Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

(VZBEKISTON  RESPUBLIKASI  OLIY  VA  0 ‘RTA  M AX SUS 
TA’LIM   VAZIRLIGI
B. Husanov,  V. G‘ulomov
MUOMALA MADANIYATI
O kzbekiston  Respublikasi  oliy  va o ‘rta  maxsus ta ’lim  vazirligi 
tom onidan  oliy  o ‘quv  yurtlari  talabalariga  darslik 
sifatida tavsiya etilgan
Toshkent-2009
www.ziyouz.com kutubxonasi

87.7
Taqrizchilar: 
Umarov  М .-  0 ‘zbekiston  Davlat  San’at  instituti 
dotsenti,  falsafa  fanlari nomzodi;
Abdulla Sher- 0 ‘zMU Falsafa fakulteti Axloqshunoslik 
va estetika kafedrasi dotsenti
Mas’ul  muharrir:  falsafa fanlari  nomzodi A.O‘tamurodov
Husanov  B.
H 84 
Muomala madaniyati.  Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun
darslik  /   0 ‘zbekiston  Respublikasi  oliy  va  o ‘rta  maxsus  ta ’lim 
vazirligi.  0 ‘zbekiston Milliy universiteti. -  Т.: «Ta’lim nashriyoti», 
«Iqtisod-moliya»,  2009.  -156 b.
G ‘ulomov  V.
Mazkur  darslikda  muomala  madaniyatining  insonlararo  muloqotdagi 
ahamiyati,  uning  mezonlari,  shaxs  kamolotidagi  zaruriyati  hamda  milliy 
xususiyatlari  bilan  bog‘liq  masalalar  ilmiy  tahlil  qilingan.  Shuningdek, 
chiroyli muomalaning axloqiy fazilat sifatida shaxs kamolotiga ta’siri,  uning 
milliy va  umuminsoniy qadriyatlar tizimida tutgan o‘rni,  shakllanish tarixi 
hamda muomala madaniyatining etiket va taqdimot marosimi bilan bogiiq 
zamonaviy ko‘rinishlarining nazariy va amaliy jihatlari ilmiy tahlil qilingan.
Darslik oliy ta’lim  muassasalari*talabalari uchun  mo‘ljallangan bo‘lib, 
undan  pedagoglar  hamda  m a’naviy-m a’rifiy  targ‘ibot  ishlari  bilan 
shug‘ullanuvchi jamoat birlashmalari xodimlarining faoliyatida foydalanish 
mumkin.
BBK 
87.7Я73
ISBN  978-9943-13-111-8
©  «Ta’lim  nashriyoti»,  2009 
©  «Iqtisod-moliya»,  2009 
©  B. Husanov,  V. G ‘ulomov,  2009
www.ziyouz.com kutubxonasi

M UQADDIM A
M amlakatim iz  mustaqillikka erishgandan keyin dastlabki  o ‘rtaga 
tashlangan eng dolzarb m uammolardan biri  m a’naviyat bo‘ldi.  H ozir 
ham  bu m uam m o jam iyatim izning diqqat  m arkazida.  Z ero,  m a ’na- 
viyatsizlik  har  qanday jam iyatni  tanazzulga  olib  borishi  shubhasiz- 
dir.  Shu bois  «Ta’lim to ‘g‘risida»gi qonun,  K adrlar tayyorlash  M il­
liy D asturida milliy va um um insoniy qadriy atlam i uyg‘unlashtirish, 
o ‘quvchi  shaxsi  aso sid a  yuksak  m a ’n a v iy -a x lo q iy   fa z ila tla rn i 
tarbiyalash,  o ‘z Vatani  va xalqiga sodiq fuqarolarni  shakllantirishga 
alohida  aham iyat  berilgan.  Xususan,  K adrlar  tayyorlash  tizim ini 
rivojlantirishning  asosiy  yo‘nalishlaridan  biri  boMgan  M a ’naviy- 
axloqiy tarbiya va  m a’rifiy ishlarda «Yosh avlodni  m a ’naviy-axloqiy 
tarbiyalashda xalqning boy milliy m adaniy-tarixiy a n ’analariga,  urf- 
odatlari  ham da  um um bashariy  qadriyatlarga  asoslangan  sam arali 
tashkiliy, pedagogik shakl va vositalari ishlab chiqilib amaliyotga joriy 
etiladi.  Shaxsni  tarbiyalash  va  uni  har  to m o n lam a  kam ol  toptirish- 
ning ustuvorligi  ta ’m inlanadi.  U m um iy  h am d a  pedagogik  m adani- 
yatni oshirish  m aqsadida,  mamlakat aholisi orasidagi  m a’rifiy ishlar 
takom illashtirib  boriladi»,-deb  ko'rsatiladi1.
D a rh a q iq a t,  in so n iy a t  tarixin i  a x lo q iy ,  m a d a n iy ,  e s te tik  
taraqqiyotdan  ayri  holda  tasaw u r  etish  m um kin  em as.Tarixiy  tad - 
rijiylik kasb etgan  axloqiy-m adaniy taraqqiyot  m a’lum bir davrlarda 
susaydi,  ba’zan  ortga  ham   chekindi;  b a ’zan  esa  turg ‘unlikni  boshi- 
dan kechirdi.  Lekin tarix sahnasida insonparvarlik,  m a’rifatparvarlik 
g‘oyalari  ustuvorligi  bilan  nom  qozongan  davrlarni  olib  qaraydigan 
bo ‘lsak,  ularda  axloqiy,  madaniy,  estetik  taraqqiyot  mavjud  b o ‘l- 
ganligiga  ishonch  hosil  qilish  qiyin  em as.  Biroq  aytish  lozim ki, 
mustabid  tuzum lar  va  shaxslar  keltirib  chiqargan  axloqiy  tan az- 
zullaming hammasi qisqa muddatli ham da o ‘tkinchi  hodisalar bo ‘lib, 
ularning tarixiy ahamiyati muayyan m uddatdan so‘ng yo‘qolib bordi.
1  Barkamol  avlod  0 ‘zbekiston  taraqqiyotining  poydevori.  T.  «Sharq» 
nashriyot-matbaa konsernining Bosh tahririyati.  1998.  55-bet
www.ziyouz.com kutubxonasi

Y urtim izdagi  ijtim oiy  aloqalar  haqida  gap  borar  ekan,  avva- 
iam b o r  qadriyatlarim izni  tiklash,  tariximizni  o ‘rganish,  qolaversa 
o ‘zligim izni  anglab  yetishim iz,  boshqacha  aytganda,  m a’naviyati- 
m izni yuksak darajaga  ko‘tarish  masalasiga kengjam oatchilik e’tibori 
qaratilgan.  Z ero,  «Xalqning  m a ’naviy  ruhini  m ustahkam lash  va 
rivojlantirish  —  CTzbekistonda  davlat  va  jam iyatning  eng  m uhim 
vazifasidir»1  -  deb  aytgan  edi  Prezidentimiz.
Bugungi  kunga kelib 0 ‘zbekistonni yangilash va rivojlantirishning 
m a ’naviy-axloqiy  negizlari  yaratildi.  Bu  negizlar  -  um um insoniy 
qadriyatlarga sodiqlik,  xalqim izning m a’naviy merosini m ustahkam ­
lash  va  rivojlantirish,  insonning  o ‘z  imkoniyatlarini erkin nam oyon 
qilishi,  vatanparvarlik singari tam oyillar asosida  rivojlantirildi.
A y tish  lozim ki,  m a ’nav iy at,  avvalo,  tild an  boshlanadi.  Til 
m adan iy at  bilan bevosita bog‘langan,  til m adaniyatini esa  muomala 
m a d a n iy a tid a n   ayricha  tasavvur  etish  m um kin  emas.  Shu  bois 
insonlararo  m uom ala m adaniyatini m a’naviy j a ray onga daxldor ho- 
disa  desak m ubolag‘a b o ‘lm aydi.  C hunki h ar qaysi  inson m uayyan 
k u c h   va  qudratga  ega  b o ‘ladi.  M uom ala  ham   m a ’naviy  kuch  va 
m a ’naviy qudrat  m ahsuli.  B undan anglanadiki,  insonning tabiatida 
m u o m a la   qilishga  m oyillik  azald an   mavjud  b o ‘lib,  buni  ro ‘yobga 
ch iq arish   insonning  o ‘ziga  b o g ‘liq  b o ‘lgan.  Biroq  ayrim   hollarda 
in so n  nazarida ju d a  kichik va  m aydaday k o ‘ringan  — shirinso‘zlik, 
xushm u om alalik ,  oliyjanoblik kabi fazilatlar kishilarning  m a’naviy 
dunyosiga ju d a   katta  ijobiy t a ’sir k o ‘rsatishini his  qilm aym iz.  Ayni 
p a y td a ,  m a h m a d o n a lik ,  q o ‘rslik ,  c h a q im c h ilik .  t o ‘p o slik , 
y o lg ‘o n c h ilik   kabi  illa tla r  in so n   bo rlig ‘ini  x u n u k lash tiru v c h i 
q u su rlar  ekanligini  c h u q u r  anglam aym iz.  Z ero,  insondan  m a’n a­
viyat  ch ek in g an d a  —  tu b a n la sh a d i,  tafakkurini  m og‘o r  bosganda
—  yovuzlashadi,  shaxsiy  m anfaatparastligi g‘olib  kelganda  -   xoin- 
lik qiladi.
Shukurki,  xalqimiz  m a ’naviyati  yuksak,  insonlararo  m unosa- 
batning g o‘zal a n ’analarga boyligi,  o ‘zaro muloqot,  maishiy turmush, 
so'zlashuv  va  m uom alada  yuksak  qadriyatga  ega  bo ‘lgan  xalqdir. 
0 4 m ish im iz d a   insonga  go ‘zal  m unosabatda  b o ‘lish,  unga  chiroyli
1 Karimov Islom.  0 ‘zbekiston buvuk kelajak sari. Т.: 0 ‘zbekiston  1998. 
686 b.  60-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

so‘zlar orqali m urojaat  etish  bot-bot  ta ’kidlab  kelingan va bu borada 
muom ala  m adaniyatining go‘zal va ulug‘vor a n ’analari  shakllangan. 
Shuni  alohida  ta ’kidlash  zarurki,  insonlararo  m uloqotda  chiroyli 
m uom alaga  intilish  nafaqat  so‘z  orqali  m urojaat  qilishda,  balki 
yozadigan  m aktublarim iz,  nom alarim izda  ham   o ‘z  aksini  topishi 
zarurligi  xalqimizning  azaldan  ziyolilik,  m a ’rifatlilik  va  xushm o- 
m alaliligidan  dalolat  beradi.  Bundan  m u o m ala  n afaqat  so ‘zd a, 
balki  inson  faoliyati  bilan  bog‘liq  bo ‘lgan  barcha  xatti-h arak atlar 
uchun  ham   zarur  ekanligini  ko'rishim iz  m um kin.
Inson  tabiatan  ham ,  m oddiy  ham   m a ’naviy  olam ga  d axld or 
bo‘lgan  mavjudot:  u yeydi,  ichadi, uxlaydi,  m ehnat  qiladi va hokazo. 
Biroq bu holatlar insonning faqatgina m oddiy m anfaatini  qondirishi 
u c h u n   z a ru r  boMadigan  eh tiy o jlard ir.  L ekin  b u la r  in so n n in g  
m ohiyati  uchun  yetarli  emas:  inson,  ayni  paytda,  tafakkur  qiluv­
chi,  gapiruvchi,  so‘zlovchi,  ilm  oluvchi  h am d a  bir-biri  bilan  aql 
va hissiyot asosida m uloqot qiluvchi  m avjudot ham dir.  Ana shundan 
kelib  chiqqan  holda  aytishim iz  m um kinki,  chiroyli  so‘z,  shirin 
kalom ,  g o ‘zal  m uom ala  va  insoniy  m uloqot  fuqarolik  jam iy a tin i 
barpo etishda g‘oyatda zarur.
«M uom ala»  iborasi  ijtim oiy  tara q q iy o tn in g   deyarli  b a rc h a  
soh alarid a  in so n n in g   k u n d alik   fao liy atida  h a m d a   in so n la ra ro  
munosabatlarga nisbatan bevositayoki bilvosita qo‘llaniladi.  M asalan, 
iqtisodiyotda  m uom ala —  m ehnat m ahsulotlarini  oldi-sotti  vosita- 
sida ayirboshlash sifatida,  huquqshunoslikda  m uom ala -  fuqaro yoki 
yuridik  shaxsning  o ‘z  harakatlari  bilan  huquqqa  ega  bo'lish  va  o ‘zi 
uchun  majburiyat yaratish  qobiliyati sifatida  ishlatiladi1. Yoki  sohaga 
doir adabiyotlarda «muomala vaqti», «muomala xarajatlari»,  «muomala 
layoqati»  kabi  iboralar  uchraydiki,  bu  shu  sohaning  faoliyati  va 
harakatiga bogMiq holda namoyon bo‘ladi.
M uomala madaniyati ham  keng m a’noda  insonning butun  hayoti 
va  faoliyati  davom ida  tarbiyalanadigan  jarayo n   b o ‘lib,  u  oilada, 
ja m iy a td a ,  ja m o a d a   sh ak llan ad i.  M u o m a la   m a d a n iy a ti  in s o n ­
ning  ijodiy kuchi va  aqliy qobiliyati,  tafakkur salohiyati  va  du n y o - 
q a ra s h in in g   m u a y y a n   d a ra ja s i  h is o b la n a d i.  M u o m a la n in g
1 
Qarang:  0 ‘zbekiston  Milliy  Ensiklopediyasi.  6-jild.  T.  « 0 ‘zbekiston 
Milliy Ensiklopediyasi»  Davlat  ilmiy nashriyoti.  1998.  132-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

«m adaniyat»  atam asi  bilan  bog‘liqligi ham   uning  m a’naviy  hayot 
sohasiga  daxldorligidadir.  Z ero ,  h a r bir xalq o ‘ziga  xos  m adaniyat 
y a ra tad i  va  shu  m adaniyat  tufayli  o ‘zligini  anglaydi,  jah o n   taraq - 
qiyotiga hissa q o ‘shadi.
A m m o  afsuslar b o ‘lsinki,  hozirgi  paytda,  kundalik hayotimizda 
s o d ir  b o ‘layo tg an  o lzgarishlarga,  insonlar  o ‘rtasida  b o ‘ladigan 
m u lo qo tlarga,  so‘zlashish  qoidalariga  nazar  tashlasak,  m uom ala 
m adan iy atinin g  odob  m ezonlari  va  tarbiyaviy jarayonlardan  ancha 
uzoqlashib  ketganligini  k o ‘ram iz.  Bugungi  kunda  yoshlarga  zam o- 
naviy   tex n ik a   vositalari  asosida  bilim lar  b erilm oqda,  ularning 
d u ny oq arash ini o ‘stirishga  doir turli tadbirlar o ‘tkazilm oqda.  Biroq 
a y n i  z a m o n d a   so‘zlashish  odobi,  m uom ala  m adaniyati,  shirin- 
so 'z lik n in g   xislatlari  h aq id a  berilayotgan  bilim larning  sam arasi 
kam roqday tuyulm oqda.
M azkur darslik orqali m uom ala tarbiyasidagi ayrim bo^hliqlam i 
t o ‘ldirish barobarida m uom ala madaniyatining tarixiy ildizlari.  milliy 
va  um um insoniy xususiyatlari,  a n ’anaviy va zamonaviy ko‘rinishlari, 
shaxs kam olotida tutgan o ‘m i borasida ham  fikr yuritiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1-BO B.  MUOM ALA  MADANIYATI  JAMIYAT 
TARAQQIYOTINING  M U H IM  
OMILI  SIFATIDA
1.1.  Muomalaning  ilmiy-tadqiqot  obyekti
0 ‘zbekistonning chinakam   mustaqilligiga erishishdan  iborat  o ‘z 
yo‘li respublikani rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va shart- 
sharoitlarini  h a rto m o n la m a   hisobga  olishni  taqozo  etadi.  U  aholi- 
ning  milliy-tarixiy turm ush  va tafakkur tarzidan,  xalq  a n ’analari va 
urf-odatlaridan  kelib  chiqadi.  0 ‘zbek  xalqiga  xos  sh irin so ‘zlik, 
xushmuomalalik, ochiq ko‘ngillik, rahmdillik,  soddalik va samimiylik 
tuyg‘usi  kishilar  o ‘rtasidagi  m unosabatlam ing  m e ’yori  va  m ezoni 
hisoblanadi.
XXI  asr  bo‘sag‘asida  a n ’anaviy  axloq  o ‘zgara  boshladi,  yangi 
m a n fa a tli  ax lo q iy   m e ’y o rla r  paydo  b o ‘lm o q d a .  In s o n la ra r o  
m u n o sa b a tla rd a ,  k ish ila rn in g   o ‘z a ro   m u lo q o t  m a d a n iy a tig a  
yondoshuv ham  tobora zamonaviylashib borm oqda.  Aytish lozim ki, 
m adaniyat tushunchalarini tahlil qilishda boshqa ijtim oiy-gum anitar 
fanlar o ‘zaro aloqadorlikda bo‘lishi va ayni anashu jarayonda o ‘zining 
takrorlanm as xususiyatlarini belgilab olishni  taqozo etadi.  Shu bois, 
m adaniyat  tushunchasiga  nazar  tashlashni  m aqsadga  muvofiq  deb 
bildik.
M adaniyatshunoslik  fanining  m adaniyat  haqidagi  ilmiy-falsafiy 
ta ’lim ot  ekanligiga  xos  m uhim   xususiyati  shundaki,  birinchidan  - 
bu  fan  o ‘zining  predm et  obektidagi  u  yoki  bu  narsa  va  hodisalar 
haqida  m ushohada yuritganda m a’lum bir ilm iy-am aliy aham iyatga 
molik  boMgan  m uayyan  asosga  tayanib  ish  ko‘radi.  Ikkinchidan  — 
m adaniyatshunoslik  fani  ham   boshqa  fanlar  kabi  o ‘zining  tayanch 
nuqtalari  ham da  m ezoniy tushunchalar tizim ini  shakllantira b o ra- 
di.  U chinchidan - o ‘zining mezoniy tushunchalar tizim ida o ‘z davri- 
ning  dunyoqarashiga  m os  tajribalar,  nazariy va  am aliy  aham iyatga 
molik  qarashlar ham da  xulosalami o ‘z  yo‘nalishlariga  ko‘ra  u  yoki 
bu kategoriyalarining mazmun-mohiyatida mujassamlashtiradi.  Shunga
www.ziyouz.com kutubxonasi

k o ‘ra,  «M adaniyat  falsafasi»,  «M uom ala  m adaniyati»,  «Axloqiy 
m adaniyat»,  «Estetik  m adaniyat»  kabi  ko‘plab  tushunchalarning 
ilmiy va  kundalik faoliyatda  qoilanilayotganligi bejiz emas.
Shuningdek,  m adaniyat  m asalalari  va  m uam m olari  yuzasidan 
falsafa,  tarix,  axloqshunoslik,  estetika,  siyosatshunoslik,  arxeo- 
logiya,  sotsiologiya,  etnografiya,  sa n ’atshunoslik,  adabiyotshu- 
noslik, tilshunoslik, pedagogika fanlari ham bahs va munozara yuritadi. 
Bugungi kunda madaniyat nazariyasi va tarixiga doir ilmiy tadqiqotlarda 
eng  avvalo  m ad a n iy a tin in g   p red m e ti,  o b ek tin in g ,  m aqsad  va 
vazifalariga mantiqiylik va tarixiylik asosida yangicha munosabat bilan 
yondoshilm oqda.  Xususan,  «Falsafa fani madanivatni  ijtimoiy hodisa 
sifatida  talqin  etar  ekan,  o ‘z  m ushohada  m e’yorida  m adaniyatning 
jam iyat  ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga bog‘liq holda rivojlana borishi 
h am d a  ayni  ana  shu  taraqqiyot jarayonida  m adaniyatning  o ‘rni  va 
a h a m iy a tig a   xos  o ‘z a ro   a lo q a d o rlik   m avjud ligin ing   d ialek tik  
qonu nlarin i  tahlil  etadi»1.
M a d an iy a t,  m a ’n aviyat,  m a ’rifat  o d am larn i  jam iy a t  tala b - 
lari,  q o n u n -q o id a lar,  o d ob -axlo q   m e ’yorlari  asosida  yashash  va 
faoliyat  k o ‘rsatishga,  inso n p arv arlik ,  halollik,  ijtim oiy  adolat, 
um um insoniylik  g ‘oyalari  va  tam oyillariga  astoydil  sodiq  bo‘lishga 
yo‘naltiradi.  Basharti,  odam larning m adaniy-m a’naviy saviyasi past 
b o ‘Isa,  uning salbiy oqibatlari iqtisodiyotda ham ,  ijtim oiy sohalarda 
ham ,  oilada  ham  jam o ad a  ham   kishilam ing  o ‘zaro  m unosabatlari, 
odob-axloqi,  turm ush  tarzlari  va  yurish-turishlarida  ham ,  albatta, 
seziladi.  M uomala madaniyati shakUanmagan (shakllangan bo‘lsa ham 
z a if  va  no ch o r  b o ‘lgan)  joyda  odam lardan  m ehr-oqibat  ko‘tarila 
boshlaydi,  haqiqiy  insoniy  m unosabatlarga  putur  etadi.  Bu  borada 
0 ‘rta  asr  M u su lm on   S h arq in in g   buyuk  allom asi  Abu  H om id 
M u h a m m a d   G ‘azzoliy  «Ixyoi  ulum id  din»  («D iniy  ilm larning 
tiriltirilishi»)  deb  nom langan asarining «Dil ajoyibotlarining sharhi» 
b o ‘lim ida  «M uom ala  dilning  haqiqat  mohiyatini  emas,  balki  sifat 
ahvolini  tanishga  m uhtojdir»  deya  ta ’kidlaydi2.  Jaho n  falsafasining 
tarkibiy qism i b o ‘lgan  Sharq falsafasida  insonda  ikki qaram a-qarshi 
asos,  m odda (jism)  va ruh mavjudligi alohida ta ’kidlanishini kokrsatib,
1  Qarang:  Bozorov  S.  Madaniyat  tushunchasini  shakllantirishning 
dolzarb maalalari. Qarshi. «Nasaf» nasliriyoti. 2003. 9-bet.
2 Abu  Homid  Muhammad al-G‘azzoliy / /  Yoshlik.  1990.  №6.
www.ziyouz.com kutubxonasi

akadem ik  J.Tulenov  deydiki,  «Ana  shu  ikki  asos  inson  vujudida 
m utanosib b o ‘lishi, biri ustuvorlik qilib, boshqasi orqasida ketmasligi 
kerak.  Agar  shu  tartib  buzilib,  moddiylik  ru h d an   ustun  kelib,  ruh 
jism  quliga  aylanib,  unga  xizmat  qilgudek b o ‘lsa,  u nda inson am aliy 
faoliyatida  salbiy  holatlar  avj  olib,  ijobiy  fazilatlar  keyinga  surilib 
tashlanadi.  Ruhiy,  m a’naviy  jihat  insonni  inson  qiladigan,  uning 
hayot ini go‘zallashtiradigan fazilatlardandir»1.
M uom ala jarayonini  ilmiy  tushunishga  doir  m asalalar  ko‘proq 
m adaniyat  tarixiga  doir  m anbalarda  o ‘z  aksini  topgan.  M a ’lum ki, 
shaxslararo  m uom ala  o ‘z -o ‘zicha  yuzaga  kelm agan,  insonlar  hali 
mustaqil shaxs sifatida bir-birlaridan farqlanm as edi.  Qadimgi davrda 
inson  e ’tibori  tabiatga  qaratilgan  b o ‘lib.  ibtidoiy  san’atning  bosh 
qahram oni  inson  emas,  balki  hayvonlar  hisoblangan.
«M uom ala»  tu sh u nchasini  shakllanish  tarix i  qadim gi  M isr, 
qadim gi  H indiston  va  asosan  antik  davrlarga  borib  taqaladi.  A ntik 
d a v rla rd a   s h a x sla ra ro   a lo q a la r  u m u m fa ls a fiy   tiz im   s ifa tid a  
m utafakkirlam ing  qarashlari  bilan  q o ‘shilib  ketgan  edi.  X ususan, 
Demokrit falsafani o ‘ziga xos muomala san’ati, yaxshi gapirish, yaxshi 
xulq,  yaxshi  x a tti-h a ra k a tn i  ifodalagan  h ay o t  s a n ’ati  sifatida 
tushungan.  Suqrot  va  Aflotun  esa  falsafani  teng  huquqli  m uloqot, 
o ‘zaro  suhbat,  o ‘zini va boshqalarni tush u n ish n i ifodalagan suhbat, 
haqiqatni anglash sifatida tushunishgan. Arastu birinchi b o ‘lib,  san’at, 
m adaniyat  tizim ining  paydo  b o ‘lishida  asos  b o ‘lib  hisoblanadigan 
«muomala»  iborasini iste’molga kiritdi.
Buddaviylikda m uom ala madaniyati insonni o ‘z -o ‘zini anglashda 
chuqur tahlil qilingan sof insoniy mohiyatga ham da haqiqiy iloliiylikni 
izlashga  tayanadi.  Bu  yo‘nalishda  m uhim   qadam   nasroniylik  dini 
to m o n id a n   tash la n d i  lesak  m ubolag‘a  b o ‘lm aydi.  C h u n k i  Iso 
alayhissalomning  insonlar  bilan  o‘zaro  aloqasi  insoniy  m uom ala 
axloqiy m azm unining badiiy tahlili asosida keng quloch yozdi.  Biroq 
bunda  insoniy  m uom ala  maqsad  emas,  balki  insonga  Xudo  bilan 
m uom ala  qilish  im konini  ta ’minlovchi  vosita  sifatida  m unosabat 
bildirildi.  Islomda m uomala madaniyatining o ‘ziga xos jihati shaxslar
1  Tulenov  J.  Falsafiy  madaniyat  va  ma’naviy  kamolot.  Т.:  Mehnat, 
2000. 215-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

o ‘rtasida boMganidek,  insonlar botinan Ollohga itoat qilishda sadoqatli 
b o ‘lish  shariatning  axloqiy  qonunlariga singdirilgan.
U yg‘onish davri  inson borlig‘ini tasaw ur qilishda o ‘ziga xos davr 
h is o b la n a d i.  M u o m a la n i  y a n g ic h a   ta lq in i  R e n e ssa n s  davri 
dunyoqarash in ing   insonparvarlik  g ‘oyalari  bilan  yo ‘g‘rilganligini 
ifodalaydi  va,  ayni  paytda,  bu jaray on   badiiy jihatdan  keng  quloch 
yoydi:  B okkachcho,  Petrarka,  Shekspir,  Leonardo  da  Vinchi  va 
b o sh q a   m u tafak k ir  s a n ’atk o rlarn in g   asarlari  ja h o n   m adaniyati 
tarixining m a’naviy xazinasidan jo y  oldi.  Biroq bu davrda insonning 
tabiatga m unosabati ijtim oiy ong  markazida saqlanib qoldi va  inson­
ning  inson  bilan  m uom alasi  konsepsiyasiga  o ‘tish  jarayoni  tugal 
b a rta ra f qilinm agan  edi.
M a ’rifatparvarlik   davriga  kelib,  ijtim oiy  tafakkurda  tub  buri- 
lish  yasaldi,  y a’ni  insonga  va  uni  tushunishga  b o ‘lgan  m unosabat 
o ‘zgardi.  B unda  asosiy  og‘irlik  tabiatdan  insonga,  ontologiya  va 
gnoseologiyadan antropologiya va pedagogika zim m asiga tushdi.
O lm on  m um toz  falsafasi  insonning  o ‘z -o ‘zini  anglash  naza- 
riyasi  tarixining  butun  bir  davrini  boshlab  berdi.  Bu  davrga  kelib, 
m u o m a la n in g   asosiy tu sh u n c h a la ri  subyektning  boshqa  subyekt- 
lar  bilan  o ‘zaro   aloqad orlig i  g ‘oyasi  ham da  “ M e n ”  va  “ S e n ” 
o ‘rtasidagi  m unosabat  nazariyasi  ishlab  chiqildi.
Ijtim oiy  hayotni  erkinlashtirish  sharoitlarida  individualizm ning 
kollektivizm   o ‘rnida  e ’lon  qilinishida  insoniy  m uom ala  qo ‘yidagi 
jih a tla rd a   o ‘z  ifodasini  topdi.  Birinchidan,  «individual  reduksiya», 
y a’ni  «M en» va «Sen»  (bu erda subyekt faqat shaxs sifatidagi  «Men» 
tarzida tushuniladi)  individlariga  m unosabatning  m uom ala asosida. 
Ikkinchidan,  «psixologik  reduksiya»,  ya’ni «Men» va «Sen»ning sof 
m a ’naviy  aloqasiga  m u o m a la   asosida.  U c h in c h id a n ,  «axloqiy 
reduksiya», ya’ni «Men» va Sen»  ham da «Men» va «Ular”  o ‘rtasidagi 
so f axloqiy m unosabatlarga m uom ala asosida.
M uom ala  m asalasi  ijtim oiy-gum anitar,  texnik,  tabiiy va boshqa 
fan lar  to m o n id a n   o ‘rganila  boshlandi.  Bu  borada  insonlarning 
m urak kab lik lari  va  k o ‘p  obrazli  m uom ala  olam i  obekt  b o ‘lib 
hisoblanadigan  yangi  ixtisoslashgan  fan  -   sotsionika  paydo  b o ‘ldi. 
Bugungi  kunda  zam onaviy  fanda  «m uomala»ning  yuzdan  ortiq 
tushunchalari  mavjud.  N atijada insoniy muomala turlicha tushunila 
boshlandi  va  turli  xil  tavsiflandi.  Bular:  a)  ijtimoiy  m unosabatlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

sifatida;  b)  aloqa  va  o ‘zaro  ta ’sir  sifatida;  v)  ikki  yoki  u n d a n   ortiq 
individning  m a’naviy  aloqasi  sifatida;  d)  faoliyat  sifatida.
Shu m a’noda m uomala — insonlar o‘rtasidagi aloqalam ing paydo 
b o ‘lishi va rivojlanishi ham da ularning hayot faoliyatidagi ehtiyojning 
m urakkab jarayoni b o ‘lib,  o ‘zga kishilar bilan  m a ’lum ot  alm ashish, 
ularni tushunish va  idrok etishning ham korlikdagi strategiyasidir.  Bu 
m uam m oning  obekti  —  ideal  ruhiy  voqelikdir.  Bu  erda  gap  inson 
tafakkurining  aqliy,  hissiy  va  ixtiyoriy  paydo  b o ‘lishi  ham da  uning 
ruhiyatini ongosti jarayonlarida yuzaga kelishi haqida ketayapti.  Uning 
predm eti esa insonlaming muomalasi va faoliyatining ruliiy va axloqiy 
tarafi ham da turli xil vazifada faoliyat yurituvchi insonlar guruhining 
o ‘ziga xos ruhiy jarayonlari hisoblanadi.
Ish  jarayonida  b o ‘lgan  m uom ala  psixologiyasi  -   psixologiya 
fanlarining tashkiliy qismi bo‘lib, bu um um iy psixologiya to m onidan 
ishlab chiqiladigan tamoyillar va kategorial tushunchalariga tayanadi. 
M a’lumki,  um umiy  psixologiyaning  asosiy  kategoriyalari  -  psixik 
jarayonlar  (anglash,  hissiyot,  ixtiyor)ni,  inson  ruhiyatining  xusu- 
siyati  (qobiliyat,  fe’l-atvor,  tem peram ent)  va  shuningdek,  inson 
ongining  paydo  b o ‘lishi  (shubha,  ishonchsizlik,  iqror,  m a ’lum   bir 
faoliyatga  yo‘nalganlik)ni  ifodalovchi tu sh u n ch alard an   iborat.  Shu 
m a’noda um um iy psixologiya va  uning sohalari am al qiladigan m u ­
him   tam oyillar  q o ‘yidagilardan  iborat:
-  determ enizm ,  sababiylik  tam oyili,  ya’ni  ruhiy  hodisalam ing 
bir-birini taqozo qilishi va ulam ig o ‘zaro aloqadorligini e ’tiro f etish;
-  tizim lilik  tam oyili,  ya’ni  butun  ruhiy  birlashm alam ing  asosi 
sifatidagi alohida  ruhiy voqelik;
-  rivojlanish tam oyili,  ruhiy jarayonlam ing  o ‘zgarishi,  ularning 
ko'rsatkichini  bir  darajadan  boshqasiga  o ‘tishi.
Albatta,  ish jarayonida  amalga  oshiriladigan  m uom ala  odobi va 
psixologiyasida  m avhum  umumpsixologik kategoriyalar va tam oyil­
lar  haqida  gap  ketganda,  kasb  psixologiyasiga  doir  bilim lar  h am  
nazarda  tutiladi.  Ishbilarm onlik tushunchasi  deganda  biro r  kishi­
ning  um um iy  ishida  muvoffaqiyatni  ta ’m inlash,  insonlar  o ‘rtasida 
o ‘zaro hamkorlik uchun sharoit yaratish, ularning m aqsadini ro ‘yob- 
ga  chiqarishga  yo‘naltirilgan  m uom ala  tushuniladi.  Ish jarayonida 
rahbar  bilan  xodim lar  ham da  raqobatchilar  o ‘rtasida  ham korlik 
aloqalarini о‘m at ish va rivojlantirishga ishbilannon m uom alasi bevo-
u
www.ziyouz.com kutubxonasi

sita ta ’sir ko‘rsatadi.  Shuning barobarida,  ishbilarm on bu jarayonda 
o ‘zining  va  jam oasining  m anfaatlarini  qondiradigan  tadbirlardan 
unum li  foydalanishga  harakat  qiladi.
Y uqoridagilardan  xulosa qilib aytganda,  «M uom ala  madaniyati» 
fanining  asosiy  kategoriyasi  shaxs  va  uning  ruhiyati  bilan  belgila- 
nadi.  Busiz  inson  resurslarini  boshqarishning  zam onaviy  usullariga 
ega  boMolmaymiz.  A ynan  shaxs  psixologiyasini  bilish  tadbirkor, 
ishbilarm on  rah b ar  u ch u n   o ‘zining  ham kori  to ‘g4risida  batafsil 
m a ’lum otlarni  beradi.  B oshqacha  aytganda,  bu  bilim lar kishilar bi­
lan  insoniy  m unosabatlarning  qanchalik  darajada  ta ’sirchan  b o ‘li- 
shini  aniqlaydi.
Lekin  shaxsning  holati  va  xususiyati  shaxslararo  m unosabatlar 
jarayonidagi  «M en-Sen»,  «М еп-Biz»,  «Biz-Ular» formulasi  asosida 
yuzaga  keladi.  Agar  faylasuflar  t a ’biriga  ko‘ra,  m uom ala  inson 
rivojining  m uhim   z am in lard an   biri  hisoblansa,  m enejm entning 
zam on aviy   n azariy otch ilari  fikri  b o ‘yicha  m uom alaning  yuqori 
darajasi  — kelishuvni  om adli yakunlanishining hal  etuvchi  sharoitdir. 
Biroq  bunday  m uom alani  ta ’m inlash  uchun  rahbar  m uom alaning 
psixologik  m ashg‘ulotlarga tayanadigan texnologiyalaridan foydalana 
olishi  lozim .  Shuni  nazarda  tutish  kerakki,  m uom ala  jarayonida 
ham korlar o ‘itasida  m unozarali  holatlar ham yuzaga kelishi mumkin: 
o ‘rinsiz gap,  q o ‘pol  m uom ala  zaruriy  m a’lum otdan  bebahra  qiladi. 
Bunday holat yuzaga kelmasligi uchun muomalani yo‘lga qo‘yishning 
ayrim  texnologiyalaridan foydalanishni o ‘rganish zarur.  Psixologiyaga 
d oir  fanlar  (m uloqot  psixologiyasi,  m uom ala  psixologiyasi,  shaxs 
psixologiyasi  kabi  fanlar)  m uom alaning turli  shakllarini  ta ’minlash 
b o ‘yicha aniq tavsiyalarga egadir.
Ish b ila rm o n   m u o m a la   o d o bi  va  psixologiyasining  m uhim  
k ategoriyasi  ishchi  g u ru h  psixologiyasi  hisoblanadi.  Z ero ,  ish 
jarayonining faolligi jam oaning birlashuviga bog‘liq.  Shuni ta ’kidlash 
o ‘rinliki,  m uvoffaqiyatli  kooperatsiya  m ehnat  jarayonining  barcha 
a ’zolariga  u m um iy  bo ‘lgan  axloq  qoidalarini  qabul  qilishdagina 
m um k in   boMa  oladi.  Shu  bois  istalgan  guruhning  faoliyati  va 
shakllanish jarayonida m aqsad,  ehtiyoj,  manfaat,  m e’yorlar,  axloqiy- 
psixologik  m uhit,  korporativ axloq va boshqa shu kabi  hodisalarning 
ustuvorligi  seziladi.  Zam onaviy  m enejer bu  kabi  psixologik  om illar 
bilan  hisoblshishga  majbur.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Shaxs  psixologiyasi  ishchi  guruhning  kasbiy  odob  m ezo n lari- 
ga  tayangan  holda,  o ‘zaro  bog‘liq  b o ig a n   ikkita  asosiy  m asala- 
ni  hal  etadi:
Birinchisi - psixologik diagnostika usullarini o ‘zlashtirish, bunda 
ishlab  chiqarish  faoliyati  subyektlarining  psixologik  holatini  tasvir- 
lash  usullaridan  foydalana  bilish.  Ikkinchisi  -  psixologik  holatlarni 
o ‘zgartirishdagi  yangi jihatlarni  o ‘rganish  va  bunga  k o ‘nikm a  hosil 
qilish.
XX  asrda  real  tarixiy  sharoit  hayotda  bo zo r  iqtisodiyotining 
g‘oyaviy-axloqiy  im koniyatlarni  rivojlantirish  g ‘oyasini  am alga 
oshirishni vujudga keltirdi.  Yangi jam iyat  qurish,  dem okratik huq u- 
qiy  davlat  tuzish,  iqtisodiyotni  bozor  m unosabatlariga  o ‘tkazish 
m aqsadida  davlatlar o ‘ziga xos va mos  yo‘ld an  b om ioqdalar.  Sobiq 
S h o ‘rolar  tuzum ining  uzoq  davom   etgan  tu rg ‘unlik  va  inqiroz 
sharoitlarida  odam larning  yalpi  tafakkur  ijtim oiy  psixologiyaning 
deyarli qaram a-qarshi ko‘rinishlari shakllandi. Xususiy m ulk va uning 
egalariga  hasad  ko ‘zi  bilan  qarash,  b o q im an d alik   kayfiyatining 
kuchayishi,  xo‘jalik  va  ijtimoiy-siyosiy  sohalardagi  ijodiy  tashab- 
buslaming imkoniyatlarini tushunishda begonalashuv ham da hayotga 
ishonchsizlik o ‘sib bordi.
M am lakatim iz  m ustaqillikni qo‘lga  kiritgandan  so‘ng  m a'naviy 
h ayotim izni  yuksaltirish,  m illiy  o ng im izni,  siyosiy  saviyam izni 
oshirish,  milliy  mafkura  va  tafakkurni  takom illashtirish  borasida 
qilingan  ishlar,  eng  m uhim i  odam lar  dunyoqarashida,  tafakkurida 
ro‘y berayotgan o ‘zgarishlami erishgan eng katta yutuqlarimiz sirasiga 
kiritish  mumkin.
Shuni nazarda tutish lozimki,  ijtimoiy m unosabatlarning boshqa 
shakllarid an  farqli  o ia r o q ,  bozor  m u n o sab atlarig a  asoslangan 
ijtim oiy-iqtisodiy  tizim   hayotga  nisbatan  shaxsiy  dunyoqarash  va 
tasavvur  bilan  m unosabatda  bo4ishga  intilishni  vujudga  keltiradi. 
M a ’lum ki,  bunday  m unosabat  aksariyat  h o latlarda  inso nlarni bir- 
biridan ajratadi,  ularda yolg‘izlikva  q o ‘rq in ch tuyg‘usini kuchayti- 
radi.  Iqtisodiy  jih a td a n   yuksak  taraqqiy  etgan  davlatlarda  o ‘tk a- 
zilgan  ijtim oiy  psixologik  tadqiqotlarning  k o ‘rsatishicha,  b o zo r 
iqtisodiyoti  stixiyali  tarzda  aholining  k o ‘p ch ilik  qism ida  ruhiy 
zo ‘riqish  va  vahim ani  paydo  qilayotganligi  kuzatilgan.  Q olaversa, 
iqtisodiy rivojlangan m am lakatlarnig aholi o ‘rtasida o ‘z joniga qasd 
qilish  holatlari  ko‘plab  uchram oqda.  Biroq  0 ‘zbekistonda  barpo
www.ziyouz.com kutubxonasi

e tila y o tg a n   b o z o r  iqtiso d iy o ti  rivojlangan  d avlatlarn ing   bozor 
m u n o sab atlarid a  o ‘ziga  xos  va  mosligi  bilan  ajralib  turadi.  “ Bozor 
iqtisodiyotini  barpo  etish  —  shunchaki  bir  m aqsad  em as,  -  deb 
t a ’kidlagan  edi  Islom   K arim ov,  -  Barcha  iqtisodiy,  dem okratik, 
siyosiy  islohotlarning pirovard  m aqsadlarining o ‘zi,  bu aw alo   inson 
u c h u n   m unosib turm ush va  faoliyat  sharoitlarini yaratishdir” 1.  Shu 
b o is  m a m la k a tim iz d a   o lib   b o rila y o tg a n   iq tiso d iy   islo h o tla r 
strategiyasini  am alga oshirishda ta ’lim va m adaniyatni  rivojlantirish 
h a m d a   isloh  qilish,  aqliy va  m a ’naviy salohiyatni  m ustahkam lash, 
ah o lin i  ijtim oiy  him o ya  qilish  kabi  m asalalar  uzluksiz  ustuvor 
y o ‘nalish  qilib  belgilangan.  A yniqsa,  aqliy  va  m adaniy  salohiyatni 
rivojlantirish  tam oyili  xalqim izning  o ‘zini  ozod  va  erkin  deb  his 
etish i,  m u h to jlik   va  qaram lik   iskanjalaridan  xalos  b o ‘lganligini 
ch in ak am ig a  anglash  tuyg‘ularini  shaklllantiradi  va  m ustahkam - 
laydi.  S h u n d a  ish  jarayon id ag i  m uom ala  odobi  ham ,  m uom ala 
m adan iy ati  ham   iqtisodiy  o ‘zgarishlarning  m ustahkam   poydevo- 
ri  b o ‘lib  xizm at  qiladi.