Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 371 elmi cəhətdən sistemləşdirərək, onların hesablanması üçün üsullar təklif etmişdir. Burada mexanizm bəndlərinin təcillərinin hesablanması məsələlərinə də toxunulmuşdur. Maşınlar üzrə elmin inkişafında Peterburq universitetinin professoru Çebışev yeni mərhələ açmışdır [2.67]. O, ilk dəfə olaraq maşınlar nəzəriyyəsində riyaziyyatdan istifadə edərək, onu riyazi yolla hesablana bilən bir elmə çevirir. Onun işlərinin əsas istiqaməti kinematika sahəsində bənd zənciri nəzəriyyəsinin yaradılması idi (şəkil 2.91). Bu nəzəriyyə maşın mexanizmləri nəzəriyyəsinin yaranmasında əsas rol oynamışdır. Çebışevin həll etdiyi bir çox məsələlər (məsələn, buxarın paylanması, presləmə, hesablama maşınları, tərəzilər və s.) nəzəri əhəmiyyətə malik olması ilə bərabər, həm də praktikada geniş tətbiq olunmuşdur. Onun işlədiyi tənzimləyici bir çox dünya sərgilərində (Vyana-1873, Filadelfiya-1876, Paris-1878) qızıl medala layiq görülmüşdür. Çebışevin şagirdlərindən P.Somov, N.Delone, V.Liqin və C.Qohman maşınların kinematikasının inkişaf etdirilməsində önəmli işlər görmüşlər. Şəkil 2.91. Çebışevin düzxətli hərəkətli mexanizmi XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 372 XIX əsrin 60 − 70-ci illərində praktiki maşınqayırma, nəqliyyat maşınlarının layihələndirilməsində dinamika məsələləri ilə məşğul olan rus alimi Vişneqradski bu sahələri daha da inkişaf etdirir. Bundan əlavə o, avtomatik idarəetmə nəzəriyyəsinin əsaslarını işləyir. XIX əsrin sonunda əsas elmi işlər − buxar maşınları və çarxqolu- sürgüqolu mexanizmi ilə əlaqədə olan maşınların dinamikası üzrə aparılır. Bu dövrdə avstriyalı alim J.Radinqerin “Yüksək sürətli buxar maşınları” kitabı çap olunur. Alman professoru M.Rüllmann dörd cilddə tərtib etdiyi “Ümumi maşınşünaslıq” adlı ensiklopedik əsərində bu sahədə mövcud olan bilikləri ümumiləşdirərək, müxtəlif təyinatlı maşınların layihələndirilməsi üzrə təcrübi bilikləri təsvir edir. XX əsrin əvvəlində rus alimləri ilə bərabər alman alimləri də maşınqayırma elminin inkişafında böyük rol oynayırlar. Rölo tərəfindən 1900-cü ildə çap olunmuş “Nəzəri kinematika” kitabının ikinci cildi maşınların mexanikası sahəsi üzrə aparılan işlər üçün katalizator rolunu oynayır. Bu istiqamətdə R.Müller, K.Mor və Burmester maraqlı işlər görürlər. F.Vittenbauer maşın mexanizmlərinin dinamiki analizi üçün qrafiki üsul işləyib hazırlayır. Onun “Qrafiki dinamika” kitabı toplu bir əsər olub, çoxlu sayda məlum təcrübi biliklər əsasında maşınların kinematikasının statik və dinamik hesablanması üsullarını verir. Bundan əlavə, kitabda bu sahədə mövcud olan bir çox problem məsələlər də müzakirə olunur. Bu ərəfədə Rusiyanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən geri qalmasına baxmayaraq, Rusiya maşınların layihələndirilməsi üzrə çox güclü elmi bazası olan məktəblərə malik idi. Bir çox rus alimləri texniki ali məktəblərdə çalışırdılar. Nəqliyyat, yük, dağ-mədən və kənd təsərrüfatı maşınlarının mexanikası, layihələndirilməsi ilə məşğul olan alimlər sırasına N.Jukovski, N.Merzalov, P. Xudyakov, A. Sidorov, V.Qoryatçkin, L. Assur, V.Qrineveçki və D.Sernov daxil idilər. Jukovski maşın və mexanizmlər nəzəriyyəsi ilə məşğul idi. Onun məşhur əsərlərindən “Qayka və vintin yivində təzyiqin paylanması”, “Qayış ötürməsində sü- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 373 rüşmə” “Maşınlarda yeyilmə” uzun müddət həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Jukovskinin şagirdi Assur mexanizmlərin strukturu və sinifləşdirilməsinin klassik nəzəriyyəsinin yaradıcısı sayılır. Alman alimi Bax ilə yanaşı rus alimi Sidorov da maşın hissələri və düyümlərinin layihələndirilməsi üzrə maraqlı kitab yazır. Bundan əvvəl onun texnikanın tarixinə aid yazdığı kitab da önəmli idi. Maşın hissələrinin yeyilmə problemləri və effektiv yağlama üsullarının işlənməsi ilə məşğul olan professor N.Petrov hidrodinamik yeyilmə nəzəriyyəsinin banilərindən sayılır. O, ilk dəfə olaraq yeyilmə prosesinin riyazi təsvirini verir, yeyilmənin ölçülməsi və idarə olunması üçün üsullar təklif edir, maşınqayırmada məlum olmayan sürtünmə ədədlərini daxil edir və maşın hissələri üçün yağlayıcı maddələrin hazırlanması qaydalarını təklif edir. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 374 2.6.3. Dəzgahqayırmanın inkişafı Ə srin sonunda texnikanın ümumi inkişafı ilə əlaqədar olaraq dəzgahqayırma da öz inkişafından qalmır. 80-ci illərdə Amerika dəzgahlarının bütün Avropanı bürüdüyü halda, on il sonra vəziyyət artıq Avropada fəaliyyət göstərən müəssisələrin xeyrinə dəyişməyə başlayır. Bu ərəfədə Almaniya dəzgahqayırma sənayesi güclənərək dünyada aparıcı rol oynayır. 1893-cü ildə Almaniya dəzgahları böyük çeşiddə Çikaqoda keçirilən sərgidə nümayiş etdirilərək ən çox mükafat qazanır. Sərgidə iştirak edən 70 firma öz məhsulları ilə güclü amerikalı rəqiblərinə qarşı çıxış edirdilər. Amerika dəzgahları öz əvvəlki adlarını qorusalar da, alman dəzgahları öz texniki hazırlıqları ilə sərgidə nümayiş etdirilən bütün dəzgahları ötüb keçmişdilər. Bu dəzgahların arasında əsasən, universal alətitiləyən pardaq, sonsuz vint və silindrik frezlə işləyən frez dəzgahları böyük diqqət qazanmışdı (şəkil 2.92). Dəqiq hərəkət etdirilə bilən eninə supporta malik torna dəzgahları da fərqlənirdilər. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, alman burğu dəzgahlarında hələ Ameri- kada olduğu kimi, sürətli boş gediş mexanizmi yox idi. Alman dəzgahlarına olan maraq ona gətirib çıxarmışdır ki, Çikaqodan 3 il sonra, yəni 1896-cı ildə Berlində daha bir sərgi təşkil olunur. Bu sərgidə əsasən metal emal edən dəzgahlar nümayiş etdirilir. Şəkil 2.92. Sonsuz vint frez dəzgahı, Rayneker firması. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 375 Mütəxəssilərin fikrincə, alman dəzgahqayırması əvvəllər ingilis dəzgahlarına oxşar məmulların hazırlanması ilə məşğul idisə, 70-ci illərin sonu o güclü Amerika texnikasının təsiri altında idi. Amerika təsirini əsasən yüngül gövdələrin hazırlanması, uzlaşdırılmış ötürmə sistemi, tipik hissələrin emalı üzrə ixtisaslaşma, yüksək avtomatlaşma dərəcəsi, dəqiq alətlər, o cümlədən frezlərin tətbiqi və hələ o dövrdə məlum olmayan alman dəqiqliyində görmək olurdu [2.7]. Sərgi bülletenində Löve firmasının universal torna, dəzgahı və Sentker firmasının elektrik mühərriki ilə təchiz olunmuş supporta malik torna, “Maks Haze und Co.” firmasının universal revolver torna və G.Kreqer firmasının revolver torna dəzgahları xüsusi ilə qeyd olunmuşdurlar (şəkillər 2.93 − 2.95). Bu dövrdə Sentker firması əsasən metal emal edən dəzgahların hazırlanması ilə məşğul idi. Sərgi xəbərlərinə görə onun dəzgahları “əla” keyfiyyətə malik idilər. Əsasən torna dəzgahlarının konstruksiyaları, frez və üfüqi burğu dəzgahları və həmçinin lokomotiv qazanlarının hazırlanması üçün kombinə edilmiş şaquli torna və burğu dəzgahı böyük maraq kəsb edirdi. Alman dəzgahqayırma firmaları həm də onunla fərqlənirdilər ki, bu dəzgahlarda dəqiq və mürəkkəb həndəsi formaya malik hissələri bir yerləşmədə müxtəlif alətlərin tətbiqi ilə emal etmək olurdu. Digər tərəfdən elektrik mühərriklərinin sürətlə yayılması nəticəsində, onlardan dəzgah ötürmələrində istifadə olunması ilə alman müəssisələri emal prosesinin məhsuldarlığını artırmağa cəhd edirdilər. Bu baxımdan Maks Haze və Qeorq Kreger firmaları qabaqcıl idilər. Haze firmasının dəzgahları daxildə və xaricdə armatur, silah və patronların istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrə göndərilirdi [2.72, 2.73]. Kreger firmasının məhsulları presizion burğu, frez, yonma və xüsusi dəzgahları əhatə edirdi. 1900-cü ildə Parisdə keçirilən sərgidə alman dəzgahlarına Çikaqodakından artıq maraq göstərilmişdir. Sərgidə iştirak edən Fransa, Belçika, Böyük Britaniya, Avstriya, Rusiya, İsveç dövlətləri arasında Amerika və Almaniya daha güclü çıxış etmişdilər. Parisdə ilk dəfə ola- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 376 Şəkil 2.93. Torna dəzgahı, Löve firması, 1896. Şəkil 2.94. Elektrik ötürməli torna dəzgahı, Sentker firması, 1896. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 377 Şəkil 2.95. Revolver torna dəzgahı, Kreger firması, 1896. raq amerikalı alim Teylor (ingl. Taylor) volframlı, legirli tezkəsən alət poladını nümayiş etdirir. Dəzgah və alət arasında yarışda yeni kəsmə materialı ilə alətlər ön plana çıxır. Bu alətlər möhkəm və stabil konstruksiyaya malik dəzgahlar tələb edirdi ki, məhz yüksək möhkəmliyə malik alman dəzgahları buna cavab verə bilirdilər. Dəzgahlarda elektrik ötürməsi tətbiq edilmişdir [2.72]. Paris sərgisi bir daha belə böyük tədbirin əhəmiyyətini göstərmişdir. Burada göstərilən dəzgahlarla bərabər Flohr firmasının (Berlin) böyük kranı, Şukert firmasının böyük işıq projektoru, MAN firmasının beş metr hündürlüyündəki altı rəngli fırlanan pressi, Volf və Lanç tərəfindən hazırlanmış lokomobillər də eksponatlar arasında idilər. 1890 ÷ 1914-cü illər, ümumiyyətlə maşınqayırmanın inkişafında çox məhsuldar bir dövr olmuşdur. Bir çox başqa texniki nailiyyətlərlə bərabər, dəzgahqayırma və texnoloji proseslərin inkişafında da irəliləyişlər əldə edilmişdir. Bu baxımdan Teylorun ixtira etdiyi tezkə- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 378 sən alət poladı nəinki texnologiyada, həmçinin dəzgahqayırmada inkişafı stimullaşdırmışdır. Teylorun bu ixtirası o dövrdə polad istehsalında əldə edilmiş bir çox yeniliklər ilə bağlı idi. Tədqiqatlar nəticəsində, volfram və başqa legirləyici elementlərin poladın keyfiyyətinə təsiri aydın olmuşdur. Hələ 1850-ci ildə ingilis mühəndisi Robert Muşetin (ingl. Robert Mushet, 1792-1847) volfram, manqan, silisium və xromla az miqdarda legirlənmiş polad ilə emalda kəsmə sürətini 50% artırmaq mümkün olmuşdur [2.7] Teylor və Vite (ingl. Vhite) öz ixtiraları ilə kəsmə sürətini 3 dəfə artıraraq 25 m/dəq -ə çatdırmağa nail olurlar. Bu alət poladı tezliklə bütün sənayeni bürüyür. Artıq 1901-ci ildə Almaniyada ən yaxşı alət poladını təyin etmək üçün tədqiqatlar aparılır. Yüksək kəsmə sürətləri ilə mövcud dəzgahların texniki imkanları aydın olur. O dövrdə ən stabil sayılan Löve firmasının dəzgahlarında aparılan sınaqlar göstərmişdir ki, yüksək sürətlərdə aparılan emal 4 həftədən sonra dəzgahın sıradan çıxmasına səbəb olurdu. Çarxlardakı paz və vallar boşalır, dişli çarxların dişləri sınır, aparan val burulmaya yüklənmənin təsirindən əyilirdi [2.7]. Yaranmaqda olan yüksək sürətləri praktikada reallaşdırmaq üçün dəzgahlarda konstruktiv dəyişikliklər aparılırdı. Belə ki, şpindellərdə qayışla işləyən çoxpilləli qasnaqlardan istifadə olunurdu. İndiyə qədər ötürmə sistemində istifadə olunan dişli çarxlar çuqun əvəzinə poladlardan hazırlanmağa başlayır. Dişli çarxlarda yeyilmənin qarşısını almaq üçün yaxşılaşdırılmış yağlamadan istifadə olunur. Mazut əvəzinə maye yağlardan istifadə edilir. Sonralar isə çarxlar bütünlüklə yağ qutusunda oturdulur. 80-ci illərin sonunda ən mühüm texnoloji nailiyyətlərdən biri də, çoxşpindelli torna dəzgahlarının tətbiqi idi. Bu dəzgahın formalaşması prosesi bir çox müxtəlif məqsədli ixtiraların birgə tətbiqi nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu istiqamətdə ən vacib addım 1879-cu ildə Karvenin (ingl. Carver) ixtira etdiyi çoxşpindelli vint maşını idi. Bu maşında indiyə qədər məlum torna dəzgahlarından fərqli olaraq pəstahla alət arasında dəyişən hərəkət mövcud idi. Bu hərəkət pəstah bərkidilmiş XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 379 barabana ötürülürdü. Karvenin düzəltdiyi bu dəzgah fırlanma səthinə malik pəstahın emalı üçün lazım olan mərhələləri müxtəlif işçi yerlərində eyni zamanda aparmağa imkan verirdi (şəkil 2.96) [2.74]. Şəkil 2.96. Karvenin çoxşpindelli torna dəzgahı, 1879. 1886-cı ildə alman mühəndisi Kollin (alm. Collin) şəkil 2.97-də verilmiş dəzgah üçün patent alır. Bu dəzgahda idarəedici val gövdənin yuxarı hissəsində yerləşmişdir. 1893-cü ildə amerikalı mühəndislər Henn və Hakevessell dördşpindelli çubuq avtomatını düzəldirlər. Bu dəzgah quruluşça Karver dəzgahına oxşayırdı. Dəzgahda, üzərində baraban və sərt yumrucuqlar bərkidilmiş val, alət sisteminin aşağı hissəsində yerləşirdi. Bu dəzgaha “Akmi” (ingl. Acme) adı verilir (şəkil 2.98). Çoxşpindelli torna dəzgahlarının ixtirası revolver dəzgahının ixtirasından 50 il sonra, torna emalının avtomatlaşdırılması yolunda edilən növbəti mühüm addım idi. Bu dəzgahların kütləvi istehsalda tətbiqi zamanı əldə olunan texnoloji və iqtisadi irəliləyiş, XIX əsrin sonunda Amerika və Avropada dəzgahlara olan tələbatı kəskin artırmışdır. İlk sənaye tətbiqi zamanı əldə olunan təcrübələr dəzgahların təkmilləşdirilməsində özünü göstərmişdir. Bu ərəfədə təkcə ABŞ-da yox, həmçinin Almaniyada da torna dəzgahlarının inkişafı yüksək həddə çatmışdır. Birşpindelli torna dəzgahlarının hazırlanmasında böyük uğurlar qazanmış müəssisələr çox- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 380 şpindelli dəzgahların hazırlanmasına başlayırlar. 1904-cü ildə Laypsiqdə Pittler öz firmasında çevrəvi fırlanan pəstah və sürəti dəyişiləbilən barabana malik çoxşpindelli torna dəzgahı düzəldir və bunun üçün patent alır. 1912-ci ildə Bilefelddə dəzgahqayırma firması Gildemeister&Comp.Akt.-Ges. çevrəvi hərəkətli pəstaha malik çoxşpindelli torna dəzgahı istehsal edir (şəkil 2.99). Şəkil 2.97. Kollinin çoxşpindelli torna dəzgahı, 1886. 1900-cü ildə Paris sərgisində nümayiş etdirilən tezkəsən alət poladı çoxşpindelli torna avtomatlarının böyük sürətlərə uyğunlaşdırılmasını tələb edirdi. Dəzgahların gövdəsinin sərtliyi, ötürmənin gücü və dövrlər sayı artırılmış, çuqundan olan dişli çarxlar poladla əvəz olunmuşdular. Bu istiqamətdə növbəti addım 1907-ci ildə Qeorq Qridli (ingl. George Gridley) tərəfindən aləti uzununa aparan başlığın ixtirası ilə əldə edilir. Bu başlıq emal dəqiqliyinin artırılmasına imkan vermişdir. Bu başlıqdan bu günə kimi də istifadə olunur. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 381 Şəkil 2.98. Akmi çoxşpindelli torna dəzgahı, 1894. XX əsrin əvvəlində dəzgahqayırmada edilən ən böyük nailiyyətlərdən biri də radial burğu dəzgahının ixtirası idi [2.73]. Radial burğu dəzgahının inkişafı bu istiqamətlərdə gedirdi: - statik və dinamik sərtliyin artırılması; - tezkəsən alət poladının tətbiqi ilə şərtlənən yüksək dövrlər sayı, veriş və ötürmə gücünün tətbiqi; - ötürmədə bəndlərin sayının azaldılması hesabına faydalı iş əmsalının yüksəldilməsi; - dövrlər sayı və verişin müxtəlif texnoloji tapşırıqlara uyğunlaşdırılması; - sadə idarə sisteminin tətbiqi. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 382 Şəkil 2.99. Gildemayster firmasının çoxşpindelli torna dəzgahı, 1912. Yeni əsrin əvvəlində bu dəzgahlarda daraq dişli ötürmə Amerikadan gələn yeni vint ötürməsi ilə əvəz olunur. Bu şpindelin sürətlə geriyə hərəkətinə imkan verirdi. Tezkəsən alət poladını tətbiq etmək üçün dövrlər sayının yuxarı həddi qaldırılmışdır. Dəzgahın gövdəsi, böyük quvvəyə tab gətirmək üçün möhkəm konstruksiya edilirdi. Yönəldicilər qaranquş quyruğu formalı tirlər və tənzim oluna bilən diyircəklərdən hazırlanırdı. Yivlərin kəsilməsi üçün ötürmə sistemində dönmə mexanizmi quraşdırılmışdır. 1910-cu ildən başlayaraq radial burğu dəzgahında da elektrik mühərriklərindən istifadə olunmağa başlayır. 1920-ci ildən etibarən tətbiq olunan, tənzimlənən dövrlər sayına malik elektrik mühərrikləri şaquli burğu dəzgahlarının effektivliyini artırmağa kömək etmişdir. Bu mühərriklər şpindelin uc hissəsində yerləşdirilərək alətlə bir başa əlaqəyə girirdi (şəkil 2.100). Radial burğu dəzgahlarının sadə və ucuz olması, tez mövqeləşdirmə imkanı və böyük işçi zonasına malik olması, onun qısa zamanda sənayedə geniş tətbiqinə gətirib XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 383 çıxarmışdır. Bu dəzgahların mənfi cəhətlərinə: onların aşağı dəqiqliyə və sərtliyə malik olması, pəstah üçün böyük əmək tutumlu tərtibatın lazım olması aid oluna bilər [2.75]. Şəkil 2.100. Radial burğulama dəzgahı, Raboma firması, 1920. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 384 2.6.4. Maşın hazırlamanın nəzəri əsaslarının yaranması 2.6.4.1. Mexaniki emal prosesində kəsmə nəzəriyyəsinin formalaşması T exniki ədəbiyyatda kəsmə prosesinin təsvirinə aid ilk yazılar Amerika jurnallarında rast gəlinir. Bu məqalələrdə, ancaq prosesin tarixi inkişafı haqqında heç bir məlumat verilmir. Kəsmə prosesinin elmi araşdırılması 1840 − 1850-ci illərə təsadüf edir. Bu dövrdə nəzəri tədqiqatların həcmi məhdud idi. Yalnız 1900-cü ildən sonra bu istiqamətdə geniş işlər görülməyə başlayır. Bu, tezkəsən alət poladının ixtirası ilə əlaqədar idi. Amerikalı alim Şou (ingl. Shaw) kəsmə prosesinin araşdırılmasını üç mərhəlyə bölür [2.76]. Birinci mərhələdə, 1860 − 1900-cı illərdə yonqar əmələ gəlməsinin nəzəri əsasları işlənir. 1900 − 1925-ci illərdə prosesin, empirik asılılıqlar əsasında araşdırılması nəzərə çarpır. Burada Teylorun işlərinin təsiri vardır. 1925-ci ildən isə kəsmə prosesinə təsir edən amilləri nəzərə almaqla tədqiqat işlərinin mərkəzində, ayrı-ayrı məsələlərin araşdırılması durur. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, kəsmə nəzəriyyəsinin tarixi araşdırılması müəyyən mənbələrə əsaslanmalıdır. Bu baxımdan 1900-cü ilə qədər kəsmənin tarixi inkişafını yalnız nisbi təsvir etmək olar. Çünki, bu ərəfədə görülən işlərin yalnız bir hissəsi çap olunmuşdur. XIX əsrin ortalarına qədər aparılan elmi tədqiqatların bir hissəsi gizli saxlanılmışdır. Yalnız texniki məktəblərdə bu işlərlə məşğul olunduqdan sonra, onun nəticələri çap olunmağa başlayır. İlkin vaxtlarda, həm də bu sahədə materialların çap olunması üçün texniki ədəbiyyatların sayı çox məhdud idi. İlk dəfə olaraq torna üsulu və onun kəsmə parametrləri haqqında Plumier, 1701-ci ildə çap etdirdiyi kitabında məlumat verir [2.77]. Burada XVIII əsrdə mexaniki emalın vəziyyətini öyrənmək olur. 1846- cı ildə Londonda Holztapffel tərəfindən yazılmış “Turning and mechanical manipulation” (azərb. Torna emalı və mexaniki idarəetmə) XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 385 kitabı kəsmə haqqında yazılmış ilk kitab hesab edilir [2.78]. Bu kitabdan İngiltərədə, dəzgahqayırmanın inkişafı dövründə aparılan tədqiqatlar haqqında məlumat almaq olur. XIX əsrin ortalarında Fransada yazılmış kitablarda əsasən burğulama prosesi haqqında işlər təsvir olunmuşdur [2.79, 2.80]. Ümumiyyətlə, kəsmə prosesinin araşdırılması dəzgahların inkişafı ilə sıx bağlı idi. Hər bir ölkədə mövcud olan texniki, iqtisadi və sosial durum və dəzgahqayırmanın inkişafından asılı olaraq elmi tədqiqiatlar da bir-birindən fərqlənirdilər. Kəsmə prosesi XVIII əsrə qədər, yalnız sınaqlar əsasında empirik araşdırıldığından burada sistematik elmi tədqiqatlardan danışmaq olmaz. Yalnız sənaye inqilabı ərəfəsində İngiltərədə dəzgahqayırmanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq kəsmə prosesi də tədqiq edilərək inkişaf etdirilmişdir. İngiltərədə aparılan ilkin kəsmə tədqiqatlarını, əsasən iki mərhələyə bölürlər. Birinci mərhələyə dəzgahların ixtirası və bununla da mexaniki emal texnologiyasının yaranması aid edilir. Çünki, bu zamandan etibarən təkcə dəzgahlar yox, həm də kəsmə prosesi tədqiq edilməyə başlanır. XIX əsrin əvvəlində bir sıra dəzgahlar ixtira olunur. Dəqiqliyi və keyfiyyəti artırılmış dəzgahlar yalnız inkişaf etdirilmiş emal texnologiyaları ilə hazırlana bilərdi. Burada ilk dəfə olaraq, hissələrin kəsmə ilə emalı elmi cəhətdən tədqiq edilməyə başlanır. İlk dəfə olaraq texnoloji sistemin tərkib hissələri olan dəzgah, alət və pəstah amillərinin prosesin gedişinə təsiri ayrılıqda və kompleks şəkildə öyrənilməyə başlanır. Yüksək mexanikləşdirmə dərəcəsinə malik supportlu torna dəzgahı alətin emal zamanı məcburi hərəkətini tələb edirdi. Buna görə də, alətin həndəsəsi kəsmə prosesinə uyğunlaşdırılmalı idi. Kəsmə qüvvəsinin kəmiyyətcə tədqiqi də, elə sənaye inqilabı ərəfəsinə təsadüf edir. Dəzgahı hərəkətə gətirən buxar maşının gücünü təyin etmək üçün emal zamanı yaranan qüvvənin qiymətinə ehtiyac var idi. İngilis dəzgahqayıranlarından Nasmif və Klement konstruksiya layihələndirmələri ilə bərabər kəsmə prosesini də tədqiq etmişlər. Onla- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 386 rın işlərinin əsas məğzi, təbiət elmlərindən məlum olan biliklərin kəsmə prosesinin tədqiqinə tətbiq etməkdən ibarət idi. İlk dəfə olaraq ingilis alimləri Robert Villis və Çarls Bebbij (ingl. Charles Babbage) tərəfindən XIX əsrin əvvəllərində aparılan tədqiqatlarda problemə sistemli, elmi yanaşma hiss olunur [2.81]. Bebbijin 1846-cı ildə yazdığı kitabında kəskinin həndəsəsi, o cümlədən kəsmə qüvvəsi haqqında məlumat verir. Bebbij yeni alət və alət tutqacı ixtira edir, kəsmə qüvvəsinin hesablanması üçün düstur təklif edir [2.81, 2.82]. Villis işlərində, əsasən torna əməliyyatının kinematikasını tədqiq etmişdir [2.97]. Kəsmə prosesinin tədqiqinin ikinci mərhə- ləsi fransız alimlərinin işləri ilə əlaqələndirilir. Fransızların bu sahədə gördükləri işlərin önün- də zabitlərin apardıqları tədqiqatlar dururdu. Onlar burğulama əməl- liyatı və onun təkmi- təkmilləşdirilməsini araşdırmışlar. Burada kəsmə qüvvəsini təyin etmək üçün dinamometrlərdən istifadə edilmişdir. Nəticədə, optimal kəsmə rejimləri kimi, dəzgahda minimum güc yaradan emal parametrləri təyin olunmuşdur. Fransız alimlərindən, 1845-ci ildə çalışmış Mora, Kokila, Klarenval və Jozzel (fransızca, uyğun olaraq: Morin, Coquilhat, Clarinval və Joessel) misal göstərilə bilər [2.83 − 2.85]. Növbəti mərhələyə rus alimlərinin işləri aid edilir. Kəsmə üzrə rus elmi məktəbi Peterburqda yerləşirdi. XIX əsrin birinci yarısına qədər Rusiyada heç bir dəzgah hazırlanmırdı. Yalnız Krım müharibəsindən Şəkil 2.101. Timeyə görə yonqarın çıxarılması. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 387 (1853 − 1856) sonra orduda hərbi texnikaya yaranan tələbat dəzgahqayırmanın inkişafına stimul vermişdir [2.43]. Rusiyada dəzgahqayırmanın uzun müddət zəif inkişaf etməsinə baxmayaraq, XIX əsrin ikinci yarısında kəsmə prosesi haqqında elmi nəticələr yüksək səviyyəyə çatmışdı. Rus elmi tədqiqatlarının başında Peterburq dağ-mədən institutunun “Mexaniki texnologiya” kafedrasının professoru İvan Time (1838 − 1920) dururdu [2.57]. Kəsmə prosesi üzrə apardığı fundamental elmi tədqiqatlara görə o, XIX əsrin ən məşhur alimi hesab olunur. Time üstyonuş əməliyyatında kəsmə prosesini tədqiq edərək, ilk dəfə olaraq yonqarçıxarmada “kəsmə bucağı” terminini işlədir. Şəkil 2.102. Yonqarəmələgəlmə prosesinin təsviri. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 388 Onun işləri sonralar Peterburqda çalışan rus alimləri Zvorıkin, Briks və Savin tərəfindən inkişaf etdirilmişdir [2.87 − 93]. Şəkil 2.101-də Time nəzəriyyəsinə əsasən yonqarın əmələgəlmə sxemi təsvir edilmişdir. Burada göstərilən β bucagı yonqarın əmələ gəldiyi kəsmə bucağını göstərir. Timenin “Metal və ağacların emalında yaranan müqavimət haqqında” əsərində metal və ağac hissələri üzərində aparılmış sınaqların nəticələri çap olunmuşdur. Alət pəstaha müəyyən dərinlikdə daxil olduqdan sonra, maili müstəvi üzrə kəsmə prosesi baş verir. Kəsilmiş yonqar alətin qabaq üzü üzrə sürüşməyə başlayır (şəkil 2.102). Time sınaqları zamanı həm də, qalın yonqarlarda forma dəyişikliyinin güclü olduğunu müşayət edir. O, kövrək materiallarda başqa mənzərənin şahidi olur. Bürünc, çuqun və sinkin emalında alətin kəsməyə girişi zamanı, öncə hər şey normal gedir. Sonra isə yonqar sınır və sonrakı yonqarla birləşir (şəkil 2.103). Timenin işləri yonqarın əmələ gəlməsinin tədqiqi istiqamətində ilk fundamental iş sayılır. Buna görə də o, kəsmə nəzəriyyəsinin banisi hesab edilir [2.90]. Şəkil 2.103. Kövrək materiallarda yonqarın əmələ gəlməsi. Timenin işlərindən üç il sonra, 1873-cü ildə fransız alimi Onri Treska (fran. Henry Edouard Tresca) üstyonuş prosesinin tədqiqinə həsr olunmuş işlərini “Bərk cismin deformasiyasında” [2.91] çap etdirir. O, XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 389 ilk dəfə olaraq, yonqarın əmələ gəlməsi, strukturu və formasını araşdıraraq bu qənaətə gəlir ki, yonqar çıxarılandan sonra onun uzunluğu alətin getdiyi yolun uzunluğundan kiçikdir. Bu hadisəni Treska meterialın kəsmə zamanı deformasiyaya uğrayaraq “oturması” ilə izah edir və bunu kəmiyyətcə nəzərə almaq üçün R əmsalından istifadə edir. Onun qənaətincə bu əmsal 1/3 ≤ R ≤ ½ arasında yerləşir. Treskanın nəzəriyyəsinə görə alət pəstaha daxil olduqdan sonra öncə materialda müəyyən dərinlikdə oturma baş verir və bu, müəyyən bir həddi keçdikdən sonra material alətin qabaq üzü üzrə sürüşməyə başlayır (şəkil 2.104). Treskanın bu ideyası sonralar Timenin işlərində də öz təsdiqini tapır. Şəkil 2.104. Treskaya görə yonqarçıxarma. Time və Treskanın tədqiqatları kəsmə prosesinin araşdırılmasına aid olunan klassik Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|