi. Hər Ģey, ancaq mənim qəlbim narahat olardı. Hər tərəfdən üstümə 

sevinc yağardı, lakin mənim qəlbimdə qaranlıq gecə hökmranlıq edərdi. XoĢbəxt olmaq kifayət 

deyil, adam gərək öz-özü ilə sülh içində yaĢasın. Ġndi belə bir Ģey təsəvvür edin: mən cənab 

FoĢlevan olub qalaydım, deməli ki, əsil simamı gizlədəydim, deməli ki, sizin çiçəklənən 

xoĢbəxtliyiniz qarĢısında sirrimin üstünü örtəydim, qəlbimdəki zülmətlə bu iĢıqlı dünyada 

gəzəydim, deməli ki, sizə xəbərdarlıq etmədən katorqanı sizin evə gətirəydim, süfrənizin baĢında 

oturaydım, fikrimdə də bu olaydı ki, siz mənim kim olduğumu bilsəniz, məni buradan 

qovarsınız; sizin adamlara mənə qulluq etməyə imkan verəydim, ―Belə də dəhĢət olar!‖ Birdən 

elə olaydı ki, dirsəyim sizə toxunaydı, – əslində, bu gərək sizi iyrəndirəydi; sizin əlinizi sıxmaq 

mənim üçün bir oğurluq olardı! Sizin evinizdə hörmət və ehtiramı – ağ saçlı, möhtərəm bir 

adamla rüsvay olmuĢ ağ saçlı baĢqa adam arasında bölüĢdürmək lazım gələrdi. O zaman ki bütün 

ürəklər bir-birinin qarĢısında, guya, açıq olacaqdı, o zaman ki bizim dördümüz də – sizin babanız 

da, siz də Kozetta da, mən də bir yerdə səmimi söhbət edəcəkdik, burada naməlum bir adam da 

iĢtirak edəcəkdi! Sizinlə bir yerdə keçirdiyim bu həyatda mənim yeganə qayğım bu olacaqdı ki, 

bu dəhĢətli quyunun qapağını yerindən tərpətməyə yol verməyim. Bu qayda ilə mən ölü olduğum 

halda, sizin kimi dirilərə bağlanmıĢ olardım. Kozettanı həmiĢəlik özümə buxovlardım. Siz, o və 

mən katorqa dustağının yaĢıl qalpağı altında üç baĢdan ibarət bir Ģey olardıq! Bu, sizi 

sarsıtmırmı? Ġndi mən ən bədbəxt insanam, amma onda ən rəzil bir adam olardım. Bu cinayəti 

mən hər gün elərdim! Bu qara maskada öz sifətimi hər gün gizlədərdim! Mən sizi hər gün öz 

rüsvayçılığıma Ģərik elərdim! Hər gün! Sizi, mənim əzizlərimi, sizi, mənim balalarımı, mənim 

məsum mələklərimi! Susmaq asandırmı? Qəlbindəkini gizlətmək asan Ģeydirmi? Yox, asan 

deyil! susmaq var ki, yalan deyir. Mən öz yalanımı, riyakarlığımı, alçaqlığımı, qorxaqlığımı, 

xəyanətimi, cinayətkarlığımı damla-damla içərdim, sonra onları qusardım, sonra yenə də 

içərdim, mən bunu gecə yarısı qurtarardım, sonra günorta vaxtı baĢlardım, ―Sabahınız xeyir‖, ya 

―Gecəniz xeyrə qalsın‖ deməklə yalan söylərdim, yatanda yorğan əvəzinə bu yalanla üstümü 

örtərdim, bu yalanda çörək yeyərdim, Kozettanın üzünə baxardım, onun mələk təbəssümünə 

baxardım, onun mələk təbəssümünə iblis təbəssümü ilə cavab verərdim, – bununla da ən rəzil bir 

adam olardım! Niyə axı? XoĢbəxt olmaq üçün. Mən xoĢbəxt olum? Mənim xoĢbəxt olmağa 

haqqım var? Məni həyatdan kənara atıblar, cənab! 

Jan Valjan dayandı. Marius susurdu. Belə hallarda – o zaman ki söylənən fikirlərdə qəlbin 

iztirabı çırpınır, adamın sözünü kəsmək mümkün deyil. Jan Valjan yenə də səsini alçaltdı, lakin 

indi onun səsi boğuq deyildi, bu səsdə məĢumluq duyulurdu. 

– Siz soruĢursunuz ki, mən bunları niyə deyirəm? Sizi ki heç kəs ələ vermir, heç kəs təqib etmir, 

heç kəs sizi gözümçıxdıya salmır... Bu heç də belə deyil! Məni ələ verirlər, məni təqib eləyirlər, 

məni gözümçıxdıya salırlar! Məni ələ verən kimdir, təqib edən kimdir, gözümçıxdıya salan 

kimdir? Mən özüm! Mən özüm öz yolumu kəsirəm, mən özüm özümü dartıb aparıram, 

sürükləyirəm, həbs edirəm, edam edirəm; o zaman ki adam özü öz əlinə düĢür, bundan xilas 

olmaq asan deyil! 

Jan Valjan öz yaxasından bərk-bərk yapıĢdı, Mariusa sarı dönərək, sözünə davam etdi: 

– Bu yumruğa bir baxın! Bu, mənim yaxamdan elə tutmuĢdur ki, sanki, onu heç 

buraxmayacaqdır, elə deyilmi? Bax, vicdan da adamı belə yaxalayır. Cənab, xoĢbəxt olmaq 

istəyirsənsə, vəzifənin nə olduğunu dərk etməyə çalıĢmayın, çünki bunu baĢa düĢən kimi vicdan 

amansız bir Ģey olur. Onu dərk etdiyiniz üçün o, sanki, sizə cəza verir. Lakin o həm də bunun 

---

əvəzində sizə yaxĢılıq edir: o sizi cəhənnəmə atır, lakin bu cəhənnəmdə siz Allahı öz yanınızda 

hiss edirsiniz. Adam bütün qəlbini parçalamayınca, öz-özü ilə dinc yaĢaya bilməz. 

Sonra o, iztirablı, dərdli bir ifadə ilə əlavə etdi: 

– Cənab Ponmersi, amma mən – sağlam düĢüncəyə zidd görünsə də – düz adamam. Məhz sizin 

nəzərinizdə alçaldığım üçün, öz nəzərimdə yüksəlirəm. Bu, bir dəfə mənim baĢıma gəlib, ancaq 

mən onda belə əzab çəkməmiĢəm; bunun qabağında o, yüngül bir Ģey idi. Bəli, mən düz 

adamam. Mənim təqsirim üzündən siz yenə də mənə hörmət etmiĢ olsaydınız, onda mən düz 

adam olmazdım; indi siz mənə nifrət edirsiniz – mən düz adam olub qalıram. Mən taleyin hökmü 

altındayam, mən ancaq qeyri-qanuni olaraq mənimsədiyim hörmətdən istifadə edə bilərəm, bu 

hörmət də məni alçaldır, əzir. Lakin mənim öz-özümə hörmət etməyim üçün gərək baĢqaları 

mənə nifrət eləsin. Onda mən özümdən razı qalıram. Mən katorqa dustağıyam, lakin mən öz 

vicdanıma tabe oluram. Mən çox gözəl bilirəm ki, bu, həqiqətə o qədər də uyğun deyil. Lakin bu, 

belədir, nə etmək olar?! Mən öz-özümlə müqavilə bağlamıĢam, onu yerinə yetirirəm. Adam 

bəzən elə Ģeylərə rast gəlir ki, bunlar onun qarĢısında çox-çox vəzifələr qoyur, elə təsadüflər də 

olur ki, bunlar adamı öz nəfəsini yerinə yetirməyə çağırır. Bilirsinizmi, cənab Ponmersi, həyatda 

mənim baĢıma çox müsibətlər gəlib. 

Jan Valjan yenə susdu. Tüpürcəyini güclə udaraq, – söylədiyi sözlərin acısı, sanki, tüpürcəyində 

qalmıĢdı, – sözünə davam etdi: 

– Adama rüsvayçılıq damğası vurublarsa, onun ixtiyarı yoxdur ki, xəbərdarlıq etmədən bu 

rüsvayçılığın bir hissəsini öz üzərinə götürməyə baĢqalarını məcbur eləsin; onun ixtiyarı yoxdur 

ki,  öz vəbasını baĢqalarına yoluxdursun; onun ixtiyarı yoxdur ki, düĢdüyü uçuruma baĢqalarını 

da gizlincə çəkib aparsın; onun ixtiyarı yoxdur ki, dustaq kurtkasını baĢqalarının çiyninə atsın; 

onun ixtiyarı yoxdur ki, öz bədbəxtliyi ilə yaxın adamlarının xoĢbəxtliyinə kölgə salsın! Adamın 

pis yarası olduğu halda, sağlam adamlara yaxınlaĢması, zülmət içində öz gizlin yarasını onlara 

toxundurması rəzalətdir. Qoy FoĢlevan öz adını mənə vermiĢ olsun, – bu addan istifadə etməyə 

mənim ixtiyarım yoxdur; bu adı o mənə verə bilər, lakin mən gərək onu daĢımayam. Ad insanın 

―mənliyidir‖. Görürsünüzmü, cənab, mən kəndli olsam da, bəzi məsələlər haqqında düĢünə 

bilirəm, bəzi Ģeylər oxumuĢam. Özünüz görürsünüz ki, mən ləyaqətlə öz fikrimi ifadə edə 

bilirəm. Mən hər Ģeyi baĢa düĢürəm. Mən öz-özümü tərbiyə eləmiĢəm. Bəli, baĢqasının adını 

oğurlamaq, bu ad altında gizlənmək vicdansızlıqdır. Əlifbanın da hərifləri pul kisəsi, ya saat kimi 

dələduzluqla mənimsənilə bilər. Canlı bir saxta imza olmaq, namuslu adamların qapısının 

kilidaçanı olmaq, yalanla onların həyatına qədəm qoymaq, onların Ģax üzünə baxa bilməmək, 

həmiĢə üzünü yana çevirmək, alçaq adam olduğunu hiss etmək – yox, yox, yox, yox, mən bunu 

edə bilmərəm! YaxĢısı budur ki, adam əzab çəksin, öz qanı içində boğulsun, hönkür-hönkür 

ağlasın, üz-gözünü dırnaqları ilə cırsın, gecələr ağır kədər içində yanıb-qovrulsun, öz bədənini, 

ruhunu didib parçalasın!.. Bax buna görə də mən bu Ģeyləri sizə danıĢdım, özü də siz dediyiniz 

kimi, könüllü surətdə danıĢdım. 

Jan Valjan dərindən ah çəkib sözünü qurtardı: 

– Bir zamanlar yaĢamaq üçün çörək oğurlamıĢdım, indi isə yaĢamaq üçün ad oğurlamaq 

istəmirəm. 

Marius onun sözünü kəsdi: 

– YaĢamaq üçün sizə bu ad lazım deyil. 

Jan Valjan yavaĢ-yavaĢ baĢını yırğaladı: 

– Ah, mən bilirəm nə deyirəm! 

Onlar ağır düĢüncəyə dalaraq susdular. Marius baĢını əlinə dayayaraq stolun yanında oturmuĢdu, 

qatlanmıĢ barmağını çənəsinə dirəmiĢdi. Jan Valjan otaqda gəziĢirdi. O, aynanın qabağında ayaq 

saxladı, gözlərini aynaya zilləyərək dedi: 

– Heç olmasa ürəyimi boĢaltdım! 

O, aynaya baxsa da, heç bir Ģey görmürdü. 

Yenə də gəziĢməyə baĢlayaraq otağın o biri baĢına getdi. Geri dönəndə Mariusun ona göz 

qoyduğunu gördü. Onda Jan Valjan baĢqa bir ifadə ilə dedi: 

– Mən ayağımı bir az sürüyürəm. Ġndi sizə aydındır niyə sürüyürəm. 

---

Üzünü Mariusa sarı çevirərək sözünə davam etdi: 

– Ġndi, cənab, siz belə bir Ģeyi təsəvvür edin: mən sizə heç nə deməmiĢəm, mən cənab FoĢlevan 

olub qalmıĢam, sizin içərinizdəyəm, bu ailənin üzvüyəm, mənə verilən otaqda yaĢayıram, ev 

ayaqqabısını geyib səhər naharını eləmək üçün yemək otağına gəlirəm, axĢam üçümüz də teatra 

gedirik, mən xanım Ponmersini Tüilriyə, ya da Kral meydanındakı bağçaya aparıram, biz həmiĢə 

bir yerdəyik, siz məni öz ailənizin adama hesab edirsiniz, bir gün də, bax, mən burada, siz orada 

oturub söhbət edəndə, gülüb danıĢanda, birdən siz ucadan ―Jan Valjan!‖ deyə bir səs eĢidirsiniz. 

Zülmətdən qorxunc bir əl uzanır, bu, polis əlidir, bu əl mənim maskamı qoparıb atır. 

O yenə də susdu. Marius duyduğu dəhĢətdən diksinərək yerindən qalxdı. Jan Valjan ondan 

soruĢdu: 

– Siz buna necə baxırsınız? 

Mariusun susması buna cavab oldu. 

Jan Valjan dedi: 

– Siz çox yaxĢı görürsünüz ki, mən bunları söyləməkdə haqlıyam. Qulaq asın, siz xoĢbəxt olun, 

göylərə yüksəlin, baĢqa bir mələyin hamisi olun, günəĢ Ģüaları içində üzün, bununla da 

kifayətlənin. Sizin nəyinizə gərəkdir ki, zavallı, günahkar bir adam öz vəzifəsini yerinə yetirmək 

üçün hansı yolla ürəyini açıb tökür... Sizin qarĢınızdakı bədbəxt bir adamdır, cənab. 

Marius yavaĢ-yavaĢ otağın o baĢından gəldi, Jan Valjanın yanına çatıb, əlini ona uzatdı. 

Lakin Marius özü onun əlini qaldırmalı oldu, – Jan Valjanın əli qalxmadı. Jan Valjan etiraz 

etmədi; Mariusa elə gəldi ki, o, daĢdan düzəldilmiĢ bir əli sıxdı. 

Marius: 

– Mənim babamın dostları var, – dedi, – mən sizin üçün əfv diləyirəm. 

Jan Valjan: 

– Gecdir, – dedi. – Məni ölmüĢ bilirlər, bu, kifayətdir. Ölülər polis nəzarətindən xilas olurlar. 

Onlara qəbirdə rahat çürüməyə imkan verilir. Ölüm özü də əfv edilməkdir. 

Jan Valjan əlini Mariusun əlindən çəkərək yenilməz bir ləyaqətlə bu sözləri əlavə etdi: 

– Bir də ki, mənim bir dostum var, lazım olanda mən ona müraciət edirəm: bu dost – vəzifəni 

yerinə yetirməkdir; – elə bir əfv edilmək var ki, mən ancaq ona ehtiyac duyuram. O da 

vicdanımın əfvidir. 

Elə bu anda otağın o biri baĢındakı qapı yavaĢca açıldı; qapının azca açılmıĢ tayları arasından 

Kozettanın sevimli üzü göründü; onun saçı füsunkar bir halda dağılmıĢdı, gözləri yuxudan azca 

ĢiĢmiĢdi. O, baĢını yuvadan çıxaran quĢa oxĢayırdı; Kozetta əvvəl ərinə, sonra da Jan Valjana 

baxaraq güldü, o gülərkən, elə bil ki, qızılgül açıldı; çığıraraq dedi: 

– Lap mərc gələrəm ki, siz siyasətdən danıĢırsınız! Mənimlə bir yerdə oturmaq əvəzinə, 

siyasətdən danıĢmaq mənasız bir Ģeydir! 

Jan Valjan diksindi. 

Marius dili dolaĢa-dolaĢa: 

– Kozetta!.. – deyərək susdu. 

Onlar, elə bil, nədə isə müqəssirdilər. 

Kozetta fərəhindən gülümsəyərək onlara baxırdı. Sanki, onun gözlərində cənnət iĢıqları bərq 

vururdu. 

Kozetta: 

– Mən sizi cinayət etdiyiniz yerdə tutmuĢam, – dedi. – Mən indicə qapı dalından eĢitdim, atam 

FoĢlevan deyirdi: ―Vicdan... Öz vəzifəsini yerinə yetirmək‖, bu, siyasətə aiddir, elə deyilmi? 

Mən bunu istəmirəm. Elə ertəsi günü... Siyasətdən danıĢmaq olmaz. Bu, ədalətsizlikdir. 

Marius: – Sən yanılırsan, Kozetta, – dedi. – Biz iĢdən danıĢırdıq. Biz ondan danıĢırdıq ki, sənin 

altı yüz min frankından necə əlveriĢli bir Ģəkildə istifadə edək... 

Kozetta onun sözünü kəsdi: 

– Məsələ bunda deyil. Mən gəlmiĢəm. Məni burada görmək istəyirlərmi? 

O, qəti bir addım ataraq otağa girdi. Onun əynində – boynundan ta ayaqlarına qədər enən uzun 

qollu, qırçınlı, enli ağ penüar vardı. Mələklərin büründüyü belə gözəl xlamidaları orta əsr 

Ģəkillərinin yıldızlı göylərində görmək olardı. 

---

Kozetta bədənnüma aynanın qabağında durub, özünü baĢdan-ayağa süzdü, böyük fərəh və 

coĢqunluqla ucadan dedi: 

– Biri varmıĢ, bir yoxmuĢ, bir kral, bir kraliça varmıĢ! Ah, mənim sevincimin həddi-hüdudu 

yoxdur! 

Sonra da Mariusla Jan Valjanın qarĢısında reverans etdi: 

– Ġndi mən sizin yanınızda, kresloda oturacağam; səhər yeməyi yarım saatdan sonra olacaq; siz 

nədən istəsəniz söhbət eləyə bilərsiniz; mən bilirəm, kiĢilər gərək danıĢsın; mən də sakitcə 

oturacağam. 

Marius Kozettanın əlini əlinə alıb məftunluqla dedi: 

– Bizim söhbətimiz iĢ barəsindədir. 

– Bilirsiniz nə var, mən pəncərəni açdım, indicə bizim bağa çoxlu gülməli hay-küyçülər uçub 

gəldi. Bunlar karnaval hay-küyçüləri deyil, günahların etiraf edildiyi gündür, amma onların hələ 

də pəhriz bayramıdır. 

– Kozetta, əzizim, sənə deyirəm ki, biz iĢ barəsində söhbət eləyirik, bizi bir az tək burax. Biz 

rəqəmlərdən danıĢırıq. Bu, səni darıxdırar. 

– Marius, sən bu gün çox gözəl qalstuk taxmısan. Hörmətli cənab, siz yamanca ―modabazsınız‖. 

Yox, bu, məni darıxdırmaz. 

– Səni əmin edirəm ki, darıxdırar. 

– Yox, darıxmaram. Çünki danıĢan sizsiniz. Mən sizin dediyinizi baĢa düĢməyəcəyəm, ancaq 

sizə qulaq asacağam. Adam sevimli səsləri eĢidəndə, sözlərin mənasını baĢa düĢməyə ehtiyac 

duymur. Mən ancaq burada, sizin yanınızda olmaq istəyirəm, mənə ayrı bir Ģey lazım deyil. Mən 

burada qalıram, vəssalam! 

– Kozetta, mənim sevgilim, bu, mümkün deyil. 

– Mümkün deyil? 

– Bəli. 

– YaxĢı da. Mən sizə demək istəyirdim ki, baba hələ yatıb, xala ibadətə gedib, mənim atam 

FoĢlevanın buxarısı tüstü verir, Nikoletta gedib bacatəmizləyən çağırıb, Tusenlə Nikoletta 

sarsaqlamağa baĢlayıblar, Nikoletta Tusenin kəkələməsinə gülür. Qoy belə olsun; siz heç bir Ģey 

bilməyəcəksiniz. Hə, bu, mümkün deyil? YaxĢı, dayanın, əlbət mənim də əlimə fürsət düĢər, 

görərsiniz, cənab, mən də onda deyəcəyəm: ―Bu, mümkün deyil!‖ Görək onda kim peĢman 

olacaq. Marius, əzizim, səndən rica edirəm, icazə ver sizin yanınızda oturum. 

– And içirəm ki, biz gərək ikilikdə danıĢaq, burada gərək kənar adam olmasın. 

– Mən kənar adamam? 

Jan Valjan bircə kəlmə də söz deməmiĢdi. Kozetta ona sarı döndü: 

– Ata, bəs siz? Hər Ģeydən əvvəl, mən istəyirəm ki, siz məni öpəsiniz. Sonra da, axı bu nə olan 

Ģeydir, siz bircə kəlmə də söz demirsiniz, axı siz gərək mənim tərəfimi saxlayasınız! Bilmirəm 

mənə belə atanı kim bağıĢlayıb! Siz çox yaxĢı görürsünüz ki, ailədə mən yaman bədbəxtəm. 

Ərim məni döyür. Sizə deyirəm, bu saat məni öpün! 

Jan Valjan ona yaxınlaĢdı. 

Kozetta Mariusa sarı dönərək ağız-burnunu əydi: 

– Al, bu da sizin payınız! 

Sonra alnını Jan Valjana tərəf tutdu. 

Jan Valjan ona tərəf bir addım atdı. 

Kozetta birdən geri çəkildi: 

– Ata, sizin rənginiz nə yaman qaçıb! Əliniz bərk ağrıyır? 

Jan Valjan: 

– Yox, – dedi, – daha ağrımır. 

– Gecə pis yatmısınız? 

– Yox. 

– Qəmginsiniz? 

– Yox. 

---

– Onda məni öpün. Əgər siz salamatsınızsa, əgər gecə yaxĢı yatmısınızsa, əgər məmnunsunuzsa, 

onda sizi danlamayacağam. 

Alnını yenə də Jan Valjana tutdu. 

Jan Valjan onun səma kimi aydın, təmiz alnından öpdü. 

– Gülümsəyin. 

Jan Valjan gülümsədi. Bu, kabus təbəssüm idi. 

– Ġndi məni öz ərimdən xilas edin. 

Marius dedi: 

– Kozetta!.. 

– Ata, onu danlayın. Ona deyin ki, mən gərək burada qalam. Mənim yanımda da lap yaxĢı 

danıĢmaq olar. Görünür, siz məni lap axmaq bir qız hesab edirsiniz. Yoxsa, sizin danıĢdığınız 

söz çox qəribə sözdür? ĠĢimiz var, pulu banka qoyacağıq, – nə böyük məsələ imiĢ! KiĢilər 

həmiĢə boĢ Ģey üstündə özlərini tox tuturlar. Mən qalmaq istəyirəm. Mən bu gün çox qəĢəngəm! 

Marius, bir mənə bax! 

Kozetta çiyinlərini tərpətdi, zərif dodaqlarını qönçə kimi büzərək, Mariusa baxdı. Bu iki məxluq 

arasında, sanki, ildırım çaxdı. Burada üçüncü adam olsa da, bunun əhəmiyyəti yox idi. 

Marius: 

– Səni sevirəm, – dedi. 

Kozetta: 

– Sənə məftunam, – dedi. 

Onlar yenilməz bir qüvvəyə tabe olaraq, bir-birini qucaqladı. 

Kozetta penüarının qırçınlarını gülməli bir Ģəkildə, qalibiyyətlə düzəldə-düzəldə yenə sözə 

baĢladı: 

– Mən qalıram. 

Marius yalvarıcı səslə: 

– Yox, qalmaq olmaz, – dedi. – Bir məsələ var, biz onu qurtarmalıyıq. 

– Yenə ―yox?‖ 

Marius öz səsinə sərt ifadə verməyə çalıĢdı: 

– Kozetta, inan ki, bu, mümkün deyil. 

– Cənab, siz hökmdar səsi ilə danıĢdınız! YaxĢı da. Mən gedirəm. Ata, bax, siz mənim tərəfimi 

saxlamadınız, ha! Mənim cənab ərim, mənim cənab atam, siz zalım hökmdarsınız. Ġndi bu saat 

mən bunun hamısını babama söyləyəcəyəm. Əgər siz elə zənn edirsiniz ki, mən yenə qayıdıb 

gələcəyəm, sizdən xahiĢ edəcəyəm, alçalacağam, səhv edirsiniz. Görərsiniz, mənsiz 

darıxacaqsınız. Mən gedirəm, sizə elə-belə də lazımdır. 

Kozetta bunu deyib otaqdan çıxdı. 

Bir saniyədən sonra qapı yenə açıldı, qapı tayları arasından yenə də onun qırmızı yanaqlı, 

təravətli, zərif üzü göründü; o çığıraraq dedi: 

– Mən yaman acıqlanmıĢam! 

Qapı örtüldü, yenə də otağa qaranlıq çökdü. 

Sanki, yolunu azmıĢ günəĢ Ģüası, heç özü də bilmədən, qəfildən zülməti yarıb, yenə gizləndi. 

Marius qapının kip örtülüb, örtülmədiyini yoxladı. 

Pıçıltı ilə dedi: 

– Zavallı Kozetta! bunları biləndə... 

Bu sözləri eĢidəndə Jan Valjanın bütün bədəni titrədi. Dalğın baxıĢlarını Mariusa dikərək dedi: 

– Kozetta! Bəli, doğrudur, siz bunun hamısını Kozettaya deyəcəksiniz. Bu, düzgün olardı. Ah, 

bu, mənim heç fikrimə gəlmirdi. Adamın gücü bir Ģeyə çatır, baĢqa bir Ģeyə çatmır. Cənab, sizi 

and verirəm, sizə yalvarıram, cənab, bütün övliyalara and için ki, Kozettaya heç nə 

deməyəcəksiniz! Bu Ģeyləri sizin bilməyiniz kifayət deyilmi? Mən heç kəs tərəfindən məcbur 

edilmədən, öz xoĢuma bunları hər kəsə deyərdim, bütün kainata deyərdim, mənim üçün fərqi 

yoxdur. Lakin Kozetta bunu bilməməlidir! Bu, onu dəhĢətə gətirər. Katorqa dustağı, bir 

fikirləĢin! Onda bu sözü ona izah etmək lazımdır ki: ―Kürək cəzası gəmilərində olan adama 

katorqa dustağı deyirlər‖. O bir dəfə katorqa dustaqlarının aparıldığını görüb... Aman Allah! 

---

Jan Valjan ağır-ağır kresloya oturub, əlləri ilə üzünü örtdü. Ondan səs çıxmırdı, lakin çiyinləri, 

tərpənirdi, hiss olunurdu ki, o ağlayır. Səssiz-səssiz tökülən göz yaĢı ən dəhĢətli göz yaĢıdır... 

ġiddətli hıçqırıqlar adamı boğur. Jan Valjanın bədəni, elə bil ki, qıc oldu. O, sanki, nəfəsini 

dərmək üçün dikəlib özünü geri verdi, kreslonun arxasına söykəndi; qolları aĢağı sallandı; bu 

zaman Marius onun göz yaĢından islanmıĢ üzünü gördü, pıçıltısını eĢitdi, elə bil ki, bu səs dərin 

quyudan gəlirdi: ―Ah, mən ölsəydim...‖ 

Marius: 

– Sakit olun, – dedi, – mən sizin sirrinizi heç kəsə açmayacağam. 

Bəlkə də, Marius lazım olduğu qədər deyil, bundan az mütəəssir olmuĢdu. Onun üçün bu vaxt 

içərisində bu dəhĢətli yeniliyə öyrəĢmək, bu həqiqətə tədriclə inanmaq, katorqa dustağının cənab 

FoĢlevanı yavaĢ-yavaĢ kölgədə buraxdığını görmək və nəhayət, bu adamla onun arasında birdən-

birə əmələ gələn uçurumu dərk etmək çətin idi. Lakin o dedi: 

– Mən sizə tapĢırılan əmanət haqqında bir neçə kəlmə söz demək istəyirəm, – bu əmanəti siz 

vicdanla saxlayıb, olduğu kimi sahibinə qaytarmısınız. Bu, sizin çox alicənab bir adam 

olduğunuzu göstərir. Çox ədalətli bir iĢ olardı ki, siz bunun mükafatını alaydınız. Mükafatın 

qədərini siz özünüz təyin edin, bu məbləğ sizə veriləcəkdir. Bunun həddindən artıq çox görünə 

bilməsindən qorxmayın. 

Jan Valjan mülayim səslə: 

– TəĢəkkür edirəm, cənab, – dedi. 

Jan Valjan Ģəhadət barmağı ilə baĢ barmağının dırnağını qeyri-Ģüuri olaraq sığallaya-sığallaya bir 

anlığa fikrə getdi, sonra səsini ucaldaraq dedi: 

– Hər Ģey deyilib qurtardı. Ġndi axırıncı bir Ģey qalmıĢdır... 

– O nədir? 

Jan Valjan, elə bil ki, dərin tərəddüd içində qaldı, o nəfəsini qısaraq lap astadan dedi, daha 

doğrusu, kəkələdi: 

– Ġndi hər Ģey sizə məlumdur, belə olandan sonra cənab, siz, Kozettanın əri, necə hesab edirsiniz: 

mən bundan sonra Kozettanı görməməliyəmmi? 

Marius laqeyd halda dedi: 

– Mən belə hesab edirəm ki, görməsəniz yaxĢı olar. 

Jan Valjan pıçıldadı: 

– Mən bir daha onu görməyəcəyəm. 

O, qapıya sarı getdi. 

Qapının dəstəyinə toxundu, dəstək çevrildi, qapı bir az açıldı. Jan Valjan keçmək üçün qapını 

daha geniĢ açdı, bir anlığa dayandı, sonra yenə də qapını örtüb Mariusa sarı döndü. 

Onun bənizi ağarmıĢdı, qurğuĢun rəngi almıĢdı. Gözləri quru idi, lakin bu gözlərdə kədərli bir od 

parıldayırdı. Ġndi o, son dərəcə sakit danıĢırdı, bu sakitlik özü çox qəribə görünürdü: 

– Qulaq asın, cənab, icazə versəniz, mən onu gəlib görərəm. Ġnanın ki, bu, mənim üçün zəruridir. 

Kozettanı görmək mənim üçün zəruri olmasaydı, mən bu Ģeyləri açıb sizə deməzdim, baĢqa bir 

ölkəyə gedərdim. Lakin, mən Kozetta olan yerdə qalmaq istədim, onu görmək istədim, buna görə 

də bu Ģeyləri sizə söyləməli idim. Siz mənim dediklərimə fikir verirsinizmi? Bu, çox aydın 

məsələdir. Doqquz ildir ki, o mənimlə olur: əvvəl biz o bulvardakı daxmada, sonra monastırda, 

sonra da Lüksemburq bağına yaxın yerdə yaĢayırdıq. Siz də onu ilk dəfə bu bağda gördünüz. 

Onun göy, məxmər Ģlyapası yadınızdadırmı? Sonra biz Plüme küçəsinə, Əlillər məhəlləsinə 

köçdük; bizim orada dəmir barmaqlıqlı bağımız da vardı. Mən dal həyətdə yaĢayırdım, oradan 

Kozettanın fortepiano çaldığını eĢidirdim. Bax, mənim bütün həyatım bundan ibarətdir. Biz bir-

birimizdən heç ayrılmamıĢıq. Bizim bu həyatımız doqquz il və bir neçə ay davam etdi. Mən ona 

ata oldum, o mənim balam idi. Cənab Ponmersi, bilmirəm, siz mənim dediklərimi baĢa 

düĢürsünüzmü? Ancaq buradan getmək, onu bir daha görməmək, onunla bir daha danıĢmamaq, 

hər Ģeydən məhrum olmaq – bu mənim üçün çox ağır olardı. Kozettanın yanına gəlməyimə siz 

pis baxmasaydınız, mən arabir gələrdim. Tez-tez gəlməzdim. Onun yanında çox qalmazdım. Siz 

sərəncam verərdiniz ki, məni aĢağıdakı kiçik zalda qəbul etsinlər: birinci mərtəbədə. Mən sizin 

xidmətçiləriniz kimi dal eyvandan içəri girərdim; bu, bəlkə də, söz-söhbətə səbəb olardı. BaĢ 

---

qapıdan gəlsəm yaxĢı olar. Cənab, mən çox istəyirəm ki, hərdənbir Kozetta ilə görüĢüm. Qoy lap 

az görüĢüm, – siz necə istəyirsinizsə, elə olsun. Siz özünüzü mənim yerimdə təsəvvür edin: 

ondan baĢqa mənim heç kəsim yoxdur. Bir də ki, ehtiyatlı olmaq lazımdır. Mən heç gəlməsəm, 

bu, pis təsir bağıĢlar, qəribə görünər. Gəlin belə eləyək: mən, məsələn, axĢamlar, hava lap 

qaralandan sonra gələ bilərəm. 

Marius: 

– Siz hər axĢam gələcəksiniz, – dedi, – Kozetta da sizi gözləyəcək. 

Jan Valjan: 

– Siz çox mərhəmətlisiniz, cənab, – dedi. 

Marius Jan Valjana təzim etdi; xoĢbəxt adam bədbəxt adamı qapıya qədər ötürdü; onlar 

ayrıldılar. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

ĠfĢada aydın olmayan cəhətlər. 

 

Marius sarsılmıĢdı. 

Kozettanın yanında gördüyü bu adama qarĢı o, həmiĢə qəribə bir soyuqluq hiss edirdi, indi 

bunun səbəbi aydın oldu. Bu adamda anlaĢılmaz bir Ģey vardı, – Mariusun duyğusu onu 

aldatmamıĢdı. Bu anlaĢılmaz Ģey rüsvayçılığın son pilləsi olan katorqa imiĢ. Cənab FoĢlevan, heç 

demə, katorqa dustağı Jan Valjan imiĢ. 

XoĢbəxtliyin ən gözəl çağında belə bir sirrə qəfildən bələd olmaq, qumru quĢu yuvasında əqrəbə 

rast gəlmək kimi bir Ģeydir. 

Mariusla Kozettanın xoĢbəxtliyi bundan sonra belə bir əqrəblə yan-yanamı yaĢayacaqdı? Bunu 

baĢ vermiĢ bir hadisəmi hesab etmək lazımdı? Marius evləndikdən sonra bu adamı qəbul etməyə 

borclu idimi? BaĢqa bir yol tapmaq mümkün deyildimi? 

Marius katorqa dustağı ilə bir evdəmi yaĢayacaqdı? 

Qoy iĢıqdan və Ģənlikdən toxunan çələng xoĢbəxt adamın baĢını bəzəsin, qoy, o həyatının ən 

xoĢbəxt çağından – məhəbbət dəqiqələrindən zövq alsın, – belə bir zərbə nəinki onu, hətta vəcdə 

gəlmiĢ baĢ mələyi də, Ģöhrətin ən yüksək pilləsində olan qəhrəmanı da sarsıda bilər. 

O adamın ki gözləri önündə belə dəyiĢikliklər olur, o düĢünməyə baĢlayır. Marius da düĢünməyə 

baĢladı: bu barədə, bəlkə, o özünü məzəmmət etməlidir? Bəlkə, daxili duyğu onu aldatmıĢdır? 

Bəlkə, o, qeyri-ixtiyari olaraq ağılsızlıq etmiĢdir? Bir cəhətdən bu belədir? Bəlkə də, o, 

evlənməklə nəticələnən sevgi macərasında lazımınca düĢünmədən hərəkət etmiĢdir, – Kozettanın 

heç ata-anası haqqında da məlumat toplamamıĢdır. Həyat bu qayda ilə bizi, tutduğumuz iĢləri 

ardıcıl surətdə aydınlaĢdırmağa məcbur edir, səhvlərimizi yavaĢ-yavaĢ düzəldir. O indi öz 

xasiyyətində, gözdən yayınan bulud kimi, xəyalpərəstliyə, fantaziyaya olan meyli görürdü; bu 

bulud bir çox adamda, ehtiras və iztirabın Ģiddətləndiyi vaxtda ruhun hərarətini dəyiĢdirir, 

Ģüurunu dumanlandırır. Biz Mariusun Ģəxsiyyətində olan bu səciyyəvi cəhəti dəfələrlə qeyd 

etmiĢik. O, Plüme küçəsində, sevgidən məst olduğu nəĢə dolu beĢ-altı həftə içərisində – 

Qorbonun daxmasında baĢ verən faciəni, baĢına müsibət gələn adamın qəribə hərəkətini, 

mübarizə zamanı inadla susmağını, mübarizə qurtaran kimi qaçmasını Kozettaya hələ 

danıĢmamıĢdı, – indi bu, onun yadına düĢdü. Necə olmuĢdu ki, Kozettaya heç nə deməmiĢdi? 

Hadisə axı bu yaxınlarda baĢ vermiĢdi, özü də çox dəhĢətli hadisə idi! Necə olmuĢdu ki, 

Tenardyenin ailəsindən, xüsusilə Eponinaya rast gəlməsindən ona bir Ģey danıĢmamıĢdı? Onda 

Marius susmasının səbəbini indi özünə güclə izah edə bilərdi. Lakin bunun nə üçün belə 

olunduğunu o, baĢa düĢürdü. O, özünü, öz divanəliyini, Kozettanın eĢqindən məst olduğunu, 

aĢiqlə məĢuqun idealın zirvəsinə yüksəlməsindən baĢqa bir Ģey olmayan, adamın bütün varlığını 

bürüyən sevgisini xatırlayırdı; bəlkə də, o, qəlbinin coĢqun, o füsunkar çırpıntıları içərisində 

idrakın nəzərə çarpmayan xırdaca bir zərrəsi kimi, bu təhlükəli hadisəni gizlətmək, onu öz 

hafizəsindən silib atmaq fikrini də dumanlı Ģəkildə xatırlayırdı, bu hadisədə heç bir rol oynamaq 

---

istəmirdi, bundan qaçırdı, bu məsələdə o, nə hadisəni nəql edən bir adam, nə də Ģahid ola bilərdi, 

ittihamçı da ola bilməzdi. Bir də ki, bu bir neçə həftə ildırım sürətilə ötüb keçmiĢdi; onlar ancaq 

bir-birini sevməklə məĢğul idilər, ayrı heç nəyə vaxt qalmırdı. O, hər Ģeyi ölçüb-biçərək, hər Ģey 

nəzərdən keçirərək, hər Ģeyi düĢünərək Qorbonun daxmasında baĢ verən hadisəni Kozettaya 

söyləsəydi də, Tenardyenin adını çəksəydi də, bunun nə əhəmiyyəti ola bilərdi? O, hətta bilsəydi 

ki, Jan Valjan katorqa dustağıdır, bu, onun fikrində bir dəyiĢiklik əmələ gətirərdimi! Ya bunu 

Kozetta bilsəydi, onun fikrində bir dəyiĢiklik əmələ gələrdimi? O, Kozettadan əl çəkərdimi? Ona 

pərəstiĢ etməyə bilərdimi? Onunla evlənməyə bilərdimi? Yox. BaĢ verən hadisədə bu, bir Ģey 

dəyiĢə bilərdimi? Yox. Deməli, heç bir Ģeyə təəssüf etmək, heç bir Ģeydə öz-özünü məzəmmət 

etmək lazım deyil. Hər Ģey yaxĢı gedirdi. AĢiq-məĢuq adlanan bu əyyaĢlar üçün də hələ göydə 

Allah vardır. Kor Marius da gözü görən adamın seçdiyi yolla gedərdi. Sevgi onun gözlərini niyə 

bağlamıĢdı? Onu cənnətə aparmaq üçün! 

Lakin bu cənnəti indi qonĢuluqda olan cəhənnəm korlayırdı. 

Mariusun çoxdan bəri bu adama, Jan Valjana çevrilən FoĢlevana olan soyuqluğunu indi dəhĢət 

əvəz etmiĢdi. 

Qeyd edək ki, bu dəhĢətdə bir az mərhəmət, hətta bir az fərəh də vardı. 

Bu islaholunmaz oğru ona tapĢırılan əmanəti sahibinə vermiĢdir. Özü də nə qədər? Altı yüz min 

frank! Bu pulun varlığını yalnız o bilirdi. Bunu o verməyə də bilərdi, lakin o, pulun hamısını 

sahibinə qaytardı. 

Bundan baĢqa, o öz ictimai vəziyyətini də açıb söylədi. Bunu söyləməyə heç kəs onu məcbur 

etmirdi. Onun kim olduğu, ancaq onun vasitəsilə aydın oldu. Onun etirafı özünü alçaltmaq deyil, 

bundan çox-çox böyük bir Ģeydi, – özünü təhlükəyə atmaq deməkdi. Məhkum edilmiĢ adam 

üçün maska – maska deyil, sığınacaqdır. Bu sığınacağı o rədd etdi. BaĢqa bir adamın adı onun 

üçün təhlükəsizlikdi, bu adı istəmədi... O, katorqa dustağıdır, o, abırlı bir ailədə həmiĢəlik 

gizlənə bilərdi, lakin o belə tamahdan özünü saxladı. Niyə? Onun vicdanı bunu tələb edirdi. O 

özü bunu inkar edilməsi mümkün olmayan bir həqiqət kimi izah etdi. Sözün qısası, bu Jan Valjan 

necə adam olsa da, bir Ģey Ģübhəsizdi: onun qəlbində vicdan oyanmıĢdı. Onun qəlbində sirli bir 

dəyiĢikliyin baĢlandığı hiss olunurdu; görünür, bu adam uzun illərdən bəri ruhi narahatlıq 

duyurmuĢ. YaxĢılığa və ədalətə olan belə bir meyl adi adamlarda ola bilməz. Vicdanın oyanması 

qəlbin əzəmətini göstərir. 

Jan Valjan səmimi danıĢırdı. Gözlə görünən, duyulan, inkar edilməyən bu səmimiyyətin onun 

özünə verdiyi əzab göstərirdi ki, Jan Valjanın səmimi olduğuna baĢqa bir sübut lazım deyil; həm 

də bu səmimiyyət onun sözlərinə böyük məna verirdi. Vəziyyət Marius üçün qəribə bir Ģəkildə 

dəyiĢmiĢdi. Cənab FoĢlevan Mariusda necə hiss oyatmıĢdı? Etimadsızlıq hissi! Jan Valjan onda 

necə hiss oyatmıĢdı? Etimad hissi! 

Marius öz fikrində Jan Valjanın hərəkətinə qiymət verir, iĢin aktiv və passiv cəhətini müəyyən 

edərək, mizanlaĢdırmağa çalıĢırdı. Lakin Mariusun ətrafında və onun daxilində, sanki, fırtına 

qopmuĢdu. O, Jan Valjan haqqında aydın təsəvvür əldə etmək üçün onun surətini hafizəsinin lap 

dərinliklərində canlandırır, onu gah itirir, gah da məĢum bir duman içində tapırdı. 

Jan Valjanın əmanəti vicdanla qaytarması, söylədiyi sözlərin düzgünlüyü yaxĢı Ģey idi. Bu, bulud 

arasından düĢən iĢığı xatırladırdı, lakin bulud sonra yenə də qaralırdı. 

Mariusun xatirələrinə qədər aydın olmasa da, sirrin mövcud olduğunu göstərirdi. 

Jondretin daxmasında axı nə olmuĢdu? Polis iĢçiləri gələndə bu adam onlardan kömək istəmək 

əvəzinə niyə gözdən itmiĢdi? Ġndi bu sualın cavabı Marius üçün aydın oldu. Çünki bu adam 

dustaqxanadan qaçmıĢdı, polis nəzarətindən gizlənirdi. 

Ġkinci sual: niyə bu adam barrikadaya gəlmiĢdi? Bu hadisə, odun təsiri ilə görünən simpatik 

mürəkkəb kimi, yenə də Mariusun qarĢısında, onun həyəcanlı qəlbində aydın Ģəkildə canlandı. 

Bu adam barrikadada idi. Ancaq vuruĢmurdu. O niyə barrikadaya gəlmiĢdi? Bu sualın qarĢısında 

bir kabus canlanaraq suala cavab verdi: bu kabus Javer idi. Ġndi Marius Jan Valjanın barrikadaya 

gəldiyini, əl-qolu bağlanmıĢ Javeri barrikadadan apardığını aydınca xatırlayırdı; o indi də 

Mondetur küçəsinin tinindən gələn qorxunc tapança səsini eĢidirdi. Belə güman etmək lazımdı 

ki, casusla katorqa dustağı arasında çoxdan bəri davam edən düĢmənçilik varmıĢ. Onlar bir-

---

birinə mane olurmuĢ, Jan Valjan ondan qisas almaq üçün barrikadaya gəlibmiĢ. Görünür, o, 

Javerin əsir alındığını bilirmiĢ. Korsika qan qisası cəmiyyətin aĢağı təbəqələrinə daxil olaraq, 

orada qanun olmuĢdu; bu qan qisası elə adət Ģəklini almıĢdı ki, qismən xeyrə sarı dönən adamı da 

təəccübləndirmirdi; bunlar elə adamdır ki, onları, öz hərəkətindən peĢman olan cinayətkarın 

intiqam fikri deyil, oğurluq fikri təĢviĢə sala bilər. Jan Valjan Javeri öldürmüĢdür. Hər halda, 

Marius buna inanırdı. 

Sonuncu sual. Bu sualın cavabı yox idi. Bu sual Mariusu odlu bir kəlbətin kimi sıxırdı. Necə 

olmuĢdu ki, Jan Valjan uzun illər boyu Kozetta ilə yan-yana yaĢamıĢdı? Qəza-qədərin bu 

anlaĢılmaz oyunu – belə bir tifili bu adama rast gətirməsi nə deməkdi? Deməli, göydə də buxov 

varmıĢ, deməli, Allah da mələklə iblisi eyni zəncirlə bir-birinə bağlaya bilərmiĢ? Deməli, 

günahla məsumluq fəlakətin sirli katorqası kamerasında yoldaĢ ola bilərmiĢ? Məhkum edilmiĢ 

adamların insan taleyi adlanan bu yürüĢündə bir-birinə bənzəməyən iki sima yan-yana dura 

bilərmiĢ: bunlardan biri aydın və təmizdir, biri qorxuncdur, birinin üzərinə səhər Ģəfəqinin iĢığı 

düĢmüĢdür, o birini Tanrı qəzəbinin ildırımı qarsalamıĢdır. Belə anlaĢılmaz ittifaqı kim 

əvvəlcədən müəyyən edə bilərdi? Necə olmuĢdu ki, səmavi, gənc bir məxluqun taleyi 

islahedilməz bir günahkarın taleyi ilə birləĢmiĢdi, bu necə möcüzə idi?! Quzu ilə canavarı kim 

birləĢdirə bilmiĢdi? Bundan da artıq ağlasığmaz bir Ģey: kim canavarı quzuya bağıĢlamıĢdı? 

Çünki canavar quzunu sevirmiĢ, çünki yırtıcı bir məxluq zəif bir məxluqa pərəstiĢ edirmiĢ, çünki 

iblis on il mələyə arxa olubmuĢ! Kozettanın uĢaqlığı, gəncliyi, onun isməti, qızlıq inkiĢafı – 

həyata və idraka can atan coĢqunluğu bir əjdaha tərəfindən sədaqətlə qorunurmuĢ! Burada 

suallar, sanki, saysız-hesabsız müəmmalara bölünürdü, bir girdabın dibində baĢqa bir girdab 

açılırdı. Mariusun Jan Valjan haqqında düĢünə-düĢünə, baĢı gicəlirdi. Axı girdab olan bu insan 

kim idi? 

―Həyat kitabı‖nın qədim simvolları əbədidir: daha yüksək həqiqətlər insan cəmiyyətini 

dəyiĢməsə, bu vəziyyətində o həmiĢə iki cür insan yetiĢdirmiĢ və yetiĢdirəcəkdir; bunlardan biri 

– yüksək mənəviyyatlı, birisi – alçaq təbiətli adamdır; biri – xeyir təbliğ edən Habildir, biri – Ģər 

təbliğ edən Qabil. Bu Jan Valjan, bu incə qəlbli Qabil kim idi? Məsumluq qarĢısında müqəddəs 

bir Ģey kimi baĢ əyən, onu qoruyan, bəsləyib böyüdən, müdafiə edən, əxlaq cəhətdən 

möhkəmləndirən, özü qəbahətli olduğu halda onu qəbahətsizlik haləsi ilə bürüyən bu quldur kim 

idi? Bu necə günahkar adamdır ki, ismət qarĢısında pərəstiĢ etmiĢ, onu heç bir Ģeylə 

ləkələməmiĢdir? Kozettanı tərbiyə edən bu Jan Valjan axı kim idi? Ulduzun çıxmasını ən kiçicik 

kölgədən, ən kiçicik buluddan belə qoruyan, yalnız bir məqsədlə yaĢayan, zülmət içindən çıxan 

bu adam kim idi? 

Bu, Jan Valjanın sirri idi; bu, həm də, Allahın sirri idi. 

Marius bu iki sirrin qarĢısında geri çəkildi. Bu sirlərdən biri müəyyən dərəcədə o biri sirr 

barəsində ona təskinlik verirdi. Bunların hamısında lap açıqca Jan Valjan kimi Allah da iĢtirak 

edirdi. Allahın öz tədbiri var. O, hansı vasitəni lazım bilsə, ondan istifadə edir. O, insanlara 

haqq-hesab verməyə borclu deyil. Allah öz tədbirini necə yerinə yetirir – bu, bizə məlumdurmu? 

Jan Valjan çox böyük zəhmət nəticəsində Kozettanı tərbiyə edə bilmiĢdi. Kozettanın ruhunu 

yaradan müəyyən dərəcədə o idi. Bu, qəti idi. Nə olar ki? ĠĢçi son dərəcə eybəcər olsa da, iĢinin 

nəticəsi çox gözəl idi. Allah istədiyi kimi möcüzə yarada bilər. O, füsunkar Kozettanı yaratmıĢ, 

Jan Valjanı isə ona tərbiyəçi qoymuĢdur. O, özünə belə qəribə bir köməkçi seçmək istəmiĢdir. 

Biz ona nə deyə bilərik? Qızılgülün açması üçün peyinin yaza kömək etdiyi birinci dəfə deyil ki! 

Marius özü öz suallarına cavab verir, öz-özünü inandırırdı ki, verdiyi cavablar doğrudur. O, 

burada göstərdiyimiz Ģübhələr haqqında Jan Valjandan söz soruĢmağa cəsarət etmirdi. O, 

Kozettanı sevirdi. Kozetta onun idi. Kozettadan məsumluq iĢığı saçılırdı. Bu, onun üçün 

kifayətdi. Onun daha hansı izaha ehtiyacı vardı? Onun sevdiyi qız iĢıq idi. ĠĢığın da izahata 

ehtiyacı varmı? Onun hər Ģeyi vardı; o daha nə istəyə bilərdi? Hər Ģeyin olması kifayət deyilmi? 

Jan Valjanın xüsusi iĢləri onun nəyinə lazımdı?! O, öz fikrində məĢum bir kölgə üzərinə 

əyilərək, bu səfilin təntənə ilə söylədiyi sözlərdən bərk-bərk yapıĢırdı: ―Mən Kozettanın heç 

nəyiyəm. On il bundan əvvəl mən onun dünyada heç yaĢayıb-yaĢamıdığını bilmirdim‖. 

---

Jan Valjan yoldan keçən təsadüfi bir adamdı. Bunu o, özü dedi. Budur, ötüb keçdi. O, kim olsa 

da, öz rolunu oynayıb qurtarmıĢdır. Kozettanı qoruyan qəza-qədərin yerini tutmaq üçün indi 

Marius qalmıĢdır. Kozetta mavi göylərdə özünə tay olan bir məxluq tapmıĢdır, bu, onun 

sevgilisidir, bunu ona Allah göndərmiĢdir. Kozetta, baramadan çıxan kəpənək kimi, 

qanadlanaraq, dəyiĢərək boĢ və iyrənc qabığını, yəni Jan Valjanı yerdə qoyub göylərə 

yüksəlmiĢdir. 

Mariusun baĢında nə kimi fikirlər dolaĢsa da, o yenə Jan Valjanın qarĢısında dəhĢət duyurdu. Bu, 

bəlkə də, fövqəladə bir dəhĢətdi, çünki – biz indicə qeyd etdik, – bu adamda o quid divinum1 

hiss edirdi. Lakin o nə etsə də, vəziyyəti yüngülləĢdirən Ģeylər axtarıb tapsa da, yeni bir 

məsələnin üstünə qayıtmalı olurdu: deyirdi ki, bu adam katorqa dustağıdır, baĢqa sözlə, 

cəmiyyətin heç bir pilləsində yeri olmayan, son pillədən də aĢağı enən məxluqdur. Ən aĢağıda 

duran insanlardan sonra katorqa dustağı gəlir. Əslinə qalanda, katorqa dustağı canlılar sırasından 

çıxmıĢdır. Qanun insandan almağa qüvvəsi yetən hər Ģeydən – bütün insan hüququndan, insan 

ləyaqətindən onu məhrum etmiĢdir. Marius demokrat olsa da, məhkəmə cəzası məsələsində hələ 

də amansız cəza tədbirlərinin tərəfdarı idi, qanunun cəzalandırdığı adamlara da bu qanun 

nöqteyi-nəzərindən baxırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Mariusun mənəvi inkiĢafı hələ tamama 

yetməmiĢdi. O hələ insanın müəyyən etdiyi Ģeyi Allahın müəyyən etdiyi Ģeydən, qanunu haqdan 

ayıra bilmirdi. O hələ insanın, bir daha geri qaytarılması və düzəlməsi mümkün olmayan Ģeylərə 

hökm vermək haqqını mənimsəməsini ətraflı surətdə düĢünməmiĢdi, götür-qoy eləməmiĢdi. Onu 

vindiste1 sözü qəzəbləndirmirdi. O, yazılı qanuna bəzən əl qatılmasının ömürlük cəza tədbiri ilə 

nəticələnməsini haqlı hesab edirdi, ictimai mədəniyyətin tapdığı təsvir vasitəsi kimi qəbul edirdi. 

O hələ bu pillədə dururdu, lakin ona görə dururdu ki, sonralar mütləq yuxarı pillələrə qalxsın, 

çünki o öz təbiəti etibarilə yaxĢı adamdı, özü də qeyri-Ģüuri olaraq tərəqqi yoluna qədəm 

qoymuĢdu. 

Belə ideyalar aləmində Jan Valjan ona iyrənc və mənfur bir məxluq kimi görünürdü. Bu məxluq 

səfil idi. Bu məxluq katorqa dustağı idi. Bu son söz onun qulaqlarında haqq divanın suri-Ġsrafili 

kimi səsləndi; o, Jan Valjan haqqında xeyli düĢündükdən sonra belə bir nəticəyə gəldi: Jan 

Valjandan üz döndərdi. Vade retro2. 

Bir Ģeyi də göstərmək, hətta qeyd etmək lazımdır. Marius Jan Valjandan bəzi Ģeyləri soruĢarkən 

(bu zaman Jan Valjan, hətta ona: ―Siz məni sorğu-suala tutmusunuz‖ demiĢdi) ona həlledici iki-

üç sual da verməmiĢdi; ona görə verməmiĢdi ki, qarĢısında belə suallar durmurdu, – onun 

qarĢısında belə suallar dururdu, lakin o bu suallardan qorxurdu. Jondretin daxması? Barrikada? 

Javer? Kim bilir, bu ifĢa ilə nəticələnə bilərdi?! Jan Valjan geri çəkilən adama oxĢamırdı; bəlkə 

də, Marius Jan Valjanı bəzi Ģeylər söyləməyə vadar etsəydi, özü onun sözünü kəsmək istərdi. 

Bəlkə də, bizim hamımız belə bir vəziyyət qarĢısında qalmıĢıq: ağır Ģübhələr içində iztirab çəkə-

çəkə sual veririk, lakin elə o saat da qulaqlarımızı tıxayırıq ki, bunun cavabını eĢitməyək. Belə 

qorxaqlıq, xüsusilə sevən adamlara xasdır. Bizim üçün təhlükəli olan vəziyyəti son nöqtəsinə 

qədər tədqiq etmək ağılsızlıqdır, xüsusilə elə bir vəziyyəti ki, bu, bizim həyatımızda facianə, həm 

də ayrılmaz surətdə bağlıdır. Kim bilir, Jan Valjanın ağılsız etirafı bütün məsələlərə necə dəhĢətli 

iĢıq sala bilərdi! Kim bilir, bəlkə, bu iyrənc iĢıq gedib Kozettaya da çatardı. Kim bilir, bəlkə də, 

cəhənnəm alovunun bu zəif iĢığı mələyin alnında qalardı. Ən zəif ildırım çaxması da göy 

gurultusu ilə nəticələnir. Qəza-qədərin hökmü belədir ki, hətta məsumluğun özü də, sirli 

əksolunma qanununun qurbanı olmaqla, günahın damğasını öz üzərində gəzdirməlidir. Bəzən elə 

olur ki, ən təmiz məxluqun üzərində, onun qonĢuluğunda olan iyrəncliyin izi həmiĢəlik qalır. 

Marius haqlı olsa da, olmasa da, bundan qorxurdu. Bunsuz da o, həddindən artıq çox Ģey bilirdi. 

O, bütün bu Ģeyləri yadında saxlamaqdan artıq unutmaq istəyirdi. O, tam təĢviĢ içində, Jan 

Valjandan üz döndərərək, sanki, Kozettanı öz ağuĢuna alıb aparmağa tələsirdi. 

Jan Valjan gecəyə, canlı və qorxunc bir gecəyə bənzəyirdi! Necə cəsarət edib bu gecənin zülməti 

içərisinə girmək olardı? Zülməti sorğu-sual etməkdən dəhĢətli Ģey yoxdur. Kim bilir, o nə cavab 

verəcəkdir?! ġəfəq üzərinə həmiĢəlik qaranlıq çökə bilərdi. 

Marius belə bir ruhi vəziyyətlə Jan Valjanın bundan sonra da Kozetta ilə əlaqə saxlayacağı üçün 

narahat olmaya, ağır düĢüncələrə dalmaya bilməzdi. O, geri çəkildiyi üçün, amansız və qəti 

---

qərarla nəticələnə biləcək o məĢum sualları vermədiyi üçün az qala özünü məzəmmət edirdi. 

Hesab edirdi ki, həddindən artıq rəhmdil, həddindən artıq yumĢaq, lap açıq desək, həddindən 

artıq zəif olmuĢdur. O, ehtiyatsızlıq edərək, bu zəiflik nəticəsində güzəĢtə getmiĢdi, ürəyinin 

yumĢalmasına yol vermiĢdi. Nahaq da eləmiĢdi. O gərək Jan Valjanı rədd edəydi. Jan Valjan 

günah yuyan bir qurbandı; o gərək bu qurbanı verib, evini ondan xilas edəydi. O öz hərəkətindən 

peĢman olmuĢdu, qəlbində birdən-birə qalxan Ģiddətli qasırğaya qarĢı acıqlanmıĢdı, – bu qasırğa 

onun qulaqlarını kar, gözlərini kor etmiĢdi, onu, arzusu əleyhinə olaraq, baĢqa səmtə çəkib 

aparmıĢdı. O öz-özündən narazı idi. 

Ġndi nə etmək lazımdı? Jan Valjan Kozettanın yanına gələcəkdi, – bu fikir onda dərin nifrət hissi 

oyadırdı. Bu adam onun nəyinə gərəkdi? Bəs o nə etsin? Burada dayanıb dururdu, məsələnin 

sonuna kimi getmək, öz qəlbinin dərinliyinə varmaq, öz-özünü araĢdırmaq istəmirdi. O, vəd 

etmiĢdi, bu adamın xahiĢinə uyaraq güzəĢtə getmiĢdi, ona söz vermiĢdi. Jan Valjan istədiyi vədi 

almıĢdı; verilən sözü, hətta katorqa dustağına, xüsusilə katorqa dustağına verilən sözü yerinə 

yetirmək lazımdı. Bununla belə, o, hər Ģeydən əvvəl Kozettanın vəziyyətini düĢünməli idi. 

Xülasə, qüvvətli bir nifrət hissi onun qəlbində olan baĢqa hissləri sıxıĢdırıb çıxarırdı. 

Marius bu dolaĢıq fikir yığınını zehnində yoxlayır, bir fikirdən o birisinə keçir, ağır iztirab içində 

çırpınırdı. O, dərin təĢviĢ içində idi. Bu təĢviĢi Kozettadan gizlətmək asan deyildi; lakin sevgi 

böyük qüvvədir: Marius bu iĢin öhdəsindən gələ bildi. 

Marius, əsil məqsədini bildirmədən, Kozettaya bir neçə sual verdi; heç bir Ģeydən xəbəri 

olmayan Kozetta ağ göyərçin kimi məsum idi. Marius Kozettanın öz uĢaqlığı və gəncliyi 

haqqında söylədiyi sözləri dinləyərkən get-gedə daha artıq əmin olurdu ki, bu katorqa dustağı 

Kozettaya böyük mehribanlıq, atalıq qayğısı göstərmiĢ, əsil insana xas olan bir ləyaqətlə onu 

böyütmüĢdür. Mariusun hiss etdiyi və güman etdiyi Ģey doğru çıxdı. O məĢum qanqal bu zanbağı 

sevirmiĢ və qoruyurmuĢ. 

 

 

 

 

 

 

QARANLIQ ARTIR. 

 

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

AĢağı mərtəbədəki otaq. 

 

Ertəsi gün hava qaralanda Jan Valjan Jilnormanın darvazasını döydü. Bask onun qabağına çıxdı. 

O, müəyyən edilən vaxtda həyətdə idi, sanki, kiminsə sərəncamını yerinə yetirirdi. Bəzən elə 

olur ki, xidmətçiyə deyirlər: ―Göz-qulaq ol, filan ağa gələcək‖. 

Bask Jan Valjanın yaxına gəlməsini gözləməyərək dedi: 

– Cənab baron mənə tapĢırıb ki, siz cənablarından soruĢum: siz yuxarı qalxmaq istəyirsiniz, ya 

aĢağıda dayanmaq? 

Jan Valjan: 

– Mən aĢağıda dayanacağam, – deyə cavab verdi. 

Bask, böyük hörmət ifadə edən tövrünü pozmadan, aĢağı mərtəbədəki zalın qapısını açıb dedi: 

– Gedim cavan ev sahibəsinə xəbər verim. 

Jan Valjan – tağlı, rütubətli, qırmızı kaĢı döĢəməli, lazım olanda ərzaq damı kimi istifadə edilən 

bir otağa girdi. Otağın qapısı küçəyə açılırdı. Onun dəmir barmaqlıqlı bir pəncərəsi vardı, 

pəncərədən içəri zəif iĢıq düĢürdü. 

---

Bu otaq tez-tez iri, xırda süpürgə, Ģotka görən otaqlardan deyildi. Toza heç əl dəyməmiĢdi. 

Hörümçəklərlə mübarizə aparılmırdı. Ölü milçəklərlə bəzənmiĢ iri, qara hörümçək toru yekə bir 

yelpik kimi pəncərəni tutmuĢdu. Bu balaca, alçaq otağın yeganə zinəti küncə tökülən bir yığın 

boĢ ĢüĢədən ibarətdi. Divarların sarı oxra ilə rənglənmiĢ suvağı parça-parça qopub tökülmüĢdü. 

Otağın dib tərəfində bir buxarı vardı; buxarının ensiz taxtası qarağac rəngində rənglənmiĢdi. 

Buxarıda odun yanırdı. Bu onu göstərirdi ki, Jan Valjanın ―mən aĢağıda qalacağam‖ cavabı 

qabaqcadan nəzərə alınmıĢdı. 

Buxarının qabağında iki kreslo vardı. Kresloların arasına yerə xalça əvəzinə sürtülmüĢ, yundan 

çox iplikləri qalmıĢ bir Ģəlpə salınmıĢdı. 

Otaq yalnız buxarıdakı od ilə, bir də pəncərədən düĢən tutqun iĢıqla iĢıqlanmıĢdı. 

Jan Valjan yorğun idi. Bir neçə gündü ki, o heç nə yemirdi, yatmırdı. O, ağır-ağır kresloya 

çökdü. 

Bask qayıdıb gəldi, yandırılmıĢ Ģamı buxarının üstünə qoyub, otaqdan çıxdı. Jan Valjan baĢını 

sinəsi üstə əyərək fikrə dalmıĢdı, o nə Baskın gəldiyini, nə də Ģamın buxarı üstünə qoyulduğunu 

bildi. 

Birdən o dikəldi, sanki, onu yuxudan oyatdılar. Kozetta onun arxasında durmuĢdu. 

Jan Valjan Kozettanın içəri girdiyini görməmiĢdi, hiss etmiĢdi. 

Dönüb Kozettaya baxdı. Kozetta füsunkardı, gözəldi. Lakin Jan Valjanın dalğın baxıĢları onun 

gözəlliyini deyil, qəlbini axtarırdı. 

Kozetta ucadan dedi: 

– Ata, mən bilirdim ki, siz qəribə adamsınız, ancaq belə bir qəribəliyi sizdən heç gözləmirdim! 

Bu nə əcaib fantaziyadır! Marius dedi ki, guya, siz özünüz istəmisiniz ki, mən sizi burada qəbul 

edim. 

– Bəli, mən özüm istəmiĢəm. 

– Mən elə-belə də bilirdim. Ġndi özünüzü gözləyin! Xəbərdarlıq edirəm, bu saat sizinlə 

dalaĢacağam. Lap elə baĢdan baĢlayaq. Ata, məni öpün. 

Kozetta üzünü ona yaxınlaĢdırdı. 

Jan Valjan yerindən tərpənmədi. 

– Siz heç qımıldanmadınız da. Bunu yadda saxlarıq. Siz özünüzü müqəssir adam kimi 

tutursunuz. Fərqi yoxdur, mən sizi əfv edirəm. Həzrət Ġsa demiĢdir: ―Üzünüzün o biri tərəfini 

çevirin‖. Bu da üzümün o biri tərəfi. 

Jan Valjan yenə də tərpənmədi. Sanki, onun ayaqları yerə mıxlanmıĢdı. 

Kozetta: 

– Məsələ ciddiləĢir, – dedi. – Mənim təqsirim nədir? Bax, xəbərdarlıq eləyirəm: mən sizdən 

küsmüĢəm. Siz gərək elə bir iĢ tutasınız ki, mən sizinlə barıĢam. Siz gərək bizimlə nahar 

edəsiniz. 

– Mən nahar eləmiĢəm. 

– Düz demirsiniz. Mən cənab Jilnormandan xahiĢ edəcəyəm ki, sizi yaxĢıca danlasın. Babalar 

ona görə yaranıb ki, ataları danlasın. YaxĢı da! Gedək qonaq otağına! Bu saat gedək! 

– Bu, mümkün deyil. 

Kozetta bu sözü eĢidəndə bir az özünü itirdi. O daha əmr etməyib sorğu-suala keçdi. 

– Niyə axı? Bir də ki bizim görüĢümüz üçün siz niyə bu boyda evdə ən pis otağı seçmisiniz? 

Bura çox pisdir. 

– Sən axı bilirsən ki... 

Jan Valjan səhvini düzəltdi: 

– Siz axı bilirsiniz ki, baronessa, mən, qəribə adamam, mənim öz Ģıltaqlıqlarım var. 

Kozetta xırdaca əllərini heyrətlə bir-birinə çırpdı? 

– Baronessa?.. Siz?.. Təzə xəbər! Bu nə deməkdir? 

Jan Valjan ürək parçalayan iztirablı bir təbəssümlə Kozettaya baxdı, – bəzən onun dodaqlarında 

bu cür təbəssüm görünərdi. 

– Siz özünüz baronessa olmaq istədiniz. Baronessa da oldunuz. 

– Ata, axı sizin üçün yox. 

---

– Daha mənə ata deməyin. 

– Nə? 

– Mənə cənab Jan deyin. Ġstəsəniz elə Jan deyin. 

– Siz daha mənim atam deyilsiniz? Mən daha Kozetta deyiləm? Cənab Jan? Axı bu nə olan 

Ģeydir? Bu, xalis bir çevriliĢdir! Axı nə olub? Bir mənim üzümə baxın! Siz mənimlə yaĢamaq 

istəmirsiniz? Siz öz otağınızı istəmirsiniz? Mən sizə nə eləmiĢəm? Mən sizə nə eləmiĢəm? 

Görünür, nəsə bir Ģey olub? 

– Heç bir Ģey olmayıb. 

– Bəs onda belə niyə? 

– Hər Ģey əvvəlki kimi qalır. 

Siz adınızı niyə dəyiĢirsiniz? 

– Axı siz də öz adınızı dəyiĢdiniz. 

Jan Valjan yenə bayaqkı kimi gülümsəyərək əlavə etdi: 

– Siz xanım Ponmersi olandan sonra mən niyə cənab Jan olmayım?! 

– Mən heç bir Ģey baĢa düĢmürəm. Bunların hamısı mənasız Ģeydir. Mən hələ ərimdən 

soruĢacağam, görüm o sizə cənab Jan deməyə icazə verirmi? Əminəm ki, o razılıq verməyəcək. 

Siz məni yaman kədərləndirirsiniz. Adamda qəribə hərəkətlər ola bilər, ancaq adam öz xırdaca 

Kozettasını incitməz. Bu heç yaxĢı iĢ deyil. Siz gərək kinli olmayasınız, siz axı çox gözəl 

insansınız. 

Jan Valjan dinmədi: 

Kozetta cəld Jan Valjanın əllərindən yapıĢıb üzünə sarı qaldırdı, böyük bir coĢqunluq və 

mehribanlıqla çənəsinin altına sıxdı. 

– Ah, əvvəlki kimi mərhəmətli olun! – dedi. 

Sonra əlavə etdi: 

– Mən mərhəmətli olmaq nəyə deyirəm? Ona deyirəm ki, sevimli olun, köçün bizə gəlin – 

burada da, Plüme küçəsindəki kimi, quĢlar var – bizimlə bir yerdə yaĢayın. Silahlı adam 

küçəsindəki o mənfur daxmanı atın getsin, bizi müəmmalar içində qoymayın, hamı necəsə, siz də 

elə olun, bizimlə nahar eləyin, səhər yeməyini yeyin, sözün qısası, mənim əziz atam olun. 

Jan Valjan əllərini onun əllərindən azad elədi. 

– Sizə ata lazım deyil, indi sizin əriniz var. 

Kozetta hirsləndi: 

– Mənə ata lazım deyil? Belə mənasız sözü eĢidəndə, vallah adam heç bilmir ki, nə desin. 

Jan Valjan nüfuzlu Ģəxslərdən kömək gözləyən, özünü saxlamaq üçün hər xırdaca budağa əl atan 

bir adam kimi sözünə davam etdi: 

– Tusen burada olsaydı, o mənim belə xasiyyətdə olduğumu hamıdan əvvəl təsdiq edərdi. Bu 

məsələdə təzə bir Ģey yoxdur. Mən həmiĢə öz qaranlıq guĢəmi xoĢlamıĢam. 

– Axı bura soyuqdur. Adam yaxĢı görmür. Bir də ki, özünüzü cənab Jan adlandırırsınız – bu çox 

pis uydurmadır! Mən istəmirəm ki, siz mənə ―siz‖ deyəsiniz. 

Jan Valjan söhbəti dəyiĢdi: 

– Bu gün bura gələndə Sen-Lui küçəsində, qiymətli mebel düzəldən dülgərdə bir Ģey gördüm. 

Mən qəĢəng bir qadın olsaydım, onu alardım. Müasir zövqə əsasən hazırlanmıĢ çox gözəl bir 

tualet idi. Deyəsən, sizdə buna çəhrayı ağac deyirlər. Çox qiymətli naxıĢları, böyük aynası, 

xırdaca siyirtmələri vardı. Çox qəĢəng Ģeydi. 

Kozetta ərk ilə dedi: 

– Ah, yaramaz ayı! 

Üz-gözünü füsunkar halda qırıĢdıraraq, bir-birinə sıxdığı diĢləri arasından Jan Valjanın üstünə 

fınxırdı. Bu vəziyyətilə o, balaca, acıqlı piĢiyi təqlid edən Qratsiyanın özü idi. 

– Mən lap dəli oluram, – dedi. – Dünəndən bəri siz hamınız məni bərk acıqlandırırsınız. Mən 

yaman hirslənmiĢəm. Mən heç bir Ģey baĢa düĢmürəm. Siz məni Mariusdan qorumursunuz. 

Marius mənim tərəfimi saxlamaq istəmir. Mən lap tək qalmıĢam. Mən sizin otağınızı elə yaxĢı 

bəzəmiĢəm ki! Ayı göydən gətirə bilsəydim, onu da sizin otağınızdan asardım. Bəs indi axı nə 

olsun? Əmriniz nədir? Ġndi mən bu otağı neyləyim? Mənim həmxanam məni çox pis vəziyyətdə 

---

qoyur. Nikolettaya tapĢırmıĢam ki, nahara çox ləzzətli bir Ģey hazırlasın. O da mənə deyir ki, 

―Xanım, sizin naharınız heç kəsə lazım deyil!‖ Atam FoĢlevan da, heç bilmirəm niyə, tələb edir 

ki, mən ona cənab Jan deyim, onu köhnə, pis, çirkin, üfunətli zirzəmidə qəbul edim; elə zirzəmi 

ki, divarları saqqal çıxarıb, içinə büllur qablar yerinə boĢ ĢüĢələr qoyulub, pəncərəsindən pərdə 

yerinə hörümçək toru asılıb! Siz qəribə adamsınız, buna mənim sözüm yox, bunlar hamısı sizin 

xasiyyətinizə uyğun Ģeylərdir, ancaq evlənən adamlara da nəfəslərini dərməyə imkan vermək 

lazımdır! Elə o saat əvvəlki xasiyyətinizə əl atmağa sizin ixtiyarınız yoxdur! Doğrudanmı bu 

murdar Silahlı adam küçəsində yaĢamaq sizin çox xoĢunuza gəlir? Amma mən orada yamanca 

bədbəxt idim. Mən axı sizə nə elədim? Siz məni yaman kədərləndirirsiniz? Fi! 

Birdən o, Jan Valjana diqqətlə baxaraq ciddi bir ifadə ilə əlavə etdi: 

– XoĢbəxt olduğum üçün sizin mənə acığınız tutur? 

Məsumluq, heç özü də bilmədən, bəzən çox həssas olur. Bu sual Kozetta üçün çox adi sual olsa 

da, Jan Valjan üçün onun böyük mənası vardı; Kozetta onu bir balaca cırmaqlamaq istədi, lakin 

çox bərk yaraladı. 

Jan Valjanın rəngi ağardı. Əvvəl o heç nə demədi, sonra izahı mümkün olmayan bir ifadə ilə, öz-

özünə söyləyirmiĢ kimi, pıçıldadı. 

– Onun xoĢbəxtliyi – mənim yaĢamaqda məqsədim, bax, bu idi. Ġndi Allah məni azad eləyə bilər. 

Sən xoĢbəxtsən, Kozetta, mənim vaxtım qurtarmıĢdır. 

Kozetta həyəcanla dedi: 

– Ah! Siz mənə ―sən‖ dediniz! – Jan Valjanın boynunu qucaqladı. 

Jan Valjan nə vəziyyətdə olduğunu unudaraq böyük həyəcan içində Kozettanı sinəsinə basdı. O 

az qalırdı ki, Kozettanı yenə də geri qaytardığına inansın. 

Kozetta pıçıldadı: 

– Sağ ol, ata! 

Jan Valjan bu həyəcana qapılaraq ağır iztirab duyurdu. O özünü üsulluca Kozettanın ağuĢundan 

azad edərək, Ģlyapasını götürdü. 

Kozetta soruĢdu: 

– Nə olub? 

Jan Valjan: 

– Mən gedirəm, xanım, sizi gözləyirlər. 

Sonra qapının qabağında dayanaraq əlavə etdi: 

– Mən sizə ―sən‖ dedim. Ərinizə deyin ki, bu daha təkrar olunmayacaq. Məni bağıĢlayın. 

Bu qəribə vidalaĢmaq Kozettanı lap ĢaĢırtdı; Jan Valjan onu bu vəziyyətdə qoyub otaqdan çıxdı. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Yenə də bir neçə addım geriyə. 

 

Jan Valjan ertəsi gün elə həmin vaxtda Kozettanın yanına gəldi. 

Kozetta daha ona sual vermirdi, onun hərəkətlərinə təəccüb etmirdi, soyuqdan Ģikayətlənmirdi, 

daha onu qonaq otağına çağırmırdı; ona ata, ya cənab Jan deməkdən eyni dərəcədə çəkinirdi. 

Özünə ―siz‖ deməyə, ―xanım‖ deməyə yol verirdi. Onun sevinci bir az azalmıĢdı. O, dərd 

çəkməyi bacarsaydı, onu qəmgin hesab etmək olardı. 

Yəqin, Mariusla onun arasında elə bir söhbət olmuĢdu ki, bu söhbətdə sevilən adam ağlına gələni 

deyir, heç bir Ģeyi izah eləmir, bununla belə, sevdiyi qadını sakitləĢdirə bilir. Sevənlərin marağı 

onların sevgisi hüdudundan xaricə çıxmır. 

AĢağı zalı bir az səliqəyə saldılar. Bask ĢüĢələri yığıĢdırıb apardı, Nikoletta hörümçək torunu 

təmizlədi. 

Jan Valjan hər gün eyni vaxtda gəlirdi. Mariusun sözünü hərfi mənada deyil, baĢqa bir mənada 

baĢa düĢmək üçün özünü məcbur edə bilmirdi, buna gücü çatmırdı. Marius iĢini elə qurmuĢdu ki, 

Jan Valjan gələndə o, evdən gedirdi. Evdəkilər cənab FoĢlevanın qoyduğu qayda-qanuna az 

---

vaxtda alıĢdılar. Tusen bu məsələdə onlara kömək etdi. O dönə-dönə deyirdi: ―Cənab FoĢlevan 

həmiĢə belə olmuĢdur‖. Qoca Jilnorman belə bir hökm çıxartdı: ―O, qəribə adamdır‖. Bu sözlə 

hər Ģey söylənmiĢdi. Düzünü desək, doxsan yaĢlı adamı yeni qohumluq əlaqələri usandırır, hər 

Ģey ona artıq yük kimi görünür, yeni tanıĢ olduğu adam onu ancaq darıxdırır, adət edilmiĢ həyat 

tərzində bu adam üçün daha yer yoxdur. Bu yeni adamın adı FoĢlevandımı, ya ġpaklevandımı, 

qoca Jilnorman üçün bunun fərqi yox idi, ―bu cənabdan‖ yaxa qurtarmaq üçün bir yüngüllük idi. 

O, öz fikrini izah edərək deyirdi: ―Belə qəribə adamlardan da adi Ģey yoxdur. Onlar özlərindən 

cürbəcür hoqqalar çıxarırlar. Elə-belə, səbəbi olmadan. Markiz de Kanapl bundan da pis idi. O 

özünə saray almıĢdı, amma çardaqda yaĢayırdı. Bu adamlar belə-belə sarsaqlıqlar eləyirlər‖. 

Lakin bu ―sarsaqlığın‖ altında gizlənən dəhĢəti heç kəs görmürdü. Bunun səbəbini kim baĢa düĢə 

bilərdi? Hindistanda elə bataqlıqlar var ki, onların suyu qeyri-adi və əcaib görünür: bu su heç 

külək olmadığı halda ləpələnir, o yerdə ki sakit olmalıdır, orada qaynamağa baĢlayır. Biz suyun 

üzündə səbəbsiz yerə əmələ gələn ləpələri görürük, amma suyun altında üzən ilanları görmürük. 

Bir çox adamın daxilində də onların yedirdib bəslədiyi gizlin ilanlar, gizlin iztirablar var, onları 

didib parçalayan əjdahalar var, gecələr onları yatmağa qoymayan ümidsizliklər var. Belə adamlar 

üzdən o biri adamlardan seçilmirlər, onlar da yeriyirlər, hərəkət edirlər. Heç kəs onların 

daxilində dəhĢətli, dağıdıcı bir mərəz olduğunu bilmir: mərəz bu bədbəxt adamların daxilində 

yaĢayır, bir qurd kimi onları içəridən gəmirir, onlara min bir əzab verir. Heç kəs belə adamların 

girdab olduğunu bilmir. Durğun, lakin dərin bir girdab! Arabir girdabın üzü tərpənir, lakin bunun 

nə demək olduğunu heç kəs baĢa düĢmür. Girdabın üzündə qəribə ləpələr görünür, sonra yox 

olur, sonra yenə də görünür; köpük qalxır, partlayır. Belə baxanda bu, heç nədir, lakin dəhĢətli 

Ģeydir. Bu, gözə görünməyən yırtıcı heyvanın nəfəs almasıdır. 

Bəzi adamlarda qəribə vərdiĢlər olur: baĢqaları gedəndə onlar gəlirlər, baĢqaları özünü gözə 

soxanda onlar kənarda dururlar, həmiĢə xaki rəngli plaĢ geyirlər, boĢ xiyabanlarda gəzirlər, 

adamsız küçələrdən getməyi, söhbətə qarıĢmamağı, camaatdan, izdihamlı Ģənliklərdən uzaq 

olmağı, özlərini varlı bir adam kimi göstərməyi, lakin kasıblıq içində yaĢamağı üstün tuturlar, 

dövlətli olduqları halda, öz evlərinin açarını ciblərində gəzdirirlər, qapıçıdan Ģam istəmirlər, dal 

eyvandan içəri girirlər, qaranlıq pilləkənlə yuxarı qalxırlar, – bütün bu qəribəliklər, dalğalar, 

köpüklər, su səthində görünən ani ləpələr çox vaxt dəhĢətli dərinliklərdən qalxır. 

Bu qayda ilə bir neçə həftə keçdi. Yeni həyat Kozettanı yavaĢ-yavaĢ cəlb etdi; ərə getdikdən 

sonra meydana gələn yeni əlaqələr, rəsmi görüĢlər, ailə qayğıları, əyləncələr mühüm iĢlər 

sırasına keçdi. Kozettanın əyləncəsi ucuz baĢa gəlirdi: bu əyləncə bir Ģeydən – Mariusla bir yerdə 

olmaqdan ibarətdi. Onun həyatının baĢlıca mündəricəsi Mariusla bir yerdə evdən çıxmaq, onunla 

evdə oturmaqdı. Günün günorta çağında izdihamlı küçələrdə, heç kəsdən çəkinmədən, bütün 

camaat qarĢısında, adamların içində qol-qola gəzmək həmiĢə onlara yeni sevinc gətirirdi. 

Kozettanı kədərləndirən Ģeylər də vardı. Tusen Nikoletta ilə düz gəlmirdi. Bu iki qarımıĢ qız yola 

getmədiyindən, Tusen evdən çıxmalı oldu. Qoca Jilnorman özünü çox gözəl hiss edirdi. Marius 

arabir məhkəmədə bir adamın iĢini müdafiə edirdi. Madmuazel Jilnorman yeni evlənən 

cavanlarla bir evdə öz kədərli həyatını baĢa vururdu, bu yaĢayıĢ onu tamamilə təmin edirdi, Jan 

Valjan hər gün gəlirdi. 

―Sən‖in rəsmi ―siz‖lə əvəz edilməsi, ―xanım‖, ―cənab Jan‖ sözləri Jan Valjanı Kozettanın 

nəzərində dəyiĢdirdi. Jan Valjanın Kozettanı özündən uzaqlaĢdırmaq üçün göstərdiyi səyi 

müvəffəqiyyətlə nəticələndi. Kozetta get-gedə daha artıq Ģən görünsə də, Jan Valjana daha az 

mehribanlıq edirdi. Lakin o hələ də Jan Valjanı çox istəyirdi, Jan Valjan da bunu hiss edirdi. Bir 

gün Kozetta birdən Jan Valjana dedi: ―Siz mənim atam idiniz, indi daha atam deyilsiniz, siz 

mənim əmim idiniz, indi daha əmim deyilsiniz, siz cənab FoĢlevan idiniz, indi ancaq Jansınız. 

Bəs siz kimsiniz? Bu Ģeylər mənim heç xoĢuma gəlmir. Mən sizin xeyirxah adam olduğunuzu 

bilməsəydim, sizdən qorxardım‖. 

Jan Valjan yenə də Silahlı adam küçəsində yaĢayırdı. Bir vaxtlar Kozettanın yaĢadığı məhəllədən 

gedə bilmirdi. 

Jan Valjan ilk günlər Kozettanın yanında ancaq bir neçə dəqiqə qalır, sonra gedirdi. 

---

Lakin sonralar get-gedə görüĢ vaxtını uzadaraq bunu bir adət Ģəklinə saldı. Sanki, o, Kozettanın 

yanında çox qalmasını günün uzanması ilə əsaslandırırdı: tez gəlir, gec gedirdi. 

Bir gün Kozetta səhvən ona ―ata‖ dedi. Jan Valjanın tutqun üzü sevincdən iĢıqlandı. O, 

Kozettanın səhvini düzəltdi: ―Jan deyin‖. Kozetta gülərək dedi: ―Hə, doğrudan da, elədir – cənab 

Jan‖. – ―Bax belə‖. Bunu deyib üzünü çevirdi; Jan Valjan istəmirdi ki, Kozetta onun göz yaĢını 

sildiyini görsün. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

 

Onlar Plume küçəsindəki bağı xatırlayırlar. 

 

Bu daha təkrar olunmadı. O, iĢığın son Ģüası idi. Hər Ģey tamam söndü. Əvvəlki yaxınlıq daha 

yox idi, Jan Valjan Kozettanın yanına gələndə daha onu öpmürdü, Ģəfqət və mehribanlıq duyulan 

―ata‖ sözünü daha eĢitmirdi. Jan Valjan öz israrı, öz köməyi ilə yavaĢ-yavaĢ bütün sevincindən 

məhrum oldu. Ona belə bir bədbəxtlik də üz verdi: Kozettanı bir gündə itirdiyi halda, sonra onu 

bir daha yavaĢ-yavaĢ itirdi. 

Adamın gözü tədriclə mağaranın zülmətinə də alıĢır. Əslinə qalanda, Kozettanı gündə bircə dəfə 

görmək Jan Valjanı, elə bil, kifayətləndirirdi. Onun həyatının bütün mənası bu görüĢ 

dəqiqələrindən ibarətdi. O, Kozettanın yanında oturur, ona dinməz-söyləməz baxırdı, ya da 

onunla keçmiĢ illərdən, onun uĢaqlığından, monastırdan, keçmiĢ rəfiqələrindən söhbət edirdi. 

Bir dəfə günortadan sonra, aprelin ilk günlərindən birində, o zaman ki, yaz girsə də, hava hələ 

sərindi, gün iĢığı adama fərəh verirdi, Mariusla Kozettanın pəncərəsindən görünən bağlar 

titrəyərək yuxudan ayrılırdı, yemiĢan yarpaq açmaq üzrə idi, Ģəbbu köhnə divarları bəzəkli 

naxıĢlarla bürüyürdü, çəhrayı aslanağzı çiçəkləri daĢların arasından görünürdü, gözəl 

düyünçiçəyi, qızçiçəyi otların içindən qalxırdı, yazın ilk carçısı olan ağ kəpənəklər havada 

uçmağa baĢlayırdı, külək – təbiətin toy təntənəsinin bu əbədi musiqiçisi ağacların budağında 

əzəmətli səhər simfoniyasının ilk notlarını çalırdı, elə bir simfoniya ki, qədim Ģairlər bunu yazın 

oyanması adlandırmıĢlar, – belə bir gündə Marius Kozettaya dedi: ―Yadındadırmı, biz söz 

qoymuĢduq ki, Plüme küçəsindəki bağımıza dəyək. Gedək ora. Adam nankor olmaz‖. Onlar, iki 

qaranquĢ kimi, böyük bir fərəhlə yazı qarĢılamağa getdilər. Plüme küçəsindəki bağ onlara səhər 

Ģəfəqi kimi göründü. Ġndi onların həyatının özünə görə keçmiĢi, yaĢadıqları sevgi baharının ötüb 

keçmiĢ ilk günləri vardı. Plüme küçəsində icarəyə götürülmüĢ bağ hələ də Kozettanın ixtiyarında 

idi. Onlar bu bağa, bağda olan evə gəldilər. Onlar hal-hazırı unudaraq, özlərini keçmiĢə həsr 

etdilər. Jan Valjan müəyyən edilən vaxtda Ehtiraslar küçəsinə gəldi. Bask ona dedi ki: ―xanım 

baronessa cənab baronla evdən çıxıblar, hələ də qayıtmayıblar‖. Jan Valjan dinməz-söyləməz 

oturdu, bir saat gözlədi. Kozetta qayıtmadı. Jan Valjan baĢını aĢağı dikərək, çıxıb getdi. 

Kozetta ―öz bağlarındakı‖ gəzintidən elə məst olmuĢdu, ―bütün günü keçmiĢlə yaĢamasından‖ 

elə sevinmiĢdi ki, ertəsi gün axĢam ayrı heç bir Ģeydən danıĢmadı. Keçən axĢam Jan Valjanı 

görmədiyi heç yadına da düĢmədi. 

Jan Valjan ondan soruĢdu: 

– Siz ora necə getdiniz? 

– Piyada. 

– Necə qayıtdınız? 

– Kareta tutduq. 

Bir qədər vardı ki, Jan Valjan onların çox qənaətlə yaĢadığını görürdü. Bu, onun kefini pozurdu. 

Marius çox az pul xərcləyirdi. Jan Valjan bunda gizli bir məna olduğunu hiss edirdi. O cəsarət 

edib Kozettaya belə bir sual verdi: 

– Niyə sizin öz ekipajınız yoxdur? QəĢəng, iki yerli bir kareta sizə ayda cəmisi beĢ yüz franka 

baĢa gələr. Siz axı dövlətlisiniz. 

Kozetta: 

---

– Bilmirəm, – deyə cavab verdi. 

Jan Valjan sözünə davam etdi: 

– O cümlədən Tusen. O çıxıb getdi. Siz onun yerinə heç kəsi tutmadınız. Niyə? 

– Bizə Nikoletta da kifayətdir. 

– Baronessa, sizə axı xidmətçi qadın lazımdır. 

– Mənim Mariusum yoxdurmu? 

– Sizin gərək öz eviniz, öz qulluqçunuz olsun, karetanız olsun, teatrda lojanız olsun. Elə bir Ģey 

yoxdur ki, sizin üçün həddindən artıq yaxĢı görünsün. Siz niyə öz sərvətinizdən istifadə 

etmirsiniz? Sərvət xoĢbəxtliyi çox-çox artırır. 

Kozetta dinmədi. 

Jan Valjan Kozettanın yanına gələndə heç də əvvəlkindən az oturmurdu. Əksinə, onun yanında 

daha da çox qalırdı. Qəlb aĢağı enməyə baĢlayanda, eniĢdə dayanmaq çətin olur. Jan Valjan 

görüĢü uzatmaq, vaxtı Kozettanın yadından çıxartmaq istəyəndə Mariusu tərifləməyə baĢlayırdı. 

Mariusun qəĢəng, nəcib, cəsarətli, ağıllı, mərhəmətli cavan, yaxĢı natiq olmasından söz açırdı. 

Kozetta onun sözünə qüvvət verirdi. Jan Valjan öz tərifini yenidən baĢlayırdı. Onların sözü 

qurtarmırdı. ―Marius‖ mövzusu, elə bil ki, tükənməz bir mövzu idi. Onun adındakı bu altı 

hərfdən cildlər bağlamaq olardı. Bu qayda ilə Jan Valjan Kozettanın yanında çox qala bilirdi. 

Kozettanı görmək, onun yanında hər Ģeyi unutmaq nə qədər xoĢ idi! Bu, sanki, onun yarasını 

sağaldırdı, çox vaxt elə olurdu ki, Bask bir-iki dəfə gəlib onlara deyirdi: ―Cənab Jilnorman 

buyurdu ki, baronessanın yadına salım, süfrəyə yemək qoyulmuĢdur‖. 

Jan Valjan belə günlərdə çox dalğın halda evinə qayıdırdı. 

Marius öz təsəvvüründə Jan Valjanı kəpənəyin baraması ilə müqayisə etmiĢdi – bu müqayisədə 

bir həqiqət vardımı? Jan Valjan, bəlkə,  doğrudan da, içindən kəpənək çıxan bir barama idi ki, bu 

uçub gedən kəpənəyin yanına o yenə də inad edib gedirdi? 

Bir gün o, Kozettanın yanında daha çox qaldı. Ertəsi gün gələndə gördü ki, buxarını 

yandırmayıblar. ―Görürsənmi! Buxarını yandırmayıblar!‖ – deyə düĢündü. O, öz-özünə belə bir 

izahatla təskinlik verdi: ―Məsələ aydındır. Aprel ayı girib. Daha soyuq deyil‖. 

 

Kozetta içəri girəndə həyəcanla dedi: 

– Aman allah, bura nə soyuqdur! 

Jan Valjan ona etiraz etdi: 

– Qətiyyən soyuq deyil. 

– Deməli, siz Baska demisiniz buxarını yandırmasın? 

– Mən demiĢəm. 

– Sobaları iyun ayına kimi yandırırlar. Bu zirzəminin buxarısını bütün il boyu yandırmaq 

lazımdır. – Mən elə fikirləĢirdim ki, buxarını yandırmağın daha mənası yoxdur. 

Kozetta acıqlandı: 

– Bu da sizin uydurmalarınızdan biridir! 

Ertəsi gün buxarını yandırmıĢdılar. Lakin kresloların ikisini də zalın o biri baĢına, qapının lap 

qabağına qoymuĢdular. 

Jan Valjan düĢündü: 

―Bu nə deməkdir?‖ 

Gedib kresloları gətirdi, əvvəlki yerinə qoydu. 

Lakin buxarının yandırılması onu sakitləĢdirdi. O, Kozetta ilə əvvəlkindən də çox söhbət elədi. 

Ayağa qalxıb getmək istəyəndə Kozetta dedi: 

– Dünən ərim mənə qəribə bir Ģey dedi. 

– Nə dedi? 

– Dedi ki: ―Kozetta, bizim otuz min rentamız var. Bunun iyirmi yeddisi sənindir, üç minini də 

mənə babam verir‖. Mən ona dedim ki: ―Bu eləyir otuz min‖. Sonra o mənə belə dedi: ―Sən 

ancaq üç minlə yaĢamağa dözərdinmi?‖ Mən də dedim ki: ―Əlbəttə, dözərdim, qoy heç renta da 

olmasın səninlə bir yerdə olmağım kifayətdir‖. Sonra ondan soruĢdum ki: ―Sən niyə bunu mənə 

deyirsən?‖ O, mənə belə cavab verdi: ―Hər ehtimala qarĢı‖. 

---

Jan Valjan bircə kəlmə də söz demədi. Görünür, Kozetta ondan izahat gözləyirdi, lakin Jan 

Valjan qaĢqabağını tökərək susdu. O, Silahlı adam küçəsinə elə dalğın halda gəldi ki, yaĢadığı 

evin qapısını səhv saldı, öz həyətinə girmək əvəzinə qonĢu həyətə girdi. Ancaq üçüncü 

mərtəbəyə qalxanda səhv elədiyini baĢa düĢüb aĢağı endi. 

Ağır düĢüncələr onu bürüdü. Aydın görünürdü ki, Marius altı yüz min frankın düz yolla 

qazanılmadığından Ģübhələnir, qorxur. Kim bilir, bəlkə də, bu pulun Jan Valjanın öz pulu 

olduğunu bilmiĢdir, bu Ģübhəli sərvəti qəbul etməkdə tərəddüd edir, buna sahib olmaqdan 

çəkinir, bu Ģübhəli mirası qəbul etməkdənsə, Kozetta ilə kasıb yaĢamağı üstün tutur. 

Bundan baĢqa, Jan Valjan hiss edirdi ki, onu Mariusgilin evindən uzaqlaĢdırmaq istəyirlər. 

Ertəsi gün aĢağı mərtəbədəki zala girəndə heç gözləmədiyi bir vəziyyət onu sarsıtdı: kreslolar 

yox olmuĢdu. Otaqda heç stul da görünmürdü. 

Kozetta içəri girəndə həyəcanla dedi: 

– Gör ha! Kreslolar yoxdur! Kreslolar necə olub? 

Jan Valjan: 

– Kreslolar daha yoxdur, – deyə cavab verdi. 

– Bu lap ağ oldu! 

Jan Valjan mızıldandı: 

– Baska mən demiĢəm onları götürsün. 

– Niyə axı? 

– Bu gün mən burada bir neçə dəqiqə qalacağam. 

– Az vaxta gəlmək həmiĢə ayaq üstə qalmaq demək deyil ki! 

– Baska, deyəsən, qonaq otağı üçün kreslo lazımdı? 

– Niyə lazımdı? 

– Görünür, axĢam qonağınız gələcək. 

– Qonaq-zad gəlməyəcək. 

Jan Valjan daha bircə kəlmə də söz deyə bilmədi. 

Kozetta çiyinlərini çəkdi: 

– TapĢırmaq ki, kresloları aparsın?! Keçən həftə tapĢırmıĢdınız ki, buxarını yandırmasınlar. Siz 

nə qəribə adamsınız! 

Jan Valjan pıçıldadı. 

– Sağlıqla qalın! 

O: ―Sağlıqla qal, Kozetta!‖ demədi, lakin ―Sağlıqla qalın, xanım!‖ deməyə də onun iqtidarı 

olmadı. 

Jan Valjan qəmgin halda otaqdan çıxdı. 

Bu dəfə o, məsələni baĢa düĢdü. 

Ertəsi gün gəlmədi. O, ancaq axĢam Kozettanın yadına düĢdü. 

Dedi ki: 

– Bu nə olan Ģeydir? Cənab Jan bu gün gəlməyib?! 

Onun ürəyi sıxıldı, lakin elə o saat da ötüb keçdi: Marius öz öpüĢü ilə onu bu fikirdən 

uzaqlaĢdırmıĢdı. 

Jan Valjan o birisi gün də gəlmədi. 

Kozetta buna əhəmiyyət vermədi, axĢamı adi qayda ilə keçirtdi, yaxĢı yatdı, ancaq yuxudan 

ayılanda Jan Valjan yadına düĢdü. Kozetta son dərəcə xoĢbəxtdi! Elə o saat Nikolettanı cənab 

Janın yanına göndərdi ki, xəbər bilsin görək, o xəstələnməyib ki; xəstələnməyibsə, niyə 

gəlməyib? Nikoletta cənab Jandan xəbər gətirdi. O xəstələnməyib. BaĢı qarıĢıq olduğundan gələ 

bilməyib. Bu yaxında gələcək. Fürsət düĢən kimi. Bir də ki, o, kiçik bir səfərə çıxmaq istəyir. 

Xanım Ponmersinin, yəqin ki, yadındadır: O arabir harasa gedirdi, bu da çox sürmürdü. Qoy 

onun üçün narahat olmasınlar. Qoy onun haqqında düĢünməsinlər. 

Nikoletta cənab Janın yanına gedəndə öz xanımının sözünü eynən ona söylədi: ―Xanım məni 

göndərib ki, bilim görək cənab Jan dünən niyə gəlməmiĢdi‖. Jan Valjan onun səhvini qısa bir 

ifadə ilə düzəltdi: ―Mən düz iki gündür ki, gəlməmiĢəm‖. 

Lakin Nikoletta Jan Valjanın bu sözünə əhəmiyyət vermədi, Kozettaya da heç bir Ģey demədi. 

---

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Cəzb edən və rədd edən nöqtə. 

 

1833-cü ildə, yazın sonunda, yayın əvvəlində, Mare məhəlləsində tək-tək yoldan keçənlər, 

dükançılar, darvaza qabağında boĢ-boĢ duran maymaqlar qara paltarlı, təmiz geyimli bir qoca 

görürdülər; bu qoca hər gün eyni vaxtda, hava qaralmağa baĢlayanda Silahlı adam küçəsindən, 

Sent-Krua-de-la-Bretonri tərəfindən çıxaraq Ağ mantiya küçəsi ilə gedir, Müqəddəs Yekaterina 

zəmisi küçəsini keçərək EĢrap küçəsinə çıxır, sonra da sola, Sen-Lui küçəsinə dönürdü. 

Burada o, addımlarını yavaĢıdır, baĢını qabağa uzadaraq heç bir Ģey görmədən, heç bir Ģey 

eĢitmədən, gözlərini həmiĢə bir nöqtəyə dikərək, ağır-ağır gedirdi; həmin nöqtə ona yol göstərən 

bir ulduz kimi görünürdü; əslində bu, Ehtiraslar küçəsinə olan döngədən baĢqa bir Ģey deyildi. 

Döngəyə yaxınlaĢdıqca onun baxıĢları canlanır, göz bəbəkləri, daxili bir iĢıqla iĢıqlanmıĢ kimi, 

sevinclə parıldayırdı, üzündə fərəh və könül riqqətinin ifadəsi görünürdü, dodaqları səssizcə 

tərpənirdi, sanki, bu qoca gözə görünməyən bir adamla danıĢırdı; o, yazıq-yazıq gülümsəyir, 

bacardığı qədər yavaĢ yeriyirdi. Elə zənn etmək olardı ki, o, bir məqsədə doğru gedir, eyni 

zamanda bu məqsədə daha çox yaxınlaĢacağı dəqiqədən qorxurdu. Onu cəzb edən küçəyə bir 

neçə ev qalanda o qədər yavaĢ yeriyirdi ki, kənardan baxan onun bir yerdə durduğunu zənn 

edirdi. Onun yırğalanan baĢı bir nöqtəyə zillənən baxıĢı kompasın qütbü axtaran əqrəbini 

xatırladırdı. O nə qədər yavaĢ getsə də, istədiyi yerə çatmasını nə qədər uzatsa da, axırda yenə 

ora – Ehtiraslar küçəsinə çatırdı; O burada dayanır, baĢını qorxa-qorxa sonuncu evin tinindən 

çıxarır, əsə-əsə bu küçəyə baxırdı; onun iztirablı baxıĢında vüsalı mümkün olmayan bir məxluq 

qarĢısında pərəstiĢə və əldən çıxmıĢ cənnətin iĢığına bənzər bir ifadə vardı. YavaĢ-yavaĢ 

gözlərinə yığıĢan yaĢ damla-damla onun yanaqlarından aĢağı süzülürdü, bəzən də gəlib 

dodaqlarında dayanırdı. Qoca onda göz yaĢının talx dadını duyurdu. Bu qayda ilə o, daĢa dönmüĢ 

kimi bir neçə dəqiqə orada durur, sonra eyni yol ilə, eyni yeriĢlə evinə qayıdırdı; o getdikcə 

gözündəki iĢıq sönürdü. 

Sonra elə oldu ki, qoca Ehtiraslar küçəsinin tininə də gəlib çata bilmədi; o, yarıyolda, Sen-Lui 

küçəsində dayanırdı, bəzən bu küçədən bir az qabağa, bəzən də lap azca qabağa gedirdi. Bir gün 

o, Müqəddəs Yekaterina zəmisi küçəsinin tinində qaldı, qabağa gedə bilmədi, buradan Ehtiraslar 

küçəsinin tininə baxmağa baĢladı, sonra, nədənsə imtina edirmiĢ kimi, baĢını dinməz-söyləməz 

sağdan-soldan yelləyərək, geri döndü. 

Çox keçəmdi ki, o özünü heç Sen-Lui küçəsinə də yetirə bilmədi. DöĢəmə küçəsi tinində dayanıb 

baĢını tərpədir, geri qayıdırdı; bir qədər sonra o, Üç bayraq küçəsindən kənara çıxa bilmədi. O, 

çoxdan qurulmuĢ, dayanmağa yaxınlaĢdıqca hərəkəti azalan bir saatın kəfgirini xatırladırdı. 

O, hər gün eyni vaxtda evdən çıxır, eyni yol ilə gedirdi, lakin istədiyi yerə daha gedib çata 

bilmirdi və bəlkə, özü də dərk etmədən yolunu get-gedə qısaldırdı. Onun üzündə yalnız bir fikir 

ifadə olunurdu: ―Niyə axı?‖ Onun bəbəkləri sönmüĢdü, bu bəbəklərdə daha parıltı görünmürdü. 

Göz yaĢı tükənmiĢdi, dalğın-dalğın baxan gözləri quru idi. Onun baĢı hələ də qabağa uzanırdı, 

çənəsi hərdən əsirdi, arıq, qırıĢmıĢ boynuna baxanda adamın ona yazığı gəlirdi. YağıĢ yağanda 

bəzən onun qoltuğunda çətir olardı, lakin bu çətiri heç açmazdı. Ətraf məhəllələrin cici-bacıları 

deyirdilər ki, ―onun baĢı xarab olub‖. UĢaqlar onun ardınca yüyürür, ona gülürdülər. 

 

 

 

 

 

 

QATI ZÜLMƏT, PARLAQ ġƏFƏQ. 

 

---

 

 

BĠRĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Bədbəxtlərə rəhminiz gəlsin, xoĢbəxtlərə 

güzəĢtə gedin! 

 

XoĢbəxt olmaq nə dəhĢətli Ģeydir! Ġnsan məmnuniyyətlə öz xoĢbəxtliyi ilə kifayətlənir! XoĢbəxt 

adam əmindir ki, daha ona heç bir Ģey lazım deyil! Ġnsan xoĢbəxt olduqdan, həyatın bu yanlıĢ 

yoluna çıxdıqdan sonra çox asanlıqla əsil məqsədini, yəni öz vəzifəsini unudur! 

Onu da deyək ki, Mariusu məzəmmət etmək haqsızlıq olardı. 

Biz yuxarıda demiĢdik ki, Marius evlənən kimi cənab FoĢlevana sual vermirdi, evlənəndən sonra 

da ondan söz soruĢmağa qorxurdu. O, Jan Valjana düĢünmədən, birdən-birə söz verdiyinə təəssüf 

edirdi. Jan Valjanın ağır vəziyyətini nəzərə alaraq nahaq yerə güzəĢtə getdiyini dəfələrlə öz-

özünə demiĢdi. Lakin o, Jan Valjanı yavaĢ-yavaĢ evdən uzaqlaĢdırmaq, mümkün qədər 

Kozettanın zehnindən silmək tədbirilə kifayətləndi. Marius, elə bil ki, Kozetta ilə Jan Valjanın 

arasında durmuĢdu: o əmindi ki, Kozetta Jan Valjanı görməsə, onu unudacaq, onun haqqında 

düĢünməyəcəkdir. Lakin bu, Jan Valjanı Kozettanın zehnindən silməkdən də böyük Ģeydi: bu, 

Jan Valjanı tamamilə unutmaq deməkdi. 

Marius bunu zəruri və ədalətli bir hərəkət hesab edirdi. O düĢünürdü ki, hədsiz amansızlıq, həm 

də zəiflik göstərmədən Jan Valjanı evdən uzaqlaĢdırmaq lazımdır; bunun üçün onun əlində əsaslı 

dəlillər vardı, – oxucular bu dəlillərin nədən ibarət olduğunu bilirlər; bundan baĢqa elə dəlillər 

vardır ki, oxucular bunu sonra biləcəklər. Marius bu məhkəmə iĢində təsadüfən Lafit bankının 

köhnə bir qulluqçusuna rast gəldi, ondan bəzi sirli məlumatlar aldı; əslində, o belə bir məlumat 

almaq fikrində deyildi. Düzünü desək, bu sirr haqqında o əlavə məlumat toplamadı, həm ona 

görə ki, sirri gizli saxlayacağına söz vermiĢdi, həm də Jan Valjanın təhlükəli vəziyyəti onu 

düĢündürürdü, ona yazığı gəlirdi. Hal-hazırda o, çox mühüm bir vəzifəni yerinə yetirmək, yəni 

altı yüz min frankı naməlum sahibinə qaytarmaq fikrində idi: bu adamı mümkün qədər ehtiyatla 

axtarırdı. Hələ ki, o pula əl vurmurdu. 

Kozettanın bu sirlərdən heç xəbəri yox idi. Lakin Jan Valjan məsələsində onu da müqəssir hesab 

etmək amansızlıq olardı. 

Kozetta ilə Marius arasında çox qüvvətli bir maqnit cərəyanı vardı; bu cərəyan Kozettanı qeyri-

iradi, bəlkə də, qeyri-Ģüuri olaraq Mariusun bütün arzularını yerinə yetirməyə məcbur edirdi. 

―Cənab Jana‖ aid olan məsələlərdə bu Mariusun iradəsini hiss edir, buna tabe olurdu. Əri ona heç 

nə demirdi, Kozetta özü onun gizlin niyyətlərini tutqun, lakin baĢa düĢüləcək bir Ģəkildə duyur, 

bunu kor-koranə yerinə yetirirdi. O Ģeyi ki Marius Kozettanın zehnindən silirdi, Kozetta onu bir 

daha yada salmamalı idi, – Kozettanın tabeliyi də indi bundan ibarətdi. Bu barədə o çətinlik 

çəkmirdi. Onun ruhu, heç özünün xəbəri olmadan, heç təqsiri olmadan, ərinin ruhu ilə 

birləĢmiĢdi, o Ģeyin üstünə ki, Marius öz fkirində unutqanlıq örtüyünü atırdı, bunlar Kozettanın 

da hafizəsində sönürdü. 

Lakin bir Ģeyi mübaliğəsiz deyək: Kozettanın Jan Valjana olan bu laqeydliyi, hafizəsindən 

silinməsi, ancaq zahirən idi. Kozetta hadisələrə bir az ötəri baxsa da, olan Ģeyləri unutmurdu. 

Əslində o, uzun zaman ―ata‖ dediyi adamı indi də çox sevirdi. Lakin ərini bundan artıq bir 

mehribanlıqla sevirdi. Kozettanın daxili müvazinətini pozan, onu bir tərəfə əyən də bu idi. 

Bəzən elə olurdu ki, Kozetta Jan Valjandan söhbət açır, onun gəlməməsinə təəccüb edirdi. 

Marius onu sakitləĢdirərək deyirdi: ―Mən elə güman edirəm ki, o, Parisdə yoxdur. O axı deyirdi 

ki, harasa gedəcəkdir‖. Kozetta: ―Doğrudur – deyə düĢünürdü. – Onun belə bir adəti vardı: 

birdən harasa gedərdi. Ancaq onun gediĢi belə uzun çəkməzdi‖. O, cənab Janın gəlib-

gəlməməsini bilmək üçün Nikolettanı iki-üç dəfə Silahlı adam küçəsinə göndərdi, Jan Valjan hər 

dəfə ondan xahiĢ edirdi ki, desin gəlməyib. 

Kozetta da sakitləĢirdi, çünki bu dünyada, o ancaq Mariussuz yaĢaya bilməzdi. 

---

Burası da vardı ki, Mariusla Kozetta bir neçə gündü Parisdən getmiĢdilər. Onlar Verona 

getmiĢdilər. Marius Kozettanı atasının qəbri üstünə aparmıĢdı. 

Marius yavaĢ-yavaĢ Kozettanın fikrini Jan Valjandan yayındırırdı. Kozetta buna müqavimət 

göstərmirdi. 

Müəyyən hallarda uĢaqların bəzi hərəkətlərinə çox amansızcasına qiymət verir, onu nankorluq 

adlandırırlar, lakin onların bu nankorluğu həmiĢə belə amansız məzəmmətə layiq 

görülməməlidir. Bu, təbiətin nankorluğudur. Təbiət, – biz bunu baĢqa bir yerdə də demiĢdik, – 

―qabağa baxır‖. Təbiət canlı məxluqatı gələnlər və gedənlər adı altında iki yerə bölür. Gedənlər 

zülmətə, yeni gələnlər iĢığa doğru üz çevirir. Qoca ilə cavan arasındakı soyuqluq da buradan 

əmələ gəlir: bu, qocalar üçün facianə, cavanlar üçün zəruri bir haldır. Bu soyuqluq əvvəl hiss 

olunmasa da, yavaĢ-yavaĢ artır və ağac budağının böyüməsinə bənzəyir. Budaqlar ağac 

gövdəsinin üstündə qalsa da, ondan get-gedə uzaqlaĢır. Bu, budaqların təqsiri deyil. Cavanlıq 

sevincə, Ģənliyə, iĢığa, sevgiyə doğru can atır. Qocalıq həyatın sonuna doğru irəliləyir. Qocalıqla 

cavanlıq bir-birini gözdən itirmir, lakin onlar daha bir-birindən ayrılmıĢdır. Cavanlarda həyat 

laqeydliyi, qocalarda qəbir laqeydliyi vardır. Gəlin bu yazıq uĢaqları müqəssir hesab etməyək. 

 

 

ĠKĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Yağı qurtaran çırağın son iĢığı. 

 

BĠr gün Jan Valjan pilləkəndən aĢağı düĢdü, küçədə bir neçə addım atdı, sonra tumbanın üstündə 

oturdu; bu həmin tumba idi ki, QavroĢ iyunun 5-də axĢam onu burada oturmuĢ, fikrə dalmıĢ 

görmüĢdü. Jan Valjan tumbanın üstündə bir az oturduqdan sonra yenə öz otağına getdi. Bu, 

kəfgirin son hərəkəti idi. Səhər o, otaqdan çıxmadı. Ertəsi gün yataqdan qalxmadı. 

Dalandar arvadı ona səhər yeməyi üçün bir az kələm, ya bir-iki kartof hazırlayır, üstündə də yağ 

verirdi. Bir səhər o gəlib Jan Valjanın saxsı boĢqabına baxaraq həyəcanla dedi: 

– Əzizim, siz heç dünən qoyulan yeməyi yeməmisiniz! 

Jan Valjan: 

– YemiĢəm, – deyə etiraz etdi. 

– BoĢqab elə dolu qalıb ki! 

– Su qabına baxın. BomboĢdur. 

– Bu o deməkdir ki, siz suyu içmisiniz, amma yeməyi yeməmisiniz. 

– Nə eləyim axı, mən ancaq içmək istəyirdim. 

– Buna susmaq deyirlər, əgər bu zaman bir Ģey yemək istəmirsinizsə, buna isitmə deyirlər. 

– Sabah yeyərəm. 

– Bəlkə, troitsa günü yediniz? Bu gün niyə yemirsiniz? Heç deyərlər ki, ―Sabah yeyərəm?‖ Heç 

elə Ģey olar ki, mənim biĢirdiyim xörəyə əl vurmayasınız?! Özü də necə ləzzətli xörəkdir! 

Jan Valjan qarının əlindən tutub mehribanlıqla dedi: 

– Söz verirəm ki, yeyərəm. 

Dalandar arvadı: 

– Mən sizdən narazıyam, – dedi. 

Jan Valjan bu rəhmdil qadından baĢqa heç kəsi görmürdü. Parisdə elə küçə var ki, oradan heç 

kəs keçmir, elə ev var ki, ora heç kəs ayaq basmır. Jan Valjan belə küçələrdən və belə evlərdən 

birində yaĢayırdı. 

Jan Valjan, hələ gəzən vaxtlar, mis satan alverçidən bir neçə sua Ġsanın çarmıxa çəkilmiĢ xırdaca 

Ģəklini alıb, çarpayısının qabaq tərəfində mıxdan asmıĢdı. Adam bu xaçı öz qarĢısında görəndə 

həmiĢə təsəlli tapır. 

Bir həftə keçdi, Jan Valjan otaqda bircə addım da atmırdı. O, hələ yatağı tərk etməmiĢdi. 

Dalandar arvadı ərinə deyirdi: 

---

– Yuxarıdakı qoca daha yataqdan dura bilmir, heç nə yemir, o çox qala bilməyəcək. Görünür, 

onun bir dərdi var. Onun qızı yaxĢı adama ərə getməyib – heç kəs bu fikri mənim baĢımdan 

çıxara bilməz. 

KiĢi olduğu üçün öz üstünlüyünü tamamilə dərk edən dalandar dedi: 

– Əgər o, dövlətlidirsə, qoy həkim çağırsın. Əgər kasıbdırsa, qoy elə belə keçinsin. Əgər həkim 

çağırmasa, onda öləcək. 

– Çağırsa necə? 

– Onda da öləcək. 

Dalandar arvadı, ―mənim səkim‖ dediyi sal daĢlar arasından çıxan otu paslı bıçaqla qoparmağa 

baĢladı. O, otları qopara-qopara mızıldanırdı: 

– Adamın yazığı gəlir. Elə səliqəli qocadır! Cücə kimi ağappaqdır. 

Birdən küçənin o baĢında həkimi gördü, bu qərara gəldi ki, xəstəyə baĢ çəkməyi özü ondan xahiĢ 

eləsin. Məhəllə camaatını bu həkim müalicə edirdi. 

Həkimə: 

– Üçüncü mərtəbədədir, – dedi. – BirbaĢa yanına gedə bilərsiniz. Açar həmiĢə qapının üstündə 

olur. Yazıq daha yataqdan qalxa bilmir. 

Həkim Jan Valjanın yanına getdi, onunla danıĢdı. 

AĢağı düĢəndə dalandar arvadı sorğu-suala baĢladı: 

– Həkim, necədi? 

– Sizin xəstənin halı çox pisdir. 

– Ona nə olub? 

– Hər Ģey və heç Ģey. Aydın görünür ki, onun ən çox istədiyi bir adam əlindən çıxıb. Adam 

bundan ölür. 

– O özü sənə dedi? 

– Dedi ki, özümü yaxĢı hiss eləyirəm. 

– Həkim, siz yenə də gələcəksiniz? 

Həkim: 

– Bəli, gələcəyəm, – dedi. Ancaq onun yanına mən yox, baĢqa bir adam gəlməlidir. 

 

 

ÜÇÜNCÜ FƏSĠL. 

 

FoĢlevanın arabasını qaldıran adama 

qələm ağırlıq eləyir. 

 

AxĢam Jan Valjan hiss etdi ki, dirsəyi üstə qalxmağa çətinlik çəkir; biləyinə toxundu, nəbzini 

hiss etmədi. O, tez-tez qırıq-qırıq nəfəs alırdı, bədənində əvvəlkindən daha artıq zəiflik duyurdu. 

Nədənsə bərk narahat olaraq ayaqlarını çarpayıdan güclə aĢağı saldı, geyinməyə baĢladı. Evdən 

bayıra çıxmadığından köhnə iĢ paltarını bütün baĢqa paltarlarından üstün tuturdu. Geyinərkən bir 

neçə dəfə dayanıb nəfəsini dərdi. Gödəkcəsinin qollarını geyərkən o qədər əziyyət çəkdi ki, 

alnını tər basdı. 

Jan Valjan tək qalandan sonra boĢalmıĢ otaqlara mümkün qədər az girmək üçün çarpayısını 

dəhlizə qoymuĢdu. 

O, sandıqçanı açıb Kozettanın uĢaqlıq paltarlarını çıxartdı. 

Bir-bir açıb yatağın üstünə sərdi. 

KeĢiĢin Ģamdanları buxarının üstündə, əvvəlki yerində idi. Qutudan iki Ģam çıxarıb, Ģamdanlara 

qoydu. Yay olduğundan, hava hələ iĢıq idi, lakin o, Ģamları yandırdı. Hava iĢıqkən yandırılan 

Ģamları bəzən ölü olan evdə görmək olar. 

Otaqda yeriyərkən atdığı hər addım onu əldən salırdı, buna görə o tez-tez dayanıb dincəlirdi. Bu, 

qüvvə sərf olunduqdan sonra əmələ gələn adi yorğunluq deyildi, – adi halda sərf olunan qüvvə 

sonra yerinə gəlir. Bunlar onun son hərəkətləri idi; onun həyatı damla-damla axaraq sönür, 

qüvvəsi həmiĢəlik olaraq tükənirdi. 

---

O, ağır-ağır ayna qabağında stulun üstünə çökdü; bu ayna Jan Valjanın həyatı üçün faciəli, 

Mariusun həyatı üçün xilasedici rol oynamıĢdı. Bu aynada o, Kozettanın süngər kağızında əksi 

qalan məktubunu oxumuĢdu. O özünü aynada görüb tanımadı. Onun səksən yaĢı vardı; Marius 

evlənənə qədər ona güclə əlli yaĢ verirdilər. Bir il onu otuz il qocaltmıĢdı. Alnındakı qırıĢlar indi 

qocalıq əlaməti deyil, ölümün sirli damğası idi. QırıĢlarda ölümün amansız caynaqlarının izi 

görünürdü. Üzünün dərisi sallanırdı və elə rəngdə idi ki, sanki, indidən onu torpaq örtürdü; 

çənəsi qədim zamanlarda məqbərə üstündə həkk olunan maskaların çənəsi kimi sallanırdı, dilsiz, 

məzəmmətli baxıĢları boĢluqlara zillənmiĢdi. Onu ədalətsiz qəza-qədərin qurbanı olan bir faciə 

qəhrəmanı hesab etmək olardı. 

O, elə vəziyyətə, yorğunluğun elə pilləsinə gəlib çatmıĢdı ki, burada kədər Ġsanın qəlbindən 

çıxmaq üçün daha özünə yol axtarmır, o, sanki, donub qalır, ürəkdə, elə bil, ümidsizlik laxtası 

əmələ gəlir. 

Hava qaraldı. O çox çətinliklə stolu, köhnə kreslonu buxarının yanına çəkdi. Stolun üstünə 

mürəkkəbqabı, qələm və kağız qoydu. 

Bunu edəndən sonra huĢunu itirdi. Özünə gələndə susadığını hiss etdi. 

O çox zəifləmiĢdi, dolçanı qaldıra bilmədiyindən, çox çətinliklə onu ağzına sarı əydi, bir qurtum 

su içdi. 

O daha ayağa dura bilmədi, kresloda oturub qaldı, yatağına sarı çevrildi. Kozettanın xırdaca, qara 

donuna, onun üçün son dərəcə əziz olan bütün bu Ģeylərə baxmağa baĢladı. 

Bu cür baxmaq saatlarla davam edə bilər, amma adama elə gələr ki, bir neçə dəqiqə keçmiĢdir. 

Birdən o üĢüdüyünü hiss edərək diksindi; stola dirsəklənib qələmi əlinə aldı. KeĢiĢin Ģamdanları 

stolun üstündə yanırdı. 

Qələmdən və mürəkkəbdən çoxdandı heç kəs istifadə etmirdi; qələmin ucu əyilmiĢdi, mürəkkəb 

qurumuĢdu. Mürəkkəbqabına bir neçə damcı su tökmək üçün o, yerindən qalxmağa məcbur oldu; 

bu zaman iki-üç dəfə dayanıb oturdu; yazını da qələmi çevirərək yazdı. O, arabir alnının tərini 

silirdi. 

Onun əli əsirdi. O yavaĢ-yavaĢ bir neçə sətir söz yazdı: 

―Kozetta, sənə xeyir-dua verirəm. Hər Ģeyi sənə izah edim. Sənin ərin məni buradan 

uzaqlaĢdırmaqda və bunu hiss etdirməkdə haqlı idi; o, öz mülahizələrində bir qədər yanılsa da, 

hər halda, haqlı idi. O çox yaxĢı adamdır. Mən öləndən sonra da sən onu bütün qəlbinlə sev. 

Cənab Ponmersi, mənim istəkli balamı həmiĢə sevin... Kozetta, bu məktubu burada tapacaqlar, 

indi gör sənə nə demək istəyirəm: mənim gücüm çatsa, yadıma sala bilsəm, sən bütün rəqəmləri 

biləcəksən, diqqətlə qulaq as: bu pullar, doğrudan da, sənindir. Məsələ belədir: ağ qaqatı 

Norveçdən, qara qaqatı Ġngiltərədən gətirirlər, qara ĢüĢə muncuğu Almaniyadan gətirirlər, qaqat 

daha yüngüldür, daha qiymətlidir, daha bahadır. Fransada da Almaniyada olduğu kimi, çox 

asanlıqla süni qaqat hazırlamaq olar. Bunun üçün iki kvadrat düymə həcmində balaca bir sindan, 

mum əritmək üçün də spirt lampası lazımdır. Bir zamanlar mumu qatrandan və qurumdan 

hazırlardılar, girvənkəsi də dörd franka olardı. Mən onu kitrədən və skipidardan hazırlamaq 

üsulunu kəĢf etdim. Bu mum o birisindən çox-çox yaxĢıdır, özü də otuz sua baĢa gəlir. Sırğa 

bənövĢəyi ĢüĢədən düzəldilir, ĢüĢə bu mum ilə qara, nazik metal sağanağa bərkidilir. Metal 

bəzək üçün bənövĢəyi, qızıl bəzək üçün qara olmalıdır. Ġspaniyada bunları çox alırlar. Orada 

qaqatı xoĢlayırlar...‖ 

Jan Valjan dayandı, qələm əlindən düĢdü, qəlbinin lap dərinliyində ümidsizliklə dolu fəryad 

qopdu. Bu bədbəxt adam əlləri ilə baĢını qamarlayıb fikrə getdi. 

O öz qəlbində çığıraraq dedi: ―Ah, hər Ģey bitdi! (Bu onun ancaq Allah tərəfindən eĢidilən 

Ģikayəti idi). Mən bir daha onu görməyəcəyəm. O, sanki, bir anlığa mənim həyatımı iĢıqlandıran 

bir təbəssüm idi. Mən Kozettaya axırıncı dəfə baxmadan əbədi zülmətə gedəcəyəm. Ah, heç 

olmasa bircə dəqiqə, bircə an onun səsini eĢidəydim, onun paltarına toxunaydım, ona, mənim 

mələyimə baxaydım, sonra öləydim! Ölmək asandır, lakin onu görməyib ölmək dəhĢətdir! O 

mənə baxıb gülümsərdi, bircə kəlmə də olsa söz deyərdi. Məgər bu, bir adama zərər yetirə 

bilərdimi? Yox, bu mümkün deyil, hər Ģey bitdi, həmiĢəlik bitdi! Mən təkəm. Aman allah, mən 

bir də onu görməyəcəyəm!‖ 

---

Elə bu anda qapı döyüldü. 

 

 

DÖRDÜNCÜ FƏSĠL. 

 

Ancaq təmizləyə bilən bir çəllək çirkab. 

 

Elə həmin gün, daha doğrusu, elə həmin axĢam Marius, bir məhkəmə iĢi ilə məĢğul olmaq üçün 

stolun dalından durub öz kabinetinə gedəndə Bask ona bir məktub verib dedi: ―Məktubu gətirən 

cənab qəbul otağında gözləyir‖. 

Kozetta bu zaman qoca Jilnormanla qol-qola bağda gəzirdi. 

Məktubun da, insan kimi, pis görünüĢü ola bilər. Adam kobud kağıza, səliqəsiz bükülmüĢ 

səhifələrə baxan kimi ikrah hissi duyur. Baskın da gətirdiyi məktub belə idi. 

Marius məktubu aldı. Məktubdan tütün iyi gəlirdi. Heç bir Ģey qoxu kimi hafizəni canlandıra 

bilməz. Marius bu qoxunu xatırladı. Zərfin üstündə yazılmıĢ ünvanı oxudu: ―Cənab baron 

Ponmersiyə. ġəxsən ev sahibinə‖. O, tütünün qoxusunu xatırlamaqla bərabər xətti da xatırladı. 

Elə olur ki, adam nəyə isə təəccüb edəndə qəfildən yadına çoxdan axtardığı bir Ģey düĢür. 

Mariusun da gümanı onu aldatmadı. 

Hafizənin gizli köməkçisi olan qoxu duyğusu Mariusun təsəvvüründə bütöv bir aləm canlandırdı.  

Əlbəttə, bu da həmin göyə çalan mürəkkəbdi, həmin xətdi, xüsusilə bu, həmin tütün qoxusu idi. 

Birdən Jondretin zağası onun gözləri önünə gəldi. 

Bəli, taleyin qəribə Ģıltaqlıqları var! Ġki izdən biri, – bunu o çoxdan axtarırdı, onu tamam 

itirmiĢdi, tapacağına ümid etmirdi, bir izi tapmaq üçün hələ bu yaxınlarda o nə qədər çalıĢmıĢdı, 

– indi iz özü onun əlinə keçmiĢdi. 

Marius zərfi səbirsizliklə açıb məktubu oxudu. 

―Cənab baron, 

Əgər Allah-taala mənə istedad bəxĢ etsəydi, mən baron Tenar, Ġnstitutun üzvü ola bilərdim 

(elmlər akademiyası), lakin mən baron deyiləm. Bizim ancaq familiyamız birdir, mən özümü 

xoĢbəxt hiss edərdim, əgər onu xatırlamaq sizin yüksək diqqətinizi mənə ətf edə bilsəydi. Sizin 

mənə iltifat buyuracağınız xidmət qarĢılıqlı olacaqdır. Mənim əlimdə bir adam haqqında sirr 

vardır. Bu adam sizinlə əlaqədardır. Bu sirri mən sizin sərəncamınıza verirəm, zira siz 

cənablarına faydalı bir adam olmaq Ģərəfinə nail olmaq istəyirəm. Mən sizə hörmətli ailənizdən 

bu adamı qovmaq üçün adi bir vasitə verəcəyəm; bu adam heç bir haqqı olmadan özünü sizin 

ailəyə soxmuĢdur, çünki xanım baronessa özü yüksək ailədəndir. Müqəddəslər müqəddəsi 

xeyirxahlıq uzun zaman cinayətlə bir yerdə yaĢaya bilməz, yaĢasa məhv olar. 

Mən qəbul otağında cənab baronun əmrini gözləyirəm. 

Hörmətlə‖. 

 

Məktub ―Tenar‖ adı ilə imzalanmıĢdı. 

Ay uydurma deyildi, ancaq bir az qısaldılmıĢdı. 

Bir də ki, bu qatma-qarıĢıq boĢboğazlıq, həm də yazının imlası məktubu yazanı ifĢa edirdi. 

Müəllifin kim olduğu aydın idi. Buna Ģübhə ola bilməzdi. 

Marius bərk həyəcanlanmıĢdı. Onun təəccübünü sevinc hissi əvəz etdi. Ġndi o ancaq bir Ģey 

istəyirdi: axtardığı adamlardan ikincisini, yəni onu, Mariusu xilas edən adamı tapsın, – o ayrı heç 

nə arzu etmirdi. 

Yazı stolunun siyirtməsini çəkdi, oradan bir neçə bank bileti götürüb cibinə qoydu, stolun  

gözünü bağlayıb zəngi basdı. Bask qapını açdı. 

Marius: 

– XahiĢ eləyin gəlsin. 

Bask qayıdıb məlumat verdi: 

– Cənab Tenar. 

Otağa bir adam girdi. 

---

Marius heç gözləmədiyi yeni bir Ģey: içəri girən adamı o qətiyyən tanımırdı. 

Bu da ahıl bir adamdı; iri burnu, qalstukuna batıb qalan çənəsi, yaĢıl gözlüyü, ingilis aristokrat 

ailələri sürücülərinin pariki kimi, ta qaĢlarına qədər alnını örtən, dən düĢmüĢ, tumar verilmiĢ düz 

saçı, çox geyilmiĢ, lakin səliqəli, təmiz, qara kostyumu vardı. Jiletinin cibindən sallanan bir bağ 

brelok orada saat olduğunu göstərirdi. Əlində köhnə Ģlyapa tutmuĢdu. O, donqar idi, təzim etmək 

üçün əyildikcə, kürəyi daha da donqarlaĢırdı. 

Xüsusilə bir Ģey daha artıq gözə çarpırdı; onun əynindəki kostyum çox diqqətlə düymələnsə də, 

özgə adamın kostyumu olduğu aydınca bilinirdi; o çox gen idi. Burada mətləbdən bir az kənara 

çıxmaq lazım gələcəkdir. 

O zaman Parisdə, Botrelyi küçəsində, Cəbbəxananın yanında, köhnə bir evdə bir nəfər fəndgir, 

zirək yəhudi yaĢayırdı, sənəti də dələduzlara abırlı adam siması verməkdi; məlum Ģeydir ki, 

müvəqqəti, əks halda bu dələduzların hərəkətlərini məhdudlaĢdırmıĢ olardı. Bu dəyiĢiklik elə 

buradaca, kostyum vasitəsilə, bir-iki günlüyə, hər gün otuz su qiymətilə edilərdi; kostyum 

cəmiyyətin tələbinə uyğun, mümkün qədər abırlı Ģəkil olardı. Birovuz paltar verən bu adama 

―Sərraf‖ deyərdilər. Bu adı ona Paris oğruları vermiĢdi, oğrular onu ayrı adla tanımırdılar. 

Sərrafın ixtiyarında çoxlu paltar vardı; bu paltar yığımında mümkün qədər bütün zövqlər nəzərə 

alınmıĢdı; müxtəlif peĢələrin və ictimai təbəqələrin zövqü burada əks olunurdu. Hər mıxda 

kiminsə ictimai vəziyyəti köhnə, əzilmiĢ bir paltar Ģəklində asılmıĢdı. Bax, bu məhkəmə hakimi 

mantiyası, bu, keĢiĢ əbası, o yandakı – bankir sürtuku, bucaqdakı – istefaya çıxmıĢ hərbçi 

mundiri, o tərəfdəki də yazıçı, ya görkəmli bir dövlət xadiminin kostyumu idi. Bu köhnə Ģeylər 

alverçisi Parisdə oğrular cəmiyyətinin adamları ilə oynanılan, bitib-tükənməyən faciənin 

kostyumçusu idi. Onun xırdaca otağı səhnənin arxa tərəfində idi: oğrular oradan səhnəyə çıxır, 

dələduzlar orada gizlədilirdi. Cındır paltarlı bu haramzada bu paltar yığını otağına girəndə otuz 

su pul verir, o gün oynayacağı rol üçün özünə kostyum seçirdi, pilləkəndən ev yaran kimi deyil, 

dinc bir burjua kimi aĢağı enirdi. Ertəsi gün bu köhnə paltarı olduğu kimi sərrafa qaytarırdı. 

Sərraf oğrulara tamamilə inanırdı, oğrular da onun evinə oğurluğa gəlməzdilər.  

Bu paltarların bircə pis cəhəti vardı: ―Adamın əynində yaxĢı durmurdu‖, çünki onlar baĢqaları 

üçün tikilmiĢdi. Bəzisinə dar, bəzisinə gen olurdu, bəzisinin əynindən torba kimi sallanırdı, heç 

kəsə düz gəlmirdi. Ortaboy adamdan ya hündür, ya alçaq olan hər bir oğru özünü Sərrafın 

kostyumunda narahat hiss edirdi. Bu kostyumlar nə çox kök, nə də çox arıq adama yarayırdı. 

Sərraf ancaq ortaboylu, ortahəcmli adamları nəzərə almıĢdı. O, təsadüfən yanına gələn cındır 

paltarlı bir adamın ölçüsünü götürərdi, – o da nə kök olardı, nə arıq, nə uzun olardı, nə gödək. 

Buna görə də Sərrafın müĢtəriləri özlərini bu kostyumlara uyğunlaĢdırardılar, bəzən iĢ çox çətinə 

düĢərdi, onlar bacardıqları qədər iĢin öhdəsindən gələrdilər. Bu ölçülərə sığmayanların iĢi lap pis 

olardı! Məsələn, dövlət xadiminin baĢdan-baĢa qara, buna görə də çox abırlı hesab edilən paltarı 

Pittə çox gen, Kastelsikala çox dar olardı! ―Dövlət xadimi‖nin kostyumu Sərrafın kataloqunda 

belə təsvir edilmiĢdi, bu yeri qeyd edirik: ―Qara mahud sürtük, qara yun Ģalvar, ipək jilet, 

uzunboğaz çəkmə, alt paltarı‖. Kataloqun haĢiyələrində ―KeçmiĢdə səfir olmuĢ‖ sözləri 

yazılmıĢdı, bir də belə bir qeyd vardı: ―Ayrı bir karton qutuda səliqə ilə daranmıĢ parik, yaĢıl 

gözlük, brelok, quĢ lələyindən düzəldilmiĢ, pambığa bükülmüĢ, bir düymə uzunluqda iki borucuq 

vardır‖. Bu Ģeylər dövlət xadiminə, keçmiĢdə səfir olan adama aiddi. Kostyum, təbiri caizsə, 

əmanətə bənd idi: tikiĢ yerləri ağarmıĢdı, dirsəyində kiçik yırtıq görünürdü, üstəlik, sürtukun bir 

düyməsi də çatıĢmırdı, ancaq bunun elə bir əhəmiyyəti yox idi, çünki dövlət xadiminin bir əli 

gərək sürtukunun yaxası altında olsun, həmin bu əl çatıĢmayan düymənin yerini gizlədə bilərdi. 

Marius Parisin məxfi idarələri ilə tanıĢ olsaydı, o dərhal bilərdi ki, gələn adamın əynindəki paltar 

Sərrafın oğrular yuvasından birovuz götürülmüĢdür. 

Marius bu adamın gözlədiyi adam olmadığını gördükdə ovqatı təlx oldu, ona qarĢı bir ədavət 

duydu. Gələn adam həddindən artıq əyilib ona təzim edərkən Marius onu baĢdan-ayağa diqqətlə 

gözdən keçirdi və qısaca soruĢdu: 

– Sizə nə lazımdır? 

Gələn adam üz-gözünü qırıĢdıra-qırıĢdıra lütfkarlıqla gülümsədi; ancaq timsahın mehriban 

təbəssümü bu mimika haqqında təsəvvür yarada bilər. 

---

– Mənə elə gəlir ki, cənab baronu bu vaxta qədər ali cəmiyyətdə görmək Ģərəfinə layiq olmamağı 

heç ağlasığan Ģey deyil. Mən əminəm ki, bir neçə il bundan əvvəl sizi knyaginya Baqrationun 

evində və Fransa peri vikont Dombrenin salonunda görmüĢəm. 

Özünü, qətiyyən tanımadığı bir adamı tanıyırsanmıĢ kimi göstərmək dələduzların ən çox 

xoĢladığı üsuldur. 

Marius bu adamın danıĢığına diqqətlə qulaq asır, onun ifadə tərzinə, mimikasına fikir verirdi. 

Lakin getdikcə daha artıq inanırdı ki, bu onun gözlədiyi adam deyil: gələn adam tın-tın danıĢırdı, 

onun səsi heç də Jondretin daxmasında eĢitdiyi kəskin, sərt səsə oxĢamırdı. Marius tamam çaĢıb 

qalmıĢdı. 

– Mən nə xanım Baqrationla, nə cənab Dombre ilə tanıĢam. Mən ömrümdə heç onların evinə 

getməmiĢəm. 

Marius kobud cavab vermiĢdi, lakin naməlum adam bayaqkı kimi yaltaqlıqla dedi: 

– Cənab, belə olan surətdə, yəqin, mən sizi ġatobrianın evində görmüĢəm. Mən onun lap yaxın 

tanıĢıyam. O, çox mehriban adamdır, tez-tez də mənə deyir: ―Tenar, dost... bir stəkan vuraqmı?‖ 

Mariusun üzündə daha sərt ifadə göründü. 

– Mən cənab ġatobrian tərəfindən qəbul olunmaq Ģərəfinə nail olmamıĢam. Mətləbə yaxınlaĢın. 

Sizə nə lazımdır? 

Mariusun səsinin kəskin ahənginə cavab olaraq naməlum adam daha artıq əyilərək təzim etdi. 

– Cənab baron, iltifat buyurub məni dinləyin. Amerikada, Panamanın yaxınlığında Juaya adlı bir 

kənd var. Bu kənd tək bircə dənə evdən ibarətdir. Bu, üçmərtəbəli, böyük, çargül bir evdir, 

kərpicləri gündən yanıb bozarmıĢdır. Çargülün hər tərəfinin uzunluğu əlli futdur, hər mərtəbə 

aĢağı mərtəbədən iyirmi fut içəridədir, bu qayda ilə öz qabağında bir meydança əmələ gətirir, bu 

meydança bütün binanın ətrafını bürüyür; binanın mərkəzində daxili həyət vardır, ərzaq və hərbi 

sursat burada saxlanılır. Pəncərə yoxdur, ancaq mazğallar var, qapı yoxdur, ancaq nərdivanlar 

var; birinci meydançaya qalxmaq üçün nərdivan qoyulur, birincidən ikinciyə, ikincidən 

üçüncüyə də elə; içəri həyətə enmək üçün nərdivan var; otaqlarda qapı yerinə iri deĢik, adi 

pilləkən yerinə qoyma nərdivan var. Gecələr deĢiklər bağlanır, nərdivanlar götürülür, mazğallara 

ağızdan dolma tüfəng və muĢket qoyulur. Binanın içərisinə girmək heç mümkün deyil. Bu bina 

gündüz evdir, gecə qaladır. Onun cəmisi səkkiz yüz əhalisi var. Bax, bura belə bir kənddir. Bəs 

bu qədər ehtiyatkarlıq niyə? Çünki ora qorxulu yerdir: ora adamyeyənlərlə doludur. Belə olan 

surətdə ora niyə getmək lazımdır? Ona görə ki, ora gözəl diyardır: orada çoxlu qızıl var... 

Marius adamın sözünü kəsdi; onun səbri tükənmiĢdi: 

– Siz nə demək istəyirsiniz? 

– Onu demək istəyirəm ki, cənab baron, mən əvvəllər diplomat olmuĢam, həyatdan yorulmuĢam. 

Köhnə mədəniyyət mənim zəhləmi töküb. Mən vəhĢi adamlar arasında yaĢamaq istəyirəm. 

– Sonra? 

– Cənab baron, dünyanı xudbinlik idarə edir. Özgə adamın əkin yerində iĢləyən muzdur arvad 

dönüb yoldan keçən dilicansa baxır, amma öz əkin yerində iĢləyən kəndli arvad dönüb baxmır. 

Kasıbın iti dövlətliyə, dövlətlinin iti kasıba hürür. Hər kəs özü üçün çalıĢır. Öz xeyrini güdmək 

insanların son məqsədidir. Maqnit deyilən Ģey – qızıldır. 

– Sonra? Sözünüzü qurtarın. 

– Mən istərdim ki, gedib Juayada yaĢayım. Biz üç nəfərik. Arvadımla qızım da mənimlədir. 

Qızım çox gözəl qızdır. Bu, baha baĢa gələn, həm də uzun bir səyahətdir. Mənə bir az pul 

lazımdır. 

Marius soruĢdu: 

– Bu Ģeylərin mənə nə dəxli var? 

Naməlum adam boynunu çalağan kimi qalstukdan uzadaraq, daha artıq lütfkarlıqla dedi: 

– Yoxsa cənab baron mənim məktubumu oxumayıb? 

Bu söz həqiqətdən çox da uzaq deyildi. Doğrudan da, məktubun mənasını Marius bir o qədər də 

dərk etməmiĢdi. O, məktubu oxumaqdan artıq, onun xətinə fikir vermiĢdi. Məktubda nədən bəhs 

edildiyi heç onun yadında qalmamıĢdı. Bir az əvvəl onun ağlına yeni bir Ģey gəlmiĢdi. Naməlum 

adamın danıĢığında o belə bir söz eĢitdi: ―Mənim arvadımla qızım‖. Marius ona çox diqqətlə 

---

baxdı, – bu nüfuzedici baxıĢa məhkəmə müstəntiqinin özü qibtə edə bilərdi. O, sanki, bu 

naməlum adamı yoxlayırdı. Marius ona cavab olaraq ancaq bunu dedi: 

– Aydın danıĢın. 

Naməlum adam barmaqlarını jiletinin cibinə qoyaraq, belini düzəltmədən, baĢını qaldırdı, o da 

yaĢıl gözlüyün ardından Mariusa diqqətlə baxaraq dedi: 

– Qoy siz deyən olsun, cənab baron. Fikrimi aydın deyim. Mən sizə bir sirr satmaq istəyirəm. 

– Sirr? 

– Bəli. 

– Bu sirr mənə aiddir? 

– Bəli, qismən. 

– Nə sirdir? 

Marius bu adama qulaq asdıqca get-gedə ona daha diqqətlə baxırdı. 

Naməlum adam: 

– Müqəddiməni pulsuz söyləyəcəyəm, – dedi. – Bu, sizi maraqlandıracaq, görərsiniz. 

– Söyləyin. 

– Cənab baron, sizin evinizdə bir nəfər oğru və qatil yaĢayır. 

Marius diksindi: 

– Mənim evimdə? Yox, yaĢamır. 

Naməlum adam dirsəyi ilə Ģlyapasını azca təmizləyərək halını pozmadan dedi: 

– Qatil və oğru. Cənab baron, XahiĢ edirəm nəzərə alın ki, mən qanun qarĢısında uzun illərdən 

bəri cəza çəkməklə təmizlənən, Allah qarĢısında tövbə etməklə bağıĢlanan köhnə, unudulmuĢ, 

keçmiĢ günahları demirəm. Mən lap bu yaxınlarda edilən cinayəti, hələ məhkəməyə məlum 

olmayan iĢləri deyirəm. Sözümə davam edirəm. Bu adam hiyləgərliklə sizin etibarınızı 

qazanmıĢ, baĢqa ad altında ailənizə soxulmuĢdur. Mən bu saat o adamın əsil adını deyərəm. Özü 

də lap pulsuz deyərəm. 

– Mən qulaq asıram. 

– Onun adı Jan Valjandır. 

– Mən bunu bilirəm. 

– Mən onun kim olduğunu da sizə deyərəm, bunu da pulsuz deyərəm. 

– Deyin. 

– KeçmiĢdə o, katorqa dustağı olmuĢdur. 

– Mən bunu bilirəm. 

– Mən bunu sizə söyləmək Ģərəfinə nail olduqdan sonra, yəni indicə bildiniz. 

– Xeyr. Mən bunu əvvəl bilirdim. 

Mariusun səsindəki etinasızlıq, iki dəfə ―mən bunu bilirəm‖ deməsi, verdiyi cavabının qısa və 

qəti olması naməlum adamın qəlbində qəzəb hissi oyatdı. O, Mariusa qeyzli bir nəzər saldı, elə o 

saat da qəzəbini boğdu. Bu baxıĢ nə qədər ani olsa da, Mariusun nəzərindən qaçmadı; belə baxıĢı 

bir dəfə gördükdən sonra daha unutmaq olmaz. Belə bir alov, ancaq alçaq adamların qəlbində 

doğa bilər, onu fikrin pəncərəsi olan göz bəbəyi əks etdirir: gözlük dalında heç bir Ģey gizlətmək 

olmaz, – ĢüĢə ilə cəhənnəmi hasarlamaq olarmı?! 

Naməlum adam gülümsədi: 

– Cənab baron, etiraza cəsarət etmirəm. Hər halda, sizə aydın olmalıdır ki, mənim əlimdə bu 

adam haqqında yaxĢı məlumat var. O Ģeyi ki, mən indi sizə demək istəyirəm, bu, ancaq mənə 

məlumdur. Bu, xanım baronessanın sərvəti haqqındadır. Bu, dəhĢətli bir sirdir. Bu sirr satılır. 

Mən onu hamıdan əvvəl sizə təklif edirəm. Çox ucuz qiymətə, iyirmi min franka. 

Marius: 

– Bu sirr də mənə o biri sirlər kimi məlumdur, – dedi. 

Naməlum adam hiss etdi ki, qiyməti bir az endirmək lazımdır. 

– Cənab baron, on min verin, mən onu sizə açım. 

– Təkrar edirəm: siz mənə yeni bir Ģey deyə bilməyəcəksiniz. Mən sizin demək istədiyinizi 

bilirəm. 

Naməlum adamın gözlərində yenə alov parıldadı. O, səsini ucaltdı: 

---

– Axı mən gərək bu gün nahar eləyəm! Sizi əmin edirəm ki, bu, dəhĢətli sirdir. Cənab baron, 

mən bunu deyəcəyəm. Budur deyirəm. Mənə iyirmi frank pul verin. 

Marius diqqətlə ona baxdı: 

– Mən sizin ―dəhĢətli‖ sirrinizi də, Jan Valjanın adı kimi, həm də sizin adınız kimi bilirəm. 

– Mənim adımı? 

– Bəli. 

– Cənab baron, mənim adımı bilmək çətin deyil. Mən öz familiyamı sizə bildirmək Ģərəfinə nail 

olmuĢam, məktubda imzam var. Mənim adım budur: Tenar. 

– ...dye. 

– Necə? 

– Tenardye. 

– Bu kimdir? 

Təhlükə üz verəndə oxlu kirpi öz iynələrini dikəldir, peyinqurdu özünü ölülüyə qoyur, köhnə 

qvardiya dördbucaq Ģəklində düzülür, amma bu adam qəhqəhə ilə güldü. 

Sonra sürtukunun qolundakı tozu çırpıb təmizlədi. 

Marius sözünə davam etdi: 

– Siz həm də fəhlə Jondretsiniz, məzhəkə artisti Fabantusunuz, Ģair Janflosunuz, ispaniyalı don 

Alvaressiniz və nəhayət, Balizar xalasınız. 

– Xala? Necə? 

– Sizin Monfermeyldə yeməkxananız vardı. 

– Yeməkxana? Heç vaxt. 

– Bir də deyirəm: siz Tenardyesiniz. 

– Mən bunu inkar edirəm. 

– Siz əclafsınız. Alın! 

Marius cibindən çıxardığı bank biletini naməlum adamın sifətinə çırpdı. 

– TəĢəkkür edirəm! BağıĢlayın, beĢ yüz frank! Cənab baron! 

O, heyrət içində təzim edə-edə bileti qamarlayıb baxdı. 

– BeĢ yüz frank! – O öz-özünə inanmırdı; sonra dili dolaĢa-dolaĢa mızıldandı: – Böyük 

qənimətdir! 

Birdən o ucadan dedi: 

– YaxĢı da, olan olub, keçən keçib! Ġndi gəlin sərbəst nəfəs alaq! 

O, meymun cəldliyi ilə saçını alnından atdı, gözlüyünü götürdü, toyuq lələyindən düzəldilmiĢ 

borucuqları burnundan çıxarıb elə bu saat haradasa gizlətdi (oxucular kitabımızın baĢqa bir 

səhifəsində bu borucuqlarla tanıĢ olmuĢlar), adam Ģlyapasını baĢından necə asanlıqla götürürsə, o 

da öz maskasını elə asanlıqla götürdü. 

Onun gözləri parıldadı, qabarıq alnındakı iyrənc qırıĢıqlar düzəldi, burnu dimdik kimi sivriləĢdi, 

yırtıcı, vəhĢi heyvan sifətini xatırladan hiyləgər sifəti yandan göründü. 

O, əvvəlki tın-tınlıqdan zərrə qədər də əsər qalmayan kəskin bir səslə dedi: 

– Cənab baron çox arif adammıĢ! Mən Tenardyeyəm. 

Bu sözdən sonra donqarlaĢdırılmıĢ belini də düzəltdi. 

Əlbəttə, o, Tenardye idi; o heyrətdən hələ də özünə gələ bilmirdi; o, hətta karıxa bilsəydi, 

karıxardı da. O, Mariusu təəccübləndirməyə gəlmiĢdi, lakin özü təəccüb içində qaldı. Özünü 

alçaltdığı üçün ona beĢ yüz frank verdilər, o da məmnuniyyətlə aldı, lakin bu heç də onun 

ĢaĢqınlığını azaltmadı. 

O, ömründə birinci dəfə idi ki, baron Ponmersini görürdü, – geyimini, sir-sifətini dəyiĢsə də, 

baron Ponpersi onu tanıdı: baron Ponmersi onun bütün sirrinə bələddi. O, ancaq Tenardyeni 

deyil, Jan Valjanı da yaxĢı tanıyırdı. Bu cavan, bu sərt, bu alicənab adam kim idi ki, baĢqalarının 

adını, hətta bütün ləqəblərini bilsə də, pul kisəsəini onların qarĢısında belə səxavətlə açırdı, 

dələduzları bir hakim kimi ifĢa edirdi, sarsaq bir adam kimi də onlara pul verirdi? 

Oxucuların yadındadır: bir zamanlar Tenardye Mariusun qonĢusu olsa da, onu heç görməmiĢdi, – 

Parisdə belə hallar az olmur. O, ancaq bu evdə Marius adlı cavan, həm də çox kasıb bir adamın 

yaĢadığını qızlarından ötəri eĢitmiĢdi. Bu adamın heç üzünü də görmədən ona məktub yazmıĢdı, 

---

– oxucular bunu bilirlər. Həmin Mariusla bu cənab Ponmersi arasında bir əlaqə olduğu 

Tenardyenin heç ağlına da gəlməzdi. 

Ponmersi adına gəlincə, Vaterloo ətrafındakı vuruĢmada o ancaq bu sözün son iki hecası olan 

―mersi‖ni eĢitmiĢdi; buna o, heç əhəmiyyəti olmayan bir təĢəkkür kimi həmiĢə qanuni bir nifrət 

duyurdu. 

Tenardyenin qızı Azelma, atasının əmri ilə, yeni evlənənləri toy günündən baĢlayaraq izləyirdi; 

Tenardye həm qızının vasitəsilə, həm də özünün apardığı axtarıĢ nəticəsində bəzi Ģeylər öyrənə 

bilmiĢdi. O özünü nəzərə çarpdırmadan, bir çox sirli düyünləri açmağa müvəffəq olmuĢdu. O öz 

zirəkliyi nəticəsində, bir dəfə BaĢ kanalda rast gəldiyi adamın kim olduğunu kəĢf etmiĢdi, ya da 

bir çox vəziyyətləri nəzərdən keçirməklə baĢa düĢmüĢdü. Adamı tanımaqla, çox asanlıqla onun 

adını bilmiĢdi. BilmiĢdi ki, baronessa Ponmersi Kozetta özüdür. Lakin bu məsələdə ehtiyatlı 

hərəkət etməyi qərara almıĢdı. Kozetta kim idi? Kozettanın kim olduğunu o heç özü də bilmirdi. 

O belə güman edirdi ki, Kozetta qeyri-qanuni doğulmuĢ qızdır, – Fantinanın macərası həmiĢə 

ona Ģübhəli görünürdü. Lakin bunu söyləməkdən ona nə xeyir? Susmaq üçün ona pul 

verəcəkdilərmi? O, zənn edirdi ki, bundan da yaxĢı sirlər var, onları sata bilər. Bir də axı əldə 

dəlil olmadan baron Ponmersinin yanına gedib: ―sənin arvadın qeyri-qanuni doğulmuĢ qızdır‖ 

deməkdən nə çıxacaqdı? Bu ancaq sirrin üstünü açan adamın beli ilə baronun təpiyi arasında çox 

əlaqə yaranmasına səbəb ola bilərdi. 

Tenardyenin fikrincə, Mariusla söhbət hələ heç baĢlanmamıĢdı. Hərçənd o geri də çəkilmiĢdi, 

strategiyanı da dəyiĢmiĢdi, tutduğu mövqedən də çəkilmiĢdi, bir cəbhəni buraxıb o biri cəbhədə 

də durmuĢdu, lakin mühüm sirrin heç üstünü açmamıĢdı, amma beĢ yüz frank cibində yatırdı. Bir 

də ki, o tamamilə doğru olan bir məsələni söyləmək fikrində idi; bu məsələdə, hətta baron 

Ponmersi kimi əlində yaxĢı məlumat olan, yaxĢı silahlanmıĢ bir adamın qarĢısında özünü güclü 

hiss edirdi. Tenardye təbiətli adamlar üçün hər bir danıĢıq – vuruĢmadır. BaĢlamaq istədiyi bu 

vuruĢmada hansı mövqedə durmaq lazımdı? O, kiminlə danıĢdığını bilmirdi, lakin nə barədə 

danıĢacağını bilirdi. O, ildırım sürətilə öz daxili qüvvəsini nəzərdən keçirdi və ―mən 

Tenardyeyəm‖ sözünü söylədikdən sonra susub gözləməyə baĢladı. 

Marius fikrə dalmıĢdı. Bəli, o, nəhayət, Tenardyeni tapmıĢdı. O çox istəyirdi ki, bu adamı tapsın, 

həmin adam indi burada idi. Deməli, o, polkovnik Ponmersinin tapĢırığını yerinə yetirə bilər. Bu 

fikir onu alçaldırdı: o qəhrəman bu quldura borclu idi, Mariusa atasının qəbirdən verdiyi vaksel 

hələ ödənilməmiĢdi! 

Onun Tenardyeyə olan münasibəti həm mürəkkəb, həm də ziddiyyətli idi, bununla belə o, gərək 

atasına edilən yaxĢılığın əvəzini verəydi; onun atasının bədbəxtliyi burasında idi ki, belə bir 

alçaq tərəfindən xilas edilmiĢdi. Hər necə olsa, Marius daxilən təmin olunduğunu hiss edirdi. 

Nəhayət, o, polkovnikin xəyalını belə bir yaramaz adamın əlindən azad edə bilərdi; ona elə 

gəlirdi ki, atasının xatirəsini borc həbsxanasından çıxarar. 

Bundan əlavə onun qarĢısında baĢqa bir vəzifə dururdu: o istəyirdi ki, mümkün eləyə bilsə, 

Kozettaya verilən sərvətin mənbəyini öyrənsin. Sanki, belə bir imkan vardı. Bəlkə də, Tenardye 

bu barədə bir Ģey bilirdi. Onun ürəyindəkini bilmək faydalı olardı. Marius da bundan baĢladı. 

Tenardye bu ―böyük qənimət‖i jiletinin cibinə qoyub, mehribanlıq, hətta nəzakət ifadə olunan 

baxıĢlarını Mariusa zillədi. 

– Tenardye, mən sizə adanızı dedim. Ġndi sizin mənə demək istədiyiniz sirrin üstə gələk. 

Ġstəyirsiniz mən bu sirri sizə deyim? Mənim də əlimdə məlumat var. Siz bu saat əmin olacaqsınız 

ki, mən siz biləndən çox bilirəm. Siz dediniz ki, Jan Valjan qatil və oğrudur. Ona görə oğrudur 

ki, o, dövlətli bir fabrik sahibi olan cənab Madleni soymuĢdur. Ona görə qatildir ki, polis agenti 

Javeri öldürmüĢdür. 

Tenardye: 

– Cənab baron, mən sizin dediyinizi baĢa düĢə bilmirəm. 

– Bu saat baĢa düĢərsiniz. Qulaq asın. Pa-de-Kale vilayətində min səkkiz yüz iyirmi ikinci ildə 

bir adam yaĢayırmıĢ; o əvvəllər məhkəmə ilə düz gəlməmiĢ, lakin sonra cənab Madlen adı 

altında islah olunmuĢ, yenə də yaxĢı ad çıxarmıĢdır. O tam mənasında ədalətli bir adam 

olmuĢdur. O, qara ĢüĢədən xırda Ģeylər düzəldilən fabrik açmıĢ, bununla da bütün bir Ģəhərin 

---

vəziyyətini yaxĢılaĢdırmıĢdır. O, özü də varlanmıĢdır, lakin bu ikinci növbədə, həm də təsadüfi 

olmuĢdur. O, yoxsulların dərdinə qalmıĢ, onlara atalıq etmiĢdir. O, xəstəxana, məktəb açmıĢdır. 

Özü xəstələrə baĢ çəkərmiĢ, qızlara cehiz verərmiĢ, dul arvadlara kömək edərmiĢ, yetimləri 

övladlığa götürərmiĢ; o, elə bil ki, bu Ģəhərin qəyyumu olmuĢdu. O, Fəxri legion ordeni ilə təltif 

edilmiĢ, lakin bunu almamıĢdır. Onu Ģəhərin bələdiyyə rəisi seçmiĢlər. Bir nəfər cəza müddətini 

çəkib gəlmiĢ katorqa dustağı varmıĢ, bu adam onun vaxtilə cinayət etdiyini, həm də öz 

cinayətinin cəzasını çəkmədiyni bilirmiĢ. Gedib bunu xəbər vermiĢ, bu adamı tutdurmuĢdur; 

onun tutulmasından istifadə edərək Parisə getmiĢ, Lifit bankından – mən bunu kassirin sözündən 

bilirəm – saxta imzalı bir çeklə yarım milyon frankdan artıq pul almıĢdır; bu pul cənab Madlenin 

imiĢ. Cənab Madlenin bu qayda ilə pulunu oğurlayan da katorqa dustağı Jan Valjan imiĢ. Ġndi 

keçək ikinci məsələyə. Bu barədə də siz mənə yeni heç bir Ģey söyləməyəcəksiniz. Jan Valjan 

polis agenti Javeri öldürmüĢdür; özü də tapança ilə öldürmüĢdür. Mən özüm bunu görmüĢəm. 

Tenardye bayaqkı söhbətdə məğlub edilmiĢdi, lakin indi Mariusa qalib gəlmiĢ adam nəzərilə 

baxdı: vuruĢmanın taleyi yenə də onun əlində idi; o, əldən verdiyi mövqeləri bircə anda geri 

qaytara bilərdi. Ancaq o, yaltaqcasına gülümsədi; alçaq təbiətli adam qalib də gələndə öz 

mütiliyini mühafizə etməlidir; Tenardye Mariusa dediyi bu sözlə kifayətləndi: 

– Cənab baron, siz düzgün yolda deyilsiniz. 

O, berloq dəstəsini mənalı-mənalı səsləndirərək, cümləni xüsusilə qeyd etdi. 

Marius etiraz etdi: 

– Necə? Siz bunu inkar edəcəksiniz? Bu ki, həqiqətdir! 

– Bu, xalis fantaziyadır. Cənab baronun mənə iltifat buyurduğu etimad bunu söyləməyə məni 

borclu edir. Həqiqət və ədalət hər Ģeydən əvvəldir. Adamları haqsız yerə təqsirləndirməkdən 

mənim xoĢum gəlmir. Cənab baron. Jan Valjan heç də cənab Madlenin pulunu oğurlamamıĢdır, 

bir də ki, Jan Valjan heç də Javeri öldürməmiĢdir. 

– Bax, bu yeni sözdür! Necə axı? 

– Bunun iki səbəbi var. 

– Hansılardır? Deyin! 

– Birinci budur: Jan Valjan cənab Madlenin pulunu oğurlamamıĢdır, çünki Jan Valjan özü cənab 

Madlendir. 

– Bu nə cəfəngiyatdır siz danıĢırsınız? 

– Bax, bu da ikincisi: Jan Valjan Javeri öldürməmiĢdir. Javeri Javer özü öldürmüĢdür. 

– Siz nə demək istəyirsiniz? 

– Mən onu demək istəyirəm ki, Javer özünü öldürmüĢdür. 

Marius özündən çıxdı: 

– Sübut edin! Sübut edin! 

Tenardye söylədiyi cümləni qədim altıbölgülü vəznlə ifadə etdi: 

– Polis – agenti – Javer – Alverçi – körpüsü – yanında – suda – boğulmuĢ – halda – gəmi – 

altından – tapılmıĢdır. 

– Sübut edin! 

Tenardye yan cibindən boz rəngli zərf çıxartdı; zərfin içində müxtəlif biçimli qatlanmıĢ vərəqlər 

vardı. 

Sakitcə dedi: 

– Bu mənim sənədlərim. 

Sonra əlavə etdi: 

– Cənab baron, mən sizin xeyriniz üçün Jan Valjan haqqında bütün məlumatı əsaslı surətdə 

öyrənməyə çalıĢmıĢam. Mən qəti deyirəm ki, Jan Valjanla Madlen eyni adamdır. Mən ki bunu 

qəti deyirəm, deməli, əlimdə sübut vardır. Sübut da əlyazması ilə deyil; əlyazması adamı 

inandırmaya bilər, çünki çox asanlıqla onun saxtasını düzəltmək mümkündür; mənim gətirdiyim 

sübut çap olunmuĢdur. 

Tenardye bunu deyib zərfin içindən iki qəzet çıxartdı; qəzetlərin rəngi saralmıĢdı; onlardan tütün 

iyi gəlirdi. 

---

Qəzetlərdən birini tamam qat kəsmiĢdi, dördkünc kağız parçaları Ģəklini almıĢdı və o biri 

qəzetdən daha köhnə görünürdü. 

Tenardye: 

– Ġki məsələ, iki dəlil, – deyərək qəzetləri Mariusa verdi. 

Oxucular bu qəzetlərlə tanıĢdır. Bunlardan biri – 25 iyul 1823-cü il tarixli ―Ağ bayraq‖ qəzeti 

daha köhnədir; romanın ikinci hissəsində bu qəzetdən götürülmüĢ məlumatı oxumaq olar; 

qəzetlər cənab Madlenlə Jan Valjanın eyni adam olduğunu sübut edirdi. O birisi – 15 iyun 1832-

ci il tarixli ―Meniter‖ qəzetidir; bu, Javerin özünü öldürdüyünü aydınlaĢdırırdı: qəzetdə 

yazılmıĢdı: Javerin prefektə Ģifahi surətdə verdiyi məlumatdan aydın olur ki, o, ġanvreri 

küçəsində, barrikadada əsir alındıqdan sonra, qiyamçılardan birinin göstərdiyi alicənablıq 

nəticəsində xilas olmuĢdur: qiyamçı onu niĢan almıĢ, lakin gülləni onun alnına sıxmaq əvəzinə 

havaya atmıĢdır. 

Marius qəzetləri oxudu. Onun qarĢısında düzgün tarix, Ģübhə və inkar edilməyən dəlillər vardı. 

Axı bu qəzetlər Tenardyenin söylədiklərini sübut etmək üçün çap oluna bilməzdi. ―Moniter‖də 

çap olunan məqalə polis prefekturasının rəsmi məlumatı idi. Mariusun daha Ģübhəsi qalmadı. 

Kassirin verdiyi məlumat düz deyilmiĢ, onu aldadıblarmıĢ. Jan Valjanın birdən-birə yüksələn 

surəti, sanki, zülmətdən çıxırdı. Marius öz sevincini saxlaya bilməyərək çığırdı: 

– Deməli, bu bədbəxt adam gözəl bir insanmıĢ! Deməli, bütün bu sərvət, doğrudan da, onun 

imiĢ! Bu Madlen bütün bir ölkənin tanrısı imiĢ! Bu Jan Valjan Javerin xilaskarı imiĢ! O ki 

qəhrəmandır! Müqəddəsdir! 

Tenardye: 

– O, nə müqəddəsdir, nə qəhrəmandır, – dedi. – O qatildir və oğrudur. 

Öz nüfuzunu hiss etməyə baĢlayan bir adam ifadəsi ilə əlavə etdi: 

– Sakit! 

Marius yenə də ―oğru və qatil‖ sözünü eĢitdi, – bu məsələ, sanki, həll olunub qurtarmıĢdı. Onun 

üstünə, elə bil, soyuq su atdılar. 

O həyəcanla dedi: 

– Yenə də?! 

Tenardye: 

– Bəli, yenə də, – deyərək cavab verdi. – Jan Valjan Madlenin pulunu oğurlamamıĢdır, amma o 

oğrudur, Javeri öldürməmiĢdir, amma o qatildir. 

– Siz qırx il bundan əvvəl olan o xırda oğurluğu deyirsiniz, lakin bu iĢ, sizin qəzetlərdən aydın 

olduğu kimi, peĢmançılıqla, fədakarlıqla, xeyirxahlıqla dolu bir həyatla təmizə çıxarılmıĢdır. 

– Cənab baron, mən adam öldürməkdən, oğurluqdan danıĢıram. Özü də, təkrar edirəm, lap bu 

yaxınlarda olan hadisədən! O Ģeyi ki sizə demək istəyirəm, onu hələ heç kəs bilmir. Bu, heç 

yerdə çap olunmamıĢdır. Jan Valjanın çox ustalıqla xanım baronessaya ötürdüyü sərvətin də 

mənbəyini, bəlkə, burada tapmıĢ oldunuz. Mən ―ustalıqla‖ deyirəm, çünki belə bir hədiyyə ilə 

hörmətli bir ailəyə soxulmaq, onlarla bir yerdə gözəl həyat keçirmək, bununla da etdiyi cinayətin 

üstünü basdırmaq, oğurladığı Ģeyin bəhrəsindən istifadə etmək, öz adını gizlətmək, özünə 

qohum-əqrəba qazanmaq, hər halda, ustalıqdır. 

Marius: 

– Mən sizin sözünüzü kəsə bilərdim, – dedi. – Ancaq kəsmirəm, danıĢın. 

– Cənab baron, mən hamısını açıb deyərəm, bunun əvəzində məni mükafatlandırmağı sizin 

ixtiyarınıza buraxıram, sizin alicənablığınız necə deyərsə, elə elərsiniz. Bu sirr qızıla bərabərdir. 

SoruĢa bilərsiniz ki: ―Bəs sən Jan Valjanın yanına niyə getmədin?‖ Çox sadəcə bir səbəbə görə: 

mən bilirəm ki, o, bütün sərvətdən əl çəkmiĢdir, özü də sizin xeyrinizə əl çəkmiĢdir. Mən belə 

hesab edirəm ki, Jan Valjan burada bic tərpənmiĢdir. Ġndi onun bircə quruĢu da yoxdur, mən 

onun yanına getsəm, o, boĢ ciblərini mənə göstərəcək. Axı mənə Juayaya getməkçin pul 

lazımdır, buna görə də sizin yanınıza gəldim: sizin hər Ģeyiniz var, onun heç bir Ģeyi yoxdur. 

Mən bir az yoruldum, icazə verin oturum. 

Marius özü oturdu, ona da oturmağı təklif etdi. 

---

Tenardye yumĢaq stulda oturub qəzetləri götürdü, yenə də zərfə qoydu, barmağını ―Ağ bayrağa‖ 

vura-vura mızıldandı: ―Bu bir parça kağızı ələ keçirmək o qədər də asan deyildi‖. Sonra qıçını 

qıçının üstünə aĢırıb, stolun arxasına söykəndi, – özünə arxayın olan adamlar belə otururlar, – 

hər kəlməni ayrıca qeyd edə-edə təkəbbürlə danıĢmağa baĢladı: 

– Cənab baron, iyunun altısında, min səkkiz yüz otuz ikinci ildə, təxminən bir il bundan qabaq, 

qiyam günündə bir adam Paris kloakasının BaĢ kanalında, kanalın Əlillər körpüsü ilə Ġyen 

körpüsü arasında Senaya tökülən səmtində idi. 

Marius birdən stulunu Tenardyeyə sarı çəkdi. Tenardye bunu görüb, qarĢısındakı adamı ələ alan, 

söylədiyi sözlərin zərbəsi altında rəqibinin ürək çırpıntısını hiss edən bir natiq kimi ağır-ağır 

sözünə davam etdi: 

– Bu adam siyasi səbəbə görə deyil, tamam baĢqa səbəbə görə qaçıb gizlənmək üçün bu kloakanı 

özünə məskən seçmiĢdi, buranın açarı onun cibində idi. Bir də deyirəm, bu hadisə iyunun 

altısında, axĢam saat səkkiz radələrində olmuĢdu. Bu adam çirkab kanalından səs gəldiyini eĢitdi. 

O, buna çox təəccüb etdi, divara sıxılaraq qulaq asmağa baĢladı. Bu, addım səsi idi, kim isə 

qaranlıqda yeriyirdi, kim isə ona sarı gəlirdi. Qəribə burası idi ki, kloakada ondan baĢqa da adam 

vardı. Kloakanın dəmir barmaqlıqlı qapısı çox da uzaqda deyildi. Barmaqlıqdan zəif iĢıq 

düĢdüyündən, bu adam o biri adamı gördü; o adam əyilə-əyilə dalında nəsə gətirirdi. Əyilə-əyilə 

gələn adam katorqadan qaçmıĢ dustaq idi, onun dalındakı da meyit idi. Əgər o, doğrudan da, bu 

adamı öldürmüĢdüsə, onda cinayət etdiyi yerdə ələ keçmiĢdi. Özü də o adamı soymuĢdu. 

Katorqa dustağı meyiti çaya atmağa aparırdı. Bir Ģeyi də qeyd etmək lazımdır; katorqa dustağı 

çirkab kanalının dəmir barmaqlıqlı qapısını açmaq üçün bütün kloakadan keçib gələndə, yolda 

dəhĢətli bir lehməli çalaya rast gələcəkdi, meyiti bura ata bilərdi. Lakin kloakanı təmizləyən 

adamlar ertəsi gün bu meyiti tapacaqdılar, amma qatil onun tapılmasını istəmirmiĢ. O, dalındakı 

yük ilə lehməli çaladan keçmiĢdir; bu vaxt o, yəqin ki, çox çətinlik çəkmiĢdir, – adamın həyatı 

üçün bundan böyük bir təhlükəni təsəvvür etmək mümkün deyil. Mən baĢa düĢə bilmirəm: bu 

adam oradan necə diri çıxmıĢdır?! 

Marius stulunu bir az da qabağa çəkdi. Tenardye bundan istifadə edərək, nəfəsini dərdi. Sonra 

yenə sözə baĢladı: 

– Cənab baron, kloaka Mars çölü deyil. Kloaka darısqal bir yerdir. Ora iki adam düĢsə, mütləq 

bir-birinə rast gələcəkdir. Elə belə də oldu. Bu yerdə çoxdan yaĢayan bir adam oradan keçən bir 

adamla, – o adam bundan çox-çox narazı qalsa da, – üz-üzə gəlməli idi. Oradan keçən adam 

orada çoxdan yaĢayan adama dedi: ―Sən görürsən mənim dalımda nə var, mən gərək buradan 

çıxam; səndə açar var, onu ver mənə‖. Bu katorqa adamı yaman güclü adamdır. Açarı ona 

verməmək olmazdı. Bir də ki, açarı olan adam onunla danıĢmağa baĢladı, fikri də ancaq bu idi ki, 

vaxtı uzatsın. O, meyitə baxdı, ancaq bunu müəyyən eləyə bildi ki, ölən adam cavandır, əynində 

yaxĢı paltar var, sir-sifətindən dövlətliyə oxĢayır, özü də baĢdan-ayağa qana bulaĢmıĢdır. O adam 

söhbət eləyəndə, qatilin gözünü oğurlayıb, bir kələklə meyitin paltarının dalından bir parça kəsdi. 

Bilirsinizmi, əyani dəlil – cinayətin izinə düĢmək, qatili etdiyi cinayəti boynuna almağa məcbur 

etmək üçün bir vasitədir. Həmin adam bu əyani dəlili cibinə qoyub gizlətdi. Sonra dəmir 

barmaqlığı açdı, gələn adamı dalındakı yükü ilə bayıra buraxdı, yenə də barmaqlığı bağlayıb 

gözdən itdi: o istəmirdi ki, bu hadisə üstündə onu da iĢə salsınlar, qatil meyiti suya atanda bunun 

Ģahidi olmaq istəmirdi. Ġndi məsələ sizə aydındırmı? Meyiti aparan adam Jan Valjan idi; açar 

sahibi də bu saat sizinlə söhbət edir, paltardan kəsilən bir parça... 

Tenardye cümləni qurtarmadı: üstündə qurumuĢ qan ləkələri olan bir parça qara, cırıq mahudu 

cibindən çıxarıb, baĢbarmağı ilə Ģəhadət barmağı arasında tutaraq yuxarı qaldırdı. Marius 

gözlərini bu bir parça mahuda zilləyərək güclə nəfəs ala-ala yerindən qalxdı: onun rəngi ağappaq 

ağarmıĢdı; bircə kəlmə də söz söyləmədən, gözünü o cındırdan çəkməyərək, divara sarı geri 

çəkildi; sağ qolunu geriyə uzadaraq əli ilə divarı yoxlaya-yoxlaya buxarının yanında, divar 

Ģkafının açar yerində olan açarı tapdı. ġkafı açdı, dönüb baxmadan əlini Ģkafa soxdu; onun 

ĢaĢqın baxıĢları Tenardyenin əlindəki mahud parçasından ayrılmırdı. 

Bu zaman Tenardye dedi: 

---

– Cənab baron, mənim belə bir Ģeyi güman etməyə möhkəm əsasım vardır: öldürülən o cavan 

adam dövlətli bir xarici imiĢ, özünün də çoxlu pulu varmıĢ; Jan Valjan onu tovlayıb 

öldürmüĢdür. 

Marius köhnə, qanlı, qara sürtuku yerə atıb çığırdı: 

– O cavan adam mən idim, bu da sürtuk! 

Sonra mahud parçanı Tenardyenin əlindən qapıb aldı, əyilib sürtukun cırılmıĢ yerinə qoydu, bu 

lap o yer ilə düz gəlirdi, sürtukun cırılmıĢ ətəyi düzəldi... 

Tenardye donub qaldı. Bu anda onun fikrindən ancaq bir Ģey keçdi: ―Eh, uduzdum!‖ 

Marius dikəldi; o həm acığından, həm də sevincindən tir-tir əsirdi. 

Əlini cibinə soxub qəzəblə Tenardyenin üstünə yeridi, əlində sıxdığı beĢ yüz franklıq və min 

franklıq biletləri onu lap sifətinə uzatdı: 

– Siz alçaqsınız! Siz yalançısınız, iftiraçısınız, xəbissiniz! Siz o adamı müqəssir etmək 

istəyirdiniz, amma onu təmizə çıxartdınız! Onu məhv etmək istəyirdiniz, ancaq bir Ģeyə 

müvəffəq oldunuz: onu yüksəltdiniz! Qatil sizsiniz! Tenardye – jondret, mən sizi xəstəxana 

bulvarındakı o yırtıcılar zağasında görmüĢəm! Sizi katorqaya, istəsəm lap ondan o yana 

göndərməyə mənim əlimdə əsas var. Alın bu bir mini, əclafın biri əclaf! 

O, min franklıq bileti Tenardyenin üstünə tulazladı. 

– Hə, Jondret – Tenardye, alçaq fırıldaqçı, baĢqalarının sirrini satan, sirlər alverçisi, zülmət 

tədqiqatçısı, mənfur əclaf, qoy bu sizə dərs olsun! BeĢ yüz frankı da alın, itilin buradan! Sizi 

Vaterloo xilas etdi. 

Tenardye mat qalmıĢdı; o, beĢ yüz və min franklıq biletləri ciblərinə dürtə-dürtə mızıldandı: 

– Vaterloo? 

– Bəli, quldur! Siz orada bir polkovniki ölümdən xilas etmisiniz... 

Tenardye baĢını qaldıraraq Mariusun dediyini düzəltmək istədi: 

– Generalı. 

Marius acıqlı-acıqlı qıĢqırdı. 

– Polkovniki! General üçün mən sizə heç bir quruĢ da verməzdim. Siz hələ baĢqalarını bədnam 

eləmək üçün cəsarət edib bura da gəlmisiniz! Deyirəm sizə: elə bir cinayət yoxdur ki, siz onu 

etməmiĢ olasınız! Rədd olun buradan! Bir də gözümə görünməyin! XoĢbəxt olun, – mənim sizə 

arzu etdiyim budur. Ah, yırtıcı! Bu da üç min frank! Alın! Sabah siz öz qızınızla Amerikaya 

getməlisiniz, öz qızınızla, çünki sizin qızınız ölüb, yalançı hərif! Mən sizin getməyinizi 

izləyəcəyəm, quldur, getməmiĢdən əvvəl sizə iyirmi min frank da verəcəyəm. Çıxın gedin, qoy 

baĢqa yerdə sizi boğazınızdan assınlar! 

Jondret ikiqat olub təzim etdi: 

– Cənab baron, bütün ömrüm boyu sizə minnətdar olacağam. 

Tenardye heyrət və təəccüb içində, üstünə uçan bu dövlətin xoĢ yükü, gözlənilmədən qopan bu 

tufanın yağdırdığı bank biletləri altında əzilə-əzilə otaqdan çıxdı; o heç bir Ģey baĢa düĢmürdü. 

Hərçənd o yerlə yeksan olmuĢdu, lakin çox sevinirdi; belə bir tufana qarĢı onun üzərində ildırım 

sipəri olsaydı, o bundan narazı qalardı. 

Bu adamla elə buradaca qurtaraq. Tenardye burada təsvir edilən hadisədən iki gün sonra, 

Mariusun köməyilə, qızı Azelma ilə bərabər, baĢqa ad altında Amerikaya getdi, o özü ilə, Nyu-

Yorkdakı bank müəssisəsi üstünə yazılmıĢ iyirmi min franklıq köçürmə bir veksel də apardı. 

Tenardyenin, bu alçaq təbiətli adamın mənəviyyatı düzələn Ģey deyildi: Amerikada da o, 

Avropada olduğu kimi, xəbis bir adam olub qaldı. Pis adamın əlinə yaxĢı Ģey də düĢəndə, bu 

yaxĢı Ģeyi o pis Ģəklə salıb məhv edir. Tenardye Mariusun pulu ilə qul alverçisi oldu. 

Tenardye evdən çıxan kimi Marius bağa yüyürdü. Kozetta hələ də bağda gəzirdi. 

– Kozetta! Kozetta! – deyə çığırdı. – Gedək, tez ol gedək! Gedək! Bask, fiakr! Gedək, Kozetta! 

Ah, ilahi! Məni o xilas edib! Bircə dəqiqə də ləngimək olmaz! ġalını çiyninə at! 

Kozetta elə bildi ki, Marius dəli olub, lakin onun sözündən çıxmadı. 

Mariusun nəfəsi tutulurdu; o əllərini sinəsinə sıxaraq ürəyinin çırpıntısını sakitləĢdirmək 

istəyirdi. Addımlarını iri-iri ataraq, otaqda o baĢ-bu baĢa gəziĢir, Kozettanı qucaqlayırdı. Dönə-

dönə deyirdi: ―Ah, Kozetta! Mən nə əclaf adamam!‖ 

---

Marius özünü lap itirmiĢdi. O, Jan Valjanın yüksək mənəviyyatlı insan olduğunu anlamağa 

baĢlayırdı. Onun qarĢısında misli-bərabəri olmayan xeyirxah, yüksək və mülayim, sakit, eyni 

zamanda əzəmətli bir insan surəti canlanırdı. Katorqa dustağı müqəddəs adama çevrilmiĢdi. Bu 

ecazkar dəyiĢmə Mariusu valeh etmiĢdi. O nələr gördüyünü tamamilə dərk etmirdi, ancaq onu 

bilirdi ki, əzəmətli bir Ģey görmüĢdür. 

Bir dəqiqədən sonra fiakr qapıda dayandı. Marius Kozettanı fiakra mindirdi, sonra da özü mindi. 

Sürücüyə: 

– Cəld ol, – dedi. – Silahlı adam küçəsi, yeddi nömrəli ev! 

Fiakr yola düĢdü. 

Kozetta həyəcanla dedi: 

– Ah, nə böyük səadət! Silahlı adam küçəsi! Mən cürət edib o küçə haqqında sənə bir söz deyə 

bilmirdim. Biz cənab Janın yanına gedirik. 

– Bəli, sənin atanın yanına! O indi həmiĢəkindən daha artıq sənin atandır, Kozetta! Kozetta, mən 

indi baĢa düĢürəm. Sən deyirdin ki, QavroĢla göndərdiyin məktubu mən almamıĢam. Yəqin, 

məktub onun əlinə düĢmüĢdür. Kozetta, o da məni xilas etmək üçün barrikadaya gəlmiĢdir. Onun 

nəsibi hami olmaqdır; buna görə də məni xilas edərkən baĢqalarını da xilas etmiĢdir; Javeri də o 

xilas etmiĢdir. O məni girdabdan çıxartmıĢdır ki, sənə versin. O, məni dalına alıb, bu dəhĢətlisi 

çirkab kanalından keçirib gətirmiĢdir. Ah, mən nə nankor adamam! Kozetta o sənin tanrın idi, 

sonra da mənim tanrım oldu. Bir təsəvvür elə: o çirkab kanalında bir çala vardı, o çalada batmaq 

olardı, eĢidirsənmi, Kozetta, lehmə içində batmaq olardı! O, məni bu çaladan keçirib aparmıĢdır. 

Mən bihuĢ olmuĢam, heç bir Ģey görməmiĢəm, heç bir Ģey eĢitməmiĢəm, baĢıma nələr gəldiyini 

bilməmiĢəm. Biz bu saat onu apararıq, istəsə də, istəməsə də, daha bizdən ayrı yaĢamayacaq. 

Ancaq evdə olaydı! Ancaq biz onu evdə görəydik! Mən bütün ömrüm boyu ona dua edəcəyəm. 

Kozetta, yəqin ki, elə-belə də olmuĢdur. QavroĢ mənim kağızımı ona vermiĢdir. Ġndi hər Ģey 

aydın oldu. BaĢa düĢürsənmi? 

Kozetta heç bir Ģey baĢa düĢmürdü. 

O ancaq bunu dedi: 

– Sən haqlısan. 

Ekipaj sürətlə gedirdi. 

 

 

BEġĠNCĠ FƏSĠL. 

 

Hər gecənin bir gündüzü var. 

 

Jan Valjan qapının döyüldüyünü eĢidib baĢını çevirdi. Zəif səslə dedi: 

– Gəlin. 

Qarı açıldı Kozetta ilə Marius astanada göründü. Kozetta otaga cumdu. 

Marius qapının çərçivəsinə söykənərək astanada qaldı. Jan Valjan: 

– Kozetta! – deyərək titrək əllərini ona sarı uzadıb kresloda dikəldi: o həyəcanlı idi, bənizi meyit 

kimi ağarmıĢdı, lakin gözlərində böyük sevinc vardı, Kozetta həyəcandan nəfəsi tutula-tutula Jan 

Valjanın sinəsinə sıxıldı. 

Jan Valjan sarsılmıĢ halda, güclə eĢidilən səslə dedi: 

– Kozettadır! Odur! Sizsiniz,xanım!? Sənsən!? Ah, ilahi! – Kozettanın onu bağrına basdığını hiss 

edərək səsini ucaltdı: 

– Sənsən?! Sən buradasan?! Deməli, sən məni bağıĢlayırsan?! 

Marius göz yaĢını saxlamaq üçün gözlərini qıyaraq bir addım qabağa yeridi, hönkürtüsünü 

boğaraq pıçıldadı: 

– Mənim atam! 

Jan Valjan dedi: 

– Siz də, siz də məni bağıĢlayırsınızmı?! 

Marius bir kəlmə də söz deyə bilmədi; Jan Valjan əlavə etdi: 

---

– TəĢəkkür edirəm. 

Kozetta Ģalı çiynindən götürdü, Ģlyapasını çarpayının üstünə atdı: 

– Bunlar mənə mane olur, – dedi. 

Qocanın dizi üstə oturaraq cazibədar bir hərəkətlə onun ağ saçını geri atıb, alnından öpdü. Özünü 

tamam itirmiĢ Jan Valjan Kozettaya mane olmurdu. 

Kozetta nələr olduğunu çox tutqun Ģəkildə baĢa düĢür, Mariusun borcunu vermək istəyirmiĢ 

kimi, nəvaziĢini daha da artırırdı. 

Jan Valjan asta-asta deyirdi. 

– Ġnsan nə axmaq olur! Mən elə bilirdim ki, onu bir də görməyəcəyəm. Cənab Ponmersi, bir 

təsəvvür edin, siz içəri girəndə mən öz-özümə deyirdim: ―Hər Ģey bitdi. Bu da onun uĢaqlıq 

paltarı; mən bədbəxtəm, mən bir daha Kozettanı görməyəcəyəm. Mən bunu deyəndə siz 

pilləkənlə yuxarı qalxırsınızmıĢ. Mən axmaq deyiləmmi? Ġnsanlar gör necə kor olurlar! Onlar 

Allahın mərhəmətini nəzərə almırlar. Mərhəmətli Allah deyir:‖ Zavallı, sən elə bilirsən ki, hamı 

səndən üz döndərmiĢdir? Yox. Səndən üz döndərməyəcəklər! Mən bilirəm ki, burada zavallı bir 

qoca var, ona təsəlli verək mələk lazımdır‖. Bu mələk gəlir, o adam da öz Kozettasının vüsalına 

çatır. O yenə də balaca Kozettasını görür! Ah, mən necə bədbəxt idim! 

O, bir anlığa susdu; danıĢmağa gücü çatmırdı; sonra sözünə davam etdi: 

– Doğrudan da, mən gərək lap bir anlığa da olsa, Kozettanı hərdən görəydim, bu, mənim üçün 

zəruri idi. Bilirsinizmi, qəlb də xırdaca bir sümük gəmirməlidir. Bununla belə hiss edirdim ki, 

mən artığam. Mən öz-özümü inandırırdım ki: ―Sən onlara lazım deyilsən, öz otağında otur qal, 

onların elə həmiĢə zəhləsini tökməyə sənin ixtiyarın yoxdur‖. Ah, Ģükür allaha, mənə yenə də 

Kozettanı görürəm. Kozetta, heç bilirsənmi sənin nə gözəl ərin vardır? Sənin nə qəĢəng naxıĢlı 

yaylığın var, sağlığına qismət olsun! Bu naxıĢlar mənim xoĢuma gəlir. Bunu sənin ərin seçib 

alıb, eləmi? Ancaq sənə KəĢmir Ģalı lazımdır. Cənab Ponmersi, icazə verin ona ―sən‖ deyim. Bu 

çox davam etməyəcək. 

Kozetta yüngül məzəmmətlə deyirdi. 

– Sizin bizi atıb getməyiniz heç yaxĢı iĢ deyildi! Siz axı hara getmiĢdiniz? Niyə belə gec 

gəldiniz? Əvvəllər sizin səfəriniz üç gündən, ya dörd gündən artıq çəkməzdi. Mən Nikolettanı 

göndərirdim, ona elə həmiĢə deyirdilər ki, ―Burada yoxdur‖. Siz nə vaxt qayıtmısınız? Niyə bunu 

bizə bildirməmisiniz? Bilirsinizmi, siz çox dəyiĢmisiniz. Sizə ayıb olsun, ata! Siz xəstə 

olmusunuz, biz bunu bilməmiĢik. Bura bax, Marius, əlini onun əlinə toxundur, gör necə 

soyuqdur! 

Jan Valjan təkrar edirdi: 

– Siz də buradasınız?! Deməli, siz məni bağıĢlayırsınız, cənab Ponmersi? 

Mariusun ürəyi dolu idi; Jan Valjan bu sözü ikinci dəfə söyləyəndə o özünü saxlaya bilməyib 

həyəcanla dedi: 

– EĢidirsən, Kozetta? O yenə həmin sözü deyir, yenə məndən üzr istəyir! Kozetta, heç bilirsən o 

mənə necə pislik eləyib? Məni ölümdən qurtarıb! O, bundan daha artıq bir Ģey eləyib: məni sənin 

vüsalına yetirib. O, məni ölümdən qurtarandan, sənin vüsalına yetirəndən sonra heç bilirsən nə 

eləyib? Özünü fəda eləyib! Bax, bu elə adamdır! Ġndi mənim kimi nankor, mənim kimi unutqan, 

mənim kimi qəlbsiz, mənim kimi müqəssir bir adama deyir ki: ―Sizə təĢəkkür edirəm‖. Kozetta, 

bütün ömrümü bu adamın ayaqları altında keçirsəydim, yenə az olardı. Kozetta, hər Ģeydən – 

barrikadadan da, çirkab kanalından da, odlu sobadan da, kloakadan da ancaq mənim xatirimə, 

ancaq sənin xatirinə keçmiĢdir! O, min-min ölümü məndən kənar edərək, öz sinəsini ölümün 

qabağına verərək, məni ölüm tufanı içərisindən keçirib gətirmiĢdir. Dünyada nə qədər mərdlik, 

xeyirxahlıq, qəhrəmanlıq, nə qədər müqəddəs Ģey varsa, hamısı ondadır! Kozetta, o mələkdir! 

Jan Valjan pıçıldadı: 

– Sakit! Sakit! Bunları deməyin nə mənası? 

Marius həm acıqlı-acıqlı, həm də hörmətlə ucadan dedi: – Bəs siz?! Niyə siz özünüz bir Ģey 

söyləmədiniz? Bu məsələdə sizin də təqsiriniz vardır. Siz adamları ölümdən xilas edirsiniz, eyni 

zamanda bunu onlardan gizlədirsiniz. Bu hələ harasıdır; siz ifĢa olunacağınızı bəhanə edərək, öz-

özünüzə böhtan atırsınız. Bu, dəhĢətdir! 

---

Jan Valjan ona belə cavab verdi: 

– Mən olan Ģeyi dedim. Həqiqət budur. 

Marius etiraz etdi: 

– Yox, yarımçıq həqiqət həqiqət deyil; siz bütün həqiqəti söyləməmisiniz. Siz cənab Madlen 

olmusunuz, – niyə bunu söyləməmisiniz? Siz Javeri xilas etmisiniz, – niyə bunu 

söyləməmisiniz? Siz məni ölümdən qurtarmısınız, – niyə bunu söyləməmisiniz? 

– Çünki mən də sizin kimi düĢünürdüm. Mən elə hesab edirdim ki, siz haqlısınız. Mən gərək 

gedəydim. Siz kloaka məsələsini bilsəydiniz, məni öz yanınızda qalmağa məcbur edərdiniz. 

Deməli, mən gərək susaydım. Mən bunu desəydim, bu hamını narahat edərdi. 

Marius bərk acıqlandı: 

– Niyə narahat edərdi? Kimi narahat edərdi? Yoxsa, siz elə zənn edirsiniz ki, burada 

qalacaqsınız? Biz sizi aparacağıq. Ah, ilahi! Bu Ģeyləri mən təsadüfən bildim! Biz sizi 

aparacağıq. Siz və biz – bölünməyən bir vəhdətik. Siz onun atasısınız, həm də mənim atamsınız. 

Siz daha bircə gün də burada olacağınızı heç ağlınıza gətirməyin. 

Jan Valjan: 

– Sabah mən burada olmayacağam. – dedi, – amma sizdə də olmayacağam. 

Marius soruĢdu: 

– Siz bununla nə demək istəyirsiniz? Yox, biz sizə baĢqa yerə getməyə icazə verməyəcəyik. Siz 

bir daha bizdən ayrılmayacaqsınız. Siz bizimsiniz. Biz sizi buraxmayacağıq. 

Kozetta da əlavə etdi: 

– Ġndi biz daha sizinlə zarafat eləmirik! Ekipaj aĢağıda gözləyir. Mən sizi götürüb qaçacağam. 

Lazım gəlsə, zor da iĢlədəcəyəm. 

O, gülə-gülə elə bir hərəkət etdi ki, guya, qocanı yerindən qaldırır. 

Sonra yenə sözünə davam etdi: 

– Sizin otağınız hələ də sizi gözləyir. Heç bilirsiniz bağımız indi nə gözəldir! Xanıməli çiçəyi elə 

qəĢəng güllər açmıĢdır ki! Bütün xiyabanlara çay qumu tökülmüĢdür, bu qumun içində arabir 

bənövĢəyi balıqqulağı görünür. Siz mənim yığdığım çiyələkdən yeyərsiniz. Mən özüm onu 

sulayıram. Bir də ki, bundan sonra daha nə ―xanım‖, nə də ―cənab Jan‖ sözləri deyilsin, biz 

respublikada yaĢayırıq, hamı bir-birinə ―sən‖ deyir, elə deyilmi, Marius? Siyasi proqram dəyiĢib. 

Ata, heç bilirsiniz mənə necə müsibət üz verib? Kətan quĢu divarın çattağında özünə yuva 

tikmiĢdi, mərdimazar piĢik onu tutub yedi. Zavallı, qəĢəng quĢcuğaz! Xırdaca baĢını yuvasından 

çıxarıb mənə baxardı. Mən o qədər ağladım ki... O piĢik əlimə keçsəydi, onu lap öldürərdim! 

Ġndi daha heç kəs ağlamır. Hamı gülür, hamı xoĢbəxtdir. Siz bizimlə gedəcəksiniz. Babam 

bundan çox razı qalacaq. Biz bağda sizə ayrıca bir lək verərik, siz onu əkib becərərsiniz, sonra 

baxarıq, görək sizin çiyələk ləzzətli olacaq, ya mənimki. Mən söz verirəm ki, siz nə istəsəniz, 

mən onu eləyəcəyəm, ancaq siz də gərək mənim sözümə baxasınız. 

Jan Valjan Kozettaya qulaq asırdı, ancaq bir Ģey eĢitmirdi. Bu danıĢığın musiqisini eĢidirdi, 

amma sözlərin mənasını baĢa düĢmürdü. Onun gözləri yavaĢ-yavaĢ qəlbin sirli incisi olan göz 

yaĢı ilə doldu. O pıçıldadı: 

– Kozettanın burada olması Allahın mərhəmətli olduğuna bir daha sübutdur. 

Kozetta: 

– Ata, dedi. 

Jan Valjan sözünə davam etdi: 

– Doğrudan da, bizim bir yerdə yaĢamağımız nə yaxĢı olardı! Orada ağacların üstü quĢla 

doludur. Mən Kozetta ilə gəzərdim. Adamın canlılar sırasında olmasından, bir-birini 

salamlamasından, bağda bir-birinin səsinə səs verməsindən, səhər açılandan bir yerdə 

olmasından da ürəkaçan Ģey varmı! Hər kəs bağda öz payına düĢən yeri becərərdi. Kozetta mənə 

öz çiyələyindən verərdi, mən də ona açılan qızılgüldən dərməyə icazə verərdim. Bu, çox gözəl 

olardı. Ancaq... 

O susub yavaĢca dedi: 

– Çox təəssüf... 

Jan Valjan göz yaĢını saxlayaraq gülümsədi. 

---

Kozetta Jan Valjanın əllərini əlləri içinə alıb sıxdı, həyəcanla dedi: 

– Aman Allah! Sizin əlləriniz daha da soyumuĢdur! Siz kefsizsiniz? Ağrıyan yeriniz var? 

Jan Valjan: 

– Mənim? Yox, mən özümü çox yaxĢı hiss edirəm, – dedi. 

Ancaq... 

O susdu. 

– Ancaq nə? 

– Mən bu saat öləcəyəm. 

Kozetta ilə Marius diksindi. 

Marius çığırdı: 

– Öləcəksiniz? 

Jan Valjan: 

– Bəli, – dedi, – ancaq bunun heç bir mənası yoxdur. 

O ah çəkdi, gülümsədi, yenə danıĢmağa baĢladı: 

– Kozetta, sən indi danıĢırdın, yenə danıĢ. Deməli, o xırdaca quĢcuğaz öldü, danıĢ, sənin səsini 

eĢitmək istəyirəm. 

Marius, sanki, daĢa dönmüĢ halda qocaya baxırdı. 

Kozettanın qəlbindən ürək parçalayan bir fəryad qopdu: 

– Ata! Mənim atam! Siz yaĢayacaqsınız! Siz gərək yaĢayasınız! Mən istəyirəm ki, siz 

yaĢayasınız, eĢidirsinizmi? 

Jan Valjan baĢını qaldırıb pərəstiĢkarlıqla Kozettaya baxdı: 

– Ah, ölməyi qadağan elə. Kim bilir, bəlkə də, sənin sözünə qulaq asdım. Siz gələndə mən 

ölürdüm. Sizin gəlməyiniz bunun qabağını aldı, mənə elə gəldi ki, dirilirəm. 

Marius həyəcanla dedi: 

– Siz sağlam və qüvvətlisiniz! Yoxsa siz elə bilirsiniz ki, insanlar belə ölürlər, birdən? Sizin 

böyük dərdiniz vardı, bu dərd keçib getdi və daha qayıtmayacaq. Mən gərək sizdən üzr istəyəm, 

budur, diz çöküb sizdən üzr istəyirəm! Siz yaĢayacaqsınız, bizimlə yaĢayacaqsınız, uzun zaman 

yaĢayacaqsınız. Biz sizi özümüzlə aparacağıq. Mənim də, Kozettanın da bu gündən ancaq bir 

fikrimiz olacaq – sizin xoĢbəxtliyiniz! 

Kozetta göz yaĢını axıda-axıda dedi: 

– Budur, özünüz görürsünüz. Marius da deyir ki, siz ölməyəcəksiniz. 

Jan Valjan gülümsəyirdi. 

– Cənab Ponmersi, siz məni öz yanınıza aparsanız da, mən yenə əvvəlki adam olub 

qalmayacağammı? Biz düĢünən kimi Allah da düĢünmüĢdür, o öz qərarını dəyiĢmir; mən gərək 

gedəm. Ölüm – vəziyyətdən çıxmaq üçün ən yaxĢı yoldur. Bizə nə lazım olduğunu Allah bizdən 

yaxĢı bilir. Qoy cənab Ponmersi Kozetta ilə xoĢbəxt olsun, qoy gənclik aydın səhərlə birləĢsin, 

qoy yasəmənlə bülbüllər, mənim balalarım, sizə fərəh versin, qoy sizin həyatınız, çiçək açmıĢ 

çəmən kimi, günəĢlə dolu olsun, mən daha heç bir Ģeyə gərək deyiləm, mən ölməliyəm; belə 

lazımdır, bu yaxĢıdır. BaĢa düĢün, yaxĢı fikirləĢin, daha heç bir Ģey eləmək olmaz, mən hiss 

edirəm ki, hər Ģey bitmiĢdir. Bir saat bundan əvvəl mən özümdən getmiĢdim. Bu gecə dolçadakı 

suyun hamısını içmiĢəm. Sənin nə xoĢ təbiətli ərin var, Kozetta! Onunla bir yerdə olmaq, 

mənimlə bir yerdə olmaqdan sənin daha artıq xoĢuna gəlir. 

Qapının dalından səs gəldi. Həkim içəri girdi. 

Jan Valjan dedi: 

– XoĢ gördük, doktor. Budur mənim zavallı balalarım! 

Marius həkimə yaxınlaĢdı. Ona ancaq bircə kəlmə söz dedi: ―Cənab...‖ Lakin bu sözü deyiliĢində 

ifadə olunmamıĢ bir sual vardı. 

Həkim bu suala ancaq mənalı baxıĢla cavab verdi. 

Jan Valjan: 

– Bir Ģey bizim ürəyimizcə deyilsə, bu heç də Allahdan narazılıq eləməyə bizə haqq vermir, – 

dedi. 

Hamı susdu. Hamının qəlbində bir iztirab vardı. 

---

Jan Valjan Kozettaya sarı döndü. Ona elə diqqətlə baxdı ki, sanki, Kozettanın surətini əbədiyyətə 

aparmaq istəyirdi. Jan Valjan enməyə baĢladığı zülmətin elə bir dərinliyində idi ki, hələ 

Kozettanı görərkən ona valeh ola bilirdi. Sanki, Kozettanın iĢıq saçan zərif üzünün əksi onun 

solğun çöhrəsinə düĢmüĢdü. Qəbirin də öz sevinci var. 

Həkim onun nəbzini yoxladı. 

Sonra Kozetta ilə Mariusa baxdı: 

– Hə, o sizin fikrinizi çəkirdi! – Mariusun qulağına sarı əyilərək lap astadan dedi: 

– Çox gec gəlmisiniz. 

Jan Valjan gözünü bir anlığa Kozettadan çəkərək aydın nəzərlə Mariusa və həkimə baxdı. Güclə 

eĢidilən səslə pıçıldadı: 

– Ölməyin eybi yoxdur, yaĢamamaq dəhĢətdir. 

Birdən o yerindən qalxdı. Bədənə belə bir qüvvənin axıb gəlməsi çox vaxt canvermənin 

baĢlandığını göstərir. O, qəti addımlarla divara sarı getdi, ona kömək etmək istəyən Mariusla 

həkimi kənar edərək Ġsanın çarmıxa çəkilmiĢ, misdən düzəldilmiĢ xırdaca Ģəklini divardan 

götürdü, sağlam adam kimi sərbəst yeriyərək, gəlib yenə kresloda oturdu, Ġsanın Ģəklini stolun 

üstünə qoyub aydın səslə dedi: 

– Böyük müsibətkeĢ, bax, budur! 

Sonra onun çiyinləri aĢağı sallandı, ölüm Ģərabından məst olmuĢ kimi baĢı sinəsinə əyildi, o, 

əllərini dizləri üstə qoyaraq, dırnaqları ilə paltarını cırmaqlamağa baĢladı. 

Kozetta Jan Valjanın çiyinlərindən tutaraq ağlayır, onlar danıĢmaq istəyirdi, lakin danıĢa 

bilmirdi. Onun dərdli hönkürtüləri içərisindən ancaq bu sözləri eĢitmək olurdu: ―Ata! Bizi qoyub 

getmə! Biz sizi ona görə tapmadıq ki, yenə də itirək!‖ 

Canvermə, elə bil ki, ölən adamı dolanbac cığırlarla gah qabağa, gah geriyə, gah qəbirə yaxın, 

gah da həyata doğru aparır. O, sanki, kor kimi ölümə doğru hərəkət edir. 

Jan Valjan bu bayğınlıqdan sonra bir az özünə gəldi, baĢını silkələdi, – bununla, sanki, üzərinə 

enən kölgələri rədd etmək istəyirdi; onun Ģüuru yenə də aydınlaĢdı. Kozettanın qolunun ağzını 

azca qaldırıb öpdü. 

Marius çığırdı: 

– O cana gəlir! Doktor, o cana gəlir! 

Jan Valjan: – Siz ikiniz də çox mərhəmətlisiniz, – dedi. – Məni məyus eləyən nə idi – bunu sizə 

deyim. Cənab Ponmersi, məni məyus eləyən o idi ki, siz o pula toxunmaq istəmirdiniz. O pul, 

doğrudan da, sizin arvadınızdır. Mənim balalarım, bu saat mən bütün məsələni açıb sizə 

deyərəm, ancaq buna görə sizi görməyimə mən belə sevinirəm. Qara qaqatı Ġngiltərədən, ağ 

qaqatı Norveçdən gətirirlər. Bu barədə, bax, o kağızda yazmıĢam, onu oxuyarsınız. Mən 

qolbaqların döymə qarmaqlarını tökmə qarmaqlarla əvəz elədim. Bu daha qəĢəng, daha yaxĢı 

ucuz olur. Siz bilirsiniz bununla necə çox pul qazanmaq olar? deməli, Kozettanın sərvəti, 

doğrudan da, Kozettanın özünündür. Mən bu təfsilatı sizə deyirəm ki, siz sakit olasınız. 

Qapıçı arvad yuxarı qalxaraq yarıaçılmıĢ qapıdan içəri baxdı. Həkim ona çıxıb getməsini söyləsə 

də, bu, dərdə qalan qarıya gedərkən, ölən adama çığıra-çığıra bu sözləri deməsinə mane ola 

bilmədi: 

– KeĢiĢi çağırımmı? 

Jan Valjan: 

– Burada keĢiĢ var, – deyib barmağını yuxarı qaldırdı; o, sanki, baĢı üstündə kimi isə göstərir və 

onu ancaq özü görürdü. 

Həyatla bu ayrılıq çağında, bəlkə, keĢiĢ, doğrudan da, burada idi. 

Kozetta üsulluca onun dalına balıĢ qoydu. 

Jan Valjan yenə danıĢmağa baĢladı: 

– Cənab Ponmersi, sizi and verirəm, narahat olmayın. Bu altı yüz min frank, doğrudan da, 

Kozettanındır. Siz o pulu götürməsəydiniz, mənim bütün həyatım heç olub gedərdi! Biz ĢüĢədən 

bəzək Ģeyləri düzəltməkdə böyük məharət qazanmıĢdıq. Bunlar ―Berlin qaĢ-daĢı‖ deyilən bəzək 

Ģeyləri ilə rəqabət edə bilirdi. Heç onları almanların ĢüĢə muncuqları ilə yan-yana qoymaq 

---

olarmı? Bizimkinin bir qrosunun qiyməti cəmi üç frankdır, bir qrosda isə on iki düjün təraĢ 

edilmiĢ əla muncuq vardır. 

Əziz bir adamımız öləndə biz ona baxırıq, sanki, onu baxıĢımızla özümüzüə bənd etmək, tutub 

saxlamaq istəyirik. Kozetta ilə Marius bir-birinin əlindən tutaraq Jan Valjanın qabağında 

durmuĢdu: dərddən onların nitqi qurumuĢdu, ümidsizlik içində tir-tir əsir, ölümlə necə mübarizə 

edəcəklərini bilmirdilər. 

Jan Valjan get-gedə zəifləyirdi. Onun gözündə həyat iĢığı sönür, o get-gedə qüruba enirdi. Bir 

qayda ilə nəfəs ala bilmirdi, nəfəsi bəzən xırıldayaraq kəsilirdi. Əlini tərpətməyə çətinlik çəkirdi, 

qıçları taqətdən düĢürdü; lakin o zəiflədikcə, gücdən düĢdükcə, qəlbinin böyüklüyü üzündə daha 

aydın, daha bariz görünürdü. Axirət dünyasının ölgün iĢığı gözlərində əks olunurdu. 

Onun gülən üzü daha da solurdu. Həyat onun varlığında sönmüĢdü, lakin simasında baĢqa bir 

iĢıq parıldayırdı. Nəfəsi daha da zəifləyirdi, baxıĢları daha artıq durğunlaĢırdı. O indi, arxasında 

gözəgörünməz qanad olan bir ölü idi. 

Jan Valjan iĢarə ilə Kozettanı, sonra da Mariusu çağırdı. Görünür, onun həyatının son dəqiqələri 

çatmıĢdı. O, zəif səslə danıĢmağa baĢladı; bu səs, sanki, uzaqdan gəlirdi, elə bil ki, onların 

arasında bir divar yüksəlirdi. 

– Yaxın gəl, ikiniz də yaxın gəlin. Mən sizi çox sevirəm. Belə ölmək nə yaxĢıdır! Sən də məni 

sevirsən, mənim Kozettam. Mən bilirdim ki, sənin könlün həmiĢə mənə bağlıdır. Sən nə 

mehribansan, kürəyimin altına balıĢ qoydun! Sən mənim üçün ağlayacaqsan, eləmi? Ancaq çox 

ağlama. Mən istəmirəm ki, sən mənim üçün ürəkdən dərd çəkəsən. Siz gərək çox əylənəsiniz, 

mənim balalarım. Bir Ģey yadımdan çıxıb, sizə deməmiĢəm: mıxçasız toqqalar düzəldib satmaqla 

o biri Ģeylərdən daha çox pul qazanmaq olar. Qros, on iki düjün toqqa on franka baĢa gəlirdi, 

amma altmıĢ franka satılırdı. Bu, doğrudan da, faydalı bir iĢ idi. Buna görə də, cənab Ponmersi, o 

altı yüz min frankı qoy sizi təəccübləndirməsin. Bu, düz yolla qazanılmıĢ puldur. Siz təmiz 

vicdanla dövlətli ola bilərsiniz. Sizin gərək karetanız olsun, siz gərək teatrda hərdənbir loja 

tutasınız, sənə qəĢəng ziyafət paltarı lazımdır, mənim Kozettam, siz gərək öz dostlarınızı ləzzətli 

nahara qonaq eləyəsiniz, xoĢbəxt yaĢayasınız. Mən indicə bu barədə Kozettaya yazmıĢdım. O, 

mənim məktubumu tapar. Buxarının üstündə iki Ģamdan var, onları da Kozettaya verirəm. Onlar 

gümüĢdəndir, amma mənim üçün saf qızıldandır, brilyantdandır; onlara adi Ģam qoyulanda onlar 

mehram Ģamına çevrilir. Bilmirəm, onları mənə verən adam orada məndən razıdırmı. Mən 

əlimdən gələnin hamısını eləmiĢəm. Mənim balalarım, mən yoxsulam, bunu yaddan çıxartmayın, 

məni kənar yerdə basdırın, qəbrimin də üstünə bir daĢ qoyun ki, yerim məlum olsun. Mən belə 

istəyirəm. DaĢın üstünə ad yazdırmayın. Kozetta hərdən mənim üstümə gəlmək istəsə, mən 

bundan xoĢhal olaram. Bu sizə də aiddir, cənab Ponmersi. Mən bir Ģeyi etiraf etməliyəm: elə 

vaxtlar olub ki, mənim sizdən xoĢum gəlməyib, bunun üçün bağıĢlayın. Ġndi Kozetta ilə siz 

mənim üçün birsiniz. Mən sizə çox minnətdaram. Hiss edirəm ki, siz bilsəydiniz ki, onun zərif, 

al yanaqları məni necə sevindirirdi. Bu yanaqlar azca solsaydı, əhvalım pozulardı. Kamodun 

siyirtməsində beĢ yüz franklıq bir bilet var. Mən ona dəyməmiĢəm. Bu, yoxsullar üçündür. 

Kozetta, sən öz xırdaca donunu orada, yatağın üstündə görürsənmi? Onu tanıyırsanmı? O 

vaxtdan ancaq on il keçmiĢdir. Vaxt nə tez gəlib keçir! Biz necə xoĢbəxt idik! Hər Ģey qurtardı, 

Ağlamayın, uĢaqlar, mən çox da uzağa getmirəm, mən oradan sizi görəcəyəm. Gecələr siz 

qaranlığa baxsanız, görəcəksiniz ki, mən sizə baxıb gülümsəyirəm. Kozetta, Monfermeyl sənin 

yadındadırmı? Sən meĢədə idin, özün də çox qorxurdun. Yadındadırmı, mən vedrənin qulpundan 

qaldırdım, onda mənim əlim ilk dəfə sənin o müsibətlər görmüĢ xırdaca əlinə toxundu. Sənin əlin 

elə soyuqdu! Ah, xanım, onda sizin o xırdaca əlləriniz necə qırmızı idi, amma indi gör necə 

ağdır! O iri kukla da yadındadırmı? Sən ona Katerina deyirdin. Sən onu monastıra apara 

bilmədiyinə çox təəssüf elədin. Sən məni necə tez-tez güldürərdin, mənim əziz mələyim! 

YağıĢdan sonra suya çöp atardın, sonra da onun üzüb getdiyinə baxardın. Bir gün sənə söyüd 

çubuğundan bir fiĢəng, bir də sarı, göy, yaĢıl lələkli bir volan bağıĢladım. Bu, yəqin, sənin 

yadından çıxıb. Sən xırdaca, oynaq, Ģux bir qız idin! Oynamaqdan xoĢun gələrdi. Qulaqlarından 

albalı asardın. Bunların hamısı keçib getdi. Xırdaca qızımla keçdiyim meĢə də, altında gəzdiyim 

ağaclar da, gizləndiyimiz monastır da, oyunlar da, Ģən və uĢaq gülüĢləri də bir xəyal oldu. Amma 

---

mən elə bilirdim ki, bunlar hamısı mənimdir. Mənim səfehliyim də bunda imiĢ! Tenardyegil pis 

adamlardı. Onları əfv etmək lazımdır. Kozetta, ananın adını sənə demək vaxtı gəlib çatmıĢdır. 

Onun adı Fantina idi. Bu adı yadında saxla! Fantina! Nə vaxt onun adını çəksən, diz çök. O, çox 

əzab çəkmiĢdir. O, səni çox istəyirdi. Sən xoĢbəxt olduğun qədər o bədbəxt idi. Allahın təqdiri 

belə imiĢ. Allah göydədir, ulduzlar arasındadır, o bizim hamımızı görür, nə etdiyimizi bilir. Bəli, 

mənim balalarım, mən gedirəm. HəmiĢə bir-birinizi sevin. Bir-birinizi sevin – dünyada bundan 

ülvi Ģey yoxdur. Burada ölən zavallı qocanı da arabir xatırlayın. Ah, mənim Kozettam, ağlama, 

bu qədər vaxt səni görə bilmədiyimə mən müqəssir deyiləm; bu, mənim qəlbimi parçalayırdı; 

mən ancaq küçənin tininə qədər gedə bilirdim; adamlar, yəqin, məni səfeh hesab eləyirdilər; mən 

dəliyə oxĢayırdım; hətta bir gün evdən Ģapkasız çıxmıĢdım. Mənim balalarım, mən yavaĢ-yavaĢ 

pis görürəm. Mən gərək sizə daha çox Ģeylər söyləyəydim, ancaq nə fərqi var. Hərdən məni yada 

salın. Allah sizi öz pənahında saxlasın. Bilmirəm mənə nə oldu, mən iĢıq görürəm. Yaxın gəlin. 

Mən xoĢbəxt ölürəm. Əzizlərim, mənim istəkli balalarım, gəlin əllərimi sizin baĢınıza qoyum. 

Kozetta ilə Marius böyük müsibət içində, göz yaĢından boğula-boğula dizləri üstə düĢüb, onun 

əllərindən öpdülər. Lakin bu müqəddəs əllər daha tərpənmirdi. 

Jan Valjan kreslonun arxasına söykənmiĢdi, iki Ģamdan onun üzünə iĢıq saçırdı, onun solğun üzü 

göyə baxırdı. Kozetta ilə Marius onun əllərini dönə-dönə öpürdü, o buna mane olmurdu; o 

ölmüĢdü. 

Ulduzsuz, qaranlıq bir gecə idi, göz-gözü görmürdü. Yəqin ki, bu zülmət içində bir mələk 

qanadlarını açaraq uçan ruhu qəbul etməyə hazır durmuĢdu. 

 

 

ALTINCI FƏSĠL. 

 

Ot basır, yağıĢ yuyur. 

 

Pyer-LaĢev qəbiristanlığında, ümumi qəbirlərdən bir az kənarda, bu sərdabələr Ģəhərinin bəzəkli 

məhəlləsindən qıraqda, ölümün pis dəblərini əbədiyyət qarĢısında göstərən əcaib qəbir 

abidələrindən uzaqda, tənha bir yerdə, köhnə divar dibində, hündür qaraçöhrə ağacının altında 

sarmaĢıq sarınmıĢ, ətrafında alaq və mamır bitmir bir daĢ vardır.  

Zaman bu daĢa da, o biri daĢlar kimi, öz təsirini göstərmiĢdi: onun üstünü yosun və quĢ peyini 

basmıĢdır.  

O, yağıĢdan göyərmiĢdir, hava onu qaraltmıĢdır. Onun yan-yörəsində bircə cığır da yoxdur; heç 

kəs bu tərəfə gəlmək istəmir, çünki burada ot hündürdür, adamın ayağını islada bilər. Ancaq gün 

çıxanda bura kərtənkələlər yığıĢır. Ətrafda yabanı yulaf xıĢıldayır. Yaz gələndə ağacda birəbittən 

quĢları oxuyur. 

Bu, çılpaq bir daĢdır. Onu qəbirə görə yonub düzəlmiĢlər; ancaq bir Ģeyə çalıĢmıĢlar ki, daĢın 

lazımi qədər uzunluğu və eni olsun, qəbirdəki adamın üstünü örtə bilsin. 

Onun üstündə ad yoxdur. 

Ancaq bir çox illər bundan əvvəl kim isə daĢın üstündə dörd misra Ģeir yazmıĢdır; yağan 

yağıĢlar, toz-torpaq bu Ģeir parçasını görünməz etmiĢ, yəqin ki, indi o tamam silinib getmiĢdir: 

 

O yatır... QovmuĢsa da, tale qəddarcasına. 

YaĢamıĢ... AtmıĢsa da, mələk qəm dəryasına. 

Öldü. Vaxtı çatanda əcəl apardı onu. 

Necə ki axĢam çökür, yetir gündüzün sonu.