Y a d u L l a h ə s ə n L i ekonometrikaya giriġ DƏrslik

Ġstehlak  qiymətlərinin  dəyiĢməsinə  monetar  amillərin  təsiri:  Monetar  siyasət 
istehlak  qiymətlərinin  o,  cümlədən  inflyasiyanın  qarşısının  alınmasında  müstəsna 
əhəmiyyətə malikdir. Məlumdur ki, monetar siyasət Milli Bank tərəfindən həyata 
keçirilir. Cari dövr üçün pul kütləsinin və valyuta kursunun istehlak qiymətlərinin 
səviyyəsinə  təsirini  müəyyənləşdirmək  məqsədi  ilə  ekonometrik  model  qurularaq 
qiymətləndirilmişdir. Modelin təhlilinin nəticələri aşağıdakı kimi alınmışdır:  
Cədvəl 
3
. 
Dependent Variable: LOG(İQİ) 
Method: Least Squares 
Sample(adjusted): 1999:12 2006:07 
Included observations: 80 after adjusting endpoints 
Convergence achieved after 12 iterations 
Backcast: 1998:12 1999:11 
Variable 
Coefficient  Std. Error 
t-Statistic 
Prob.   
LOG(M3) 
0.170110 
0.007501 
22.67678 
0.0000 
LOG(VM_D_M) 
-0.443041 
0.092770 
-4.775690 
0.0000 
C 
3.242235 
0.064872 
49.97868 
0.0000 
AR(1) 
0.772514 
0.076953 
10.03877 
0.0000 
AR(5) 
-0.244713 
0.069971 
-3.497358 
0.0008 
MA(1) 
0.185714 
0.118864 
1.562408 
0.1225 
MA(12) 
0.391973 
0.116904 
3.352955 
0.0013 
R-squared 
0.988907     Mean dependent var 
4.694984 
Adjusted R-squared 
0.987995     S.D. dependent var 
0.094895 
S.E. of regression 
0.010397     Akaike info criterion 
-6.211085 
Sum squared resid 
0.007892     Schwarz criterion 
-6.002658 
Log likelihood 
255.4434     F-statistic 
1084.600 
Durbin-Watson stat 
1.921985     Prob(F-statistic) 
0.000000 
Inverted AR Roots 
   .82+.37i 
   .82 -.37i    -.11+.68i 
  -.11 -.68i 
 
      -.64 
Inverted MA Roots 
   .88 -.24i 
   .88+.24i     .64 -.65i 
   .64+.65i 
 
   .22 -.89i 
   .22+.89i    -.26 -.89i 
  -.26+.89i 
 
  -.67+.65i 
  -.67 -.65i    -.91+.24i 
  -.91 -.24i 
White Heteroskedasticity Test: 
 
 
 
 
F-statistic 
0.841798 
    
Probability 
 
0.503050 
Obs*R-squared 
3.437347 
    
Probability 
 
0.487469 
 
 
                    LOG(ĠQĠ) = 0.1701095298*LOG(M3) –  
                                     - 0.4430407685*LOG(VM_D_M) +  
                                     + 3.242234924                                                  (
5
) 
 

 
 
 
196 
 
Cədvəl 
3
-də  gösrərilən  statistik  xarakteristikaları  və    digər  müvafiq  testlər 
göstərmişdir ki, (
5
) modeli adekvatdır. Başqa sözlə qalıqlar Qaus-Markov şərtlərini 
ödəməklə bərabər normal qanunla və ya asimtotik normal qanunla paylanmışdır.  
   
Determinasiya  əmsalının  (R-squared)    0.988907  ədədinə  bərabər  olması 
göstərir ki, tədqiq edilən dövrdə xarici valyutaları da nəzərə almaqla geniş mənada 
pul kütləsinin (M3 pul aqreqatı) və ABŞ dollarının manata nəzərən məzənnəsinin 
(VM_D_M) dəyişmələri istehlak qiymətləri indeksinin dəyişməsini təxminən 99.9 
faiz  izah  edir.  Dəqiqləşdirilmiş  determinasiya  əmsalının  (  Adjusted  R-squared)  
qiymətinin  (0.987995)  determinasiya  əmsalının  qiymətinə  kifayət  qədər  yaxın 
alınması bu nəticənin heç də təsadüfən alınmadığını göstərir.  
 
İstehlak qiymətlərinin indeksinin faktiki qiymətləri, (
5
) modelindən tapılmış 
qiymətləri və onlar arasındakı fərqin dinamikası Qrafik 
3
-də verilmişdir. 
    
Qrafik 
3. 
-.04
-.02
.00
.02
.04
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
5.0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Residual
Actual
Fitted
 
 
     (
5
)  modelindən  görmək  olar  ki,  xarici  valyutaları  da  nəzərə  almaqla  geniş 
mənada  pul  kütləsini  (M3  pul  aqreqatını)  10  faiz  artımı  istehlak  qiymətlərinin 

 
 
 
197 
səviyyəsini  1.7  faiz  yüksəldir.  Manatın  dollara  nəzərən  dəyərinin  10  faiz 
ucuzlaşması isə istehlak qiymətlərinin səviyyəsini 4.4 faiz aşağı salır. 
Pul  kütləsinin  dəyiĢməsinin  təhlili:  Məlumdur  ki,  Milli  bank  manatın  xarici 
valyutalara  məzənnəsini  tənzimlənməsi  məqsədi  ilə    valyuta  bazarına  müdaxilə 
etməklə xarici valyutaların alınıb satılmasında müəyyən rol oynayır. Nəticədə pul 
kütləsinin  həmi  və  stukturunda  müəyyən  dəyişikliklər  yaranır.  Bu  dəyişikliklərin 
təhlili məqsədi ilə M3 pul aqreqatının valyuta kursundan və nağd pul kütləsindən 
(M0)  asılılığı  ekonometrik  qiymətləndirilmişdir.  Qiymətləndirmənin  nəticəsi 
Cədvəl 
4
-də verilmişdir.  
Cədvəl 
4
. 
Dependent Variable: LOG(M3) 
Method: Least Squares 
Sample(adjusted): 1995:12 2006:07 
Included observations: 128 after adjusting endpoints 
Convergence achieved after 20 iterations 
Backcast: 1995:05 1995:11 
Variable 
Coefficient 
Std. Error 
t-Statistic 
Prob.   
LOG(VM_D_M) 
1.229733 
0.307711 
3.996384 
0.0001 
LOG(MO) 
1.135333 
0.006069 
187.0727 
0.0000 
MA(1) 
0.684983 
0.085315 
8.028843 
0.0000 
MA(2) 
0.722590 
0.098668 
7.323443 
0.0000 
MA(3) 
0.854611 
0.110743 
7.717064 
0.0000 
MA(4) 
0.572669 
0.125841 
4.550730 
0.0000 
MA(5) 
0.467740 
0.112187 
4.169290 
0.0001 
MA(6) 
0.418875 
0.100360 
4.173726 
0.0001 
MA(7) 
0.362907 
0.086933 
4.174541 
0.0001 
R-squared 
0.990721     Mean dependent var 
8.025290 
Adjusted R-squared 
0.990098     S.D. dependent var 
0.635439 
S.E. of regression 
0.063233     Akaike info criterion 
-2.616257 
Sum squared resid 
0.475814     Schwarz criterion 
-2.415723 
Log likelihood 
176.4404     Durbin-Watson stat 
1.988420 
Inverted MA Roots 
   .59+.64i 
   .59 -.64i 
   .08 -.91i 
   .08+.91i 
 
  -.57 -.57i 
  -.57+.57i 
      -.88 
White Heteroskedasticity Test: 
F-statistic 
0.407532     Probability 
0.802936 
Obs*R-squared 
1.674204     Probability 
0.795398 
White Heteroskedasticity Test: 
F-statistic 
1.273171     Probability 
0.279834 
Obs*R-squared 
6.347711     Probability 
0.273840 
 
 
      LOG(M3) = 1.229733*LOG(VM_D_M) + 1.135333*LOG(MO)     (
6
) 
Statistik  xarakteristikalar  (bax:  Cədvəl 
4
),  M3  pul  aqreqatının  faktiki,  model 
qiymətləri  və  onlar  arasındakı  fərqlərin  (qalıqlqrın)  dinamikası  (bax:  Qrafik 
4
), 
habelə qalıqların normal qanunla paylanması göstərir ki, (
6
) modeli adekvatdır. 

 
 
 
198 
 
(
6
) modeli göstərir ki, manatın dəyəri 10 faiz ucuzlaşdıqda M3 pul aqreqatının 
həcmi 1.2 faiz artır, nağd pul kütləsinin (M0 pul aqreqatı) 10 faizlik artımı isə M3 
pul aqreqatını 1.1 faiz artırır.    
Qrafik 
4
 
-.2
-.1
.0
.1
.2
.3
7.0
7.5
8.0
8.5
9.0
9.5
10.0
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
06
Residual
Actual
Fitted
 
 
Nəticələr və təkliflər: İstehlak malları və xidmətləri daha ümumi şəkildə 1) ərzaq 
malları,  2)  qeyri-ərzaq  malları  və  3)  xidmətlərə  ayrılır.  İstehlak  qiymətləri 
indeksinin  (İQİ)  formalaşmasında  ərzaq  mallarının  qiymət  indeksi,  qeyri-ərzaq 
mallarının  qiymət  indeksi  və  xidmətlərin  qiymət  indeksləri  müəyyən  paylara 
malikdirlər.  Ona  görə  də  həmin  indekslərin  dəyişmələrinin  İQİ-nin  dəyişməsinə 
təsiri də müxtəlif olur. Digər tərəfdən 2006-cı ilin yanvarın 1-dən ölkədə manatın 
denominasiyası  həyata  keçirilməsi  (1  yeni  manat  (AZN)=  5000  köhnə  manat 
(AZM))  ilə  əlaqədar  qiymətlərin  zəruri  olaraq  yuvarlaşdırılması  zamanı  texniki 
olaraq qiymətləri artırır. 
 
İstehlak  qiymətləri  indeksinin  yuxarıda  göstərilən  amillərdən  asılılığını 
xarakterizə  edən  ekonometrik  model  qurulmuş  və  modelin  təhlilindən  aşağıdakı 

 
 
 
199 
nəticələr alınmışdır. Qeyd edək ki, ekonometrik model qısamüddətlidir və müvafiq 
göstəricilərin 1997-ci ilin yanvar ayından 2006-cı avqust ayına qədər dövrü əhatə 
edən rəqəmləri əsasında qiymətləndirilmişdir. 
  -  Ərzaq  məhsullarının  qiymət  indeksinin  ay  ərzində  bir  faiz  artması  istehlak 
qiymətləri  indeksinin      0.65  faiz  artmasına  səbəb  olur.  Başqa  sözlə  istehlak 
qiymətləri indeksinin artımında ərzaq məhsullarının payı 65 faizə bərabərdir. 
  -    Qeyri-ərzaq  məhsullarının  qiymət  indeksinin  ay  ərzində  bir  faiz  artması 
istehlak qiymətləri indeksinin  0.2 faiz artmasına səbəb olur. Başqa sözlə istehlak 
qiymətləri indeksinin artımında qeyri-ərzaq məhsullarının payı 20 faizə bərabərdir. 
  -    Xidmətlərin  qiymət  indeksinin  ay  ərzində  bir  faiz  artması  isə    istehlak 
qiymətləri  indeksinin    0.13  faiz  artmasına  səbəb  olur.  Başqa  sözlə  istehlak 
qiymətləri indeksinin artımında xidmətlərin payı 13 faizə bərabərdir.  
  -  Manatın  denominasiyası  istehlak  qiymətləri  indeksinin  təxminən  1.5  faiz 
artmasına səbəb olmuşdur.  
  Beləliklə  qurulmuş  model  vasitəsi  ilə  öyrəndik  ki,  ölkədə  istehlak  qiymətlərin 
səviyyəsinin qalxmasında ərzaq məhsulları 65 faiz, qeyri ərzaq məhsulları 20 faiz, 
xidmətlərin  isə  14  faiz  rola  malik  olmuşdur.  Ümumiyyətlə  isə  təkcə  manatın 
denominasiyası 1.5 faiz texniki inflyasiya yaratmışdır. Başqa sözlə əgər 2006-cı il 
yanvarın  1-dən  manatın  denominasiyasının  həyata  keçirilməsəydi  onda,  cari  ilin 
yanvar-sentyabr aylarında qiymətlərin səviyyəsi hazırda olan 7.7 faiz deyil 5.2 faiz 
(7.7 faiz – 1.5 faiz) olacaqdır 
  Göründüyü  kimi  qiymətlərin  artımına  ən  güclü  təsir  edən  faktor  ərzaq 
məhsullarının  qiymətlərinin  artmasıdır(təxminən  65  faiz).  Ona  görə  də  anti-
inflyasiya  tədbirləri  ilk  növbədə  ərzaq  məhsullarının  qiymətlərinin  artımının 
qarşısının  alınmasına yönəldilməlidir. 
  Bu faktı nəzərə alaraq ərzaq məhsullarının qiymətlərinin qalxmasının qarşısının 
alınmasına yönələn tədbirlərin istiqamətlərini konkretləşdirmək məqsədi ilə ərzaq 
məhsullarının  qiymətlərinin  səviyyəsinə  təsir  edən  amilləri  və  onların  təsir  etmə 
güclərini  müəyyənləşdirilmişdir.  Bunun  üçün  ərzaq  məhsullarının  qiymət 
indeksinin ona təsir edən amillərdən asılılığının ekonometrik modeli qurulmuşdur. 

 
 
 
200 
Model  qısa  müddətli  dövr  üçündür.  Modelin  qiymətləndirilməsi  ərzaq 
məhsullarının və ona təsir edən amillərin 1996-cı ilin yanvar ayından 2006-cı ilin 
avqust aylarını əhatə edən dövrdəki qiymətləri əsasında aparılmışdır. 
Modelin təhlilinin nəticələri aşağıdakı kimi alınmışdır: 
Tədqiq  edilən hər cari  aydakı ərzaq  məhsullarının qiymətlərinin səviyyəsinin 
dəyişməsinə  ən  güclü  şəkildə  ərzaq  məhsullarının  əvvəlki  aydakı    qiymətlərinin 
dəyişməsi təsir edir. Belə ki, əvvəlki ayda əgər ərzaq məhsullarının qiymətləri 10 
faiz qalxmışdırsa onda digər təsir edici amillər sabit qalsa belə növbəti ayda ərzaq 
məhsullarının  qiymətləri  7.2  faiz  qalxır.  Deməli  cari  ayda  hər  hansı  tədbir  və 
mexanizmlə  ərzaq  məhsullarının  qiymətlərinin  səviyyəsi  10  faiz  aşağı  salmaq 
mümkün  olarsa  onda  növbəti  ayda  ərzaq  məhsullarının  qiymətlərinin  7.2  aşağı 
düşməsi təmin edilmiş olur. Yuxarıda aldığımız nəticəyə görə ərzaq məhsullarının 
qiymət  indeksinin  istehlak  qiymətləri  indeksinin  dəyişməsində  payı  65  faiz 
olduğunu  nəzərə  alsaq  təkcə  ərzaq  məhsullarının  qiymətlərinin  10  faiz  aşağı 
salınması  mümkün  olarsa  onda  İQİ-nin  elə  həmin  ayda  6.5  faiz  aşağı  düşməsi, 
növbəti ayda isə təxminən 4.7 faiz (7.2*65/100=4.68) aşağı düşməsi təmin edilmiş 
olur.  Sual  oluna  bilər  bəs  əvvəlki  ayda  ərzaq  məhsullarının  qiymət  artımı  nə  ilə 
əlaqədar  olmuşdur.  Artımın  72  faizi  qeyri-iqtisadi  amillərlə  izah  oluna  bilər. 
Məsələn, inhisarçılıq, bürokratik əngəllər və s.). Ona görə də ərzaq məhsullarının 
qiymətlərinin aşağı salınmasında inzibatçılığın artırılması yolu ilə də mümkündür. 
Digər bir yol kimi ərzaq məhsullarının idxalının artırılmasını göstərə bilərik. 
-  Ərzaq  məhsullarının  qiymətlərinin  səviyyəsinin  qalxmasına  ikinci  ən  güclü 
təsir edən amil ölkədəki əmək haqqı səviyyəsinin artımıdır. Belə ki, cari ayda əmək 
haqqının 10 faiz artımı ərzaq məhsullarının qiymət səviyyəsini elə həmin ayda 0.7 
faiz artmasına gətirib çıxarır. 
-  Ərzaq  məhsullarının  istehsalının  həcminin  artımı  ərzaq  məhsullarının 
qiymətlərinin aşağı düşməsinə səbəb olursa da təsiri aşağı səviyyə alınmışdır. Belə 
ki,  ərzaq  məhsullarının  istehsalının  həcminin  10  faiz  artımı  ərzaq  məhsullarının 
qiymətlərinin  səviyyəsini  0.06  faiz  aşağı  salır.  Məntiqi  olaraq  düşünmək  olar  ki, 
ərzaq  məhsullarının  istehsalının  artımının  qiymətlərin  aşağı  düşməsinə  təsirinin 

 
 
 
201 
aşağı səviyyədə olması daxili bazarda ərzaq məhsullarının  satışında inhisarçılığın 
mövcud  olması  ilə  izah  oluna  bilər.  Çünki,    inhisarçılıq  olan  yerdə  məhsul 
istehsalının  həcminin  artması  onun  satış  qiymətinin  aşağı  düşməsində  öz  əksini 
tapmır. Bu isə bir daha yuxarıda deyilənlərin əsaslı olduğunu göstərir.  
     Monetar  siyasət  istehlak  qiymətlərinin  o,  cümlədən  inflyasiyanın  qarşısının 
alınmasında  müstəsna  əhəmiyyətə  malikdir.  Məlumdur  ki,  monetar  siyasət  Milli 
Bank tərəfindən həyata keçirilir. Cari dövr üçün pul kütləsinin və valyuta kursunun 
istehlak  qiymətlərinin  səviyyəsinə  təsirini  müəyyənləşdirmək  məqsədi  ilə 
ekonometrik  model  qurularaq  qiymətləndirilmişdir.  Modelin  təhlilinin  nəticələri 
aşağıdakı kimi alınmışdır:  
-
 
Xarici valyutaları da nəzərə almaqla geniş mənada pul kütləsini (M3 pul 
aqreqatını)  10  faiz  artımı  istehlak  qiymətlərinin  səviyyəsini  1.7  faiz 
yüksəldir.  
-
 
Manatın  dollara  nəzərən  dəyərinin  10  faiz  ucuzlaşması  isə  istehlak 
qiymətlərinin səviyyəsini 4.4 faiz aşağı salır. 
  Digər  bir  modellə  müəyyən  edilmişdir  ki,  manatın  dəyəri  10  faiz  ucuzlaşdıqda 
M3 pul  aqreqatının həcmi  1.2  faiz  artır, nağd pul kütləsinin  (M0 pul  aqreqatı) 10 
faizlik  artımı  isə  M3  pul  aqreqatını  1.1  faiz  artırır.  Buradan  görünür  ki,  hazırkı 
dövrdə  Milli  Bankın  valyuta  bazarına  müdaxilə  edərək  dolların  kursunun 
qaldırması  istehlak  qiymətlərinin  (inflyasiyanın)  aşağı  salmaq  üçün  ən  təsirli 
vasitədir. Doğrudur valyuta bazarında təklif edilən xarici valyutaların bir hissəsinin 
Milli  Bank  tərəfindən  alınması    dövriyyədəki  pul  kütləsini  artırır.  Bu  isə 
inflyasiyanı  yaradan  amilə  çevrilmiş  olur.  Lakin,  artan  pul  kütləsinin  inflyasiya 
yaratmaq  gücü  manatın  bahalaşmasından  xeyli  aşağı  olduğundan  müsbət  nəticə 
əldə olunur. 
ƏDƏBIYYAT 
1.
 
Курс социально-экономической статистики, Под ред. М.Г.Назарова, - 
М.: Финстатинформ, ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – 771 с.  
2.
 
Кристофер Доугерти «Введение в эконометрику», Издание второе. 
/Перовод с англ. – М.: ИНФРА-М, 2004, - 432 с. 

 
 
 
202 
3.
 
 Магнус Я.Г., Катжшев П.К., Пересецкий А.А. «Эконометрика. 
Начальный курс»: Учеб. – 6-е изд., перераб. И доп. – М.: Дело, 2004, - 
576 с. 
4.
 
Azərbaycanda qiymətlər, ARDSK, “Səda”, Bakı, 2003, 2004, 2005, 2006. 
5.
 
Qiymətlər və qiymət indeksləri, 2006 sentyabr, ARDSK-nin aylıq bülleteni 
 
 
 

 
 
 
203 
3.5. Milli iqtisadiyyatın fiskal və monetar siyasəti və onların qarĢılıqlı 
əlaqələrinin qiymətləndirilməsi 
 
Azərbaycan  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  sonra  iqtisadiyyatın  liberal 
dəyərlərə  əsaslanan  bazar  münasibətlərinə  keçid  prosesi  başlanmışdır.    Bazar 
münasibətləri  sistemində  dövlət  öz  üzərinə  düşən  iqtisadi  funksiyaları  effektiv 
yerinə  yetirməsi  üçün  çoxlu  sayda  qanunlar  və  normativ  hüquqi  qanunvericilik 
aktları qəbul edilmişdir (torpaq islahatı, özəlləşdirmə proqramları və sair), struktur 
siyasəti  həyata  keçirilmişdir.  Rəqabətin  qorunması  üçün  bir  sıra  addımlar 
atılmışdır.  Gəlirlərin  və  ehtiyatların  yenidən  bölgüsü  üçün  sosial,  demoqrafik, 
ekoloji siyasətlərin formalaşdırılmasına başlanmışdır. İqtisadiyyat stabilləşdirilmiş, 
davamlı iqtisadi artıma nail olunmuşdur. Qeyd edək ki, müstəqilliyin ilk illərində 
ölkədə maliyyə sabitliyi pozulmuş, hiperinflyasiya, işsizlik artmış, iqtisadi tənəzzül 
baş  vermiş  əhalinin  həyat  səviyyəsi  xeyli  aşağı  düşmüşdür.  Həyata  keçirilən 
effektiv  makroiqtisadi  siyasət  (vergi-büdcə  və  pul-kredit  siyasətləri)  nəticəsində 
1995-ci  ildən  maliyyə  stabilliyinə,  1997-  ci  ildən  isə  ümumi  daxili  məhsulun 
davamlı  artımına  nail  olunmuşdur.  2005-ci  ildə  ÜDM-in  artım  sürəti  26.4  faizə 
çatmışdır.  2006-cı  ilin  yanvar-fevralında  2005-cı  ilin  yanvar-fevralına  nisbətən 
ÜDM-in artımı sürəti 48.1 faiz olmuşdur.  
Təbii ehtiyatların kəşfi və istismarı ilə əlaqədar Böyük Britaniya, Niderland 
(Hollandiya), Avstriya və digər ölkələrin acı təcrübəsi vardır (Holland sindromu). 
Azərbaycanda  neft  kontraktları  ilə  ölkəyə  daxil  olan  neft  gəlirlərinin  küllü 
miqdarda  artması    iqtisadiyyatın  birtərəfli  inkişafına  gətirib  çıxarılması  kimi 
təhlükə yaratmışdır. İqtisadiyyatın rəngarəng inkişafı və neft gəlirlərindən səmərəli 
istifadə edilməsi hazırda qarşıda duran ən ümdə məsələlərdəndir. Bunun üçün ilk 
növbədə  milli  iqtisadiyyatın  spesifik  xüsusiyyətlərini  özündə  əks  etdirən  inkişaf 
modelinin  yaradılmalı  və  bu  model  əsasında  effektiv    monetar  və  fiskal  siyasət 
həyata keçirilməlidir. 
Fiskal  siyasət  özündə  vergi-büdcə  prosesini  əks  etdirməklə  onun 
hazırlanması və həyata keçirilməsi monetar siyasətə nəzərən zaman amili nöqteyi-

 
 
 
204 
nəzərdən gec baş verir. Belə ki, müvafiq qanunvericiliyə əsasən dövlət büdcəsinin 
növbəti il üçün gəlir və xərclərinin proqnozlaşdırılması və nəhayət  Milli Məclisdə 
qəbulu  11  ay  davam  edir.  Vergi  Məcəlləsinə  dəyişikliklər  də  Milli  Məclis 
tərəfindən qəbul edilməlidir. Fiskal siyasətdə Maliyyə və Vergilər Nazirliklərinin 
müstəsna  əhəmiyyəti  olsa  da  onun  hazırlanması  və  həyata  keçirilməsində  demək 
olar  ki  bütövlüklə  hökumət  iştirak  edir.  Fiskal  siyasət  ölkənin  sosial-iqtisadi 
inkişafında strateji əhəmiyyət daşıyır.  
Monetar siyasət özündə pul-kredit münasibətlərini əks etdirməklə hökumətin 
üzvü  olmayan  Milli Bank tərəfindən  hazırlanaraq həyata keçirilir.  Pul siyasətinin 
alətlərinə zaman baxımında daha tez dəyişiklik edilməsi imkanlarına malik olduğu 
üçün  monetar  siyasət  daha  mobildir.  Monetar  siyasət  ölkənin  sosial-iqtisadi 
inkişafında taktiki  əhəmiyyət daşıyır. İstər fiskal siyasət, istərsə də monetar siyasət 
ölkənin  vahid  makroiqtisadi  siyasətinin  tərkib  hissələri  olmaqla  vəhdət  təşkil 
edirlər.  
Keçid  dövrünün  iqtisadiyyatı  üçün  tez-tez  və  kəskin  dəyişən  vergi  sisteminin 
stabilliyinin  iqtisadi  artıma  necə  təsir  etdiyinin  öyrənilməsi  heç  də  az  əhəmiyyət 
kəsb  etmir.  Vergi  sistemim  stabilliyinin  və  ya  qeyri-stabilliyinin  iqtisadi  artıma 
təsiri haqqında fərziyyə  inflyasiya nəzəriyyəsinin analogiyasıdır.  
Əksər  iqtisadçılar  o  fikirdədirlər  ki,  milli  iqtisadiyyata  inflyasiya  tempindən 
daha  çox  onun  xaotik  və  gözlənilməz  olaraq  artıb-azalması  böyük  zərbə  burur. 
Hesab  olunur  ki,  inflyasiya  stabil  və  proqnozlaşdırılan  olduqda,  iqtisadi  agentlər 
hətta  yüksək  inflyasiya  tempinə  də  uyğunlaşa  bilirlər.  Bu  halda  iqtisadi  agentlər 
özlərinin  dəqiq  inflyasiya  gözləmələrini  formalaşdıraraq  onu  cari  və    gələcək 
əməliyyatlarının üzərinə gəlirlər. 
 
Uyğun  proses  vergi  yükünə  münasibətdə  də  baş  verir.  Hətta  vergi  yükü 
yüksək və proqnozlaşdırılan olduqda belə iqtisadi agentlər ona adaptasiya olunurlar 
və özlərinin planlarını qururlar. Əgər vergi yükü daimi olaraq artıb-azalarsa onda 
iqtisadi agentlər tərəddüd içində qalaraq bir sıra təsərrüfat proyektlərindən imtina 
etməli  olurlar.  Bu  halda  vergi  yükünün  səviyyəsi  təsərrüfat  əməliyyatlarının 
rentabellik xarakteristikası kimi çıxış edir. Vergi yükü nə qədər yuxarı olarsa bir o 

 
 
 
205 
qədər 
rentabellik 
aşağı 
olur. 
Əməliyyatların 
mənfəət 
səviyyəsinin 
investisiyalaşdırılmasının  müasir  nəzəriyyəsində  qərarların  qəbul  olunma 
prosesində    əsas  faktorlardan  biri  layihələndirilən  əməliyyatların  riskliliyidir. 
Layihələrin  riskliliyinin  klassik  göstəricisi  kimi  mənfəətlilik  kəmiyyətinin 
səpələnmə  (dispersiya)  əmsalı  çıxış  edir.  Əgər  risk  çox  böyükdürsə  ,  onda 
investisiya riski aşağı olan istiqamətə yönəlir. Oxşar proses vergi yükünün həddən 
yuxarı  qeyri-stabilliyi  olduqda  baş  verir.  Kapital  ölkə  sərhədindən  kənara  vergi 
yükü stabil və aşağı olan ölkələrə çıxarılır və ya kapital sahibləri gözləmə mövqeyi 
tuturlar.  Bu  da  öz  növbəsində  iqtisadi  artımı  ləngidir.  Beləliklə  iqtisadi  təhlildə 
vergi  yükü  ilə  yanaşı  vergi  sisteminin  stabilliyi  göstəricisinin  də  daxil  edilməsi 
məqsədəuyğun hesab edilmişdir. 
Cədvəl 
1
 
Bir sıra makroiqtisadi göstəricilərin dinamikası 
min AZN 
İllər 
Büdcə gəlirləri(BG) 
Büdcə xərcləri(BX) 
Ümumi daxili 
məhsul(UDM) 
Vergi 
daxilolmaları(VD) 
1996 
 402560.0 
 481860.0 
 2732640.0 
 329080.0 
1997 
 513040.0 
 588700.0 
 3158280.0 
 344062.0 
1998 
 465460.0 
 528340.0 
 3440620.0 
 340380.0 
1999 
 559520.0 
 651440.0 
 3775080.0 
 387687.0 
2000 
 714640.0 
 763960.0 
 4790100.0 
 510404.0 
2001 
 784800.0 
 807500.0 
 5315600.0 
 579600.0 
2002 
 910240.0 
 931760.0 
 6062460.0 
 679946.4 
2003 
 1220900.0 
 1234540.0 
 7146500.0 
 823381.6 
2004 
 1481160.0 
 1501000.0 
 8374500.0 
 1005216.0 
2005 
 2055200.0 
 2140700.0 
 11875600.0 
 1427667.0 
 
 
Bu göstərici kimi vergi yükünün dəyişmə əmsalı çıxış edir[
1
]. Hazırkı dövrdə 
artıq qəbul olunmuşdur ki, yüksək inflyasiya iqtisadi artıma mənfi təsir edir. Lakin 
qiymətlərin böyük olmayan artımı iqtisadi artımı stimullaşdırır. Analoji olaraq fərz 
edilir  ki,  vergi  yükü  müəyyən  səviyyədə  dəyişməlidir  ki,  təsərrüfat  fəaliyyətinin 
aktivləşməsinə  stimul  vermiş  olsun.  Əks  halda  həddən  ziyadə  konservativ  vergi 
sistemi iqtisadi artımı ləngidə bilər. 

 
 
 
206 
Yuxarıda  göstərdiyimiz  monetar  və  fiskal  siyasətlərin  iqtisadi  artıma 
təsirinin  nəzəri  cəhətlərini  Azərbaycanın  müvafiq  göstəriciləri  əsasında 
ekonometrik qiymətləndirək
[2], [3], [4]
 
Qrafik  1  və  3-də  Cədvəl  1-də  göstərilən  göstəricilərin  zaman  sırasının  qrafiki 
təsviri verilmişdir. 
                                                                                              Qrafik 1. 
0.0E+00
2.0E+06
4.0E+06
6.0E+06
8.0E+06
1.0E+07
1.2E+07
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
BG
BX
UDM
VD
 
                                                                                          Qrafik 2. 
0.0E+00
2.0E+06
4.0E+06
6.0E+06
8.0E+06
1.0E+07
1.2E+07
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
BG
BX
UDM
VD
 
İqtisadi  stabilləşdirmə  yəni,  inflyasiya,  valyuta  kursuna,  pul  kütləsinə,  işsizliyə 
nəzarət etməklə iqtisadi artıma nail olunması dövlətin vacib funksiyalarındandır.  
Buna  makroiqtisadiyyatın  tərkib  hissələri  olan  fiskal  və  monetar  siyasətlər 
vasitəsi ilə nail olunur.  

 
 
 
207 
Monetar  siyasətin  əsas  hədəfi  inflyasiyaya  nəzarət  olduğu  kimi  fiskal 
siyasətin əsas hədəfi fiskal sistemin stabilliyinə nail olmaqdan ibarət olmalıdır. 
 
Fiskal  və  monetar  tənzimlənmənin  iqtisadi  artıma  təsirini  öyrənmək  üçün 
ümumi  daxili  məhsulun  (ÜDM)  monetar  və  fiskal  siyasətlərin  nəticə 
göstəricilərindən  (vergi  yükü  (vy),  vergi  sisteminin  stabilliyi  (vss),  işsizlik  (iş), 
istehlak qiymətlər indeksi (iqi) və ya inflyasiya (inf)) asılılığı qiymətləndirək: 
                                                                                                         
Qrafik 3
 
0
400000
800000
1200000
1600000
2000000
2400000
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
BG
90
95
100
105
110
115
120
125
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
IQI
0.0E+00
2.0E+06
4.0E+06
6.0E+06
8.0E+06
1.0E+07
1.2E+07
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
UDM
0
500000
1000000
1500000
2000000
2500000
3000000
3500000
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
VD
 
))
(
),
(
),
(
),
(
(
)
(
t
vss
t
vy
t
iş
t
iqi
f
t
ÜDM

 ,                      (
1
) 
burada,  t-zaman(il);  iqi  –  istehlak  qiymətləri  indeksi;  iş  –  işsizlik  səviyyəsi;  vy  -  
vergi yükü, yəni vergi daxilolmaların  (vd) ümumi daxili məhsula  (ÜDM) nisbəti, 
vy=  vd/ÜDM;  vss  –  vergi  siyasətinin  stabilliyi;  f  –  isə  ÜDM-in  göstərilən 
amillərdən asılılığını xarakterizə edən funksiyadır. 
 
Burada  vergi  sisteminin  stabilliyi  faktoru  (vss)  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir. 
vss  cari  ildəki  vergi  yükünün  kəmiyyətinin  əvvəlki  ildəki  kəmiyyətindən 

 
 
 
208 
kənarlaşmasına əsaslanırlar. Bu kənarlaşma nə qədər böyük olarsa iqtisadi agentlər 
bir o qədər tərəddüd içində qalırlar. Ona görə vergi sistemin stabilliyi əmsalı (vsse) 
kimi vergi yükünün dəyişməsinin mütləq kəmiyyəti götürülə bilər: 
vsse(t)=|vy(t)- vy(t-1)|.                                          (
2
) 
 
(
1
)-i ekonometrik qiymətləndirilməsi üçün müvafiq törəmə göstəricilər 
cədvəl 
2
-də verilmişdir. 
 
Qeyd  edək  ki,  Vergilər  Nazirliyi  tərəfindən  toplanan  vergilər  heç  də  bütün 
vergiləri  əhatə  etmədiyindən  dövlət  büdcəsinin  gəlirlərinin  (bg)  ÜDM-ə 
nisbətinin(fvy) və onun dəyişməsinin (fssə) ÜDM-in artımına təsirinə baxılmışdır. 
İşsizlik  səviyyəsi  kimi  statistikada  ancaq  rəsmi  status  almış  işsizlər  verildiyi  və 
reallıqdan xeyli kənarlaşdığı üçün tədqiqata daxil edilməmişdir.  
Cədvəl 
2
. Fiskal və monetar siyasət göstəricilərinin dinamikası 
İllər  İnflyasiya 
(inf), %-lə 
İstehlak 
qiymətləri 
indeksi(iqi), 
%-lə  
Vergi sisteminin 
stabilliyi əmsalı 
(vsse) 
Vergi yükü 
(vy) 
Fiskal vergi 
yükü (fvy) 
Fiskal 
sistemin 
stabilliyi 
əmsalı(fsse) 
Dolların 
manatla 
məzənnəs
i(dmm) 
1996 
 19.9 
 119.9 
     
 0.120426 
 0.147315 
       
    
1997 
 3.7 
 103.7 
 0.011486 
 0.108940 
 0.162443 
 0.015127 
        
1998 
-0.8 
 99.2 
 0.010010 
 0.098930 
 0.135284 
 0.027159 
        
1999 
-8.5 
 91.5 
 0.003767 
 0.102696 
 0.148214 
 0.012930 
        
2000 
 1.8 
 101.8 
 0.003858 
 0.106554 
 0.149191 
 0.000977 
 0.8950 
2001 
 1.5 
 101.5 
 0.002484 
 0.109038 
 0.147641 
 0.001550 
 0.9550 
2002 
 2.8 
 102.8 
 0.003119 
 0.112157 
 0.150144 
 0.002503 
 0.9790 
2003 
 2.2 
 102.2 
 0.003058 
 0.115215 
 0.170839 
 0.020695 
 0.9820 
2004 
 6.7 
 106.7 
 0.004818 
 0.120033 
 0.176865 
 0.006027 
 0.9830 
2005 
 9.6 
 109.6 
 0.000186 
 0.120219 
 0.173061 
 0.003805 
 0.9480 
 
Qrafik 
3
 və 
4
-də cədvəl 
2
-də verilmiş göstəricilərin qrafiki təsviri verilmişdir.                                                         
  
Qrafik 
3
. 

 
 
 
209 
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
DMM
FSSE
FVY
VSSE
VY
 
                                                                  
Qrafik 
4
. 
-10
-5
0
5
10
15
20
25
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
INF
 
  Ümumi daxili məhsulun dəyişmə tempinin (UDMDTEMP) monetar və fiskal 
göstəricilərdən asılılığını aşağıdakı kimi axtaraq: 
LOG(UDMDTEMP) = C(1) + C(2)*INF + C(3)*D(VSSE(-1)) + C(4)*LOG(BX-BG) + C(5)*T           (
3)