Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əkbər Ağayev
- Əli Sultanlı
- Məmməd Cəfərə
- Yaşar Qarayevin
- Əbülfəz İbadoğlu
- Abbas Zamanov
- Cəfər Cəfərovun
- Məsud Əlioğlunun
- İzzət Rüstəmovun
|
Abdulla Şaiqin “İblis” faciəsində qoyulan mühüm sosial problemlərlə ilgəli daha dərin məsələlərə əl atmış, Qərbin keçirdi- yi, Şərqin isə keçirməkdə olduğu istihalə dövrlərinə (keçid dövr- lərinə), millət və onun təfəkkür tərzinə, dirçəliş və inkişafına nə- zər salmış, dövrün bir çox tənqidçisindən fərqli olaraq, Arifin xarakterindəki ziddiyyətləri, tərəddüd və şübhəçiliyi real ictimai- tarixi şəraitlə bağlamışdır. Bütün bunlar ona faciənin mahiyyətini, ictimai əhəmiyyətini, dramaturqun fəlsəfi-estetik konsepsiyasını açmağa imkan vermişdir. İnsanın maddi və mənəvi qüvvədən iba- rət olması haqqında konsepsiya və onun əsərdə bədii həlli məsələ- sinə toxunan müəllifin fikrincə, “İblis”də İblis maddi qüvvələrin, Mələk isə mənəvi qüvvələrin simvoludur. Bu iki qüvvə hər bir insanda mövcuddur və bu iki qüvvənin (mənfi və müsbət qüvvə- lərin) bir-birilə çarpışması faciəni doğuran əsas şərtdir. Şaiq faciə və dram janrlarının hüdudlarını müəyyənləşdir- məyə, “İblis”də faciənin şərtləri və qanunlarına nə dərəcədə əməl olunmasını aşkara çıxarmağa çalışmışdır. “İblis”ə iki görünüşdən (əsərdə faciəvilik və dramatikliyin nədən ibarət olmasından) yana- şan müəllif onda dramatikliyi Arifin ideya və qayəsində, ictimai həyata və insanlara münasibətində, Rənanın eşqində görmüşdür. Ancaq o, Arifin dram qəhrəmanı kimi təhlil etməyə çalışsa da, məntiqi cəhətdən Arifin faciə qəhrəmanı olması fikrinə gəlib çıxmışdır. İyirminci illərdə “İblis” faciəsinin ictimai mahiyyətini və dra- maturqun qayəsini daha yaxşı duyan yazıçılardan biri olan Ab- dulla Şaiq, eyni zamanda, Arif və İblis surətlərinin geniş təhlilini vermişdir. Onun fikrincə, istihalə dövrünün tipik nümayəndəsi olan Arifi inlətən, ürəyinin dərinliyində qorxunc yaralar açan şəxsi kədəri deyil, cəmiyyətə qarşı münasibəti, arzusu ilə real həyat arasındakı ziddiyyətlərdir. O, həmin ziddiyyətləri belə səciyyələndirmişdir: “... O, fərdi arzusu ilə ictimai arzular ara- sında böyük bir ziddiyyət görür. Arif ya o çirkin həyata uymalı, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 21
onun bütün pislikləri və çamırlıqları içində sürünməli, yaxud o qeydləri, o ayrılıqları qırıb parçalayaraq mühiti istədiyi kimi dəyişdirməli və istədiyi şəklə salmalı idi. Bunların heç birini etmək iqtidarını özündə görmədiyindən o, mühitdən tamamilə uzaqlaşmaq, dərdlərini, ələmlərini unutmaq məqsədilə təbiətin saf və sakit köksü üzərinə atılmaq, orada həyacanlarını unutmaq məcburiyyətində qalır. “İblis” fənalıqların simvoludur. O, mənə- viyyatı və yaxşılıqları inkar edən bir ruhdur. Vəzifəsi insanlardakı mənəvi qüvvələri söndürmək və maddi qüvvələri inkişaf etdir- məkdir. Odur ki, Arifi iğva etmək və onun qəlbini təsxir edə bil- mək üçün dürlü-dürlü planlar qurur və onu insani əxlaq və yüksək duyğulardan uzaqlaşdırmağa, bataqlığa, adi və alçaq həyata sürükləməyə çalışır...” Abdulla Şaiq Arifin əqli təkamülündə, həyatı daha yaxşı dərk etməsində, onun acı həqiqətlərini görüb duymasında, başqa sözlə, məntiqi təfəkkürünün inkişafında İblisin oynadığı rola xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Onun düşündüyünə görə, “Arif XIX və qismən XX əsrin yetişdirmiş olduğu türk xalqının nümayəndəsi və tarixi tipidir. İblis isə Qərb mədəniyyətinin yetişdirmiş olduğu, tam mənası ilə realist bir tipdir. O bütün qüvvətini və hərarətini ağıl və mühakiməsindən alır.” İblis romantik tipdir, mifoloji obrazdır. Onun irəli sürdüyü fikirlərdə Zərdüşt fəlsəfəsilə səsləşən cəhətlər vardır. Belə olan surətdə Şaiq İblisi nə üçün Qərb mədəniyyətinin yetişdirmiş ol- duğu realist tip adlandırmışdır? Məncə, İblisi Qərb imperializmi- nin simvolu kimi göstərmək, həyatda və cəmiyyətdə baş verən hadisələri realistcəsinə qiymətləndirdiyi üşün Abdulla Şaiq onu realist tip hesab etmişdir. İblis həqiqətən ictimai həyat hadisə- lərinə və cəmiyyət qanunlarına münasibətdə, ona rasionalizm mövqeyindən yanaşmaqda və məntiqi nəticələr çıxarmaqda böyük realistdir. Bir bədii obraz kimi isə romantik surətdir. Abdulla Şaiq demişkən, “İblis kəskin ağla və sarsılmaz iradəyə malikdir. Dodaqlarından uçan hər söz məntiqli, hər bir hərəkət və fəaliyyət ağıl və mühakiməyə uyğundur. Həyatdakı ahəng və intizamı Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 22
pozmaq üçün plan qurmaqda, məqsədinə irişmək üçün vasitələr və səbəblər hazırlamaqda çox mahirdir. İsbata çalışdığı həqiqətlə- ri müxatibinə o qədər böyük bir məharətlə anladır və elə füsunkar bir təsir ilə nufüz edir ki, qarşısındakının məğlub olmaması imkan xaricindədir... O amansız bir münəqqiddir. Bu cəhətdən də realiz- min müəssisidir. Ariflə İblisi müqayisə edəcək olsaq. İblis ona görə çox irəliləmişdir, nöqteti-nəzərləri yenidir.” 1
Şaiq İblisi maddi ehtirasatın, ağıl və elmin, ona qida verən Qərb mədəniyyətinin, İngiltərə müstəmləkəçilərinin nümayəndəsi kimi səciyyələndirmişdir. O, sufilərin hiss, rasionalistlərin isə ağı- la münasibətlərini şərh edərək, dramaturqun ağıl və hissin vəhdəti haqqındakı konsepsiyasını belə aydınlaşdırmışdır: “... Cavidcə insanların səadəti ağıl ilə qəlb arasımda olan ahəng və uyğun- luqdadır. O, qəlbsiz insanları bəşəriyyət üçün çox zərərli görür. O, bu iki qüvvəni müsavi olaraq özündə inkişaf etdirmiş insanlar görməyi arzu edir...” O, bu baxımdan Elxan surətini, onun kəskin ağıl və iradəyə malik olmasını təqdir etmişdir. Düşünmüşdür ki, dramaturq faciə- nin son pərdəsində Arifin rolunu yeni bir qəhrəmana, Elxana vermişdir ki, bu da faciə qanunlarına ziddir. Buna haqq qazandır- mağa çalışan müəllif yazmışdır: “Arif həyata atılaraq ictimai məsələləri həll etməyə hələ hazır deyildir. Cavidcə o ictimai quruluşu bu gün əskilikdən çox uşaqlaşmış, bir çox qorxunc vaqiələr, acı təcrübələr görmüş, həyata açıq gözlə baxan yeni nəslin nümayəndələri yarada biləcək. Cavid bu həqiqəti, bu qayəni göstərmək üçün hailə [faciə] çərçivəsini qıraraq onun xaricinə çıxmaq məcburiyyətində qalmış.” İyirminci illərdə “İblis” faciəsi barəsində yazılmış məqalə- lərdə dramaturqa tutulan əsas iradlardan biri əsərdə şairin qayə- sinin və tiplərin aydın olmaması, orada bədii təzada geniş yer verilməsilə əlaqədar idi. Abdulla Şaiq bu cür düşünənlərlə açıq
1 Abdulla Şaiq. Cavidin “İblis” nam hailəsi haqqında duyğularım, “Maarif və mədəniyyət”, 1925, № 2, səh. 45. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 23
mübahisəyə girməsə də, həmin mülahizələrlə razılaşmamış və demişdir: “Tiplərə gəlincə, doğrudur, İblisin sözlərində bir çox təzad var. İblis mürəkkəb bir tipdir. Elə İblisi canlandıran, ona qüvvət, rəng və ziya verən sözlərindəki təzaddır.” III 1960-1970-ci illərdə Hüseyn Cavidin ədəbi irsinin öyrənil- məsində yeni mərhələ başlanır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslı- ğında yeni bir sahə - cavidşünaslıq formalaşıb inkişaf edir. XX əsr Azərbaycan romantizminin nəızəri problemlərinin, estetik prin- siplərinin araşdırılması dramaturqun ədəbi irsinin daha dərindən öyrənilməsinə, yeni tədqiqat əsərlərinin, məqalələrin, elmi kon- sepsiyaların yaranmasına səbəb olur. Həmin illərdə Hüseyn Cavid haqqında yazılmış məqalələr, hər şeydən öncə, elmi-nəzəri səviy- yəsinə görə seçilir; onun ayrı-ayrı əsərləri marksist-leninçi ədə- biyyatşünaslığının metodoloji və ədəbi-nəzəri prinsipləri əsasında qiymətləndirilir, tədqiq və təhlil edilir. Hüseyn Cavid irsinin araş- dırılmasında yeni mərhələ başlanır. Onun yaradıcılığının, xüsusən romantizminin tədqiq, təhlil və qiymətləndirilməsinin nəzəri mə- sələləri və estetik prinsiplərinin işlənib hazırlanmasında müəyyən işlər görülür. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə dra- maturq haqqında yazılmış bəzi məqalələrdə onun əsərləri sənətin nəzəriyyəsi baxımından deyil, ideoloji baxımdan qiymətləndi- rilmişdir. Bəzi tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar iyirminci-otuzuncu illər tənqidinin təsiri altından çıxa bilməmiş, məlum və həqiqət- dən uzaq fikir və mülahizələrə kor-koranə yanaşmışlar. 1956-cı ildə Sov. İKP MK-nın XX qurultayında Nikita Ser- geeviç Xruşşovun təşəbbüsü ilə 1937-ci ildə və sonralar siyasi repressiyaya məruz qalmış sovet vətəndaşlarına bəraət verilməsi məsələsi müzakirə edildi və onlara bəraət verilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Həmin ildə Cavid bəraət aldı. 20 illik fasilədən sonra Cavidin rəsmi qadağam edilmiş ədəbi irsi xalqa qaytarıldı. Cavid irsinin tədqiqi, nəşri və əsərlərinin tamaşaya qoyulmasında yeni mərhələ
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 24
başlandı. Adil İsgəndərov Azərbaycan Akademik Dram Teatrında “Şeyx Sənan” faciəsini tamaşaya qoydu. 1950-ci illərin ikinci yarısında Cavid haqqında yazılmış mə- qalələr arasında diqqəti daha çox Əkbər Ağayevin və Əli Sultan- lının məqalələri cəlb edir. Hər iki müəllifin məqaləsində (məqa- lələrdə ideoloji baxımdan Hüseyn Cavid haqqında deyilən tənqidi mülahizələrə haqq qazandırılsa da) mübahisəli fikirlər vardır. Lakin bu, bütövlükdə onların məqalələri üçün səciyyəvi deyildir. Bəllidir ki, vaxtilə XX əsr Azərbaycan romantizminin böyük nümayəndələri olan Məhəmməd Hadi və Hüseyn Cavid kimi klassiklərin qarşısında həddindən artıq tələblər qoyulmuş, onların əsərləri romantizmin nəzəriyyəsi və estetik prinsipləri nəzərə alınmadan qiymətləndirilmişdir. Əkbər Ağayev ədəbi ictimaiy- yətin diqqətini bu cəhətə yönəldərək yazmışdır: “... indi Hadi və Cavid kimi sənətkarlardan imtina etmək yox, onları düzgün tədqiq edib öyrənmək və gənc nəslə tanıtdırmaq lazımdır. Ədəbi irsimizin sosialist mədəniyyəti xidmətinə vermək işində böyük əhəmiyyəti olan bu yolu bizə Kommunist partiyamız, onun XX qurultayı və bu qurultayın böyük teoretik əhəmiyyəti olan tarixi qərarları göstərmişdir.” 1
diqqəti cəlb edir. Birincisi, Hüseyn Cavidin yaradıcılıq yolu və əsərləri tamamilə yenidən və əsaslı surətdə tədqiq edilib öyrənilməlidir. İkinci problem isə bədii yaradıcılıqda ziddiyyətin mənşəyi ilə ilgəlidir. O, bu barədə yazır: “Hər şeydən əvvəl onu yadda saxla- maq lazımdır ki, ədəbiyyat tarixində düz bir xətlə, ziddiyyətsiz, bütün ömrü boyu bir istiqamətlə irliləyən, yaradıcılıq tərəddüdü və şübhələri keçirməyən böyük bir sənətkar olmamışdır. Nə rus, nə Şərq, nə Qərb ədəbiyyatından elə bir şəxsiyyətin adını çəkmək
1 Əkbər Ağayev. Hüseyn Cavid və onun “Şeyx Sənan” əsəri, “Ədəbiyyat və incəsənət”, 28 oktyabr 1956. Onun ikinci eyni adlı məqaləsi həmin qəzetin 4 noyabr tarixində dərc edilmişdir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 25
olmaz ki, o belə bir məhdud yolla inkişaf etmiş olsun. Çünki belə məhdudluq ümumiyyətlə sənətkar dühasına ziddir...” Məsələyə bu yönümdən yanaşan müəllif Cavid yaradıcılığın- dakı ziddiyyətlərlə əlaqədar yazırdı: “... Cavidin yaradıcılığı ona görə ziddiyyətli və ziqzaqlıdır ki, bir tərəfdən onun yetişdiyi və yaradıcılığa başladığı dövrün özü ziddiyyətli idi, digər tərəfdən Cavidin uşaqlığı və gəncliyi müxtəlif, bir-birinə zidd mədəni təsirləri özündə birləşdirən bir mühitdə keçmişdir.” Görkəmli ədəbiyyatşünas Əli Sultanlı dünya ədəbiyyatını, dünya ədəbiyyatını, Şərq və Qərb dramaturgiyasını yaxşı bilirdi. Bu, ona Hüseyn Cavid dramaturgiyası barəsində yeni və orijinal mülahizələr yürütməyə imkan vermişdir. Əli Sultanlı, eyni za- manda, Hüseyn Cavid irsinin yeni aspektdə və metodoloji prin- siplər əsasında öyrənilməsinin əsasıı qoyan alimlərdən biridir. Onun məqaləsində qiymətli cəhətlər çoxdur. Ancaq mən onun bir neçəsi üzərində dayanmaq istəyirəm. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının, o cümlədən cavidşünaslı- ğın, irəlidə göstərdiyimiz kimi, qarşısında duran aktual problem- lərdən biri Hüseyn Cavidin yaradıcılıq metodu və üslubunun va- hid elmi konsepsiyasını və metodoloji prinsiplərini işləyib hazır- lamaqdan ibarətdir. Ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri bu sahədə müəyyən işlər görsələr də, həll ediləsi məsələlər az deyildir. Bu baxımdan Əli Sultanlının nəzəri konsepsiyası diqqəti cəlb edir. Ona görə, Hüseyn Cavidin 1920-ci illərə qədər yazdığı bir sıra əsərlərdə romantizm ilə realizmi birləşir. Dramaturq bəzən romantizmdən realizmə keçir. (Bu məsələ H.Zeynallı, A.Şaiq və b. vardır.) Əli Sultanlının ədəbi-nəzəri görüşləri üçün səciyyəvi olan cəhətlərdən biri elmi obyektivlik və təhlil-tədqiq üsulunun oriji- nallığıdır. O, vaxtilə dramaturq haqqında deyilmiş fikirlərə tən- qidi yanaşarkən elmi obyektivlik duyğusunu itirməmiş, mübahi- səli məsələləri bilavasitə onun əsərlərinə istinad edərək həll et- məyə çalışmışdır. Əkrəmi,Peyğəmbəri, Şair Kirmanini və başqa surətləri dramaturqla eyniləşdirən tənqidçilərin və ədəbiyyatşü-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 26
nasların əleyhinə getmiş, “Şeyx Sənan”dakı yuxu və teyf məsə- ləsini dünya dramaturgiyası kontekstində aydınlaşdırmışdır. Arifin konkret tarixi və tipik bir obraz olması barəsində Əli Sultanlının fikirləri Abdulla Şaiqinki ilə üst-üstə düşsə də, o, Arif surəti haqqında yeni mülahizələr söyləmişdir. Russoizmin XX əsrin əvvəllərində Türkiyədə yayıldığını nəzərə alan müəllif belə bir fikir irəli sürmüşdür: “Arif russoçudur, dramaturq bu dünya- görüşünü Türkiyədən gətirmiş, russoçuluqla tolstoyçuluğu Arif obrazında birləşdirmişdir.” Əli Sultanlı Cavidin inqilabdan qabaq və sovet dövrü yara- dıcılığını təhlil və tədqiq edərək, Azərbaycan tənqidi və ədəbiy- yatşünaslığında ən çox mübahisələrə səbəb olan “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramları üzərində dayanmışdır. Bu, bir həqiqətdir ki, Hüseyn Cavidin tarixi dramlarını təhlil edərkən on- larda təsvir edilmiş epoxanı, dövrün ictimai-siyasi və tarixi hadi- sələrini, fəlsəfəsini, ictimai fikir axınlarını, tarixi şəxsiyyətlər haq- qında məlumat və həqiqətləri mükəmməl bilmək lazımdır. Bunsuz dramaturqun həmin əsərlərdə irəli sürdüyü konsepsiyaları, fəlsəfi- estetik problemləri, tarixilik və müasirliyin nədən ibarət olmasını bilmək, təhlil etmək və qiymətləndirmək mümkün deyildir. Əli Sultanlı Azərbaycan tarixi dramlarının nəzəriyyəsinin iş- lənib hazırlanmasında müəyyən xidmət göstərmişdir. Onun məqa- ləsi bu baxımdan və hər şeydən öncə, təhlil və tədqiq prinsipləri- nə, metodoloji cəhətlərinə görə əhəmiyyətlidir. O, özündən qa- baqkı və sonrakı bəzi tənqidçi və ədəbiyyatşünaslardan fərqli ola- raq, Şərq və Qərb islamşünaslarının, sovet və xarici tarixçilərin əsərləri ilə yaxından tanış olmuş, ədəbiyyatşünaslığımızda ilk dəfə “Peyğəmbər”i Volterin “Məhəmməd peyğəmbər, yaxud fanatizm”, “Topal Teymur”u isə Marlonun “Böyük Teymurləng” dramları ilə müqayisəli şəkildə təhlil etməyə və qiymətləndirməyə təşəbbüs göstərmişdir. Onun fikrincə, “Maarifçi Volterin əsərində tarixi obyektivlik yoxdur. O, müəyyən surətləri öz antiklerikal ideyalarının ruporu edərək, tarixi realizmi unutmuşdur. Əslində, senzuradan canını qurtarmaq məqsədilə din başçıları üşün tipik Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 27
olan cəhətlərin hamısını alıb Məhəmmədin simasında cəmləşdir- mişdir.” Böyük Azərbaycan dramaturqu Hüseyn Cavid isə başqa yolla getmişdir. O, tarixi hadisələrə obyektiv yanaşmış, hər şey- dən əvvəl, həmin sosial-tarixi hadisələrin konkret mahiyyətini vermişdir. Başqa sözlə, “... Peyğəmbər surətini verərkən drama- turq tarixi həqiqətə əzəmi dərəcədə sədaqət göstərməyə çalışır. Tarixi həqiqətə münasibətində isə onun yaradıcılığında, həmişə olduğu kimi, romantizmlə realizm ünsürləri birləşir. Ən nəhayət isə realizm romantizmə qalib gəlir.” Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramlarının obyektiv qiymətləndirilmə- sində Hənəfi Zeynallının, Əli Sultanlının, Məsud Əlioğlunun və başqa ədəbiyyatşünasların müəyyən xidməti vardır. Əli Sultanlı “Topal Teymur”dan danışarkən bir neçə məsələni ədəbiyyatşü- nasların nəzərinə çatdıraraq yazmışdır: “Topal Teymur”dan da- nışarkən bir məsələni də qeyd etmək lazımdır. Bu əsərdə dra- maturq ilə Teymurun saray şairi Kirmani və yaxud anadolu filo- sofu Şeyx Buxari arasında eyniyyət düzəltmək yanlış bir üsuldur. Bu üsul, ədəbiyyatşünası əsərin ideyasını düzgün müəyyən et- məkdən uzaqlaşdırır. H.Cavid nə yarımxarabatı şair Kirmanidir, nə də filosof Şeyx Buxari. O, tarixə sədaqət göstərərək, hadisələri əzəmi dərəcədə düzgün təsbit etməklə, onları nisbətən romantik- ləşdirmişdir. Dramda Topal Teymur tarixdə olduğu kimi həm mənfi, həm də müsbət sifətləri ilə canlanmışdır.» 1
yığın insanlara, ucu-bucağı yox məmləkətlərə... sənin kimi bir kor
2 , mənim kimi bir topal müsəllət olmazdı” sözlərini misal çəkən alim onun müasirliyinə işarə vuraraq yazmışdır: “Teymu- run son sözü öz dövrü üçün nə qədər tipikdirsə, imperializm dövrü üçün, müharibə qızışdıranlar üçün də olduqca tipikdir.”
1 Əli Sultanlı, Məqalələr, Bakı, Azərnəşr, 1971, səh. 153. 2 Türk sultanı Yıldırım Bayazidə işarədir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 28
Əli Sultanlı Əkbər Ağayevdən fərqli olaraq Hüseyn Cavidin dünyagörüşündəki və yaradıcılığındakı ziddiyyətlər barəsində başqa fikirdədir. Onun fikrincə, dramaturq cəmiyyətin inkişaf qa- nunları ilə tanış olmadığı üçün ziddiyyətlərdən canını qurtara bilmirdi. Onun vahid bir sistemə malik fəlsəfi konsepsiyası da yox idi. Ona görə də o, təbii olaraq sıx-sıx ziddiyyətə düşürdü... Sonralar həmin fikirləri bəzi ədəbiyyatşünaslarımız, demək olar ki, eynilə təkrarlamışlar. Ümumiyyətlə, bədii yaradıcılıqda vahid fəlsəfi konsepsiyaya malik olmaq yazıçını sxematizmə və fikir yeknəsəkliyinə aparıb çıxarmazmı?.. Unutmaq olmaz ki, bədii yaradıcılıqda yazıçı üçün vahid bir fəlsəfi konsepsiyanı izləmək, fəlsəfi sistemə malik olmaq çox çətin olur. Bu, nəticə etibarilə ya- zıçını bədii yaradıcılıqda sxematizmə aparıb çıxarar. Bilmək la- zımdır ki, bədii əsərlərdə qoyulan problemlərlə, irəli sürülən fəl- səfi konsepsiyalarla əlaqədar olaraq yazıçının fəlsəfi sistemi, kon- sepsiyaları dəyişilə bilir. Əgər söhbət konkret olaraq Hüseyn Caviddən gedirsə, onda “Şeyx Sənan”da, “İblis”də, “Peyğəm- bər”də, “Topal Teymur”da, “Səyavuş”da və “Xəyyam”da vahid fəlsəfi konsepsiyadan necə çıxış etmək olardı?.. Əlbəttə, bu kimi məsələlər cavidşünaslıqda dərin elmi izahını gözləyən mürəkkəb nəzəri problemlərdir. Mən belə fikirləşirəm ki, Hüseyn Cavidin dünyagörüşündə və yaradıcılığında müəyyən ziddiyyətlər olsa da, onun insan və əxlaq, sülh və müharibə, cəmiyyət və şəxsiyyət, hu- manizm, inam və əqidə, gözəllik və eybəcərlik, ülvilik və faciəvi- lik, tarixilik və müasirlik... haqqında vahid fəlsəfi konsepsiyası vardır. O, bəzən dramaturq haqqında kəskin fikirlər də demişdir. Guya Hüseyn Cavid dünyadan xəbərsizdi, onun ictimai-siyasi biliyi müşahidələri dairəsindən kənara çıxmırdı, cəmiyyət qanun- larını və imperialist müharibəsinin əsl mahiyyətini dərk etmirdi, “Afət”də hadisələr ümumiləşdirilməmişdi və i.a. Əlbəttə, bu, o qədər də inandırıcı görünməyən və dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac olan fikirlərdir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 29
IV 1960-cı illərdə Azərbaycan tənqidi və ədəbiyyatşünaslığının nəzəri və professional səviyyəsi xeyli yüksəlir, klassik irsin daha dərindən öyrənilməsində müəyyən nailiyyətlər qazanılır, yeni elmi tədqiqat əsələri meydana gəlir. Klassik sənətkar Hüseyn Cavid haqqında yüzlərcə məqalə, bir monoqrafiya, bir neçə dissertasiya yazılır. Hüseyn Cavid irsinin araşdırılmasında Məm- məd Cəfər, Cəfər Cəfərov, Yaşar Qarayev, Məsud Əlioğlu, Zahid Əkbərov, İzzət Rüstəmov, Əbülfəz İbadoğlu və başqaları diqqətə- layiq işlər görürlər. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında XX əsr romantik poeziyamızın və mənzum dramlarımızın bədii-estetik, dil və üs- lub, sənətkarlıq xüsusiyyətləri kifayət qədər dərindən araşdırılma- mışdır. Lakin bu sahədə əhəmiyyətli tədqiqat işləri aparılmışdır. Cavidin romantik şerinin, mənzum dramlarının dil-üslub və sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin tədqiq olunmasında mühüm xidmət görkəmli alim və nəzəriyyəçi Məmməd Cəfərə məxsusdur. Onun ədəbi-nəzəri görüşləri, elmi əsərləri və konsepsiyaları bütövlükdə cavidşünaslığın inkişafına səmərəli təsir göstərmişdir. Ədəbiyyat- şünaslığımızda, ümumiyyətlə, dil, üslub, yaradıcılıq metodu və sənətkarlıq məsələlərinin işlənib hazırlanmasında Məmməd Cəfər çox iş görmüşdür. O, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan romantik poeziyasında gedən axtarışlardan bəhs edərək yazmışdır: “Cavi- din üslub xüsusiyyətlərini düzgün müəyyənləşdirmək üçün hər şeydən əvvəl nəzərdə tutmaq lazımdır ki, onun, habelə M.Hadi, A.Səhhət, A.Şaiq kimi başqa romantik şairlərin yaradıcılığa başla- dığı dövr bədii forma, xüsusən bədii dil, üslub sahəsində yeni axtarışlar dövrü idi. Bu axtarışlar yolunda çox ciddi çətinliklər meydana çıxırdı. Bu çətinliklərə Cavid də rast gəlmişdi...” Alim bu çətinlikləri törədən səbəbləri açıb göstərmiş, ənənə ilə novatorluq arasındakı əlaqənin mahiyyətini və əhəmiyyətini aydınlaşdırmışdır. Klassik Azərbaycan və şifahi xalq şeir dilinin və üslubunun biçimlənməsində bu iki şeir dilinin oynadığı rol
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 30
barəsində öz konsepsiyasını irəli sürmüşdür. O, romantik yazıçı- ların dildə, üslubda və bədii formada əmələ gətirmək istədikləri təzəliklərdən danışarkən demişdir: “... Məhəmməd Hadi, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət və Hüseyn Cavid bu ziddiyyəti [klassik şeirlə şifahi xalq şeiri arasında olan ziddiyyəti] dərk etmişdilər. Onlar bir sıra başqa məsələlərdə olduğu kimi, xüsusən dil, üslub və bədii forma məsələsində yenilik yaratmağa ciddi səy göstərirdilər. Lakin onların hərəsinə məxsus dil, üslub xüsusiyyətləri var idi. Bu şairlərin heç biri digərinə bənzəmirdi. Yeni şeir dili və üslubu məsələlərinə münasibətlərində də onları bir-birindən fərqləndirən prinsipial cəhətlər var idi.” Dil və üslub məsələsində hər romantik yazıçının özünəməx- susluğunu və fərdi-tipik xüsusiyyətlərini qeyd edən alimin fik- rincə, iki üslubda, yəni həm klassik şeir dili və üslubunda, həm də şifahi xalq şeiri dilində və üslubunda şeir yazmaq Hüseyn Cavid yaradıcılığının birinci dövrü üçün 1 səciyyəvidir. Hüseyn Cavid və Rza Tofiqin klassik şeir üslubu ilə şifahi xalq şeiri üslubuna münasibətdə oxşarlığı nəzərə çarpdıran müəl- lif belə düşünmüşdür ki, Azərbaycan şairi yaradıcılığının birinci dövründə ciddi siyasi, ictimia-fəlsəfi şeirlərini klassik üslubda, mahnı və şərqilərini şifahi xalq şeiri üslubunda yazmışdır. Hüseyn Cavidin özünə məxsus olan əsl dil və üslub xüsusiyyətləri isə 1910-cu ildən formalaşmağa başlamışdır. O, şairin ədəbi dilinin və üslubunun biçimlənməsinə təsir göstərən amilləri qeyd etmiş və yazmışdır: “Cavidin özünə məxsus olan tam orijinal dili şeir dili və üslub xüsusiyyətləri “Şeyx Sənan” faciəsi ilə başlayır...” Mövzu və janrın yazıçının dil və üslubuna təsiri və bunlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə barəsində maraqlı nəzəri mülahizələr irəli sürən Məmməd Cəfər əruz vəznində yazılmış “Şeyx Sənan”da şairin fars və ərəb tərkiblərindən mümkün qədər uzaq- laşmasını onun bədii yaradıçılığında mühüm bir hadisə kimi
1 Məmməd Cəfər Hüseyn Cavid yaradıcılığının birinci dövrü deyərkən 1905- 1909-cu illəri nəzərdə tutmuşdur. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 31
qiymətləndirmişdir: «“Şeyx Sənan”ın dilində və üslubunda Cavid klassik Azərbaycan şeir dili və üslubu ənənələrini əsas götür- müşdür. Lakin o bu dil, üslub ənənələrini sadəcə təqlid etməmiş, mümkün qədər onu zənginləşdirməyə, yeniləşdirməyə, müasir- ləşdirməyə, mənzum dram dilinə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır.» 1
Hüseyn Cavid Azərbaycan şeirində və dramaturgiyasında yeni dil və üslub yaradan, mövzuca zənginləşdirən və inkişaf etdirən, mənzum faciə janrının əsasını qoyan görkəmli sənətkar, qüdrətli söz ustasıdır. Onun orijinal yaradıcılığı və sənəti bütövlükdə Azərbaycan dramaturgiyasının və teatrının inkişafına təsir göstərmişdir. Mənzum dram əsərlərində heca və əruz vəzn- lərinin bədii imkanlarından çox ustalıqla və yaradıcılıqla istifadə etmişdir. Bu kimi cəhətləri diqqət mərkəzində saxlayan Məmməd Cəfər, Hüseyn Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatına xidmətinə yük- sək qiymət vermişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbə- sindən sonra dramaturqun dil və üslubunda əmələ gələn dəyişik- liyi və inkişafı, dilini sadələşdirməyə doğru atdığı addımları müs- bət bir hal kimi almış və onun ciddi bədii axtarışlarının səmərəli nəticəsi hesab etmişdir. Xüsusilə “Azər” dramatik poemasında şairin ədəbi-bədii dil sahəsində qazandığı uğurları qabarıq nəzərə çarpdırmışdır: «... “Azər” poemasından başlayaraq Cavidin sənətində, şeirində, klassik şeir dili və üslubu ilə şifahi xalq şeiri, dili, üslubu birləşməyə doğru inkişaf edir və biri digərinə təsir etmək, bir-birinə qovuşmaq yolu ilə təkmilləşirdi...» Məmməd Cəfər Hüseyn Cavidin dil və üslubunun yalnız öz yaradıcılığı üçün deyil, bütövlükdə Azərbaycan sovet ədəbiyyatı üçün əhəmiyyətini qabartmış, onun bədii axtarışları və yaradıcılıq təkamülünün dialektikasına nəzər salmış, bəzi tənqidçi və ədəbiy- yatşünaslar kimi, heca vəznini əruz vəznini, klassik şeir dili və üslubunu şifahi xalq şeiri dili və üslubuna qarşı qoymamışdır.
1 Məmməd Cəfər. H.Cavidin sənəti haqqında qeydlər (dil və üslub xüsusiyyətləri, bədii təsvir vasitələri), “Azərbaycan”, 1960, № 12, səh. 176. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 32
Əksinə, onların birinin digərini zənginləşdirməsini, təkmilləşdir- məsini və yeniləşdirməsini önə çəkmişdir. Azərbaycan mənzum dramlarının poetikasının, dil-üslub və sənətkarlıq xüsusiyyələrinin nəzəriyyəsini işləyib hazırlamaq üçün Hüseyn Cavidin ədəbi irsi zəngin material verir. Heca və Azərbaycan əruzunun bütün incəliklərini gözəl bilən, onu təkmil- ləşdirib inkişaf etdirən Hüseyn Cavidi, eyni zamanda, mənzum dramlarımızın poetikasının nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanmasına zəmin yaratmışdır. Bu cəhətdən onun bütün mənzum dramları, xüsusən “Peyğəmbər” mənzum tarixi dramı ədəbiyyat nəzəriy- yəçiləri üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Dramaturq başqa mənzum dramlarından fərqli olaraq “Peyğəmbər”də həm heca, həm də əruz vəznindən böyük sənətkarlıqla istifadə etmişdir: «... Cavid həm Azərbaycan əruzu, həm də heca vəznində Azərbaycan dilində yüksək dram əsərlərinin yaradılmasının mümkün olduğunu sübut etdi. Əgər “Şeyx Sənan”, “İblis” və xüsusilə “Xəyyam” onun Azərbaycan əruzunda yazılmış ən mükəmməl əsərləri idisə, “Səyavuş” da heca vəzni sahəsindəki axtarışlarının parlaq bir nümunəsi idi.» Hüseyn Cavidin poeziyasında və mənzum dramlarında Azər- baycan şeirinin, demək olar ki, bütün formalarından və şəkillə- rindən istifadə edilmişdir. Xüsusilə Azərbaycan əruzu və heca vəzninin imkanlarından yaradıcılıqla istifadə etmək şairi ədəbi yeknəsəklikdən uzaqlaşdırmış, onun şeirlərinin estetik təsir gücü- nü artırmış, sənətinə yeni bədii keyfiyyətlər və orijinallıq gətir- mişdir. Hüseyn Cavidin ədəbi təcrübəsindən sonralar mənzum dram əsərləri yaradan dramaturqlarımız, xüsusilə Səməd Vurğun istifadə etmişdir. Məmməd Cəfərin Cavidin dil-üslub və sənətkarlıq məsələ- lərinə həsr olunmuş qiymətli məqaləsi ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri və cavidşünaslar üçün örnək ola bilər. Böyük dramaturqun anadan olmasının yüz illiyini qeyd etdiyimiz bir vaxtda görkəmli alimin başladığı işi davam və daha da inkişaf etdirməyə ehtiyac var.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 33
Tənqidçi Yaşar Qarayevin məqaləsi qismən fəlsəfi aspektdə işlənmişdir. Məqalənin belə işlənməsinə, şəksiz, Hüseyn Cavid fəlsəfəsinin təsiri olmuşdur. Yaşar Qarayev “Şeyx Sənan” və “İblis” faciələri, Hüseyn Cavid romantizmi haqqında yeni mülahizələr söyləmiş, Sənan və İblisin fəlsəfi konsepsiyalarını izah etməyə çalışmış, yeri gəldikcə sənətkarlıq məsələlərinə toxunmuşdur. Onun romantik faciələrin səciyyəvi xüsusiyyətləri barəsindəki fikirləri daha maraqlı görü- nür. Müəllifin fikrincə, Hüseyn Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatına əsas xidmətlərindən biri budur ki, o, milli romantizmimizdə tragik xarakterlərin, romantik qəhrəmanların, dramatik konflikt və kol- liziyaların yeni tipini yaratmışdır. Bizim ədəbiyyatşünaslığımızda “Şeyx Sənan” faciəsi adətən Şeyx Əttarın məlum mənzuməsilə, “İblis” isə “Faust”, “Demon”, “Habil” və s. romantik əsərlərlə müqayisə olunmuşdur. Yaşar Qarayev, necə deyərlər, bu ənənəni pozmuşdur. Böyük alim və filosof Faustu böyük mütəfəkkir və filosof Sənanla müqayisə etdirmiş, Faustun “əkinçilik sxolastik fəlsəfəçilikdən yaxşıdır”, Sənanın isə “azad duyğuların təbiiliyi bə sərbəstliyi hər şeydən yüksəkdir” komsepsiyalarında bir yaxınlıq axtarmışdır. Drama- turqu “kənar mövzulara uymaqda” ittiham edənlər barəsində demişdir: “... Əlbəttə, bu ittihamlarda müəyyən həqiqət vardır. Lakin burada bir cəhəti də nəzərdə tutmaq vacibdir. Bu “kənar mövzular” əslində bizim poeziyaya həmişə doğma olan Şərq mövzuları idi. Cavidlə bizim dramaturgiyaya bir tərəfdən də Şərq daxil olurdu. Məgər bu, milli dramaturgiyanın yalnız zənginliyi xeyrinə deyildimi?..” Yaşar Qarayev “Şeyx Sənan” və “İblis” romantik faciələrində qoyulan problemlər, irəli sürülən fəlsəfi konsepsiyaları aydınlaş- dırmaq üçün maraqlı ədəbi paralellər aparmış, romantik faciələrdə tragik konfliikti doğuran səbəbləri göstərmişdir. Onun düşündü- yünə görə, dramaturqun faciələrində tragik konfliktlər çox vaxt “bəşəriyyətçilik” və “ümumi məhəbbət” ideyaları, humanizm və maarifçilik ideyaları cəbhəsindən həll edilmişdir. Romantizm hə- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 34
min faciələrin bədii obrazlar sistemində özünü göstərir. “İblis”i Cavid romantizminin yeni böyük nümunəsi hesab edən tənqidçi yazmışdır: “... İblisin qüvvəsi onun allahı və dünya işlərini özün- dən də şərir, özündən də betər hesab etməsindədir. O, bütün dün- yaya, allahın özünə belə, öz şərarət fəlsəfəsinin təsdiqi kimi baxır.”
Mefistofel, Lüssifer, Demon və İblis surətləri nə üçün yaran- mışdır? Bu mürəkkəb sual tənqidçinin düşündürmüşdür. O, belə surətlərin yaranmasını müəyyən əxlaqi-fəlsəfi sistemlərin və zid- diyyətlərlə dolu olan epoxalarla bağlamış, XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında “İblis” faciəsinin meydana gəlməsini tarixi dövrlə əsaslandırmağa çalışmışdır. “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramları nə üçün yazılmışdır? Nə üçün həmin mövzularda məhz Hüseyn Cavid əsər yazmışdır? Həmin suallar Azərbaycan filoloqlarının bir neçə nəslini məşğul etmişdir. Suallar cavidşünaslıqda bu gün də aktual olaraq qalır. Yaşar Qarayev belə bir aktual problemlə əlaqədar olaraq Məmməd Cəfərin mülahizələrini nəzərə çarpdırmışdır, “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramlarının yaranmasını dramaturqun “ideya böhranlarının nəticəsi” və “qəhrəmansızlıq əlaməti” kimi izah etmişdir. Məncə, bu inandırıcı deyildir... Bu ciddi məsələnin üzərinə yenidən dönməyə, daha dərin elmi araşdırmalar aparmağa ehtiyac vardır. “İblis” faciəsinin əsas qəhrəmanlarından biri olan Arif surəti haqqında çox yazılmışdır, maraqlı fikirlər deyilmişdir. Həmin surətin təhlil və tədqiqindən Abdulla Şaiq, Əli Sultanlı, Məmməd Cəfər, Məsud Əlioğlu, Yaşar Qarayev və başqaları ilə yanaşı, Əbülfəz İbadoğlunun da müəyyən xidmətləri vardır. O, Arifin xarakterini, dünyagörüşünü İblis və İbn Yəmin surətlərilə, Şeyda və İdeal (A.Şaiq, “İdeal və insanlıq”) obrazları ilə müqayisədə açmış, Kirmanşahlı ilə polemikaya girmiş, onun tənqidi mülahi- zələrilə razılaşmamışdır. Məqalə müəllifinin fikrincə, Arifin kədəri dünya kədəridir, bəşəri kədərdir. * Bəs Arifdə bu kədəri * Yaşar Qarayevdən qabaq A.Şaiq və Ə.Sultanlı da bu fikirdə olmuşlar. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 35
doğuran səbəb nədir? Araşdırıcının inamınca, düşdüyü mühiti dəyişmək yollarını bilməmək; şair Arifi bilavasitə sxolastik fəlsəfi konsepsiyaya mənsub olan bir ziyalı kimi qələmə almışdır. Əbülfəz İbadoğlu “romantizmin atası” Viktor Hüqonun in- san, onun mənəvi iztirabları və sarsıntıları haqqında fəlsəfi kon- sepsiyası ilə Hüseyn Cavidin “İblis”də irəli sürdüyü fəlsəfi kon- sepsiya arasında oxşarlıq axtarmışdır. Bu oxşarlıq isə ayrı-ayrı epoxalarda yaşamış iki dahi sənətkarın birinin digərini təkrarından deyil, mənsub olduqları romantizm yaradıcılıq metodundan irəli gəlir.
“İblis” faciəsinin yaxşı tədqiqatçılarından biri olan Əbülfəz İbadoğlu həyatı, ictimai quruluşu daha yaxşı dərk etmək üçün yeni fəlsəfi konsepsiyalar axtaran fərdiyyətçi, şübhəçi, tərəddüd- çü, bədbin və cani Arifin xasiyyəti, dünyagörüşü barədə diqqəti cəlb edən mülahizələr yürütmüşdür. Dramaturqun ictimai mühit və tarixi şəraitin insan psixolojisinə təsiri haqda fəlsəfi düşün- cələrini, “Arif üstəgəl altun üstəgəl silah bərabərdir cinayət” formulasından çıxış edərək, onun ziddiyyətlərini və fəlsəfi baxış- larını açıb göstərməyə təşəbbüs göstərmişdir. Görkəmli italyan filosofu və şairi Cordano Bruno demişdir: - Həqiqət yolu çətin yoldur. Odur ki, çox az adam bu yolla qədəm qoyur. Amma bu yolun zirvəsinə çatanların qarşısında son dərəcə gözəl bir mənzərə açılır. Hüseyn Cavid məhz belə bir həqiqətpərəst şair və filosof idi: “Əsiri olduğum bir şey varsa, o da həqiqət və məhəbbətdir!” Şair bu sözləri elə-belə deməmişdir. Həqiqətpərəstlik və ədalət onun iliyinə, qanına işləmişdir. Həqiqət şairin estetik idealıdır, sənə- tinin mayasıdır. Bu estetik kateqoriya haqqında şairin öz fəlsəfi konsepsiyası vardır. Abbas Zamanov öz məqaləsində haqlı ola- raq yazmışdır: “... Cavidin ilham pərisi daim həqiqət eşqi ilə qa- nad çalmış, həqiqət eşqi ilə alovlanıb yanmışdır. Həqiqəti axtarıb tapmaq, ona qovuşmaq yollarında bəzən şübhələr, tərəddüdlər keçirən şairin ilham pərisi bəzən müasir həyatdan qopub əngin səmalarda, tarixin dərinliklərində qanad çalsa da, onun yaradıcı- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 36
lığının əsas pafosu həqiqəti, əsil bəşəri həqiqəti tərənnümdən ibarət olmuş, bütün həyatı boyu bu nəcib bəşəri hissi insanlara aşılamaq yolunda qələm çalmışdır.” Abbas Zamanov vətənə münasibətdə XX əsrin iki dahi sənət- karını – realist M.Ə.Sabir və romantik H.Cavidin tutduğu möv- qeyə münasibətini bildirmiş, “Məsud və Şəfiqə” şeirini, “Maral” və “Şeyda” faciələrini nəzərdən keçirmiş, Cavid romantizminin mütərəqqi keyfiyyətlərini aşkara çıxarmışdır. Bizim ədəbiyyat tarixində elə hallar olmuşdur ki, Hüseyn Cavid yaradıcılığı bəzən Azərbaycan ədəbiyyatından, xüsusən müasir ədəbiyyatından qoparılmış, yazıçının ədəbiyyatın inkişafındakı xidmətləri unu- dulmuşdur. Buna görə də Abbas Zamanov aşağıdakı sözləri əbəs yerə deməmişdir: “H.Cavidin yaradıcılığı, istər inqilabdan əvvəl 1 , istərsə də sonra, Azərbaycan ədəbiyyatının romantik qolu kimi yaranıb inkişaf etmişdir. Odur ki, Cavid yaradıcılığını Azərbay- can ədəbiyyatının ümumi inkişafından ayırmaq yox, əksinə, onunla əlaqədar surətdə təhlil etmək, öyrənmək lazımdır.” 2
arasında ədəbi təsir necə olmuşdur? Romantiklər realistlərdən necə bəhrələnmişlər? Bu, müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünasla- rını maraqlandıran əsas problemlərdən biridir. Bu barədə Abbas Zamanov, Yaşar Qarayev, Arif Hacıyev və başqaları müəyyən fikir və konsepsiyalar irəli sürmüşlər. Lakin demək lazımdır ki, bu problemin çox halda birtərəfli, yəni yalnız romantiklərin realistlərdən “öyrənməsi” istiqamətində araşdırılmasına səy göstə- rilmişdir. Məncə, bu aktual problem qarşılıqlı şəkildə, başqa söz- lə, yalnız romantiklərin realistlərdən deyil, realistlərin də roman- tiklərdən bəhrələnməsi istiqamətində öyrənilsə, daha səmərəli nəticələr verə bilər. Bu nöqteyi-nəzərdən Abbas Zamanovun mülahizələri diqqəti cəlb edir. İnqilabdan əvvəl Hüseyn Cavidin demokratik cəbhədə dayandığını göstərən müəllifin fikrincə, “Ana” və “Maral”ın ümumi pafosu, tənqid istiqaməti Hüseyn
1 1917-ci il rus inqilabı (əslində çevrilişi). 2 Abbas Zamanov. Böyük sənətkar, “Azərbaycan məktəbi”, 1963, № 2, səh. 6. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 37
Cavidi tənqidi realistlərə yaxınlaşdırırdı. Cavid romantizminin de- mokratizmi bu əsərlərdə özünü büruzə verirdi. “Təsəttüri-nisvan” (qadın azadlığı) məsələsində isə dramaturq realist Azərbaycan yazıçılarına yaxınlaşıb, onlarla bir cəbhədə dururdu. Zənnimizcə, məqalədə dramaturqun tarixi dəyişəcək qüvvələ- ri (qəhrəmanları) görə bilməməsini onun “xırda burjua münəvvər- liyi” ilə izah etmək o qədər də inandırıcı səslənmir. “Qəhrəman- sızlıq”
1 , əlbəttə, şərti mənada, onun “xırda burjua” yazıçılığından (Hüseyn Cavid, ümumiyyətlə, xırda burjua yazıçısı olmayıb, bu barədə fikir deyənlər az olmamışdır) deyil, bəlkə romantizmindən irəli gəlir. Ədəbiyyatşünaslığımızda belə bir fikir mövcuddur: “Hüseyn Cavid 1920-1926-cı illərdə yaradıcılıq böhranı və ideya böhranı keçirmişdir.” Vaxtilə, xüsusən altmışıncı illərdə bizim bəzi möh- təbər alim və tənqidçilərimiz həmin fikri sübut etməyə cəhd gös- tərmişlər. Səbəb: Dramaturqun müasir həyatdan uzaqlaşması, “Azər”in 1920-ci ildən yazılmasına başlanmasının unudulması, “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramlarının meydana gəl- məsi... Özlüyündə də görünür ki, bunlar nə yazıçının “yaradıcılıq böhranı”, nə “ideya böhranı”, nə də “məfkurəvi tərəddüd illəri” keçirməsinə əsas verir. Əvvəla ona görə ki, həmin konsepsiya el- mi cəhətdən özünü doğrultmur, ikincisi, bütövlükdə, Hüseyn Cavid yaradıcılığı üçün səciyyəvi deyildir. Bizcə, Hüseyn Cavid, ümumiyyətlə, “yaradıcılıq böhranı” keçirməmişdir 2 . Məncə, ədə- biyyatşünaslığımızda həmin məsələnin üzərinə yenidən qayıtma- ğa, onu dəqiqləşdirməyə ehtiyac vardır. Bizə belə gəlir ki, iyir- minci illərdə, ümumiyyətlə, dramaturqun yaradıcılığında bir yeni-
1 Yəni özünə müasir, milli qəhrəmanlar tapa bilməmək. Bu məsələ ayrı-ayrı tənqidçi və ədəbiyyatşünasların məqalələrində qeyd olunsa da, elmi cəhətdən əsassız görünür və yanlış fikirlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur... 2 Azərbaycan dramaturgiyasının estetik problemlərinin görkəmli tədqiqat- çılardan biri olan Mehdi Məmmədov Hüseyn Cavidin anadan olmasının 95 illiyi ilə əlaqədar həyata keçirilən tədbirlərdə və xatirə gecəsində çıxış edərək, həmin fikrin əleyhinə çıxmış, özünün də səhvə yol verdiyini etiraf etmişdi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 38
ləşmə prosesi gedir, onun romantizminin mündərəcəsi deyişir. “Azər”də və “Knyaz”da, həmçinin Hüseyn Cavidin otuzuncu il- lərdə yazdığı başqa əsərlərində romantizm realizm ilə qaynayıb qovuşur, biri digərini tamamlayır. Sovet quruluşu Hüseyn Cavidin ideya inkişafında, dünyagörüşündə elə bir cidd dəyişikliklər əmələ gətirmir. Dramaturq yaradıcılıq amalına və metoduna sadiq qalır. Cavid teatrı və dramaturgiyasının, onun estetik problemləri və prinsiplərinin araşdırılmasında Hənəfi Zeynallı, Əli Sultanlı, Məmməd Cəfər, Mehdi Məmmədov, Məsud Əlioğlu və başqaları ilə bərabər, teatr nəzəriyyəçisi Cəfər Cəfərovun da xidmətləri vardır. Cavid teatrı Azərbaycan teatrının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Cavid teatrı müasir Azərbaycan teatrının və dramaturgiyasının formalaşması və inkişafında müstəsna rol oynamışdır. Həmin termini ilk dəfə Azərbaycan teatrşünaslığına gətirənlərdən biri İ.Cahangirov olmuşdur. Lakin görkəmli sənətşünas alim Cəfər Cəfərov ondan fərqli olaraq Cavid teatrının spesifik xüsusiyyət- lərini, estetik prinsiplərini müəyyənləşdirmiş, onun nəzəri əsas- larını işləyib hazırlayanlardan biri olmuşdur: «... “Cavid teatrı” dedikdə, biz yalnız onun əsərlərinin səhnə tarixini nəzərdə tutmu- ruq, müəyyən xüsusiyyətlərə, estetik prinsiplərə əsaslanan bir teatr, bir səhnə sənəti, bir səhnə üslubu düşünürük ki, Azərbaycan teatrının inkişafında özünə görə mövqeyi olmuşdur.» Cəfər Cəfərov məqaləsində sovet hakimiyyətinin ilk illərində dramaturqla teatr arasında yaranan “uyğunsuzluqlara” Cavid teatrının və üslubunun qavranılmasında qarşıya çıxan çətinliklərə və mürəkkəb problemlərə toxunmuş, teatr nəzəriyyəsi və sənə- tində yol verilən əyinti və səhvlərin onun əsərlərinin tamaşalarına mənfi təsirini qeyd etmişdir: “... teatr özü bir çix halda yanlış nə- zəriyyələrə uyduğundan, Cavidi də çaşdırmış, onun əsərlərinə düzgün açar tapa bilməmiş, Cavid teatrının xüsusiyyətlərini lazı- mınca mənalandırıb ifadə edə bilməmişdir...” Görkəmli teatr nəzəriyyəçisi bəzən yanlış mülahizələr irəli sürsə də, Cavid teatrının tədqiqində böyük əmək sərf etmiş, 1920- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 39
1930-cu illərdə onun əsərlərinin tamaşalarına yazılmış rəylərə tənqidi yanaşmış, “Hüseyn Cavid” monoqrafiyasının müəllifi Məmməd Cəfərlə polemikaya girmişdir. Cavid dramaturgiyasının Azərbaycan teatrı üçün yeniliyi nədə idi? Məqalə müəllifi bu suala belə cavab vermişdir: “Cavid dramaturgiyası səhnmiz üçün doğrudan da yeni idi. Romantik səpkidə yazılmış Cavid pyesləri klassik Azərbaycan dramaturgiyasından xeyli fərqlənirdi; burada gündəlik həyatın, məişət səhnələrinin təsvirinə bir o qədər əhə- miyyət verilmir, adi həyat və məişət təsvir edildikdə belə, məqsəd böyük xarakterlər, qızğın ehtiraslar, kəskiin konfliktlər vasitəsi ilə ümumbəşər əhəmiyyətli fəlsəfi fikirlər təbliğ etməkdir. Buna müvafiq olaraq Cavid əsərləri janr, üslub və bədii təsvir vasitələri etibarı ilə də Azərbaycan teatrı üçün bir çox cəhətdən yeni idi...” Sosialist realizm metodunun estetik və metodoloji prinsip- lərindən çıxış edən Cəfər Cəfərov Cavid romantizminin Azərbay- can sovet ədəbiyyatı və teatrının ilk illəri üçün çox əhəmiyyətli olduğunu göstərmişdir. O, sosializm şəraitində Cavid romantiz- minin yeni keyfiyyətlərlə zənginləşdiyini qeyd etmiş, milli həyat, milli məişət və onun bədii ədəbiyyatda təsviri probleminə müna- sibətini bildirmişdir. Onun rəyincə, sovet teatrının ilk dövrlərində romantizm yeni ideyaların, həyata yeni baxışların və kütləvi qəhrəmanlıq ruhunun ifadə edilməsində çox faydalı olmuşdur: “Cavid romantizmi də, yeni həyatı təsvir etmədiyi halda, yeni cəmiyyət qurmaqda olan Azərbaycan xalqı üçün gərəkli idi və bu halda Cavid əsərlərinin əksərən milli həyatdan alınmamasının da bir o qədər əhəmiyyəti yox idi, həçənd aydındır ki, biz hamımız bu barədə təəssüf hissi ilə danışır və çox zaman əsəbilik göstə- rərək Cavidi milli həyatdan az yazdığı üçün məzəmmət edirik. Halbuki bu məsələdə bir qədər dözümlü olmalı və nəzərə alınma- lıdır ki, Azərbaycan teatrının özündə, xüsusən 1905-ci il inqila- bından sonra Şərq həvəs çox artmışdı...” 1
1 Cəfər Cəfərov. Cavid və teatr, “Ədəbiyyat və incəsənət”, 2 mart 1963; Cavid teatrı, Əsərləri, 2 cilddə, I cild, Bakı, 1968, səh. 229-254.. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 40
Ümumiyyətlə, iyirmi-otuzuncu illərdə dramaturqla ədəbi tən- qid və teatr arasında əlaqələr mürəkkəb, eyni zamanda, maraqlı və çoxcəhətli olmuşdur. Buna görədir ki, teatr nəzəriyyəçisi məqa- ləsində Hüseyn Cavidlə teatr arasındakı əlaqələrin və münasi- bətlərin çoxcəhətliliyini “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Knyaz” və “Səyavuş” faciələrinin tamaşalarının timsalında aydınlaşdırmış- dır. “İblis” tamaşasına rəy yazan və onu yanlış estetik prinsiplər əsasında təhlil edən M.S.Kirmanşahlının mülahizələrini tənqid etmiş, İblis surətinin orijinal yuaradıcısı, böyük istedad sahibi Abbas Mirzə Şərifzadənin sənətkarlılğını yüksək qiymətləndir- mişdir: «... “İblis”in səhnə tarixində həqiqi İblis obrazı A.M.Şəri- fzadə tərəfindən yaradılmışdı ki, bu obrazın daxili aləmi ilə zahiri görünüşü arasında bir vəhdət var idi; A.M.Şərifzadənin İblisi nə Şərq divi, nə də Qərb Mefistofeli deyildi, bədii biçim hissi ilə düşünülmüş böyük ümumiləşdirmə qüdrətinə malik obraz idi ki, milli tip olaraq bir qədər şərti olsa da, “ibllislik” demonizm key- fiyyətini tam mənası ilə ifadə edə bilirdi...» Hüseyn Cavidin “İblis” faciəsi nəinki Azərbaycan, müsəlman Şərqi ədəbiyyatında, bəlkə də dünya demonizm poeziyasında yeni ədəbi hadisədir. “İblis” dünya demonizm ədəbiyyatında Hüseyn Cavid dühasının qələbəsi və təntənəsidir. Bu əsər tamaşaya qoyulduqdan sonra böyük ədəbi mübahisələrə səbəb oldu. “İblis” və onun müəllifini nədə təqsirləndirmədilər? Müəllifi idealist fəlsəfəyə uymaqda, imperialist müharibəsinin mahiyyətini başa düşməməkdə, əsərdə bədii təzada geniş yer verməkdə, İblisin axı- ra qədər kim olmasının aydınlaşmamasında, Şərq İblisinə uyğun gəlməməsində, nə bilim nədə, nədə?.. Lakin Hüseyn Cavidin İblisi dünya ədəbiyyatında yaradılmış ən maraqlı, ən parlaq, ən orijinal surətlərdən biri olaraq qalır. Zaman keçdikcə o bizə daha yaxın, daha doğma olur və hər bir ədəbi nəsil həmin faciənin üzərinə dönə-dönə qayıdacaq. Cəfər Cəfərov İblisə min bir don geyindirməyə səy göstərən- lərə, onu bədii obrazdan naturalist səviyyəyə endirənlərə qarşı
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 41
çıxmış, haqlı olaraq demişdir ki, İblisin fəlsəfi yükünü yalnız Hüseyn Cavidin yaratdığı İblis daşıya bilər. “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Knyaz” və “Səyavuş” tamaşaları Cavid teatrı, ümumən milli teatrımız tarixində görkəmli yer tutur. Bu tamaşalar faciə aktyorlarının yetişməsinə, daha da püxtələş- məsinə, bütövlükdə milli səhnə mədəniyyətimizin yüksəlməsinə müsbət təsir göstərmişdir. Azərbaycan sovet dramaturgiyası və teatrının qazandığı nailiyyətlərin böyük bir hissəsi həmin faciə- lərin tamaşalarilə bağlıdır. Bu səbəbdəndir ki, Cəfər Cəfərov həmin tamaşaların əhəmiyyəti və estetik dəyəri üzərində ayrıca dayanmış, tamaşaların ədəbi tənqidi fikrin canlanmasına təsirini göstərmişdir. Əgər “Knyaz” faciəsi müxtəlif fərdi xüsusiyyətlərə, bacarıq və istedada, duyuma malik olan aktyorların (Rza Darablı, Rza Təhmasib və Abbas Mirzə Şərifzadə - 1930-cu illərdə Knyaz rolunu bu üç aktyor oynamışdır) eyni bir bədii vəzifəni həll etməsi Azərbaycan sovet teatrı tarixində qiymətli hadisə idisə, “Səyavuş”un tamaşası isə teatrımızın inkişafında əlamətdar hadisəydi: “Nəhayət, “Səyavuş” haqqında. Bu tamaşa yalnız Cavidin deyil, ümumiyyətlə, teatrın inkişafında çox qiymətli hadisə idi. “Səyavuş” gənc Azərbaycan rejissorluğunun 1 bir
qələbəsi idi, heç bir tamaşada milli Azərbaycan rejissorluğu bu qədər istedadlı şəkildə özünü göstərə bilməmişdi...” Məqalədə bəzi mübahisəli və dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac olan mülahizələr üzərində dayanmaq lazım gəlir. Öncə “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramları barəsində. Həmin mövzularda əsərlər yaratması dramaturqun yaradıcılığında “müəyyən ziddiy- yətlərin” meydana gəlməsinə səbəb olmuşdursa da, dramaturq
1 Əsəri görkəmli Azərbaycan aktyoru və rejissoru İsmayıl Hidayətzadə tamaşaya qoymuşdu. Tamaşada Cavid ikinci rejissor kimi çıxış etmişdir. Həmin tamaşa həm dramaturqun, həm də Hidayətzadənin qələbəsi idi. İsmayıl Hidayətzadə dramaturqun məsləhəti və köməyi ilə Şərq tarixini öyrənmiş, əsəri tamaşaya hazırlayarkən qədim İran və Turanın tarixini, məişətini və folklorunu öyrənmişdir. Buna görə də onların hazırladıqları tamaşa bədii cəhətdən mükəmməl alınmış və rejissorluğumuz tarixində xüsusi yer tutur. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 42
irticaçılara kömək etməmişdir. O, Məhəmmədin və Əmir Teymu- run şəxsiyyətinə, ağıl və zəkasına, iradəsinə rəğbət bəsləmişdir. Lakin onların mənfi əməllərinə, xüsusən insan kəllələrindən ehramlar quran, milyonlarla günahsız adamı qılıncdan keçirən Teymurləngin vəhşi hərəkətlərinə nifrət bəsləmişdir. Həmin əsərlərdə yazıçı mövqeyi apaydındır. Onlarda, “Şeyx Sənan” və “İblis”dən fərqli olaraq, din və kütlə, sülh və müharibə problemi daha ciddi şəkildə qoyulmuşdur. Məmməd Cəfərlə mübahisəyə girən və ona bəzi iradlar tutan Cəfər Cəfərov yazır ki, “Hüseyn Cavid” monoqrafiyasında Məhəmmədin və Teymurun idealizə olunması göstərilməmiş, şair “ədəbiyyat, sənət başqa, təbliğat başqa” * deyərək müasir həyatdan uzaqlaşmış, “Peyğəmbər” və “Topal Teymur”da panislamist və pantürkist ideyalara qapılmışdır... Dramaturqa aid edilən “ədəbiyyat, sənət başqa, təbliğat başqa” sözləri tənqidçi Mustafa Quliyevin bir məqaləsindən alınmışdır. Əslində həmin ifadə belədir: “Bəncə ədəbiyyat başqa, siyasət başqa, təbliğat daha başqadır.” Dramaturq “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramla- rında panislamist və pantürkist ideyalara qapılmamışdır. Cəfərov həmin tezisi irəli sürərkən Türkiyədə çıxan “Yeni Qafqaziyyə” jurnalında dramaturq haqqında yazılmış “burjua fikirlərini” nəzərdə tutulmuşdur. Məqalədə qeyd olunmuşdur: “Cavid dramaturgiyası iyirminci illərin əvvəllərində və sonra Azərbaycan teatrının repertuarında geniş yer tutmamış, yalnız “İblis”lə təmsil olunmuşdur”, “İyir- minci illərin əvvəllərində ədəbi tənqid dramaturqun əsərlərinə tənqidi yanaşa bilməmişdir” və s. Həmin mülahizələr doğru deyil- dir. Əslində dramatuqun əsərləri iyirminçi və otuzuncu illərdə teatrın repertuarında geniş yer tutmuş və yalnız “İblis”lə təmsil olunmamışdır. Həmin illərdə Cavid haqqında yazılmış elə bir
* Fikir təhrif edilmişdir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 43
məqalənin adını çəkmək olmaz ki, dramaturq orada bəzən haqlı, çox hallarda isə əsassız tənqidə məruz qalmamış olsun... Hüseyn Cavid haqqında ehtirasla, yüksək professional səviy- yədə danışmaq, Cavid romantizminin estetik xüsusiyyətləri və prinsiplərinə daha çox diqqət yetirmək, böyük sənətkarın sənət dünyasını dərk etməyə ciddi səy göstərmək, cavidşünaslığı yeni fikir və konsepsiyalarla zənginləşdirmək – Məsud Əlioğlunun məqalələri 1 üçün səciyyəvidir. Kitaba daxil etdiyimiz məqalədə müəllifin sual cümlələrini çox işlətməsi onu daha oxunaqlı edir, oxucuların diqqətini müəyyən bir fikir üzərində cəmləşdirir. Xəyal nədir? İnsan həyatında onun rolu və əhəmiyyəti nədən ibarətdir? Bu kimi suallar, xəyalın fəlsəfi-estetik mahiyyəti ro- mantik Cavidi çox düşündürmüşdür. Məsud Əlioğlu məqaləsində həmin suallara cavab verməyə çalışmış, şairin xəyal barəsində fəlsəfi-estetik konsepsiyasını izah etməyə səy göstərmişdir: “... Onun [Cavidin] fikrincə, bəşəriyyət real varlıqda mövcud olan yaramazlıqlardan, rəzalət və ziddiyyətlərdən xilas üçün xəyala qapılmışdır. Şirin xəyallar, sonu görünməyən və dərk edilməyən təxəyyül aləmi dözülməz, soyuq və acı həqiqətləri unutmaq, yad- dan çıxarmaq üşün yeganə təsəlli vasitəsidir. Həyata bu cürə yanaşmaq isə özü özlüyündə yalnız aldanışlar doğurur...” Məsud Əlioğlu Cavid romantizminin ideya qaynaqlarını müəyyənləşdirməyə, fəlsəfi mahiyyətini açmağa təşəbbüs göstər- miş, şairin yaradıcılığının ilk illərində dünyanın dərkedilməzliyi barəsində fəlsəfi konsepsiyasını şərh etmişdir: “Böyük zəkalar, dühalar və kamal sahibləri belə, real həyatdakı bu küskünlüyə nəhayət verməkdə, mövcud aləmdəki ziddiyyətləri, haqsızlıq və zülmü aradan qaldırmaqda xeyli əmək sərf edib baş çatlatmışlarsa da, heç bir nəticə hasil edə bilməmişlər. Bu səbəbdən də şairin dili ilə deyilsə, büsbütün yorulub sakitləşmişlər. H.Cavidin dünyanın dərkedilməzliyi haqqındakı bu fikirləri idealist mahiyyətdə, bir
1 Şairin həqiqəti axtaran romantik gəncləri, “Azərbaycan gəncləri”, 6 mart 1963; Səyavuşun faciəsi, “Ədəbiyyat və incəsənət”, 6 aprel 1963 və s. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 44
qədər də kantçılığa yaxın fikirlər idi. Lakin çox incə şəkildə, poetik bir ifadə ilə və lirik üslubda deyilən bu romantik-idealist fikirlər, bədbinlikdən bücbütün uzaq idi...” Romantik yazıçıların, o cümlədən Cavid yaradıcılığının mər- kəzində insan, onun daxili aləmi, qəlb dünyası, hiss və həyəcan- ları, düşüncə və iztirabları durur. Hegelin dediyi kimi, romantik- lərdə qəlb dünyası xarici dünya üzərində qələbə çalır. Məsud Əlioğlu bu cəhətdən oxucuların diqqətini görkəmli romantik şai- rin insan və insanlar arasındakı mənəvi əlaqələrin mahiyyəti haq- qında düşüncələrinə cəlb edir. Bəs insanlarda belə bir müqəddəs hiss, mənəvi birlik, insana əsl insani münasibət nə vaxt yarana bilər? “Hüseyn Cavid bəşərdə məhz insanlıq hissinin,qəlb həya- tına məxsus incəliklərin əsas yer tutmasını arzulayırdı. İnsanlığın ideal dərəcədə mənalı inkişafı üçünsə məhəbbəti, böyük insan eşqini yüksək tutmağı vacib sayırdı. Sirdaşlıq, mənəvi qardaşlıq və könül birliyi yalnız o zaman mümkün olacaqdır ki, insan öz ləyaqətini və vüqarını başqalarını alçaltmaq və hörmətdən salmaq hesabına yüksəlməsin, əksinə, başqalarının iztirablarını, ürək ağrı- larını yüngülləşdirmək və aradan qaldırmaq naminə öz varlığını əzablara qurban versin...” Məsud Əlioğlu Hüseyn Cavidin ədəbi qəhrəmanları, faciələ- rində faciəvilik barəsində yeni fikirlər söyləmişdir. Onun bu baxımdan “Şeyx Sənan” və “Peyğəmbər” əsərlərinin müqayisəli təhlili maraqlı görünür. Cavidşünasın fikrincə, şair həmin dram- larda dini ideyaları yaymaq, insanları mütləq bir fikrə tabe etmək və bütün bunların sayəsində cəmiyyətdə yaradılmış xırda və çirkin ehtirasları, kin-küdurəti, zülm və haqsızlığı aradan qaldır- maq fikirlərini təbliğ edir. Bu mənada Sənanın mənəvi təkamü- lünü, ehkamdan dialektikaya qədər keçdiyi inkişaf yolunu və bunun məntiqi nəticəsini göstərən müəllif, “Peyğəmbər” barəsin- də deyilən yapma mülahizələrə etirazını bildirmişdir: “... “Peyğəmbər”ə islamçılıq fikirlərini yayan və bununla da guya din birliyi ideyasını müdafiə edən bir əsər kimi yanaşanların əksəriy- yəti ciddi səhvə yol verirlər. Bu haqda mülahizə yürüdənlər dra- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 45
mın başlıca məfkurəvi-bədii qayəsini, ideya məzmununu olduğu kimi şərh etmədiklərindən, elmi məntiqlə heç cürə uzlaşmayan, yanlış və birtərəfli fikirlər söyləmişlər...” Məsud Əlioğlu Hənəfi Zeynallı, Əli Sultanlı və başqa tədqi- qatçılardan sonra “Peyğəmbər” dramı barəsində daha cəsarətli və inandırıcı fikirlər söyləmiş, əsəri yeni nəzərlərlə oxumuş, onun bədii-fəlsəfi mahiyyətini açmağa çalışmışdır. Görkəmli şair və filosof Hüseyn Cavidin ədəbi və fəlsəfi irsinin, estetik görüşlərinin öyrənilməsində müasir Azərbaycan filoloqları və filosofları müəyyən iş görmüşlər. Lakin ədəbiy- yatşünaslarımız, xüsusilə filosoflarımızın qarşısında duran aktual problemlərdən biri onun fəlsəfəsinin, fəlsəfi konsepsiyalarının daha dərindən tədqiqi ilə ilgəlidir. Cavidin estetik görüşləri, fəlsəfi konsepsiyaları Azərbaycan, Yaxın və Orta Şərq, dünya fəlsəfi və ictimai fikrilə sıx bağlıdır. Böyük şair-filosofun əxlaq, tərbiyə, insanlıq, gözəllik, eybəcərlik, mənəvi kamillik, ideallıq və sair fəlsəfi-estetik kateqoriyalar haqqında öz baxış və fikirləri vardır. Cavid, bir şair və filosof olaraq, Tofiq Fikrətdən 1 , Zərdüşt fəlsəfəsindən, Xəyyamdan, Spenserdən, Con Lokkdan, Jan Jak Russodan, Spinozadan, Nitsşedən, Kant və Hegeldən, Tolstoydan, Dostoyevskdən, sufizmi fəlsəfəsindən... nə almışdır? Nə üçün o, filosoflar arasında daha çox Spinozanı sevirdi? Onun marksist fəlsəfəyə münasibəti necə olmuşdur?.. Müasir ədəbiyyatşünaslıq və fəlsəfə elmimizdə bu və bu kimi mürəkkəb sual və aktual problemlərin dərindən araşdırılmasına böyük ehtiyac vardır. Bu baxımdan filosof İzzət Rüstəmovun məqaləsi maraq doğurur. O, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının, xüsusən Məmməd Cəfərin Hüseyn Cavidin fəlsəfi irsinin tədqiqində əməyini yüksək qiymətləndirmiş və demişdir: “Cavidə dair fəlsəfi tədqiqlərdə digər bir nöqsanı da qeyd etmək lazımdır: böyük şair bir tərəfdən idealist kimi qələmə verilir, digər tərəfdən isə görkəmli ateist filosof kimi qiymətləndirilir. Buradakı ziddiyyət, əlbəttə, açıq
1 Bu haqda H.Zeynallının maraqlı fikirləri vardır. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 46
şəkildə duyulmaqdadır. Hamıya məlumdur ki, idealizm – dinlə, materializm – elmlə, ateist fikirlə sıx əməkdaşlıqda və əlaqədə inkişaf etmişdir. Buna görə də Cavid yaradıcılığını hərtərəfli öy- rənmək, onun fəlsəfi irsinin istiqamətini düzgün qiymətləndirmək vaxtı çatmışdır.” 1
Burada, hər şeydən öncə, məsələnin düzgün qoyuluşu və aktuallığı diqqəti özünə çəkir. Həqiqətən də səriştəsi olmayanların Hüseyn Cavid fəlsəfəsindən söz açması elmi yanlışlıqlara, termin qeyri-dəqiqliyinə gətirib çıxarmışdır. Cavidin fəlsəfi irsinin öyrənilməsini mürəkkəbləşdirən səbəb- lərdən biri onun məqalələrinin, xüsusən fəlsəfi məqalələrinin az olmasıdır. Şairin fəlsəfi-estetik görüşlərinin ədəbi irsi əsasında öyrənilməsi isə obyektiv çətinliklər yaradır. Çünki onun fəlsəfi dramlarında fəlsəfi fikirlər və konsepsiyalar obrazların dililə ifadə olunur. Bu çətinliyi nəzərə alan İzzət Rüstəmov şairin fəlsəfi gö- rüşlərini inqilabdan qabaq * yazdığı “Həsbi-hal” və “Müharibə və ədəbiyyat” məqalələri əsasında şərh etmişdir. Demişdir ki, Cavid mürtəce fəlsəfi nəzəriyyələrə və filosoflara münasibətdə çox kəs- kin idi. Filosof-şairin fikrincə, mütərəqqi nəzəriyyə və baxışlar, təlimlər cəmiyyətin, eyni zamanda, insan mənəviyyatının, idrakın inkişafında müsbət rol oynayır, mədəniyyətin çiçəklənməsinə təkan verir: “Maraqlıdır ki, Cavid müxtəlif filosof və yazıçılara qiymət verərkən Şərqin hüdudlarından çox kənara çıxır. Bu da H.Cavidin zəngin dünyagörüşünə, əhatəli məlumata malik oldu- ğunu göstərir. Onun ingilis, italyan, fransız, alman, rus filosof və yazıçılarına verdiyi qiymət olduqca maraqlıdır, çünki bu bir tərəf- dən Cavidin dünya fəlsəfəsi mədəniyyəti ilə yaxından tanış oldu- ğunu aşkara çıxarır. Digər tərəfdən də məhz hansı filosof və yazı- çılara hüsn-rəğbətlə yanaşdığını müəyyən etməyə imkan verir...”
1 İzzət Rüstəmov. Cavidin fəlsəfi irsi, “Ədəbiyyat və incəsənət”, 25 yanvar 1969. * 1917-ci ildən əvvəl. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 47
Cavidin görkəmli filosoflardan Spenser, Con Lokk, Jan Jak Russo, Kant və başqalarının fəlsəfi və pedaqoji görüşlərinə müna- sibətini aydınlaşdıran İzzət Rüstəmov belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, böyük Azərbaycan şairinin fəlsəfi irsi indiyə qədər təsəvvür edildiyindən daha geniş və zəngindir. Buna görə də onun ictimai- siyasi, fəlsəfi, bədii-estetik baxışları gələcək tədqiqatlar, elmi axtarışlar üçün yenə də geniş obyekt olaraq qalır.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|