Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
İNSAN, İNSAN MƏNƏVİYYATININ TƏBİƏT
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (“Uçurum” )
- (“Rəssamın qızı”)
- TƏBİƏT HADİSƏLƏRİNİN İNSANA, İNSAN PSİXOLOJİSİNƏ BƏNZƏDİLMƏSİ
|
İNSAN, İNSAN MƏNƏVİYYATININ TƏBİƏT HADİSƏLƏRİNƏ BƏNZƏDİLMƏSİ
Bu şeirdə gənclik, sağlamlıq, gözəllik, xəyallar, ehtiraslar ömrün baharında təzəcə açmış gülümsər bir çiçəkdir:
çiçəksən, Gözəllik sərgisində o, bir lətif çiçəkdir. (“Uçurum” ) Etibarsız əri tərəfindən unudulmuş, təhqir olunmuş bir gəlinin halı çılğın, dənizdə fırtınaya tutulmuş bir yelkəndir:
Andırır pək sınırlı, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 241
Pək çılğın bir dənizdə Ümidsiz bir yelkəni. (“Uçurum” )
Həqiqət axtarışları ilə məşğul mütəfəkkir, həm də mütərəddid bir insan şamın ətrafında çırpınan bir pərvanədir:
Ziddiyyətli, psixoloji hallar keçirən insanın gözləri gah tutqun bir üfüq, gah parlaq bir şimşəkdir:
dalğın, Bəzən o baxışlar yenə şimşək kimi parlar. (“Rəssamın qızı”)
Dərin sarsıntılı hallar keçirən insan mənəviyyatı daima alov püskürən bir vulkandır:
Beynim vulkan kimi həp alov saçar.
Uzun ayrılıq həsrətindən sonra vüsala çatan iki bəxtiyar gənc bir-birinə qovuşan ulduzlardır:
Məhəbbət ehtirası ilə alışan bir cüt göz göylərdə alışıb yanan bir cüt yanar ulduzdur:
S e v d a – Hankı sənətlə maraq etdin sən? X ə y y a m – İzlərəm göydəki ulduzları mən. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 242
Lakin onlar pək uzaqdan daha şən, Daha dilbər və gözəldir, bilsən! Bizə yaxlaşdımı, bəs bəlli yaxar, O alov səndəki gözlərdə də var.
Gözəl, cazibəli, ruha yaxın bir insanın, bir gözəlin ötüb- keçməsi ruhu oxşayan bir səhər nəsimidir:
Səni pək süzdü, yoxmu bir səbəbi? Bir yanda şəfəq dalğalı nazəndə akınlar, Qızlar və qadınlar. Oynar sevinər, şənlik edərlər. Həp pənbə dodaqlarda Zəfər şərqisi gurlar.
PSİXOLOJİSİNƏ BƏNZƏDİLMƏSİ
Cavidin şeirində insan təbiətə bənzədildiyi kimi, təbiət hadi- sələri də insana bənzədilir. Ay, günəş, ulduzlar, bulud, duman, qövsi-qüzeh, otlar, çiçəklər, güllər, ağaclar, yarpaqlar, dəniz, çay- lar, nəhrlər, kiçik sular da, şeir də insanlar kimi dərin psixoloji hallar keçirir. Ay, günəş düşüncəyə dala bilir, iztirab keçirir, şadlanır, kə- dərlənir, əsəbləşir və ya əksinə, təzə gəlin kimi bəzənir, seyrə çıxır, sevir, sevilir, gülür, əylənir. Azadlıq, bəxtiyarlığın qədrini bilir. Bəzən də insanların ruhuna gizli-gizli nə isə söyləyir:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 243
Günəş, heyhat... O, qəhrindən qızarmış qanlı bir sima.
Bu şeirdə ay, ulduzlar təzə gəlin kimi bəzənib, sevdalı aşiqlər kimi məşuqələrini axtarır. Göylərdə rəqs məclisi düzəldir, zöhrə ulduzu yerdəki unsanların halını anlayır, yüksəklərdən onlara göz qırpıb gülümsəyir:
sanırdım Həp tazə gəlinlər gəzinir ruyi- səmadə. Bir heykəli sevda kimi pür şölə sanırdım Gördükcə o məhkum qəməri seyrü-səfadə Uçuşur hər tərəfə yıldızlar, Rəqs edir sanki nazənin qızlar.
Baharın təzə gəlini günəş gülümsərkən, çiçəklər də canlanıb gülür, günəşə doğru baxır. Bahar buludları keçərkən qövsi-qüzeh- lər bu hala gülümsəyir, yağış ara verdikdə, güllərin, qönçələrin, çiçəklərin, bülbüllərin səsi onlara qarışır, bu şənlikdən otlar, yarpaqlar da vəcdə gəlir, nəşədən bayılır:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 244
Bulud, duman çökər həmən, Susar o qayğısız çəmən.
Kiçik sular, çaylar, nəhrlər, dənizlər, dalğalar bu şeirdə yaşa- yır, düşünür, məqsədə doğru irəliləyir, aylarla, ulduzlarla həsbhal edir, dostluq, ünsiyyət düzəldir, bəzən dərin sükuta dalır, bəzən çırpınıb fəğan qoparır. Kiçik sular isə, əksinə, mərhəmət, şəfqətlə təbiətə, al-qırmızı güllərə, yaşıl otlara laylay çalır. Qocaman dal- ğalar, küləklər alay-alay hücuma keçir, gəmilərlə çarpışır, şimşək qılınc çəkir: Gülüşür pənbə, al bəyaz güllər, Ninni söylər kiçik sular xəndan. Burda qızğın günəş də pək munis. Hələ Kür nəhri başqa pək həmdəm. Gah olur bir dərin sükuta varır. Gah çağlar da bir fəqan qoparır.
Sakit durub dalğalanan dəniz, gecənin ruhunu oxşamaq üçün musiqi məclisləri düzəldir, kiçik dalğacıqlar bir-birinə məhəbbət izhar edir, göyün gözləri olan ulduzlar da bu məclisə baxıb şənlənir:
Yalnız güllərin deyil, çiçəklərin də gözləri var, onların da sevincdən gözləri yaşara bilir: Öpdü gözü yaşlı çiçəklər məni. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 245
Ayın, ulduzların özlərinə görə mənəviyyatı var. Onlarda da məhəbbət, nifrət hissi var. Dərdə şərik ola bilir və ya laqeyd ola bilir:
Cavidin şeirində yalnız hərəkətdə olan canlı təbiət deyil, can- sız əşya da, fanarlar, yelkənlər, “çərxi-fələyin” özü də düşünür, yaşayır, mənəvi hallar keçirir: Gecəydi... hər yeri sarmışdı bir sükuti-həzin, Donuq ziyalı fanarlar baxardı həp qəmgin. Gəmi sərsəmləyib şu fırtınadan Bağırır, sanki istəyirdi aman. Boran şiddətlə hayqırır daim... Kinlidir fələk, bir gün Qızar, haman güclənib intiqam alır səndən.
Cavid azadlıq, quruluş ideyalarını, yaxud, belə böyük günlə- rin yaxınlaşmasını da təbiət təsvirləri ilə verir. Məsələn: çarizmin yıxılması, zülmətlərin parçalanması, dan ulduzunun doğması azadlıq səhərinin yaxınlaşmasıdır:
Yaxud, Şərq qadının azadlıq günlərinin yaxınlaşması dan yerinin sökülməsidir: İştə sıyrılmada həp zülmətlər. Ağarır dan yeri, qalx iştə səhər. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 246
Ay işığını özündə əks etdirən dənizin dalğalanması sanki ağacların, çayır-çəmənlərin çiçəklənməsidir və ya axıb gedən nur şəlaləsidir:
Yaxud, sularda əks edən ay işığı qucaq-qucaq əridilmiş gü- müşdür ki, dənizdə axır: Qucaq-qucaq əridilmiş gümüş dənizdə axar, Axar da dalağlanır, cəzb edərdi hər nəzəri.
Cavid şeirində çox zaman xəyal, sevinc, kədər, ümid kimi psixoloji hallar, haqq, ədalət, həqiqət, zaman, məkan kimi mü- cərrəd anlayışlar da canlandırılıb şəxsləndirilir:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 247
Hər yerdə sanki haqq və ədalət gülümsəyir. Açmış bənövşə, sünbül, Xəndan olur qızıl gül, Ötdükcə sanki bülbül Rəqs etdirir xəyalı.
Dərin mənəvi sarsıntıları vermək üçün şair yenə təbiət hadisələrinə müraciət edir:
Beynim atəş saçıb durur hər an... Ah, sanki beynimdə qan Bir alovdur beynimdə qan Bir alovdur yaxar məni. Bir vulkan idim mum kimi söndüm.
Bəzən də eyni gərgin, mənəvi sarsıntılar böyük ictimai hadi- sələrə bənzədilir: Sanki bir inqilab içində sənin Çırpınıb durmaq üzrədir bədənin.
Cavid tənqidi fikirlərində də çox əlverişli məcaz və istiarə- lərdən istifadə edir. Məsələn, ictimai həyatdan uzaq, evlərə qapa- nıb qalan meşşan qadınlar hərəkətsiz, cansız bir ət parçasıdırlar:
Köhnə milyonçu inqilabdan əvvəl bir torba ət, inqilabdan sonra isə quru bir skeletdir: Əski milyonçu ikən şimdi səfil... Öncə bənzərdi o bir torba ətə, İndi bənzər diri bir skeletə. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 248
Xalqın qanını soran varlılar dərisinə sığmayan öküzlərdir: Dolğun öküzlər, inəklər bənzərdi, gözlərdən iraq, Şəhərlərdə dərisinə sığmayan əhli- sərvətə.
Cavid çox zaman təşbih və istiarələrini şeir, sənət, ilham, gö- zəllik, rəsm, musiqi və ya ədəbi simalar, bədii əsərlərlə müqayisə yolu ilə yaradır. Məsələn:
Cavid, şeirində dərin, ictimai, fəlsəfi, psixoloji mənası olan təzadlardan da çox geniş istifadə etmişdir. Bu bədii təzaslarda bə- zən bir-birinə zidd iki fikir, fəlsəfi anlayış, bəzən də psixoloji hal- lar, təbiətdə və ya insan mənəviyyatındakı ziddiyyətlər qarşılaş- dırılır. İctimai həyat ziddiyyətlərini əks etdirən bədii təzadlara misal:
Məzlum üçün qazar ən dərin məzar. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 249
Zalımla məzlumu sakın, bir tutma, Yediyin çörəyi, duzu unutma Mən fabrikalar, paslar içində. Sən incilər, almaslar içində. Rəqsi təlim ediyor aksaqlar. Əzəmət düşgünüdür alçaqlar, Qəhrəmanlıq güdiyor qorxaqlar.
Həyat, insanlar arasında ziddiyyətləri əks etdirən bədii təzad- lar: Görmədim əsla tikansız gül, qaranlıqsız işıq, Hər vüsalı daima təqib edər bir ayrılıq. Hər məhəbbət bir xəyanət, hər gülüş bir hiylədir. Sizlərdəki ülfət sonu vəhşət, Sizlərdəki şəfqət sonu nifrət. Sizlərdəki rəhmət sonu lənət.
Müəyyən fəlsəfi anlayışları ifadə edən bədii təzadlar: Şər olmadıqca xeyrə qovuşmaq mahal olur. Qəsvətli, sisli hər gecədən bir günəş doğar. Hürriyyət öylə nazlı bir afət ki, pək vüqar, Qan axmadıqca kimsəyə gülməz o işvəkar.
Yaxud, ölümün qanunauyğunluğunu, amansızlığını ifadə etmək üçün: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 250
Uyuyub qaldı onun həsrəti çox, O amansız gecənin gündüzü yox.
Yaxud, azad günlərin yaxınlaşdığını bildirmək üçün: İştə üstün gəliyor zülmətə nur, Bəlli, bəs bəli, səhər yaxlaşıyor... Hər qaranlıqda çırpınır bir nur, Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur.
Mədəniyyətlə cəhalət arasındakı ziddiyyətləri ifadə edən bədii təzadlar: Avropada işıq da var, zülmət də, Orda səfahət də var, fəzilət də.
Cavidin üslubunu qüvvətləndirən, onun şeirindəki emosional- lığı gücləndirən mühüm bədii təsvir vasitələrindən biri də təkrir- dir. Məsələn, müharibə dəhşətlərini göstərmək üçün şair bədii tək- rirə müraciət edir:
Yaxud:
Bütün ətrafı sarımış bir məlal ağlar, cahan ağlar, Könül məhzun, hava məhzun, günəş məhzun, səma məhzun.
Çox zaman bədii təkrir Cavidin şeirində ahəngi, ritmi qüvvət- ləndirmək üçün işlədilir: Hər şey sənindir, ey qafil insan – Gülgün şəfəqlər, rəngin çiçəklər. Hər şey sənindir, ey cahil insan: Parlaq günəşlər, dilbər mələklər. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 251
Bəzən həm ahəngi, həm də fikri qüvvətləndirmək üçün bədii təkrir şairə kömək edir: İblis... o böyük ad nə qədər calibi- heyrət! Hər ölkədə, hər dildə, anılmaqda o şöhrət. Hər qülbədə, kaşənədə, viranədə İblis, Həp Kəbədə, bütxanədə, meyxanədə İblis.
Dərin mənəvi iztirabları, ruhi sarsıntıları, ruhi sarsıntıları və ya coşğun bir əhval-ruhiyyəni vermək üçün bədii təkrirdən istifadə edir: Gəldin də neçin pənbə buludlar kimi axdın? Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın! Şimşək kimi çaxdın, da, neçin könlümü yaxdın? Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın? Sərpildi alov ruhuma süzgün baxışından, Sarsıldı bütün * bənliyim, ey afəti- dövran. Gəl, gəl, olayım səndəki hər cilvəyə qurban. Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın? (“Xəyyam”)
Cavidin şeirində bədii nida və istefam-sual daha çoxdur. Onun elə lirik, liro-epik şeirləri də var ki, başdan-ayağa bədii nida
* Əslində “həp”. M.Cəfərin məqaləsində Cavidin dil və üslubuna xələl gətirən kifayət qədər təhriflər mövcuddur... – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 252
və bədii suallardan ibarətdir. Dramaturgiyasına gəlincə, təbii bunlar mükalimə əsasında qurulduğundan bədii nida və bədii suallarla son dərəcə zəngindir. Nida və bədii sualla şair nifrət, qə- zəb, ruh yüksəkliyi, pərişanlıq, mənəvi sarsıntı, arzu, həsrət, qürur, əzəmət, məhəbbət, mərhəmət, şəfqət, ötkəmlik, təəccüb, heyranlıq kimi müxtəlif və mürəkkəb psixoloji halları xüsusi bir sənətkarlıqla ifadə edə bilir:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 253
Kişnəyir ildırımlar, qılınc çəkir buludlar, Göylər səltənətində qovqamı, şənlikmi var? Həp qaranlıqdır əvət sirri-həyat, Qoca xaliq də qaranlıq, heyhat!
Cavidin istər lirik, liro-epik şeirləri, istərsə də mənzum və mənsur dramları bədii aforizmlərlə də çox zəngindir. Bu bədii aforizmlərin əksəriyyətində qəhrəmanlıq, həyat sevgisi, mübarizə eşqi, nikbinlik, əməyə məhəbbət, insanpərvərlik, sülhpərvərlik, ağıl, mərifət kimi gözəl sifətlər təbliğ edilir:
Cavid məşhur atalar sözlərindən, hikmətli sözlərdən də isti- fadə edir. Bəzən bu hikmətli sözləri olduğu kimi saxlayır, bəzən də vəzn, qafiyə xatirinə əlavələr edir. Məsələn:
(Bu məşhur, hikmətli sözlərə şair – nəşəsiz bir ömrü ancaq mübarizə güldürər – misrasını əlavə etmişdir). Yaxud:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 254
Hər gecənin bir səhəri var – aforizmini vəzn, qafiyə xatirinə – hər gecədən doğar bir günəş – şəklində işlədilir. Yaxud: – Zimistan çəkməyən bülbül baharın qədirini bilməz– kimi hikmətli sözlərin məzmununu saxlamaqla, şair onlara yeni forma verir:
Və ya qara günün ömrü az olar – kimi atalar sözünün məzmu- nunu saxlamaqla yeni formada işlədir: Kədərli günlər Qara bulud kimi tez gəlib keçər.
Yaxud: “İki könül birləşsə, qoparar dağı-daşı” – kimi atalar sözündən: “İki könül birsə, diləklər də bir” – şəklində işlədir. Bəzən vəzn və qafiyə xatirinə “Silah mərd igidə yaraşıqdır” atalar sözünü “Silah mərd oğula bir arkadaşdır” şəklinə salır. Çox hallarda atalar sözləri, hikmətli sözlər Cavidin şeirində olduğu kimi işlədilir. Məsələn: Güclü gücsüzdən intiqam almaz. Tək əldən səs çıxmaz. Məncə fürsət qanadlı bir quşdur, Kim ki, əldən uçursa sərxoşdur. Hər dərd üçün, şübhəsiz, bir çarə var, Biri ölməzsə, dirilməz birisi. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|