Xülasə: Ərzaq təhlükəsizliyi baxımından taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə həlledici
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Dünya üzrə taxıl istehsalında Azərbaycanın payı (12 səh.40)
- Azərbaycanın payı %-lə
- Azərbaycan Respublikasında taxıl istehsalı (1)
- Cədvəl 3 Azərbaycanda bəzi taxıl məhsullarının məhsuldarlıq səviyyəsinin dünya ölkələri ilə müqayisəsi Məhsulun adı
- Mənbə
- Şəkil 1.
- Taxılın məhsuldarlığı, sent/ha 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
- Kənd təsərrüfatı bitkilərinin cəmi əkin sahəsi, ha
- Qeyd: Cədvəl DSK-nin məlumatları əsasında hazırlanmışdır.
- Ключевые слова
| AzJESS 2014
Number 1, Volume 1, 2014
Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər i.ü.f.d. Namiq Əlövsət oğlu Şalbuzov, i.ü.f.d Ramil Zahid oğlu Hüseyn,
amil kimi çıxış edir. Xüsusilə Azərbaycanda tarixən qəralaşmış olan ərzaq istehlakı modelində çörək və çörək məhsulları xüsusi çəkiyə malikdir. Bununla belə taxılçılıqda əldə olunmuş artım respublika əhalisinin artmaqda olan tələbatına, hələ də tam cavab vermir. Odur ki, taxılçılığın inkişafı ilə bağlı problemlərin həlli Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatının inkişafında yaxın dövr üçün əsas prioritet kimi qəbul edilib. Bu məqalədə müharibə şəraitində yaşayan Azərbaycanda taxıl istehsalı ilə bağlı problemlər araşdırılır və müvafiq təkliflər verilir.
sabitliyinin və sosial dayanıqlılığının başlıca şərtidir. Azərbaycan Respublikasında əhalinin etibarlı ərzaq təminatı dövlətin iqtisadi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən birini təşkil edir. 2001-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı” təsdiq olunmuş, bu Proqram çərcivəsində görülmüş işlər nəticəsində ölkədə kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının artırılmasına nail olunmuşdur. 2013-cü ilin yanvar ayına olan məlumata görə, əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatı taxıl üzrə 65 %, ət üzrə 95 %, quş əti üzrə 88 %, yumurta üzrə 96 %, kartof üzrə 100 %, meyvə və giləmeyvə üzrə 126 %, , üzüm 94 %, tərəvəz 99 %, bostan məhsulları üzrə 100 %, şəkər istehsalı üzrə 180 %, süd və süd məhsulları üzrə 73 %, bitki yağı üzrə 70 %, kərə yağı üzrə 50 % ödənir. 2014-ci ilə olan rəsmi proqnoza görə, daxili tələbt taxıl üzrə 85 %, ət üzrə 95 %, quş əti üzrə 93 %, yumurta 100 %, bitki yağları 75 %, kərə yağı 52 %, kartof üzrə 114 %, meyvə və giləmeyvə 130 %, bostan məhsulları 104 faiz, süd və süd məhsulları üzrə 78 faiz ödəniləcək. Kənd təsərüfatında məhsul istehsalı artsada ölkədə əsas ərzaq məhsullarına tələbatın yerli istehsal hesabına tam təminatı mümkün olmamışdır və həmin məhsulların istehsal miqyaslarının əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilməsi aktual məsələ olaraq qalmaqdadır. Dünyada cərəyan edən prosesləri də nəzərə alaraq strateji ərzaq məhsullarını maksimum dərəcədə respublika daxilində yetişdirmək zərurəti yaranır. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1 may 2008-ci il tarixində əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramının hazırlanması haqqında və 25 avqust 2008-ci il tarixində “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” təsdiqlənməsi haqqında sərəncamları da mühüm əhəmiyyət daşıyır. Dövlət Proqramında ölkədə ərzaq məhsulları istehsalını artırmaq əsas vəzifə kimi qarşıya qoyulur. AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 19 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatında isə taxıl məhsulları ilə özünütəminetmə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki əksər dünya ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanda tarixən qərarlaşmış olan ərzaq istehlakı modelində çörək və çörək məhsulları xüsusi çəkiyə malikdir. Buna görə həmin məhsullarla təminatın zəruri səviyyəsi bütövlükdə ərzaq təhlükəsizliyi baxımından həlledici amil kimi çıxış edir. Məqalədə də müharibə şəraitində yaşayan Azərbaycan Respublikasında taxıl istehsalı ilə bağlı mövcud problemlər araşdırılır və inkişaf istiqamətləri ilə əlaqədar müvafiq təkliflər verilir. 1. XIX əsrin sonu və XX əsrdə Azərbaycanda taxılçılığın inkişafı Azərbaycan qədim zamanlardan əkinçilik ölkəsi olsa da taxılçılığın sürətli inkişafı XIX əsrdə təsadüf etmişdir. Hətta XIX əsrin son onilliklərində ölkədə istehsal olunan taxıl məhsulları daxili tələbatı ödəməklə yanaşı bir hissəsi də ixrac edilmişdir. Azərbaycanda taxıl istehsalı ilə bağlı yüz illik məlumatların təhlili göstərir ki, 1896 – 1898-ci illərdə Azərbaycanda taxıl istehsalının orta illik həcmi 1 milyon tonu keçmişdir. Həmin dövrdə adambaşına illik məhsul istehsalı təxminən 580 kq olmuşdur. XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda adambaşına taxıl istehsalının həcmi XX əsrin əvvəli üçün (1909 -1913-cü illər) dünya üzrə müvafiq göstəricidən (233 kq) 2,5 dəfə, həmçinin həmin dövrdə inkişaf etmiş taxılçılıq ölkələri hesab edilən Rusiya, Almaniya, Fransa, İsveç kimi ölkələrin göstəricilərindən (455 kq) 1,3 dəfə yüksək olmuşdur(12). XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq isə ölkədə taxıl istehsalı azalmışdır. Belə ki, 1913-cü ildə 823,9 min hektar sahədə taxıl becərilmiş və orta məhsuldarlıq 5,8 sentnerə enmişdir(13). Bununla yanaşı 1909–1913-cü illərdə taxıl üzrə Azərbaycanın dünya istehsalında payı onun ərazi üzrə payını 2 dəfədən çox qabaqlamış və əhali üzrə payı ilə eyni səviyyədə olmuş dur. 1909 – 1913-cü illərdə Azərbaycanda adambaşına buğda istehsalının orta illik miqdarı 86 kq təşkil etmişdir. Bu, həmin dövrün orta dünya göstəricisindən 1,18 dəfə çoxdur.
ümumi sayında Azərbaycanın payı (%) TAXIL Dünya min ton Azərbaycan min ton Azərbaycanın payı %-lə 1909 – 1913 0,13 468700
614 0,13
1934 – 1938 0,14
625100 664
0,11 1948 – 1952 0,11 721000
530 0,07
1969 – 1971 0,14
1221300 636
0,05 1988 – 1990 0,14 1851000
1200 0,06
1998 – 2000 0,13
2064000 1196
0,06
Birinci Dünya Müharibəsi və ondan sonrakı illərdə də Azərbaycanda taxılçılıqda geriləmə davam etmişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1921-ci ildə taxıl əkini sahələri 568,8 min hektara enmişdir. Sovetlər Birliyi zamanında taxıl istehsalını təhlil edərkən aydın olur ki, Azərbaycanda 1940-cı ildə 567 min ton, 1960-cı ildə isə 725 min ton taxıl istehsal olunmuşdur. 1960-cı ildən sonra isə taxılın əkin sahəsi azalsa da məhsuldarlığın artırılması hesabına istehsal artmışdır. Belə ki, 1956-1960-ci illərlə müqayisədə 1960-1965-ci illərdə taxılın əkin sahəsi 100 min hektar azalmış və 653,4 min hektar səviyyəsinə düşmüşdür(13). Sovetlər dövründə Azərbaycanda taxıl istehsalının ən yüksək inkişafı 1981-1985-ci illərə təsadüf edir. Azərbaycanda bu beşillikdə taxıl istehsalı orta hesabla1239,9 min tona çatdırılmış və bu artım 1990-cı ilə kimi davam etmişdir. Belə ki, 1985-ci ildə 1297,0 min ton, 1990-cı ildə 1413,6 min ton taxıl istehsal olunmuşdur. Müstəqilliyin ilk illərindən etibarən daxili tələbatın ödənilməsi məqsədilə taxıl, ilk növbədə buğda istehsalının həcmi genişləndirilmişdir. AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 20 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
Nəticədə 1990-cı ildən sonrakı dövrdə əkin sahələrinin strukturunda ciddi dəyişiklik olmuşdur. Texniki və yem bitkilərinin əkin sahələrinin azalması hesabına taxılın əkin sahəsi genişlənmişdir. 2. Azərbaycanda taxılçılığın inkişafının mövcud vəziyyəti Müstəqillik illərində əkin sahələrinin strukturundakı dəyişiklik nəticəsində dənli və dənli paxlalıların xüsusi çəkisi 1990-cı ildə 39,9%, 1995-ci ildə 50,5%, 2000-ci ildə 62,2%, 2002-ci ildə 67,2%, 2005-ci ildə 60,4%, 2009-ci ildə 61,4%, 2011-ci ildə isə 60,2% təşkil etmişdir. 2005-ci ildə 802,3 min hektar, 2009-cu ildə 1125,4 min hektar ərazidə dənli və dənli paxlalılar əkilmişdir(17). Ümumilikdə isə Azərbaycanda taxıl istehsalı ancaq 2000-ci ildən yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur və istehsal 2 milyon tonu ötüb keçmişdir və ən yüksək məhsuldarlıq əldə olunmuşdur. Nəticədə müstəqillik tarixində ilk dəfə 2009-cu ildə Azərbaycan özünü dənli bitkilər üzrə 76 % təmin etməyə nail olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında taxılçılığın inkişafı yaxın müddətli dövr üçün əsas prioritet kimi qəbul edilmişdir. Dövlət Proqramında Azərbaycanın kənd təsərrüfatında ənənəvi sahələrdən olan taxılçılığın inkişafı prioritet vəzifə olaraq qalacağı göstərilir (2). Eyni zamanda Dövlət Proqramı 2015-ci ilə kimi dənli bitkilərin əkin sahələrini 900 min hektara, məhsuldarlığı 32 s/ha-ya, ümumi istehsalı 2,8 milyon tona çatdırmağı qarşıya əsas məqsəd qoyur(3). Bu məqsədə nail olmaq üçün 2008-ci ildən başlayaraq ardıcıl tədbirlər görülür. Nəticədə 2009-cu ildə taxıl istehsalı rekord səviyəyə 2988,3 min tona yüksəlmişdir (Cədvəl 2). Cədvəl 2 Azərbaycan Respublikasında taxıl istehsalı (1) Göstəricilərin adı Ölçü
vahidi 1990
1995 2000
2005 2006
2007 2008
2009 2010
2010- 1990-
ci ilə nisbə-
tən %-lə
Əkin sahəsi min ha
583,4 609,4
648,2 802,3
784,7 739,6
897,0 1125,4
968,0 166
İstehsal min
ton 1413,6 921,4 1540,2 2126,7 2078,9 2004,4 2498,3 2988,3 2000,5 141,5 Məhsuldarlıq sentner 24,2
15,1 23.8
26,5 26,5
27,1 27,9
26,6 20,7
85,5
Cədvəldən göründüyü kimi 2010-cu ildə 1990-cı ilə nisbətən taxıl istehsalı 66%, artmışdır. Bununla yanaşı müqayisə dövründə taxılın əkin sahəsi də 41,5% artmışdır. Amma istehsal həcminin artırılması əsasən əkin sahələrinin artırılması hesabına əldə edilmişdir. Bunu bir fakt da sübut edir ki, müqayisə olunan dövrdə taxılın məhsuldarlıq göstəricisində heç bir dəyişiklik müşahidə olunmamışdır. 2010-cu ildə isə 2009-cu illə müqayisədə həm əkin sahəsinin 157,4 min ha azalması, həm də qeyri-alverişli iqlim şəraiti ilə əlaqədar məhsuldarlığın 5.9 sentner.ha azalması hesabına taxıl istehsalı 987.8 min ton azalmışdır. Nəticədə əhalinin daxili istehsal hesabına ərzaqlıq buğda ilə təminatında və mal-qara üçün qüvvəli yem ehtiyatlarının yaradılmasında gərginlik əmələ gəlmişdir. 2011-ci və 2012-ci illərdə taxıl istehsalında yenidən artım müşahidə olunmuşdur. Belə ki, 2011-ci ildə 967,0 min hektardan 2458,4 min ton taxıl istehsal olunmuşdur. Respublika üzrə orta məhsuldarlıq hər hektardan 25,4 sentner olmuşdur. 2012-ci ildə 2802.3 min ton dənli və dənli paxlalılar istehsal olunmuşdur. Bu da 2011-ci illə muqayisədə 14.0 % coxdur. Digər tərəfdən Dövlət Proqramında 2015-ci ildə taxıl istehsalında məhsuldarlığın 32 s/ha-ya çatdırılması qarşıya məqsəd qoyulmuşdur. Son 10 ilin məlumatlarının təhlili isə göstərir ki, ciddi tədbirlər görülməsə qarşıdakı 3 ildə taxıl istehsalında məhsuldarlığın 32 s/ha-ya çatdırılmasının xeyli çətin olacaq.
AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 21 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
Ümumiyyətlə, təhlillər göstərir ki, taxılçılıqda əldə olunmuş iqtisadi artım respublika əhalisinin artmaqda olan tələbatına tam cavab vermir. Dünyanın bir sıra inkişaf etmiş ölkələrində taxılçılıqda hər hektardan 50-60 sentner məhsul əldə etdiyi halda, Azərbaycanda isə məhsuldarlıq dünya üzrə orta göstərici olan 30 sentner səviyyəsinə də çatmamışdır. Bu isə taxılçılıqda dinamik artımı ekstensiv yox, intensiv faktorların hesabına təmin edilməsinin zəruriliyini göstərir.
Hazırda Azərbaycanda nəinki taxıl, ümumilikdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artımı daha çox ekstensiv faktorların hesabına təmin edilməsi ölkədə ərzaq istehsalının davamlılığının təmin edilməsi baxımından ciddi problem kimi qəbul edilə bilər. Bunu Azərbaycanda bəzi məhsulların məhsuldarlıq səviyyəsinin dünya ölkələri ilə müqayisəsi göstərən aşağıdakı cədvəldən də aydın şəkildə görmək olar. Cədvəl 3 Azərbaycanda bəzi taxıl məhsullarının məhsuldarlıq səviyyəsinin dünya ölkələri ilə müqayisəsi Məhsulun adı Ölçü vahidi Məhsuldarlıq göstəricisi Ölkə üzrə Dünya üzrə orta
Dünya üzrə minimum
Dünya üzrə maksimum Buğda Sent/ha
25,8 30,4
3,0 90,7
Düyü Sent/ha
57,1 35,7
7,5 96,6
Arpa Sent/ha
21,6 27,1
2,5 78,7
Qarğıdalı Sent/ha
44,1 35,8
1,2 200,0
Mənbə: BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı ( FAO) Düzdür respublikamızda həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsi kimi son illər ölkədə taxıl istehsalında artıma nail olunmuşdur. Amma Cədvəl 3-dən göründüyü kimi taxıl məhsullarının məhsuldarlıq göstəriciləri üzrə daha yüksək nailiyyətlər əldə etmiş ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanın müvafiq göstəriciləri aşağıdır. Taxılçılıqda məhsuldarlığı yüksəltmə üçün həm də nisbətən iri təsərrüfatların təşkilinə ehtiyac var. Bildiyimiz kimi torpaq islahatı nəticəsində respublikada iri təsərrüfatların bazasında yaradılmış istehsal vahidlərinin torpaq sahələri xeyli kiçikdir. Hazırda Azərbaycanda bitkiçilik məhsullarının 96 %-i fərdi sahibkarlar, ailə kəndli və ev təsərrüfatlarında istehsal olunur. Bir təsərrüfata isə orta hesabla 2 hektar sahə düşür. Xırda təsərrüfatlarda növbəli əkin dövriyyəsi tətbiq etmək praktiki mümkün deyil. Taxıl əkinlərinin böyük ıksəriyyətinin kiçik torpaq sahələrində aparılmasının nəticəsi olaraq kənd təsərrüfatında işləyənlərin sayı mexaniki artmış, əmək məhsuldarlığı 2,5-3 dəfə aşağı düşmüşdür. 2010-cu ildə respublika üzrə taxılçılıqla məşğul olanlardan yalnız 1 təsərrüfat («Kraun- KO» şirkətinin) 50 min hektar sahədə taxıl becərmişdir. 2012-ci ilin məlumatına əsasən isə Ağcabədi və Beyləqan rayonlarında 4800 hektar ərazidə 2 iri taxılçılıq təsərrüfatı yaradılmışdır. Taxılçılıqda təsərrüfatların əksəriyyətinin kiçik olması məhsuldarlığa ciddi təsir etdiyi üçün iri təsərrüfatların yaradılması və bu sahədə rəqabətqabliyyətliliyin yüksəldilməsi istiqamətində müvafiq addımlar atılır. Qeyd edək ki, “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial- iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın icrasının dördüncü ilinin yekunlarına həsr olunmuş konfransdakı çıxışında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev “İri fermer təsərrüfatlarının yaradılması prosesi başlamışdır. Bildiyiniz kimi, mən bu tapşırığı bir neçə il bundan əvvəl vermişdim. Ancaq keçənildəki müşavirədə öz iradlarımı bildirmişdim ki, baxmayaraq, göstərişlər verilib, heç bir iş görülmür. İndi hesab edirəm ki, keçən il ərzində görülən işlər bu prosesə də təkan vermişdir. Beş min hektara qədər torpaq sahələri ayrılıb, Ağcabədi və Beyləqan rayonlarında iri fermer-taxılçılıq təsərrüfatlarının yaradılması artıq təmin edilibdir. Bu layihələrin icrası nəticəsində biz taxılla özümüzü təmin etmək üçün çox ciddi addım atmış oluruq. Demək istəyirəm ki, ən azı 50 böyük fermer-taxılçılıq təsərrüfatları AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 22 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
yaradılmalıdır ki, biz özümüzü taxılla tam şəkildə təmin edək. Yeni fermer təsərrüfatlarında məhsuldarlıq, məsələn, taxılda 40-50 sentnerə çatmalıdır. İndi bizdə orta hesabla hər hektardan 27 sentner məhsul əldə etmişik ki, bu da əvvəlki illərə nisbətən yaxşı göstəricidir. Ancaq inkişaf etmiş ölkələrdə hektardan 50, 60, bəzi yerlərdə 70 sentner götürülür. Biz də o səviyyəyə çatmalıyıq” deməklə bu sahəyə diqqətin artıtılacağını bildirmişdir (19). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, orta və iri təsərrüfatların yaradılması və taxılçılıq üzrə regionların ixtisaslaşdırılması üçün də dövlət stimullaşdırma tədbirləri həyata keçirməlidir. Amma respublikamızda 50 iri taxılçılıq təsərrüfatının yaradılması kiçik təsərrüfatları arxa plana keçməsi anlamına gəlməməlidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, dövlət tərəfindən dəstək olduğu təqdirdə, xüsusən lazımi texnologiya, informasiya və infrastruktur təminatı olduğu təqdirdə kiçik təsərrüftlar da məhsul istehsalını artıraraq kənd yerlərində yoxsulluğun azaldılmasına və ərzaq təhlükəsizliyinin təmininə böyük töhfə verirlər (14). Qeyd edək ki, taxılçılığın inkişafı ilə bağlı tək inkişaf etmiş ölkələrin yox həm də postsovet ölkəsi olan Özbəkistanın təcrübəsi də Azərbaycan üçün maraqlı ola bilər. Məlumat üçün bildirək ki, 1981 - 1990-cı illərdə Özbəkistanda 800 min hektar sahədə taxıl əkilmişdir və ölkə üzrə orta məhsuldarlıq 17 sentner\ha olmuşdur. 1991-ci ildə isə Özbəkistanda 0,9 milyon ton taxıl istehsalı edilmişdir və ölkənin təlabatını ödəmək üçün 4,5 milyon ton taxıl idxal edilmişdir. Vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alan Özbəkistan höküməti taxıl istehsalının artırılması istiqamətində müvafiq qərarlar qəbul etmişdir. Aparılan islahat nəticəsində “Uzkhleboprodukt" Dövlət Korporasiyası (keşmiş Taxıl Məhsulları Nazirliyi) "Uzdonmahsulot" Səhmdar Cəmiyyəti adı altında yenidən formalaşdırılmışdır(21). Bu quruma taxılçılığın inkişafa üçün əslahiyyətlər verilmişdir. Həmçinin 1995-1998-cu illərdə 13 taxılemalı müəssisəsi, 30 qarışıq yem və 52 un üyütmə zavodları özəlləşdirilmişdir. Həmçinin Özbəkistan hökuməti buğda istehsalçılarına kredit imkana yardaraq onları istehsal resursları ilə təmin etməyə başlamışdır. Taxılçılığın inkişafda əsas hədəf isə məhsuldarlığın artırılması olmuşdur.
Şəkil 1-dən göründüyü kimi 10 il ərzində Özbəkistanda taxılın məhsuldarlığı 1,5 sentner\ha- dan 45 sentner\ha-ya qaldırımasına nail olunmuşdur. 2005- ci ildə etibarən Özbəkistan Respublikası ildə 5.8 milyon tondan çox taxıl istehsal edərək özünü təmin etmişdir. 2012-ci ildə isə Özbəkistanda 6.7 milyon ton taxıl istehsal olunmuşdur (20)
0,0
1 000,0 2 000,0
3 000,0 4 000,0
5 000,0 6 000,0
7 000,0 8 000,0
1993 1995
1997 1999
2001 2003
2005 2007
2009 Planted area ('000 Ha) Yield ('000 tons) Əkin sahəsi, Ha Məhsuldarlıq, ton
AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 23 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
torpaq resurslarından daha səmərəli istifadə olunması məqsədilə əkin yerlərinin strukturunda müəyyən dəyişikliklər aparılmalıdır. Belə ki, 2012-ci ilin yanvar ayına olan məlumatda respublikada kənd təsərrüfatı dövriyyəsində olan cəmi əkin yeri 1608,2 min hektar təşkil etmişdir. Bunun 967,3 min hektarı dənli və dənli paxlalıların payına düşür. Bu isə, cəmi əkin yerinin 60,2% deməkdir. Göründüyü kimi, əkin sahələrinin çox hissəsi taxıl istehsalı üçün istifadə olunur. Halbuki, məhsuldarlığın yüksəldilməsi taxıl istehsalı üçün istifadə olunan torpaqların digər məqsədlər üçün istifadəsinə imkan verər. Fikirimizcə, əkin sahələrinin azaldılması və məhsuldarlığın artırılması hazırkı vəziyyət üçün tamamilə doğru yanaşmadır. Bu, həm sərf olunan maliyyə resurslarının, həm də torpaqların daha səmərəli istifadəsinə şərait yaradacaqdır. Beləliklə, əsas vacib məsələ ondan ibarətdir ki, taxıl əkini üçün əsasən hansı regionların torpaqlarından istifadə edilməlidir. Bu məqsədlə iqtisadi rayonlar üzrə taxılın əkin sahəsi, məhsuldarlığı kimi göstəricilər üzrə qısa araşdırma aparmağı məqsədəuyğun hesab edirik. İlk olaraq Respublika üzrə taxılın məhsuldarlıq göstəricilərinə nəzər salaq(Cədvəl 4). Cədvəl 4-dən göründüyü kimi, məhsuldarlıq göstəriciləri Gəncə-Qazax, Aran və Naxçıvan iqtisadi rayonlarında daha yüksəkdir. Belə ki, 2011-ci ildə respublika üzrə orta məhsuldarlıq 25,4 sent/ha olduğu halda bu iqtisadi rayonlarda taxılın məhsuldarlığı müvafiq olaraq 30,3 sent/ha, 26,4 sent/ha və 29,4 sent/ha təşkil etmişdir. Bu iqtisadi rayonlarda taxılın orta məhsuldarlığı dovlətin qarşıya qoyduğu hədəf göstəricisinə (32 sent/ha) yaxındır. Cədvəl 4 Taxılın məhsuldarlığı, sent/ha
2006 2007 2008 2009 2010 2011 Respublika üzrə cəmi 23.8 26.5
26.5 27.1
27.9 26.6
20,7 25,4
Abşeron iqtisadi rayonu 12.0
14.1 13.4
14.1 14.0
15.1 14,4
14,7 Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 24.2 29.8 29.5
31.3 32.8
30.9 26,3
30,3 Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 18.1
21.4 20.5
24.0 29.6
25.3 20,2
30,2 Lənkəran iqtisadi rayonu 22.7 24.2
24.6 24.9
23.3 20.5
14 18,9
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu
23.5 21.6
23.5 23.8
21.3 21.3
20,2 23,0
Aran iqtisadi rayonu 26.7
29.5 30.2
30.1 30.7
30.4 22,7
26,4 Yuxarı-Qarabağ iqtisadi rayonu 24.4
27.3 27.9
28.0 28.5
25.2 18,7
23,0 Kəlbəcər –Laçın iqtisadi rayonu 11.6
27.2 29.1
29.1 30.2
30.6 24,1
25,5 Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 20.8
24.2 21.8
21.2 22.7
21.2 15,6
19,3 Naxçıvan iqtisadi rayonu 35.6 38.7
35.5 30.9
25.1 28.5
28,6 29,4
Qeyd: Cədvəl DSK-nin məlumatları əsasında hazırlanmışdır. Deməli taxıl istehsalının bu iqtisadi rayonlarda cəmləşdirilməsi məqsədəuyğun hal kimi qiymətləndirilməlidir. Lakin qeyd olunan məqsədə nail olunması üçün bu iqtisadi rayonların kifayət qədər torpaq resurslarına malik olması vacib şərtlərdəndir. Bu baxımdan son illərdə respublikada kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələrinin rayonlar üzrə yerləşməsinə nəzər salaq. Cədvəl 5 Kənd təsərrüfatı bitkilərinin cəmi əkin sahəsi, ha AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 24 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
2000 2005 2009 2010 2011 Respublika üzrə cəmi 1 041 542 1 327 922 1 705 449 1 583 874 1 608 184 Bakı
133 574
499 491
539 Abşeron iqtisadi rayonu 3 544 4 510
3 706 3 548
3 313 Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 116 389 164 651
208 402 193 293
195 160 Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 126 950 155 496
221 672 200 806
198 413 Lənkəran iqtisadi rayonu 102666 102430
117 203 116 301
116 639 Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 57 804 105 812
116 094 107 427
114 425 Aran iqtisadi rayonu 470 270 592 145
705 738 652 339
684 938 Yuxarı-Qarabağ iqtisadi rayonu 39 800 60 679
139 578 133 750
121 991 Kəlbəcər –Laçın iqtisadi rayonu 2 198 2 065
6 473 4 645
3 402 Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 84 671 90 750
126 886 112 076
109 346 Naxçıvan iqtisadi rayonu 37 117 48 810
59 200 59 199
60 020 Qeyd: Cədvəl DSK-nin məlumatları əsasında hazırlanmışdır. Cədvəldən göründüyü kimi, cəmi əkin sahələrində də, Gəncə-Qazax və Aran iqtisadi rayonları daha yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər. Belə ki, respublika üzrə cəmi əkin sahələrinin 53,6%-i Gəncə-Qazax və Aran iqtisadi rayonlarının payına düşür. Amma bu heç də o demək deyil ki, bu iqtisadi rayonların torpaqları tamamilə taxıl əkini üçün istifadə olunmalıdır. Əksinə məhsuldarlıq göstəricisini nəzərə almaq şərti ilə digər rayonlarda da taxılçılıq sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərən təsərrüfatların potensialı güclənilməlidir. Məsələn, son illər Astara rayonunda taxılın orta məhsuldarlığı 40,5 sent/ha, Balakən rayonunda 37,2 sent/ha, Tərtər rayonunda 33,9 sent/ha, Zaqatala rayonunda 32,0 sent/ha, Şərur rayonunda 30,9 sent/ha və s. təşkil etmişdir. Məhz bu rayonlarda da imkanları nəzrə alınmalı xüsusən də Astara və çəltik becərilməsini münasib olan diğər rayonlarda bu bitkinin istehsalı stimullaşdırılmalıdır. Göründüyü kimi, taxılda məhsuldarlığı artırmaqla 2,8 milyon ton məhsulu 900 min hektardan da az əkin sahəsindən əldə etmək olar. Bu, həm də taxıl istehsalına ayrılan subsidiyaların da səmərəliliyinin artırılmasına şərait yarada bilər. Məsələn 2009-cu ildə respublikada 807 880 hektarı sahədə əkilən buğdanın hər hektarı üçün 80 AZN subsidiyanın ayrıldığını nəzərə alsaq sadə hesablama nəticəsində müəyyənləşdirmək olur ki, 1 ildə buğda əkininə təxminən 65 milyon AZN maliyyə vəsaiti sərf olunur. Aydındır ki, bu məbləğ 650 min hektar arasında bölüşdürülsə hər hektara düşən vəsaitin məbləği daha yüksək olar (100 AZN). Həmçinin əkin sahəsinin azaldılması nəticəsində subsidiyaların ümumi həcmini artırmaqla daha yüksək nəticələr əldə etmək mümkündür. Bundan əlavə taxıl istehsalının, məhsuldarlıq göstəricilərinin daha yüksək olduğu ərazilərdə cəmləşdirilməsi taxıl istehsalı üzrə hədəf göstəricilərinə nail olunması və istehsalın səmərəliliyinin təmin edilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Taxıl üçün az səmərəli ərazilərdə isə digər bitkiçilik məhsullarının istehsalını stimullaşdırmaq fikirimizcə daha səmərəli olardı. Məsələn, 2009-cu ildə Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda taxılın məhsuldarlığı 21.3 sent/ha təşkil etmişdir. Bu isə iqtisadi cəhətdən heç də səmərəli göstərici deyildir. Lakin 2009-cu ildə Respublikada pomidorun orta məhsuldarlığı 154 sent/ha olduğu halda Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda bu göstərici 215 sent/ha təşkil etmişdir. Beləliklə, fikirimizcə Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda taxıl əkməkdənsə pomidor və ya digər uyğun bitkiçilik məhsullarının becərilməsi daha məqsədəuyğundur. Oxşar vəziyyət digər regionlar üzrə də müşahidə olunur. Onun üçün taxılçılığın inkişafın müəyyən iqtisadi rayonlarda stimullaşdırmaq daha məqsədəuyğun olardı.
“Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 23 yanvar tarixli Sərəncamına uyğun olaraq aqrar sahəyə edilən dövlət yardımlarının miqyası daha da artmışdır. B sərəcama əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün sərf olunan yanacaq və motor yağları və mineral gübrələrin
AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 25 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
dəyərinin orta hesabla 50 %-i dövlət tərəfindən ödənilir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin müvafiq Qərarına əsasən buğda istehsalçılarının maddi marağının artırılması və buğda istehsalının stimullaşdırılması məqsədi ilə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına əkilən hər hektar üçün əlavə 40 manat (cəmi 80 AZN) yardım verilir. Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının yüksək reproduksiyalı buğda toxumu və mineral gübrələrlə təminatını yaxşılaşdırmaq, habelə damazlıq heyvandarlığı inkişaf etdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 21 avqust tarixli Sərəncamına əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına bir sıra əlavə güzəştlər də verilmişdir. Belə ki, buğda toxumunun istehsalı ilə məşğul olan dövlət və özəl toxumçuluq təsərrüfatlarına dövlət vəsaiti hesabına idxal olunan yüksək reproduksiyalı buğda toxumunun satış qiymətinin 50 faizinə, buğda istehsalçılarına isə mineral gübrələrin satış qiymətinin 70 faizinə dövlət tərəfindən güzəşt verilmişdir. Hökumətin aqrar sektora daha bir iqtisadi yardımı vergi güzəştləri ilə bağlıdır. Belə ki, 2014-cü ilə kimi kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları torpaq vergisindən başqa, bütün vergi- lərdən azad edilmişdir. Həmçinin Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlər çərçivəsində aqrar sektora edilən əhəmiyyətli dövlət yardımı, ilkin mərhələdə səhmlərinin nəzarət zərfi 100% dövlətə məxsus olan “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılmasıdır. Amma etiraf etmliyik ki, taxılçılıqın inkişafı üçün göstərilən dəstək yetərli deyil və subsidiyalaşdırılması mexanizmləri qeyri-təkmildir. Belə ki, bu sahəyə edilən dövlət yardımlarının i) miqyası mövcud ehtiyacla müqayisədə çox məhduddur, ii) tətbiq edilmə mexanizmləri qeyri-təkmildir və beləliklə də, iii) qeyd edilən səbəblərdən də effektliyi azdır. Azərbaycanda taxılçılığın subsidiyalaşdırılması mexanizmləri ciddi
şəkildə təkmilləşdirilməlidir. Burada Azərbaycanın ÜTT-yə üzvülük ərəfəsində olduğu da nəzərə alınmalıdır. Belə ki, ÜTT üzvü olan ölkələr qarşısında kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyinin ardıcıl surətdə ixtisar olunması, aqrar məhsullarının istehsalı və ticarətinin davamlı olaraq bazar mexanizmlərinə yönəldilməsi tələbləri irəli sürülür(16). ÜTT-nin qaydaları üzv ölkələr qarşısında kənd təsərrüfatı istehsalçılarına hökumət tərəfindən verilən daxili maliyyə köməyini qadağan etmir. Lakin bu dəstəyin ixtisar olunmasını tələb edir və eyni zamanda onun yol verilə bilən son həddinin kəmiyyətini müəyyən edir. Əgər Azərbaycan taxılçılığın subsidiyalaşdırılması mexanizmləri təkminləşdirilməsə ÜTT-yə üzvülükdən bu sektor ciddi zərər çəkə və ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təminində müəyyən problemlər yarana bilər. Son illər dünya bazarında da ərzaq məhsullarının qiymətinin qalxdığını nəzərə alsaq taxılçılığın ÜTT-yə inteqrasiyadan zərər çəkməməsi üçün vaxtında qərarların qəbulu vacibdir.
Müasir şəraitdə dünya ərzaq bazarında baş verən iri sarsıntılar son nəticədə bütün ölkələr üçün problemin yaranmasına səbəb olur. Bu sahədə yaxın dövrlərin narahatedici təcrübəsi mövcuddur. 1972-1973-cü və 1979-1980-ci illərdə dünya taxıl bazarında baş verən böhranlar beynəlxalq səviyyədə ərzaq təminatına təhlükə törətmişdir (11 səh. 15). 2007-2008-cu illərdə dünya bazarında taxıl qiymətinin artması bir çox ölkələr üçün problem yaratmışdır.
AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 26 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
Şəkil 2. 1960-2008-ci illərdə dünya bazarında əsas dənli və paxlalıların qiymətləri (5 səh.9) Xüsusən də 2000-ci ildən sonrakı dövrdə taxılın qiyməti yenidən bahalaşmağa başlamışdır. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OCED) və BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) proqnozların görə 2020-ci ilə kimi ərzaq, yem və yanacağa olan artan tələbatla əlaqədar olaraq taxıl qiymətlərinin davamlı olaraq artacağı gözlənilir(10). Xüsusən də Asiya, Afrika və Yaxın Şərq ölkələrində tələbatın artması qiymətlərə təsir edəcəkdir. Ümumiyyətlə dünya üzrə ərzağın qiymət indeksinə nəzər saldıqda son 10 illikdə qiymət artımının davamlı olduğu görülür.
Şəkil 3. Dünya üzrə dənli bitkilərin qiymət indeksi Mənbə: www.fao.org/worldfoodsituation/FoodPricesIndex/en/ FAO-nun 2011-ci ilin fevral ayında hesabatında da dünyada ərzaqların qiymətinin 1990- cı ildən indiyə kimi olan dövrdə rekord səviyyəyə çatmasını bildirməsi də bunun göstəricisidir. Bu isə o deməkdir ki, dünya bazarında qiymət artımının birbaşa Azərbaycana da təsiri olacadır. Çünki, Azərbaycan 2005-2010-cu illərdə orta hesabla 1062 ton taxıl idxal etmişdir. Qarşıdakı 10 ildə də Azərbaycanın taxıl idxal edəcəyi proqnozlaşdırılır. Bu isə belə qiymət artımının ölkəmizə birbaşa təsirinin olacağından xəbər verir. Elə Azərbaycan Respublikası Prezident İlham Əliyevin Nazirlər Kabinetinin 2013-cü ilin birinci rübünün sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasındakı çıxışında yenidən bu məsələyə toxunması da vəziyyətin ciddiliyindən xəbər verir: “Biz ərzaq təhlükəsizliyini yüz faiz təmin etməliyik. Bu, o demək deyil ki, biz inteqrasiya proseslərinə, yaxud da ki, indi dünya inteqrasiya proseslərinə qoşulmuruq. Biz qoşuluruq. Əlbəttə ki, biz öz iqtisadiyyatımızı bazar iqtisadiyyatı prinsipləri üzərində qurmuşuq. Ancaq onu da xatırlayırıq ki, taxılla bəzi ixracçı ölkələrdə Dənli bitkilərin qiymət indeksi; 1990; 97,6 Dənli
bitkilərin qiymət
indeksi; 1996;
140,7 Dənli
bitkilərin qiymət
indeksi; 2000; 84,5 Dənli bitkilərin qiymət indeksi; 2005; 103,4
Dənli bitkilərin qiymət indeksi; 2008; 237,9
Dənli bitkilərin qiymət indeksi; 2011; 244,8
2002-2004=100 1990
1991 1992
1993 1994
1995 1996
1997 AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 27 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
yaranmış müəyyən çətinliklər istər-istəməz bizə də mənfi təsir göstərmişdir. Əvvəlki illərdə bağlanmış kontraktlara xitam verildi, onlar icra edilmədi və biz vəziyyətdən çıxış yolunu axtarmağa məcbur idik. Ona görə özümüzü tam əmin və sığortalı hiss etmək üçün biz əsas ərzaq məhsulları ilə özümüzü təmin etməliyik. Əlbəttə ki, meliorasiya, irriqasiya sistemlərinin qurulması prosesi getməlidir” (15). Qeyd edək ki, Azərbaycan hökuməti bu təsiri azaltmaq üçün 2008-ci ildən bəri müəyyən işlər görür. Məhz Dövlət Taxıl Fondunun yaradılması və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 aprel 2008-ci il tarixli fərmanı ilə Fonda nəzarət funksiyasını həyata keçirtmək Fövqəladə Hallar Nazirliyinə tapşırılması da bu qəbildəndir. Fonddan taxılın istifadəsi fövqəladə hallarda istehlakçıların bu məhsullara olan tələbatını ödəmək, beynəlxalq öhdəlikləri yerinə yetirmək və lazım gəldikdə, daxili bazarda taxıl məhsullarının kəskin qiymət dəyişmələrinin qarşısını almaq məqsədi ilə həyata keçirilir. “Taxıl haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu əsasən isə Dövlət Taxıl Fondunun formalaşması əsasən yerli istehsal hesabına həyata keçirilir(8). 2010-cu ildən etibarən Fondda 500 min ton ərzaq buğdası ehtiyatı olub və bu 4 ay ölkəni təmin edə bilər. Amma bu yolla da davamlı olaraq qiymət artımının qarşısını almaq mümkün deyil. Onun üçün ölkənin taxıl məhsulları ilə etibarlı və davamlı şəkildə təmin edilməsi üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir.
FAO-nun məlumatına əsasən dünya üzrə aclıqdan əziyyət çəkən insanların sayı 1 milyard nəfərdən artıqdır. Yəni planetimizdə yaşayan hər altı nəfərdən biri gündəlik ərzaq çatışmazlığı ilə üzləşir. Dünyada baş verən iqtisadi böhranlar isə ərzaq məhsullarının qiyməti artırır və dövlətlərin yoxsulluqla mübarizə aparmasını xeyli çətinləşdirir. Məlumat üçün bildirək ki, 2000-ci ildə Nyu-Yorkda 147 ölkənin iştirakı ilə qəbul edilmiş Miniliyyin İnkişaf Məqsədlərində (MDGs) də ifrat yoxsulluğun və aclığın aradan qaldırılması əsas hədəflərdən biri kimi müəyyənləşdirilmiş və 2015-ci ilədək onun 2 dəfə azaldılması üçün dünya ölkələrinin səylərinin birləşdirilməsi qərara alınmışdır. FAO-nun təşkilatçılığı ilə 3-5 iyun 2008-ci il tarixində Romada keçirilən Dünya Ərzaq Təhlükəsizliyi üzrə yüksəksəviyyəli konfransda 180 ölkənin dövlət və hökümət başçıları bir daha bəyan etdilər ki, 2015-ci ilə kimi Minillik İnkişaf Məqsədlərinə nail olunması və ac insanların sayının 50 %-ə qədər azaldılması üçün səyləri artıracaqlar. Bu tədbirlərin davamı kimi FAO-nun dəstəyi ilə 6-7 iyun 2009-cu il tarixində Sank-Peterburq şəhərində keçirilən Dünya Taxıl Forumunda da ərzaq probleminin həllində taxıl istehsalının oynadığı mühüm rol müzakirə edilmişdir. Bildirilmişdir ki, ərzaq bazarında problem heç vaxt aradan qalxmamışdır və iqtisadi böhran bu problemi ölkələr üçün daha da aktuallaşdırmışdır. Ekspertlərin proqnozuna görə isə 2030-cu ildə, taxılın istehlakı 30- 40 % arasında artacaqdır (9). Bu da o deməkdir ki, dünya birliyi gələcəkdə ərzaq böhranının təkrarlanmasından sığortalanmayıb. Bunun üçün də ölkənin taxıl məhsulları ilə dayanıqlı təmini üçün aşağıdakı məsələlərin nəzərə alınmasını məqsədəuyğun hesab edirik. Azərbaycanda taxıl istehsalının artırılmasının başlıca şərtlərdən biri kimi təsərrüfatların yeni məhsuldar sortlarla təminatının yüksəldilməsi, sektorun rəqabətqabiliyyətliliyinin təmin edilməsində çıxış edir. Fikrimizcə, bu istiqamətdə də müvafiq dövlət siyasəti tədbirləri əsasən, fermerləri yüksək keyfiyyətli toxumlarla qısa müddətdə və səmərəli şəkildə təchiz etmək təşəbbüslərinin həvəsləndirilməsinə yönəldilməlidir. Qeyd edək ki, Tərtərdə Təcrübə Stansiyasında səpindən başlamış yığımadək bütün aqrotexniki tədbirlər həyata keçirildiyi üçün ayrı-ayrı sortlar üzrə yüksək məhsuldarlıq əldə edilmişdir. Bu göstərici bəzi təsərrüfatlarda hətta 75-80 sentnerə çatmışdır (4 səh. 319). Deməli dövlətin bu istiqamətdəki tənzimləmə və nəzarət funksiyaları da təkmilləşdirilməsi və taxılçılığın inkişafın müəyyən iqtisadi rayonlarda stimullaşdırması yolu ilə ölkə üzrə buna yaxın nəticələr əldə etmək olar.
AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 28 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
Kənd təsərrüfatlı təyinatlı torpaqların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və suvarma infra- strukturunun gücləndirilməsi istiqamətində həyata keçirilən işlərin sistemliliyini və daha da sü- rətləndirilməsini təmin etmək məqsədilə dövlət proqramının hazırlanması məqsədəuyğun olardı. Azərbaycanda taxılın istehsal həcminin artırılması əsasən ekstensiv yolla - əkin sahələrinin artırılması vasitəsilə əldə edilmişdir. Respublikada intensiv yolla taxılın istehsal həcminin artırılması mümkündür. Əkin sahələrinin münbitliyini bərpa etməyin və torpağın məhsuldarlığının yüksəldilməsinin ən etbarlı yolu isə növbəli əkin sisteminin tətbiq edilməsidir. Eyni zamanda kənd təsərrüfatı istehsalçılarının maşın, texnika və avadanlıqlarla, həmçi- nin mineral gübrələr və pestisidlərlə təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətində başlanan fəaliyyətdə sürətləndirilməlidir. Hökumət tərəfindən kənd təsərrüfatı sektoruna göstərilən infrastruktur (məsələn, meliorasiya, fitosanitar, elmi-tədqiqat, kadr hazırlığı və s.) xidmətlərin keyfiyyəti aşağıdır. Aqrar sahəyə dövlət yardımının daha effektiv olan bir sıra formaları, məsələn, minimal qiymət tənzimlənməsi, fermerlərin bazar haqqında informasiya ilə təmin edilməsi, onların bazara çıxış imkanlarının yaxşılaşdırılması və s. ümumiyyətlə, tətbiq edilmir. Bu məsələlərdə həllini tapmalıdır.
Taxıl istehsalının mövcud həcmi istər ərzaq, istərsə də yem məqsədləri üçün tələb olunandan azdır. Əhali tərəfindən qida kimi istifadə olunan taxıl və taxıl məhsullarının bir hissəsi idxalın payına düşür. Müstəqillik illərində taxılın məhsuldarlıq göstəricisində ciddi artım müşahidə olunmamışdır. Digər tərəfdən Azərbaycan Respublikası torpaq ehtiyatları məhdud olan ölkələr sırasına aiddir. Buna görə də, Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının fiziki həcmini istənilən səviyyəyə çatdırmaq mümkün deyil. Bununla belə, Azərbaycan Respublikasının müxtəlif regionlarında torpaq-iqlim amillərinin kəmiyyət və ərazi etibarilə paylanma xüsusiyyətlərinin təhlili göstərir ki, ümumilikdə ölkəmizdə kənd təsərrüfatının inkişafı üçün təbii-coğrafi şərait əlverişlidir. Azərbaycanda taxılın məhsuldarlığını 50-60 sentnerə çatdırılması üçün potensial mövcuddur. Lakin Azərbaycan taxıl istehsalı ilə bağlı mövcud potensialından kifayət qədər səmərəli istifadə etmir. Ona görə də ölkədə 1898-ci ildə adambaşına 580 kq, 1999-cu ildə 137 kq, 2005-ci ildə isə 254 kq taxıl istehsal olunmuşdur. Hazırda ölkədə kənd təsərrüfatı istehsalının dinamik artımı daha çox ekstensiv faktorların hesabına təmin edilir ki, bu da ölkədə ərzaq istehsalının davamlılığının təmin edilməsi baxımından ciddi problem kimi qəbul edilə bilər. Bu vəziyyəti dəyişmək üçün də 2020-ci ilə kimi Azərbaycanda taxıl əkin sahələrinin 700 -750 min hektara qədər azaldılması və orta məhsuldarlığın 50 sentnerə çatdırılması üçün bütün imkanlar işə salınmalıdır. Artıq Ağcabədi və Beyləqan rayonlarında pilot iri taxılçılıq təsərrüfatı yaradılmışdır. Növbəti addım olaraq Cəlilabad, Şamaxı və Hacıqabul rayonlarında da iri taxılçılıq təsərrüfatlarının yaradılması istiqamətində zəruri işlərə başlanılmışdır. Rəsmi məlumatlara əsasən də iri təsərrüfatların yardılması nəticəsində 2013-cü ildə taxıl məhsulları ilə özünütəminat 70 % olacaqdır. 50 iri fermer təsərrüfatlarının yaradılması nəticəsində isə Azərbaycan özünü taxıl məhsulları ilə tam təmin edə bilər. Amma iri təsərrüfatlar yaradılması prosesində ekoloji məsələlərdə mütləq nəzərə alınmalıdır. Çünki bu məqsədlə yeni sahələrinin dövriyyəyə cəlb edilməsi zərurəti yaranacaq. Rəsmi məlumata əsasən də meliorativ tədbirlərdən sonra 300 min hektar əkin sahələri dövriyyəyə buraxılacaqdır. Amma qış otlaqlarında iri taxılçılıq təsərrüfatlarının yaradılmasının ekoloji təsirləri də daha dərindən öyrənilməlidir. Həmçinin taxılçılıqda ekoloji cəhətdən təmiz və keyfiyyətli məhsul istehsalının stimullaşdırılmasıda zəruridir. Proqnozlara görə 2020-ci ildə Azərbaycan əhalisi 10 milyon nəfərdən artıq olacaq və təxminən ölkənin 4500 min ton taxıla tələbat yaranacaq (tələbat adambaşına 420 kq nəzərdə tutularsa). Müvafiq tədbirlər görülərsə respublikamız 2020-ci ildə 700 -750 min hektara sahədə taxıl əkməklə ən azı tələbtın 80 %-dən artığını ödəyə və ərzaq AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 29 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
təhlükəsizliyini təmin edə bilər. Bunu üçün isə yeni torpaq sahələrinin dövriyyəyə cəlb edilməsindən daha çox məhsuldarlığın artırılması vacibdir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1.
Abasov İ.D. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı. Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, 592 s. 2.
“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”. Bakı, 14 aprel 2009-cu il. 3.
etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”. Bakı, 25 avqust 2008-ci il. 4.
Aqrar sahə modernləşmə dönəmində: problemlər və onların həlli yolları. Kollektiv monoqrafiya. AMEA İqtisadiyyat İnstitutu, Bakı: 2009, 505 s. 5.
Happen? How Has It Hurt? And How Can We Prevent the Next One? IFPRI 2010 www.ifpri.org
6.
DSK. Müstəqil Azərbaycan – 20 il. Bakı, 2011. 640 s. 7.
DSK. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı - 2010. «Statistik məcmuə» Bakı: 2010, 628 s. 8.
“Taxıl haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 16 iyun 2000-ci il. http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=631&doctype=0
9.
FAO. World agriculture: towards 2015/2030. Summary report. Rome, 2002 10.
OECD-FAO. Agricultural Outlook 2010-2019. OECD-FAO 2010. www.agri- outlook.org 11.
amilləri. Bakı: Adiloğlu, 2001, 176 s. 12.
Xəlilov H.A. Aqrar iqtisadiyyatda sistem transformasiyaları və modernləşdirmə şəraiti. Bakı: Mütərcim, 2005, 228 s. 13.
Şəfiyev M.Ə. Azərbaycanda taxıl istehsalı və onun artırılması yolları. İqtisad üzrə fəsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün yazılmış dissertasiya. Bakı:2009, 150 s. 14.
Recommendations to ensure that the Agricultural Subsidy Fund contributes to sustainable and equitable growth, revitalization of the rural areas and reduction of migration. Republic of
Moldova. http://typo3.fao.org/fileadmin/user_upload/eufao- fsi4dm/docs/Moldova_Policy_Brief_April2013.pdf
15. www.president.az/articles/7810
16.
www.wto.org
17.
www. stat.gov.az
18.
www.fao.org
19.
www.azertag.com/node/1055048
20.
http://www.indexmundi.com/agriculture/?country=uz&commodity=wheat&graph=producti on
http://www.uzdon.uz/
AzJESS Number 1, Volume 1, 2014 30 | Namiq Şalbuzov, Ramil Hüseyn. Taxıl məhsulları ilə özünü təminetmə: reallıqlar və perspektivlər
перспективы Н.А.Шалбузов, Р.З.Гусейн Аннотация Необходимый уровень обеспечения зерна выполняет роль решающего фактора, с точки зрения продовольственной безопасности. По сравнению с большинством стран мира, в моделе потребления пищевых продуктов Азербайджана хлеб и хлебобулочные изделия играют главную роль. Поэтому, решение проблем, которые связанны с развитием производства зерна считается основным приоритетом на ближайшее будущее в развитии сельского хозяйства Азербайджанской Республики. В статье исследованы проблемы связанные с производством зерна и даны соответствующие предложения.
субсидия, конкурентоспособность. The problems of self provision by grains: realities and prospects Ph.D.Namig Shalbuzov, Ph.D.Ramil Huseyn Annotation The necessary level of foodstaff guarantee of grains is one of the most important factors of food security. Because, in the food consumption model of Azerbaijan grains take the first place. The economic growth in agriculture for the last 10 years does not completely meet the requirements of the increasing demand of the population. That’s why, solution of the problems connected with the development of the grain production is considered as the priority for the next years. The problems connected with the grain production are investigated and corresponding proposal are put forward in the article. Key words: Food security, agriculture, grains, subsidy, competitive ability. Kataloq: download -> azerbaijani download -> Azərbaycan Tibb Universiteti Fakültə: Kafedra: Patoloji Anatomiya Tələbə: Qrup: Mövzu download -> Periyodik ateş Sendromu (Marshall Sendromu) download -> Protokoll vid registrering av vårdrelaterade infektioner och riskfaktorer Avdelning: Datum för mätningen: Sjukhus download -> Hepatit xəstəliyi download -> Title: internship projectleader (M/F) Project: Introduction of probiotic yoghurt drink Yoba in Uganda azerbaijani -> 2015 Number 2, Volume 1, 2015 azerbaijani -> 2016 Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı azerbaijani -> 2015 Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|