Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/34
tarix02.12.2016
ölçüsü3,51 Mb.
#622
növüYazı
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   34

*   *   *  

                                                 

*

 Cavid sovet quruluşunu qəbul etməmiş, sovet platformasına keçməmişdi... – 



Tərtibçi. 

*

 “Səyavüş” 1936-cı ildə Yerevanda “Haypetrat” nəşriyyatı tərəfindən erməni 



dilində nəşr edilmişdi. Ehtimal ki, Vahanın tərcüməsində. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

352 


Mən Cavidlə ikinci dəfə 1934-cü ildə Bakıda görüşdüm. Bu 

görüşümüzdə o mənə belə bir maraqlı əhvalat danışdı: 

– Bir dəfə Azərbayçanın o zamankı xalq maarif komissarı 

Mustafa Quliyev Hüseyn Cavidi evinə çay içməyə  dəvət edir. 

Cavid bu dəvəti məmnuniyyətlə  qəbul edib, axşam çağı onun 

mənzilinə gedir. Çay içdikdən sonra M.Quliyev onu özünün 

kabinetinə aparır. Cavidin diqqətini xalq maarif komissarının 

kabinetinin divarına vurulmuş  şəkillər çəlb edir. Yağlı boyalarla 

çəkilmiş bu şəkillərin içərisində  təbiət təsvirləri, gözəl qadın 

portretləri, natürmortlar və sair var imiş. 

Onlar kabinetdə oturub söhbət edərkən M.Quliyev Hüseyn 

Cavidə deyir:  

– Yoldaş Cavid! Siz çox böyük şairsiniz, xalq sizi çox sevir. 

Lakin sizin poeziyanız bizim yeni həyatımızdan çox geri qalır. Siz 

ancaq təbiət, məhəbbət, gözəl qadınlar və sair bu kimi apolitik 

mövzularda yazırsınız: Siz kəndlərimizdə yaranan dəyişiklikləri 

görmüsünüz? Kənddə  həyat kökündən dəyişilib, kolxozlar təşkil 

olunur, çöllərdə traktorlar işləyir. Lakin təəssüflə deməliyəm ki, 

sizin  şeirlərinizdə biz traktora təsadüf etmirik. Bəs siz nə vaxt 

traktor haqqında yazaçaqsınız? 

Böyük sənətkar özünəməxsus müdrikliklə kabinetin divar-

larından asılan tabloları göstərib kinayəli təbəssümlə ona belə 

cavab verir: 

– Yoldaş Quliyev! Sizin kabinetinizin divarlarında nələr 

görürəm?.. Təbiət, məhəbbət, gözəl qadın, alma, armud, qədəh, 

kuzə  və sair. Bu divarlardan bir dənə  də olsun traktor şəkli 

asılmayıb. Axı traktorlar bizim çöllərimizə səs salıb. Nə üçün bu 

qadın portretlərinin yanından bir dənə  də olsun traktor şəkli 

asmayıbsınız? 

Cavidin gözlənilməz cavabından sonra Quliyev deyir:  

– Siz nə danışırsınız, yoldaş Cavid! Bunlar bədii lövhələrdir. 

Traktorun bunların yanında nə işi var? 

Cavid yenə kinayə ilə cavab verir: 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

353 


– Yoldaş Quliyev! Siz nə fikirdəsiniz, bəs mənim  şeirlərim 

bədii lövhələr deyil? Siz niyə öz tırtıllı traktorlarınızı  mənim 

şeirlərimin içinə salırsınız? Əgər sizin divarlarınızdan heç olmasa 

bircə traktor şəkli asılsa, o zaman siz traktorun səsini mənim 

şeirlərimdən də eşidərsiniz.  

 Cavid bu sözləri deyərək xalq maarif komissarı ilə vidalaşıb 

onun evini tərk edir. 

Bakıdan Yerevana döndükdən sonra bu əhvalatı Yeqişe 

Çarensə danışdım. O, ucadan gülərək dedi: 

– Afərin Cavid! Mən sənə demədimmi ki, Cavid dahi 

insandır...  

*   *   *  

Sonralar mən dostum Cavidə Uzaq Şimalda rast gəldim. Ona 

əlimdən gələn köməyi etdim. Cavid sevincindən doluxsunaraq 

məni qucaqlayıb öpdü və dedi: 

- Çox sağ ol, Alazan can! Doğru deyiblər ki, dostlar qürbətdə 

tanınar. 

Mənim böyük yazıçı, böyük şair, böyük mütəfəkkirlə bu 

görüşlərim ömrüm boyu yadımdan çıxmayacaq. 

Dahi şairin həyatının telləri bu yerlərdə qırıldı... 

“Şərq qapısı” 5 mart 1970 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

354 


 

Məmməd Rahim 

Ãöäðÿòëè éàçû÷û 

 

üdrətli dramaturq, görkəmli şair 



Hüseyn Cavidi mən 1926-cı 

ildən tanıyırdım. O, həyatda yüksək şei-

riyyət görmək aludəsi idi. Şeir deyəndə 

o, saflığı, müqəddəsliyi nəzərə alırdı. O, 

Peyğəmbərin simasında belə  şair surəti 

yaradıb yazırdı: 

 

Mən fəqət hüsni-xuda şairiyəm  

Yerə enməm də səma şairiyəm. 

 

Mən bu kamil sənətkarı tez-tez görürdüm. Cəmiyyətimiz



1

 

indiki akademiyanın



2

 2-ci  mərtəbəsində yerləşirdi. Biz gənclər 

bəzən oradakı zalda oturar, müxtəlif mövzularda olan söhbətlərə 

qulaq asardıq. Hüseyn Cavid böyük sənət eşqindən danışardı. 

Söhbətlərindən məlum olurdu ki, yaradıcılığının son dövrlərində 

o, yerə enmək, müasir dünyadan yazıb-yaratmaq istəyir. Bu, ona 

çox asan müəssər olmayırdı. Keçdiyi mürəkkəb yaradıcılıq yolu, 

aldığı  ədəbi tərbiyə onun yaxasından möhkəm tuturdu. Cavidi 

gənclərin yeni ədəbiyyat yaratmağı maraqlandırırdı. O, “mənə 

baxmayın, mənim işim başqa sayaqdır” deyirdi. Bu, böyük sənət-

karın səmimi etirafı idi. 

Hüseyn Cavid ildən-ilə  həyatla ayaqlaşmağa çalışırdı. “Dəli 

knyaz”

3

, “Azər”  əsərləri göstərirdi ki, Cavid yeni dünyaya səs 



vermək istəyir. Sürətlə, cəsarətlə olmasa da, inamla müasirləşirdi. 

                                                 



Qeyd. M.Rahimin xatirəsi ixtisarlı verilir. 

Azərbayçan Yazıçılar Cəmiyyəti nəzərdə tutulur – İ.O.



 

2

 İndiki “İstiqlaliyyət” küçəsindəki Əlyazmalar İstitutu nəzərdə tutulur – İ.O. 



3

 “Knyaz” faciəsi – İ.O. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

355 


Dramaturqun yaradıcılığında olan dönüşü istiqamətləndirmək

daha real həyat yoluna salmaq üçün o zaman qayğı göstərənlər 

olmamış deyildi. Xalqımızın böyük oğlu, dövlət xadimi, yazıçı 

Nəriman Nərimanov Hüseyn Cavidi sadə yazmağa çağırmışdı. 

Lakin bu sahədə ciddi dəyişiklik əmələ gətirmək Cavid üçün asan 

deyildi. Ona görə də deyərdi: Mən Nərimana dedim, sənin “Baha-

dır və Sona” əsərinin yarısından dil dəyişir. Dil yazıçıda bədii 

təfəkkürün ifadə vasitəsidir. Onu dəyişdirmək üçün uzun illər 

lazımdır. Cavidin yaratdığı  əsərlər göstərirdi ki, o, yaradıcılıqda 

yeni dünyanın tələbinə cavab verməyə ciddi addımlar atır. 

Sonralar Cavidin hər dəfəki söhbətindən məlum olurdu ki, 

ciddi, mürəkkəb problemlərdən yazmaq istəyir. O deyirdi: sənətin 

yaxasını üçüncu dərəcəli məsələlədən qurtarmaq  lazımdır. Xırda 

hisslər ədəbiyyat üçün mövzu ola bilməz. Çavidin xırdabalaca



kiçik sözlərdən xoşu gəlmirdi. Böyükaliülviəbədi kimi kəl-

mələr leksikonunda tez-tez eşidilirdi. Bir dəfə kimsə ona “xırda 

burjua yazıçısı” demişdi. Bu ifadə Cavidi incitmişdi. O deyirdi: 

– Ay canım, xırda burjua kimdir? Qolundan salladığı səbətdə 

on-on beş yumurta, üç-dörd yoluq toyuq-cücə satan; mən onların 

şairi olarammı? Ondansa mənə böyük burjua yazıçısı desəydi, 

ağrımazdım.  

Bunları gülümsəyərək söyləyən ədib ciddi ahənglə belə dedi:  

– “Həqiqəti məndən soruşsalar, xalqıma, bəşəriyyətə xidmət 

eləmək istədiyimi, xeyirxah insanların  şairi olduğumu bildi-

rərəm”. 

Hüseyn Cavid öz ədəbi prinsiplərində möhkəm dayanan 

ədibdi;  əsərdə  dəyişiklik  əmələ  gətirməyi ona söyləmək çətindi, 

çünki heç vəhclə bunu qəbul etməzdi. Yazdığı əsərlərin sonunda 

belə qeyd edərdi: “imlasına toxunulmasın”. O, iradəli, prinsipli 

olmağı sevərdi. Zəiflik göstərənlər, fikrindən tez dönənlər onu 

çox narazı salardı. İctimai yerdə bir haqsız hərəkət görəndə dərhal 

ciddi etirazını bildirərdi. Bir dəfə Cavid müəllimlər evində onun 

yaradıcılığını əsassız surətdə tənqid atəşinə tutan bir natiqə cavab 

verərkən çox əsəbiləşdi. Mən onun qolundan tutub “Cavid əfəndi, 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

356 


hirslənməyin” – deyə zaldan çıxardım. Səhəri bu hadisə  qəzetdə 

balaca qeydlə verildi. Bir cümlə ilə mənim də haqqımda yazdılar 

ki, “bəzi gənc  şairlər nahaq yerə Hüseyn Cavidə hüsn-rəğbət 

bəsləyirlər”. 

İllər keçdi. Dahi Lenin partiyasının milli siyasəti göstərdi ki, 

qüdrətli yazıçı Hüseyn Cavidə sovet dövləti hüsn-rəğbət bəsləyir. 

Ölməz “Şeyx Sənan” müəllifi Azərbaycan dramaturgiyasının in-

kişafında mühüm rol oynamışdır. O, səhnəmizə yüksək bədii əsər-

lər vermişdir. Elə buna görə də xalq onu hədsiz məhəbbətlə sevir. 

O, dinə, xurafata düşmən olmuşdur. O, gözəli, gözəlliyi, insanın 

saf, müqəddəs məhəbbətini yazmışdır. O, dünyada azadlığın və 

səadətin təntənəsini görmək istəmişdir. “Cavid” sözü əbədi, öl-

məz deməkdir. Yazıb-yaratdığı yüksək bədii əsərlər Hüseyn Cavi-

din ömrünü həqiqətən  əbədi eləmişdir. Mən sözümü sülhü odlu 

ilhamla tərənnüm edən böyük şahirin misraları ilə qurtarmaq 

istəyirəm: 

– “Kəssə hər kim tökülən qan izini,  

Qurtaran dahi odur yer üzünü”. 

 

Düşbərə qonaqlığı 

 

...Hüseyn Cavid məndən düşbərə istəmişdi. Bişirtdirdim. 



Səmədi

1

, Müşfiqi və Abdulla Faruqu da dəvət elədim... Demək 



olar ki, hamısı bir vaxtda gəldi. 

Şaqqıltılı  nərd işə düşdü, uduzanlar bir-bir sıradan çıxdı. 

Yenə söhbət başlandı. Həmişə olduğu kimi, söhbətin mərkəzində 

Hüseyn Cavid dururdu. Müşfiq onun, Tofiq Fikrətin,  Əbdülhəq 

Hamidin, Məhəmməd Hadinin şeirlərindən hərarətlə oxuyur; 

“Fintən”dən parçaları  “Şeyx Sənan”, “Sis”i “Tarixi-qədim”  əvəz 

edirdi. Axırda Müşfiq Məhəmməd Hadidən: 

Bir ildırım olsam da, əritsəm gecələrdən  

Bir parça olan örtünü gül üzlü səhərdən, – 

                                                 

1

 Müəllif burada və sonra Səməd deyərkən Səməd Vurğunu nəzərdə tutur – İ.O. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

357 


misralarını oxudu.  

Cavid dedi:  

– Hadi bu şeiri

1

 mənə cavab yazmışdır. Mən qadının çarşabda 



gözəl göründüyünü iddia etmişdim

2

. Hadi buna etiraz eləmişdi. 



Mən Hadinin bu misralarını dedim: 

 

Qoymuş miləl imzasını övraqi-həyatə, 



Yox millətimin xətti bu imzalar içində. 

 

Hadinin milli intibaha atəşin  şeirlər ithaf etdiyindən, böyük 



həsrətlə yazdığından, ürək yanğısı ilə dilə  gəldiyindən danışdıq. 

Sonra yenə Caviddən söhbət düşdü. Xarici səfərinə dair suallar 

verildi. O, dedi: “Bir dəfə  İstambulda qəzetdə oxudum ki, yaxşı 

şeir müsabiqəsi elan edilmişdir. Mən də bu şeirimi təqdim 

elədim” – deyib şeiri oxumağa başladı: 

 

Sarı gül, ey şikəstə solğun nur!  



Çeşmi-nazində başqa rəzm oxunur. 

Neçin aludeyi-qubar oldun,  

Söylə bir, söylə, neçin soldun?

3

 

 

Bu şeiri mən vərəm xəstəliyinə tutulmuş bir qıza yazmışdım, 



heç gözləmədiyim halda mükafat aldığımı bildim. 

Mən Caviddən xahiş etdim ki, şeiri təkrar etsin, yazım. O 

həmin sətirləri təkrar elədi. Səməd böyük ehtiramla:  

– Cavid əfəndi, mən sizin romantikanı çox sevirəm, ancaq 

olmazmı bir az sadə yazasınız, hamı başa düşsün? – deyə sual 

                                                 

1

 M.Hadinin “Əlvahi-nəfasət” şeri nəzərdə tutulur. – İ.O.  



2

 Hüseyn Cavid “Pənbə çarşaf” şeirini nəzərdə tutur – İ.O. 

3

 Həmin bənd “Vərəmli qız” şeirindəndir. Əslində belədir: 



Sarı gül! Ey şikəstə solğun nur!  

Neçin aludeyi-xəyal oldun?!  

Çeşmi-nazində başqa rəmz oxunur,  

Söylə, bir söylə, sən neçin soldun?! – İ.O. 

 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

358 


verdi. Cavid: “Siz sadə yazın, mənim öz yolum, öz ədəbi təhsil və 

tərbiyəm vardır. Bir də, şeiri sadələşdirmək olmaz!” – dedi. 

Söhbəti qəlizləşdirmədik. Gənc idik. Özü də Cavid tez tutulan 

idi. Hətta nərddə uduzanda da qanı qaralırdı. Ona görə də bəzən 

bilərəkdən uduzmaq istəyərdik... Az qalmışdı bu gün də belə 

olsun. Bunu biləndə, duyuq düşəndə acığı daha çox tuturdu. Nə 

isə, düşbərə  gəldi,  ədəbi söhbət kəsildi. Süfrə  yığıldı, çay gəldi, 

yenə söhbət başlandı. Cavid dedi:  

– Mən bu fikirdəyəm ki, əsəri zümrələr üçün deyil, insanlar 

üçün, dünyanı sevənlər üçün yazmaq gərəkdir.  

Faruq “insan məfhumu mücərrəddir” dedi. Cavid “insan 

məfhumu müqəddəs və konkretdir!” – deyə etiraz elədi. O, bu 

sözləri deyəndə ahəngində ciddilik vardı. 

Topraq vətənim, nəvi-bəşər, millətim – insan,  

İnsan olur, ancaq buna izanla inandım! – 

misralarını oxuyub, “böyük Tofiq Fikrətdən öyrənin!” – dedi. 



Xalqın istəyincə, Bakı, 1970 

 

Günaha batmaq istəmirəm 

 

...Yemək-içmək və  ədəbi söhbətlər qutardı. Camaat getməyə 



hazırlaşdı. Cavid düşbərə üçün anama təşəkkür etdi. Anam isə 

“gələn dəfə qutaba gəlin” dedi. Bu, Cavidi razı saldı. O, Bakı 

xörəklərini az yemişdi. Fisincan, düşbərə, qutab, gürzə kimi xö-

rəklərə  dəvət edəndə  məmnuniyyətlə gedir, bəzən özü də xahiş 

edirdi ki, belə xörəklər təşkil edək. Nə isə, geyinib küçəyə çıxdıq. 

Əli Bayramov klubuna bir az qalmış, tində yumaq halında çarşafa 

bürünüb oturan bir qarının gəlib-gedənlərə astadan kömək üçün 

müraciət etdiyini görən Səməd [Vurğun] astadan: “Hər kim bu 

qarıya 25 manat verməsə, namərddir” – dedi. Dərhal arvadın 

üstünə 25-lik yağmağa başladı. Hüseyn Cavid isə bizim bu 

hərəkətimizi yalnız seyr elədi və dodaqaltı gülümsədi. Səməd 

qarıya: “Ay xala, indi dur get evə...” dedi. Cavid gördü ki, biz ona 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

359 


baxırıq, hiss elədi ki, pul vermədiyi bizi narazı salıb, dedi: “Mən 

günaha batmaq istəmirəm”. – “Günah niyə, Cavid əfəndi, biz ki 

ona  əməlli-başlı kömək elədik?” – deyə Müşfiq dilləndi. – 

“Doğrudur, kömək elədiniz, ancaq belə köməyin düşər-düşməzi 

ola bilər. Qarı bir gündə ömründə bu qədər pul yığmamışdı. Hətta 

bəlkə bir ayda bu pulu görməmişdi. Buna görə  də qarının 

sevincdən ürəyi partlaya bilər. Mən günaha batmaq istəmirəm” – 

dedi. Bəlkə doğrudan da o belə düşünürdü.

1

 Nə isə “öləcək, ya 



ölməyəcək” deyə zarafat edib, Az.MİK-in binasına

2

 gəlib çatdıq. 



Cavid orada yaşayırdı, bizimlə  əl verib evinə getdi. Biz dədəniş 

kənarına yola düzəldik. 



1960 

                                                 

1

 Caviddə o qədər pul harda idi?.. – Tərtibçi. 



2

 İndiki Respublika Əlyazmalar İnstitutunun binası. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

360 


 

Abdulla Şaiq 

Ùöñåéí Úàâèä 

 

avid təbiətcə laqeyd, laübali, hə-



yatını  şən keçirməyi sevən bir 

şair idi. Onunla keçirdiyim maraqlı bir 

günü “Dəyərli bir xatirə”

1

 adlı hekayəm-



də təsvir etmişəm. 

İsti bir yaz axşamı idi. Şəhər bağça-

sında yan-yana oturub söhbət edir, hər 

kiçik bir hadisədən qəhqəhələr qopara-

raq əylənirdik. Hər ikimiz gənc, hər iki-

miz subay idik. Dostum bu aralıq qarşı-

mızdan keçən  şıq geyimli, üz-gözü bo-

yalı gənc bir qadına işarə edərək: “Mənə bax, nə haldayam, yara 

bax nə sallanır!” mahnısını kəsik səslə oxudu. Qadın kəklik kimi 

səkərək önümüzdən sürətlə keçmişdi. İndi hər ikimiz onu arxadan 

seyr edərək vücudundakı  tənasübü təyin etməyə çalışırdıq. Yol-

daşım başı ilə onun yapon şəmsiyyələrini təqlid edən iri, olduqca 

iri şlyapasını göstərərək istehzalı bir qəhqəhə qoparandan sonra: 

– İnsanların get-gedə zövqü pozulmağamı başlayır, nədir? Bu 

iri qazan incə başlara yaraşırmı? 

– Nə etsin, zavallı moda əsiri, sıradan qalmaq olmaz, – dedim. 

Bu qadın söhbətimizin uzanmasına gözəl bir mövzu oldu. 

Söz-sözü çəkərək bir çox şeydən, hətta həyatın ən mühüm məsə-

lələrindən olan təəhhüldən

2

 bəhs etdik. Nəhayət, modasız, boya-



sız, riyasız, təbii, saf və sadə gözəlliklərin insanda buraxdığı təsi-

                                                 

1

Hekayə burada verilən xatirənin, demək olar ki, eynidir. K.Talıbzadənin qeyd-



lərinə görə, A.Şaiq hekayənin üzərində sonralar yenidən işləmiş,  əlyazması 

üzərində yazmışdır: “Hüseyn Cavidə aid”. Hekayə ilk dəfə A.Şaiqin əsərlərinin 

birinci nəşrinə (1936-cı il) və sonrakı nəşrlərə salınmışdır – İ.O. 

2

 Evlənmək. 





Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

361 


rin bambaşqa olduğundan böylə bir həyat yoldaşı tapmağa qərar 

verdik. 


Günəş qürub etmək üzrə idi. Təmiz hava almaq məqsədi ilə 

dəniz sahilinə  çıxdıq. Qayıqlar ötə-bəriyə axır, dəniz seyri 

həvəskarlarını  əyləndirici musiqilərlə istədikləri tərəfə daşıyırdı. 

Heç sormadan qayığa atıldıq. Qayıq ancaq hərəkət etdikdən sonra 

onun Qaraşəhərə getdiyini və aldığımız biletlə oradakı sinemaya

1

 



tamaşa etmək, yenə həmin biletlə geri dönmək mümkün olduğunu 

öyrəndik. Bu təsadüfdən hər ikimiz məmnun qaldıq. Gözlərimiz 

önündə  ağ köpüklər üzərində qalxıb-enən  şən qayıqlar, qulaqla-

rımızı dadlı-dadlı oxşayan santurun incə tellərindən qopan munis 

mahnılar gənc ürəyimizi cöşğun sevinclərə  qərq etmişdi. Bir az 

sonra qayığımız Qaraşəhərdəki isgələyə yan aldı. Dişarı  çıxdıq, 

tamaşa göstərilən binanı tapıb orta sıralarda oturar-oturmaz işıq 

söndü. Tamaşa başlandı. Dostum:  “Bizi gözləyirmişlər, mərhəba, 

qanacaqları var imiş” – dedi. 

Birinci lövhə gənc çoban bir italyan qızını təsvir edirdi. Lətif 

və mütənasib vücudunda ağ bir don, qıvırcıq saçlı kiçik başında 

kəpənək qanadlarına bənzər incə bir şlyapa var idi. Şən, oynaq 

quzularla qarışıq qoyunları seyrək, iri ağaclı  və otlu bir ovaya 

yayaraq topladığı çiçəklərdən başına bir çələng hörməyə çalışır və 

arabir dodaqlarından uçan lətif təbəssümlər qədər  şən və  şux

zərrin kəpənəklərin arxasınca uşaqcasına qoşaraq  əylənirdi. 

Hazırlamış olduğu çələngi  şən və  şatır uşaqlara məxsus bir tövr 

ilə əda ilə başına qoyarkən arkadaşım: “Eşq olsun, eşq olsun, tam 

bizim istədiyimiz qız”, – deyə pıçıldadı.  

– Bizim üçün ideal olan gözəlliyə yalnız böylə  təmiz 

havalarda, açıq-saçıq gözəl ovalarda sərbəst bir quş kimi yaşamış 

kənd qızlarında təsadüf etmək mümkündür. 

O gecə bir-birimizdən çox gec ayrıldıq. Əllərini əllərim içində 

sıxaraq: 

– Cavid, bu xatirə sənə dair yazacağım romanın başlanğıcını 

təşkil edəcək, – dedim. 

                                                 

1

 Kinoya. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

362 


O gülə-gülə: 

– Yox, yox, yazma, – dedi. 

Cavid ilə ilk tanışlığım 1905-ci ildə oldu. O zaman Bakıya 

səyahət üçün gəlmişdi. Yaxın dostluğumuz isə 1910-cu illərdən 

sonra başlandı. İstambuldan yenicə dönmüş və hələ böyük şöhrət 

qazanmamış gənc şairin arabir “Tərəqqi” və “Yeni həyat” qəzet-

lərinin səhifələrində “Salik” imzası ilə yazdığı  mənzumələrini 

oxuyurdum. 1910-cu ildə yazdığı bir pərdəli “Ana” dramı məndə 

onun həm böyük şair, həm də böyük dramaturq olacağı qənaətini 

oyatdı.  Şair dostlarımın hamısından ziyadə Cavid ilə görüşür və 

boş vaxtlarımızı əksərən bir yerdə keçirirdik. 1914-cü ildə qələmə 

aldığı “Şeyx Sənan” faciəsini böyük maraqla oxumuş, görüşərkən 

onun böyük müvəffəqiyyətini səmimi qəlbdən təbrik etmişdim. 

Cavidin  şah  əsərləri,  şübhəsiz “Şeyx Sənan” ilə  “İblis” faciə-

ləridir. “İblis”i 1919-cu ildə başlamış, 1920-ci ildə bitirmişdir. 

Şair bu iki qiymətli  əsəri ilə yaradıçılığının  ən yüksək zirvəsinə 

qalxmış, kamal dövrünü bulmuşdu. 

Cavidin “İblis” faciəsini ideoloji cəhətdən tənqid edənlərə 

onun nə kimi təsir altında yazıldığını xatırlatmaq üçün şairin 

keçirdiyi müdhiş bir fəlakəti yazmaq məcburiyyətindəyəm. 

Cavid Bakıda köhnə Nikolayevski küçədə

1

 yerləşən “Təbriz” 



otelində yaşayırdı. 1918-ci ilin mart hadisəsindən sonra yazıçı və 

münəqqid Hüseyn Sadiq ilə bərabər bizə gəlmişdi. Cavidin bətbə-

nizi ağarmışdı. O, son dərəcə  nəşəsiz və mütəəssir görünurdü. 

Əhval sordum. Hüseyn Sadiq Cavidin əsir düşdüyünü və ölümdən 

qurtulduğunu söylədi. Sonra şair özü başına gələn qəzanı müfəs-

səl şəkildə belə danışdı: 

“Mart hadisəsinin ikinci günü bir dəstə qaçaq-quldur otelin 

qapısını qırıb içəri girdilər və altmış nəfərdən ziyadə müsafiri əsir 

aldılar. Mən vəziyyətin nə yerdə olduğunu hiss edərək getmək 

istəmirdim: “Nə edəcəksiniz burada edin!” – dedim. Lakin hamı-

mızı məcburən çıxarıb apardılar. Yolda hər tinbaşı üzərimizə yay-

                                                 

1

 İndiki İstiqlaliyyət küçəsi – İ.O. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

363 


lım atəşi açıldıqca hamımız qorxudan  yerə  sərilir, bir-birimizə 

qısılırdıq. Sonra “Qalxın!”  əmri verilincə yoldaşlarımızdan bir 

çoxunun qurşunlara fəda olduğunu görürdük. Xülasə, altmış 

nəfərdən yalnız iki nəfər qaldıq. Bizi gətirib Mayılov teatrına

1

 

buraxdılar. Aralıq sakitləşənə  qədər orada qaldıq. Bu hadisədən 



olduqca mütəəssir oldum. İndi biz Hüseyn Sadiq ilə  Ənzəliyə 

qaçmağa qərar vermişik. Bura çox təhlükəlidir. Sənə  də burada 

qalmamağı məsləhət görmürəm”. 

Mənim Bakıdan çıxmaq iqtidarım yox idi. Vəziyyətimi Cavi-

də anlatdım. Hüseyn Sadiq ilə Cavid iki gün sonra Ənzəliyə get-

dilər. Cavid oradan Təbrizə, Təbrizdən isə Naxçıvana getmişdi. 

Cavid Azərbaycan səhnəsinin  şah  əsərlərindən olan “İblis” 

faciəsini bu acı təsirlər altıida yazmışdı. 

Cavid öz sənətini çox sevən bir şair idi. O, gözü önündə 

uçuşan minlərcə mövzulardan yalnız ən çox sevdiyini, ruhuna və 

sənətinə ən müvafiq gələnini yaxalar və onu bir müddət zehnində 

yaşatdıqdan sonra səssiz, kimsəyə sezdirmədən yazmağa başlar, 

ondan soruşmayınça hansı əsərin üzərində çalışdığını söyləməzdi. 

O, əsərlərini birdən-birə, kamil şəkildə meydana çıxarmaq istərdi. 

Həyatında eniş-yoxuşlu yollar keçmiş, bir neçə peşədə 

çalışmış böyük istedada malik olan Hüseyn Cavid Şərq tarixində 

bəyəndiyi tarixi mövzuları  qələmə alıb romantizm üslubunda 

“Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Uçurum”, “Şeyda”, 

“Afət”, “Telli saz”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Dəli 

Knyaz”, “Səyavuş”, “Madrid”

2

 və “Xəyyam” kimi mənzum və 



mənsur faciələr, “Azər” adlı  mənzum roman yazmışdır. Cavidin 

mənzum faciələri Azərbaycan səhnəsində böyük müvəffəqiyyət 

qazanmışdı. Yazdıqları o qədər sevilirdi ki, tamaşaçılar onun 

əsərlərindəki ayrı-ayrı səhnələri, dialoqları əzbərdən bilirdilər. 



“Xatirələrim”, Bakı, 1973 

                                                 

1

 İndiki Akademik Milli Opera və Balet Teatrına. 



2

 Hüseyn Cavidin “Madrid” adlı  əsər yazması  məlum deyildir və  hələlik heç 

kəs tərəfindən təsdiq olunmamışdır – İ.O. 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

364 


 

Əli Zeynalov 

Óíóäóëìàç ìöÿëëèìèì

 

 

930-cu ildən 1933-cü ilə  qədər 



Hüseyn Cavid Azərbayçan döv-

lət teatr texnikumunda bizə  ədəbiyyat-

dan dərs demişdir. Bizim ən çox sevdi-

yimiz müəllimlərdən biri o idi. O da 

tələbələrini sevər, onlara qayğı göstə-

rərdi. Tələbələr ona “Cavid əfəndi” 

deyə müraciət edərdilər. Xasiyyətcə ol-

duqca ciddi, müəllim kimi çox tələbkar 

idi. 

Mən teatr texnikumuna qəbul olun-



mamışdan qabaq və  qəbul olunandan 

sonra  ədəbiyyatla çox maraqlanırdım. Bir sözlə,  ədəbiyyata 

möhkəm bağlanmışdım. Həddindən artıq mütaliə edər, bəzən də 

kiçik hekayələr yazardım. Həssas qəlbli müəllimim Hüseyn Cavid 

bunu hiss etmişdi. Ona görə  də  mənim  ədəbiyyata olan meylim 

böyük sənətkarımızın xüsusilə xoşuna gəlirdi. 

Hüseyn Cavid öz yaradıçılığına qarşı son dərəcə tələbkar idi. 

Yadımdadır, sevimli şairimiz o dövrdə  mətbuatda çıxan bəzi 

şeirləri bəyənməzdi. Bu barədə söhbət düşəndə bizə deyərdi:  

– Uşaqlar, bir var mənzumə, bir də var şeir. Hər yazılan 

mənzum əsərə şeir demək düz deyil. 

Hüseyn Cavid öz tələbələrini həmişə yüksək ideallarla 

yaşamağa həvəsləndirərdi. Yaxşı aktyor olmaq arzusu ilə yaşayan 

gənclərə qayğı göstərər və tövsiyə edib deyərdi: 

– Aktyor hərtərəfli inkişaf etmiş, savadlı bir şəxsiyyət 

olmalıdır. Onun zəngin söz ehtiyatı olmalıdır. Buna görə  də siz 

həmişə mütaliə etməlisiniz. 

Unudulmaz müəllimim səhnədə sözləri, xüsusən şeiri düzgün 

tələffüz etməyən aktyorları kəskin tənqid edərdi. Bu da biz gənc 

aktyorların xeyrinə olardı. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

365 


Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin