Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hikmət Mahmud, Yusif Həsənbəy, tədqiqatçı Gülhani Pənah
- İhsan bəy Doğramacı
|
Abdulla yubilyarın nadir şəxsiyyətindən bəhs edərək dedi: "İlyas müəllim haqda xatirələrimi danışmaq bir az özümü tərifləməyim olar. O, mənim xətrimi çox istəyirdi. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 207 Yeganə yazıçı, şəxsiyyət idi ki, vəzifədən uzaq qaçardı…‖ AYB-nin katibi Arif Əmrahoğlu İ.Əfəndiyevi əsərləri ilə ictimai rəyə təsir göstərən bir yazıçı kimi sə- ciyyələndirərək onu ədəbiyyat hadisəsi kimi dəyərləndirdi: "İlyas Əfəndiyev heç vaxt özünü təkrarlamadı." Yazıçı-publisist Nahid Hacızadə yazıçının "Sən həmişə mənimləsən" əsərindən Azərbaycan insanının mənəvi dünyasının bayramı kimi söz açdı, radioya, televiziyaya xüsusi önəm verdiyini vurğuladı. Tənqidçi Vaqif Yusifli xatırlatdı ki, İlyas Əfəndiyevin əsərlərində "boy çiçəyi obrazı da var, bu gül heç vaxt solmur, ətrini itirmir. Bu əbədiyaşarlığı onun əsərlərinə də şamil etmək olar". Şairlərdən Hikmət Mahmud, Yusif Həsənbəy, tədqiqatçı Gülhani Pənah, yazıçının şəxsi həkimi olmuş Yusif Əhmədov İ.Əfəndiyevin bənzərsiz şəxsiyyətindən və yaradıcılığından bəhs etdilər. Tənqidçi Bəsti Əlibəyli qeyd etdi ki, İlyas Əfəndiyev zaman çərçivəsində yaşasa da, zamana sığmadı, öz müstəqilliyini qorudu: "O, bizim dramaturgiyamıza, nəsrimizə plastika gətirdi…" Sonda xalq yazıçısı Elçin bir daha İlyas Əfəndiyev sənətini, şəxsiyyətini uca tutanlara ailələri adından minnətdarlığını bildirdi: "Bu istiqanlı məclis mənim üçün çox əzizdi. Ona görə ki, Yazıçılar Birliyi bizim yaradıcı insanların mənəvi evidi. Kənddən gəldiyi ilk gündən İlyas Əfəndiyevin ilk aradığı ünvan Yazıçılar İttifaqı olub, bura onun ikinci evi idi. Bura mənim özüm üçün də doğma bir yerdi. Uşaqlıqda atamla birgə gələrdim. O zaman İlyas Əfəndiyevin otuz altı - otuz yeddi yaşı vardı. Mən burada ən görkəmli yazıçılarımızla təmasda olmu- www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 208 şam, bir yerdə işləmişəm. Bu gün o böyük insanların ha- mısının ruhu şaddı. Ona görə ki, onlar istedadlarının səviyyəsindən asılı olmayaraq bir yerdə Azərbaycan dilini yaşadırdılar, Azərbaycan insanının düşüncəsini ifadə edirdilər, bugünkü müstəqilliyimizdə onların da böyük rolu var…" (Bax: ―AzərTac‖-ın məlumatı 2009.05.27; ―Ədəbiyyat qəzeti‖, 2009.05.29.) **** Hər bir xalqın tarixi həmin xalqın yetişdirdiyi ayrı- ayrı tarixi şəxsiyyətlərinin, sənətkarlarının adı ilə bağlıdır. İlyas Əfəndiyevin əsərləri bu mənada Azərbaycan tarixinin bədii salnaməsinin bir qoludur və bu qolda yazıçı oxuculara bəxş etdiyi bədii sənət nümunələrində məxsus olduğu xalqın milli-mənəvi dəyərlərinin coğrafi xəritəsinin bədii meridianlarını ustalıqla həkk etdi. XX əsr Azərbaycan dramaturgiyası və nəsrinin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin əsərləri bu gün də sevilə-sevilə oxunur, tamaşaları həvəslə, maraqla seyr edilir, ekrana köçmüş əsərləri milli mənliyimizi, tariximizi yaşadaır və bizi özümüzə qaytararaq milli yaddaşımıza, varlığımıza, əbədiyaşarlığımıza xidmət edir. Bu gün xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin adlını daşıyan Beynəlxalq Fondu Avropa, Asiya, Qafqaz və müsəlman dünyası ölkələrində yaşayan xalqların davamlı inkişafına yönəlmiş bir sıra Məqsədli Layihələr həyata keçirir, təhsil, mədəniyyət, sosial və digər sahələrdə mövcud humanitar problemlərin həllində iştirak edir. Fondun fəaliyyəti geniş beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınır. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 209 Bir sıra dövlət və hökumət başçısının, ictimai xadim- lərin, o cümlədən, Litva Respublikasının prezidenti Valdas Adamkus, Bolqarıstan Respublikasının prezidenti Georgi Pırvanov, Sloveniya Respublikasının prezidenti Danilo Türk, Türkiyə Cümhuriyyətinin baş naziri Rəcəp Tayyip Ərdoğan, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və ISESCO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban Əliyeva, Macarıstanın «Duna TV» teleşirkətinin prezidenti Laslo Çelenyi, ABŞ-ın Soft Computing İnstitutunun direktoru, professor Lütfi Zadə, Moskva Humanitar Universitetinin rektoru, professor İqor İlyinski kimi dünya miqyasında məşhur olan şəxsiyyətlər, ictimai xadimlər İlyas Əfəndiyev Beynəlxalq Mükafatına layiq görülmüş və onlar bu mükafatı məmnuniyyətlə qəbul etmişlər... **** 2014-cü ilin may ayında sevimli xalq yazıçımızın, respublika Dövlət mükafatı laureatı, görkəmli dramaturq İlyas Əfəndiyevin anadan olmasının 100 illiyi tamam olur. 2013-cü il, noyabrın 20-də Parisdə UNESCO Baş Konfransının 37-ci sessiyasında 2014-2015-ci illərdə qeyd ediləcək yubileylərin siyahısı təsdiq edilib. Həmin siyahıda UNESCO-nun 2014-2015-ci illərdə qeyd ediləcək yubileylər siyahısına Azərbaycanın Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin anadan olmasının 100 illiyi də daxil edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab İlham Əliyev yazıçının yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı 16 yanvar, 2014-cü il tarixli sərəncam imzalamışdır. Bu sərəncam eyni zamanda İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığına, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 210 şəxsiyyətinə, sənətkarın ölməz ruhuna xalqın böyük məhəbbətinin ifadəsidir. Göründüyü kimi, burada da müasir ədəbi mühitimizin cox görkəmli şəxsiyyətləri iştirak etmiş, maraqlı fikirlər söyləmişlər ki, bunun özü də ədəbi mühitin yazıçıya olan münasibətini, hörmətini, məhəbbətini, fikrini və qənaətini ehtiva edir... İ.Əfəndiyevin nəsri sovet nəsrinin şosioloji şablon- larını dağıtdı, sosialist realizminin estetik ehkamları ilə düz gəlməyən, xalq həyatının milli-mənəvi mənafeləri baxımından təcəssüm etdirən nəsr təmayülü yaratdı və ədəbiyyatımıza lirik-psixoloji üslub gətirdi. Xalq yazıçısının dram əsərləri ilə yeni rejissor, aktyor, bəstəkar və rəssam nəsli formalaşdı. «İlyas Əfəndiyev teatrı»nın fəlsəfi-estetik və fikri-bədii təravəti bu gün də oxucuların və tamaşaçıların vətənpərvərlik hissinin və estetik zövqünün formalaşmasına öz təsirini göstərir. İ.Əfəndiyev özünəməxsus cəsarətlə bədii əsərlərində və müsahibələrində azadlığımızı, milli müstəqilliyimizi, xalq həyatını azərbaycançılıq və türkçülük məfkurəsi ilə təcəssüm etdirərək XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının klassikinə çevrildi. İ.Əfəndiyev qüdrətli şəxsiyyəti, fenomenal bütövlüyü və zəngin yaradıcılığı ilə müasirlərinə, xüsusilə ədib və şairlərə, ümumiyyətlə ziyalılara milli sənətkar mədəniyyətinin nümunəsini göstərdi. Onun həyatı və şəxsiyyətinin özü bütöv bir ədəbi-tarixi epoxadır. **** www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 211 İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyəti və yaradıcılığı ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin görüşlərində və nəzərində həmişə diqqət mərkəzində olmuş ona xüsusi rəğbət bəsləmiş, yüksək və dəyərli fikirlər söyləmişdi. Biz yuxarıda bu məsələyə yeri gəldikcə toxunsaq da, burada bir az ətraflı danışmaq niyyətindəyik. Ümummilli lider ədibin bütün yubileylərində ona təbrik məktubları göndərmiş, əsərlərini oxumuş, teatr tamaşalarına getmiş və yerindəcə onları qiymətlən- dirmişdi. Böyük liderin yazıçının şəxsiyyətinə və yradıcılığına verdiyi böyük qiyməti təsəvvürə gətirmək üçün yazıçıya ünvanladığı məktublardan birini və tamaşadan sonra söylədiyi bir çxışını olduğu kimi təqdim edirik. Azərbaycanın ədəbi ictimaiyyəti 1994-cü ilin may- iyun aylarında Xalq yazıçısı İ.Əfəndiyevin anadan olmasının 80 illiyini təntənəli surətdə qeyd etdi. Ədəbiyyatın inkişafında xidmətlərini nəzərə alan müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yazıçını «Şöhrət» ordeni ilə təltif etdi. Respublikamızın sənət adamları arasında İ.Əfəndiyev birinci sənətkar idi ki, həmin ordenlə mükafatlandırılmışdı. Ulu öndər Heydər Əliyev cənabları yazıçıya göndər- diyi təbrik məktubunda ədibin yaradıcılığına yüksək qiymət verərək yazmışdı: «Sizi – Azərbaycanın görkəmli dramaturq və nasirini 80 illik yubileyiniz münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. Dünya mədəniyyətinə ölməz dahilər bəxş etmiş qədim Odlar yurdunda xalqın məhəbbətini qazanmaq, sənət zirvəsinə ucalmaq olduqca çətin və şərəflidir. Siz fədakar əməyiniz sayəsində bu şərəfə nail olmuşsunuz. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 212 Oxucuların sevə-sevə mütaliə etdiyi nəsr əsərləriniz, Milli teatrımızın səhnəsində tamaşaya qoyulan pyesləriniz bunu parlaq şəkildə sübut edir... Sizin yaratdığınız obrazlar xalqımızın övladlarına mənəvi saflıq və vətənpərvərlik aşılanması işinə xidmət etmişdir. Əminəm ki, müstəqil Azərbaycanımızın hələ neçə-neçə nəsli bu zəngin mənbədən faydalanacaqdır». (Bax: Əliyev Heydər. Səmimi təbrik. (Anadan olmasının 80 illiyi) //Azərbaycan. – 1994. - 26 may.) Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin İlyas Əfən- diyevin "Hökmdar və qızı" tamaşasına baxdıqdan sonra teatrın yaradıcı kollektivi ilə görüşdə çıxışı - Azərbaycan Milli Dram Teatrı, 20 sentyabr 1997-ci il. ―Mən ilk əvvəl belə bir əsəri hazırlayıb xalqa çat- dırdığınıza görə sizə təşəkkürümü bildirirəm. İhsan bəy, sizə müraciət edirəm, buyurun, Azərbaycan mədəniyyəti ilə tanış olun. (İhsan bəy Doğramacı (1905-2010) — Türkiyə Cümhuriyyəti Ali Məktəb Rektorları Şurasının ilk sədri, dünya şöhrətli pediatr olub. Ulu öndərin türkiyəli yaxın dostlarından idi. Kökən olaraq İraq türkmanlarındandır. Dünyanın bir sıra ölkələrinin və beynəlxalq təşkilatların nüfuzlu mükafatlarını almış İhsan Doğramacı 2000-ci ildə Azərbaycanın "İstiqlal" ordeni ilə, 2005-ci ildə isə Azərbaycanın ən ali mükafatı olan "Heydər Əliyev" ordeni ilə təltif olunub. 2000 və 2005-ci illərdə İhsan Doğramacının 80 və 85 illik yubileyləri Bakıda qeyd olunub – J.Q.) İhsan bəy Doğramacı: Bu əsər böyük bir tarixi ta- blodur və mən inanıram ki, Allah-təala Azərbaycanı əbədi müstəqil və payidar edəcəkdir. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 213 Heydər Əliyev: Mən sizi təbrik edirəm. Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı 125-ci mövsümünə başlayıbdır. Allah bunu bizə qismət edibdir. Azərbaycan teatrının 100 illik yubileyini sizinlə birlikdə təntənəli surətdə keçirmişik, bundan sonra 25 il yaşamışıq. Doğrudur, bu 25 il hamar yol olmayıbdır, enişli-yoxuşlu, çətin, əzab- əziyyətli keçibdir. Ancaq bizim çox böyük nailiyyətimiz ondan ibarətdir ki, nəhayət, Azərbaycan xalqı öz dövlət müstəqilliyinə nail olubdur. Bu müstəqilliyə, azadlığa görə hər bir əzab-əziyyətə, itkiyə, hər bir qurbana razı olmaq olardı. Çünki Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi tarixi nailiyyətdir və çoxəsrlik tariximizdə bütün xalqımız üçün Allah tərəfindən göndərilmiş bir nemətdir. Ona görə də mən salonda olarkən, sizinlə görüşərkən keçən 25 ili xatırlayıram. 1973-cü ildə biz teatrın 100 illik yubileyini qeyd etdik, sonra da 25 il yaşadıq. Bu gün siz çox gözəl bir əsər təqdim etdiniz. Mən sizi bu əsər, bu tamaşanız münasibətilə təbrik edirəm. Çox dəyərli və bu gün xalqımız üçün lazımlı əsərdir. Şübhəsiz ki, biz bu gün ilk növbədə əsərin müəllifinin - böyük yazıçımız, dramaturqumuz İlyas Əfəndiyevin xidmətlərini qeyd etməliyik, onun xatirəsini yad etməliyik. Belə başa düşürəm ki, bu onun son əsəri idi. İlyas Əfəndiyev Azərbaycan teatrına çox böyük töhfələr veribdir, böyük xidmətlər göstəribdir, çox dəyərli əsərlər yaradıbdır. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı başqa cəhətlərlə yanaşı, bir də ona görə əhəmiyyətlidir ki, o öz əsərlərində həm Azərbaycan xalqının tarixinin çox mühüm səhifələrini ədəbiyyat, teatr vasitəsilə bugünkü nəsillərə çatdırıbdır, həm də öz əsərlərində müasir www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 214 həyatımızın müsbət və mənfi cəhətlərini çox gözəl təsvir edibdir. Beləliklə, xalqımızı həm tarixə hörmət bəsləməyə sövq etmişdir və bu barədə xidmətlər göstərmişdir, tarixi bilmək üçün xalqımıza yardım etmişdir, eyni zamanda yaşadığımız zamanda mənəviyyat, əxlaq, insanlıq, Vətənə və millətə sədaqət ruhunu aşılamışdır. Hesab edirəm ki, xalqımız bu əsərlərdən çox bəhrələnmişdir. Ona görə də mən bu gün İlyas Əfəndiyevin bütün ya- radıcılığını, onun yazdığı əsərləri böyük minnətdarlıq hissi ilə xatırlayıram. Hesab edirəm ki, o, xalqımız qarşısında öz borcunu, daha doğrusu, öz missiyasını şərəflə yerinə yetirmişdir, xalqımıza, mədəniyyətimizə, teatrımıza, ədəbiyyatımıza çox böyük irs, böyük sərvətlər qoyub getmişdir. Güman edirəm ki, bunu xalqımız heç vaxt unutmayacaqdır. Şübhəsiz ki, biz İlyas Əfəndiyevin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün qərarlar da qəbul edəcəyik, şəxsən mən edəcəyəm, çünki o buna layiqdir. Belə əsərlərlə o, onsuz da özünü xalqın qəlbində yaşadacaqdır. Onun son əsəri - bu gün sizin təqdim etdiyiniz əsər həyatımız üçün çox əhəmiyyətlidir. Bu gün salonda üç saatdan artıq vaxt çox tez gəlib keçdi. Yəni tamaşa o qədər maraqlı, məzmunlu, mənalı idi, həm də siz hamınız o dərəcə gözəl ifa etdiniz, salonda oturanlara bu əsəri gözəl çatdırdınız, - o cümlədən mənə də, - heç hiss etmədim ki, nə qədər vaxt keçibdir. Bu da ona görədir ki, birincisi - əsərin həsr olunduğu mövzu çox aktualdır, çox vacib bir mövzudur. Bu əsərlə İlyas Əfəndiyev yeni bir xidmət edibdir, bizim tariximizin o dövrünü açıb xalqımıza göstəribdir. Bunlar indi açılıbdır. Tarixçilər, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 215 bizim salnaməçilər bunları düzgün yazmağa başlayıblar. Ancaq bilirsiniz, indi hər bir adamın o tarix kitablarını oxumağa nə imkanı var, nə vaxtı. Bir də ki, biri oxuyur, o birisi oxuya bilmir. Bu baxımdan teatr, kino çox təsirli bir vasitədir. Tariximizin bu dövrü keçmişdə təhrif olunubdur. Bunu siz bilirsiniz. Biz bu dövrü yaşamışıq. Bu gün mənim əziz dostum İhsan Doğramacıya danışırdım, - qonaqlardan biri soruşdu ki, keçmiş zamanlarda da belə bir pyesi tamaşaya qoymaq olardımı? Dedim, ola bilməzdi. Çünki o vaxtlar bunun əksinə olan mövzuda tamaşalar göstərilirdi. Təəssüflər olsun. Bu, heç kimin günahı deyil - nə sizin, nə bizim, nə mənim, nə onun. Ümumiyyətlə, yaşadığımız dövrün, o dövlətin və quruluşun yaratdığı vəziyyət idi. Ancaq həqiqət ondan ibarətdir ki, 1964-cü ildə, siz bilərsiniz, Azərbaycanın Rusiyaya könüllü surətdə qatılmasının 150 illik yubileyi təntənəli qeyd olundu. Böyük bayram keçirdik, ona böyük əsərlər həsr edildi. Bu da olub. Bilirsinizmi, biz gərək indi tariximizi düzgün araşdıraraq, heç kimi günahlandırmayaq, günahkar axtarmaq lazım deyil. Əgər belə olsa, işlərimiz yaxşı gedə bilməz. Keçmişdə nə olubsa, olub-keçib. Yenə də deyirəm, o bayramı edənlər də günahkar deyillər. Çünki onlar həmin quruluşa, həmin sistemə xidmət edirdilər. O quruluş tarixi də başqa cür çatdırmışdı. Əgər bizdə sərbəstlik, azadlıq, demokratiya olsaydı, o vaxt tarixçilərdən biri, ikisi, üçü, dördü götürüb yazsaydılar ki, bu belə deyil, bəlkə də bunların qarşısını almaq olardı. Amma o dövrdə, o sistemdə, o ideologiyanın təsiri altında bunu etmək mümkün deyildi. Mən bunu bir dəfə demişəm. Bir neçə il ondan sonra, 1968-ci ildə bizim böyük alimimiz, rəhmətlik akademik Ziya Bünyadov bir www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 216 balaca cəhd göstərdi və demək istədi ki, biz o vaxt Rusiyanın tərkibinə könüllü daxil olmamışıq - bu, könüllü olmayıb, yəni özümüz müraciət etməmişik. Ona nəsə etmək istədilər, o tərəf-bu tərəfə çəkdilər, cəzalandırmaq istədilər. Mən ona kömək etdim. Çox böyük alim olduğuna, özü də ikinci dünya müharibəsinin qəhrəmanı olduğuna görə bəzi xeyirxah adamların, o cümlədən mənim yardımımla, - o vaxt mən burada DTK- ya rəhbərlik edirdim, - imkan vermədim ki, ona nəsə etsinlər. Belə bir hal olmuşdu. Yəni demək istəyirəm ki, hətta bu cür cəsarətli hallar da olurdu. Ona görə də indi heç kəsi günahlandırmaq lazım deyil. Amma eyni zamanda bütün vasitələrlə, o cümlədən mədəniyyət, ədəbiyyat, teatr vasitəsilə indi həqiqəti xalqa bildirmək lazımdır. Həqiqətin xalqa belə çatdırılması daha təsirlidir, xalq bunu qavraya bilir. Yenə də deyirəm, böyük bir kitabı götürüb oxumaq, ondan nəticə çıxarmaq olar. Amma bu o qədər də asan deyil. Lakin bunu ədəbiyyat dili ilə yazıb çatdırmaq, sizin kimi çox gözəl aktyorların ifasında bu vasitə ilə xalqa çatdırmaq çox əhəmiyyətlidir. Mən əsəri bu baxımdan çox yüksək qiymətləndirirəm - həm əsəri, bu faciəni, həm də sizin əsərə verdiyiniz bu quruluşu. Çox gözəl yaratmısınız - həm aktyorlar, həm rejissorlar, bütün aktyor ansamblı həddindən artıq gözəl ifa etdi. Mən sizi təbrik edirəm. Ancaq bu əsərin ikinci tərəfi də var. Bir var ki, bizim tariximizi aydınlaşdırır, amma ikinci tərəfi bundan da əhəmiyyətlidir. Xalqımızda vətənpərvərlik yaradır, müstəqillik, milli azadlıq hissiyyatlarını beyinlərə həkk etdirir, xalqımızı bu istiqamətdə tərbiyələndirir və əsasən gəncləri tərbiyələndirir. Bu baxımdan əsərin aktuallığı www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 217 çox böyükdür. İndi hər bir adam bilsin ki, müstəqillik nədir və öz xalqının müstəqilliyini qorumayan adamların aqibəti necə olur. Məsələn, Cavad xan və İbrahim xan. Görürsünüzmü, ikisi də bizim xanlarımızdır. Bu nə deməkdir? Əsərin bir mənası da bundan ibarətdir ki, xal- qımızı elə o vaxt, keçmiş tarixi dövrlərdə də bədbəxt edən içindəki çəkişmələr olub. Bu həqiqətdir ki, xanlar o vaxtlar bir-biri ilə çəkişməsəydilər, ədavət aparmasaydılar, bəli, iddiada olmasaydılar, biri o birisinə hörmət edib hamısı birləşsəydilər buna nail ola bilərdilər. Düzdür, İbrahim xan bundan çox şikayətlənir ki, mən xanlıqları birləşdirmək istəyirəm, amma birləşmirlər. Əsərin bir yerində o deyir ki, xanlar qorxurlar ki, mən şah olaram. Bu da həqiqətdir. Çünki İbrahim xan da istəyirdi şah olsun, Kəlbalı xan, Cavad xan, Quba xanı Fətəli xan da, Şəki xanı da şah olmaq istəyirdi. Bəli, hər biri istəyirdi şah olsun. Ancaq bunlar bir yerdə olsaydılar, yığışıb hamısı desəydilər ki, gəlin bir nəfəri şah seçək və ona da itaət edək, əlbəttə ki, bu faciələrdən bəlkə də xilas olmaq mümkün olardı. Amma bunlar olub-keçib. Xalqımız qurbanlar veribdir. Görürsünüzmü, İbrahim xanın həyatı nə qədər faciəlidir - oğlu və qızları ondan üz döndərdi, özü də öz səhvinin qurbanı oldu. Bilirsiniz, bunlar o qədər ibrətamizdir ki! Məsələn, İbrahim xan bizim tariximizdə məlumdur. Bir sıra yazıçılarımız İbrahim xanın surətini yaradıblar, amma düzgün verməyiblər. Onları da günahlandırmaq olmaz, çünki onlar da həmin o ideologiyanın təsiri altına düşmüşdülər. Hətta "Vaqif" pyesində İbrahim xanın guya rus padşahının əleyhinə olduğu göstərilir. Həmin əsərdə o, Vaqifə deyir: "Vaqif, əlindəki o əsa nədir?" Cavabında |