Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1982 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 562 Dilşad Mehdiyeva
- 1980 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 565 Şəmsi Bədəlbəyli
- 1979 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 568 Bacıxanım Axundzadə
|
* * * Cavid nəzəriyyəçi deyildi. Amma nəzəri biliyə, sənət və həyat məsələlərinə dair geniş məlumata malik idi. Onun həyat və sənət məsələlərinə həsr edilmiş ayrıca əsəri yoxdur və çap olunmamış- dır *
sibətinə dair Cavidin mülahizələri, maraqlı fikirləri onun bədii əsərlərində, xüsusilə “Azər” poemasında və bir sıra şeirlərində ifadə olunmuşdur. Nəzəri-estetik görüşlərin bədii əsərlərin tərkibinə hopdurulması bizim klassiklərimizdən ta qədimlərdən başlayıb gələn bir ənənədir ki, H.Cavid də onu davam etdirmişdir. Yeri gəlmişkən ənənə haqqında. Cavid hansı ənənələrə istinad etmiş, hansı təsir mənbələrindən qidalanmışdır? Mən hər dəfə bu böyük sənətkarı xatırlayanda ixtiyarsız bu sualla qarşılaşıram. Tədqiqatçılar bu suala hələ kafi və aşkar cavab verməmişlər. Bu bəlkə də ayrıca araşdırmaya möhtac maraqlı və mürəkkəb bir məsələdir. Cavidlə əlaqədar xatirələrim, onun öz dilindən eşitdiklərim şəxsən məndə belə ehtimal oyadır ki, onun yaradıcılığını, Cavid teatrını qidalandıran mənbələr həm zəngin, həm də müxtəlifdir. Hər şeydən əvvəl qoca Şərqin qədim mədəniyyəti, Azərbay- canın klassik poeziyası və klassik şairləri. Fəlsəfi təfəkkürlə onun yüksək poetik ifadəsi şübhəsiz ki, bu təsir mənbələrindən biridir. Qərb dramaturgiyası, onun Şekspir, Şiller, Höte kimi simaları, teatrın böyük məramını nəhəng miqyasda təbliğ eləyən nüma- yəndələri. Və əlbəttə, Türkiyənin mütərəqqi yazıçıları, adları Cavidin dilindən düşməyən Tofiq Fikrət, Rza Tofiq, Namiq Kamal kimi şairləri, Əbdulhəqq Hamid dramaturgiyası... Bu şairlərin üsyankar poeziyası, inqilabi fikirləri, zülmə, əsarətə insan məhkumiyyətinə
* Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə, 1919-cu ildə Abdulla Şaiqlə birlikdə ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid “Ədəbiyyat dərsləri” kitabını yazmış və çap etdirmişdir. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 560
qarşı odlu etirazı Cavidi daima ehtizaza, cuşa gətirir, qanadlan- dırırdı. Nəhayət, XIX əsrin qabaqcıl rus ədəbiyyatı, onun cahanşümul nümayəndələri. Xüsusilə Tolstoy və Dostoyevski! Dostoyevski dünyasını duymaqda və düzgün qiymətləndirə bilməkdə məncə Cavidlə bəhsə girmək çətindir. O bu rus dühası haqqında bir qəmxar və həmdərd kimi danışardı. Axı, bəşəriyyətin, cəmiyyətin dərdini görüb, dərmanını tapa bilməyənlərin dərdi-əzabı çox böyük olur. Onların harayı-çağrışı əgər bəzən xəstə adamın, çaş- qın qəlbin fəryadı kimi səslənirsə, əgər bu haray təkcə real hadisələrdə, adi, təbii insan obrazlarında deyil, həm də xəyal, fantastika aləmində ucalırsa, yaxud bəzən ifrat natural, bəzən isə sırf romantik və simvolik boyalarda əks edir, İblis və Mələk, Skelet, Teyf və Peyğəmbər surətlərində təcəssüm tapırsa, bunu belə başa düşmək lazımdır ki, dərdin, qubarın böyüklüyündən irəli gəlir. Dostoyevski, Cavidin dediyi kimi, oxucunu dəhşətə gətirən, vahiməyə salan cinayətləri, rəzalətləri, vəhşəti və miskinliyi, dərin ictimai ziddiyyyətləri və ədalətsizlikləri işıqlandırmaqdan, insanın özünü-özünə durbin və zərrəbin ardında göstərməkdən, onun var- lığındakı gözəlliyi də, eybəcərliyi də təşrih etməkdən çəkinmirdi. Bu güçlü meyl, bu ürək yanğısı Caviddə də vardır. Mən, əlbəttə Cavidi Dostoyevski ilə eyniləşdirmək, yaxud onları bir mərtəbədə tutmaq niyyətindən uzağam. Amma, bununla belə, bu fikirdəyəm ki, onların ədəbi-zehni meyllərində, yaradıcılıq ziddiyyətlərində, insansevərlik naminə qaldırdıqları fəryad səsində bir bənzəyiş görmək və eşitmək mümkündür. Dostoyevski kimi H.Cavid də insan mənəviyyatını tədqiq və təşrih etməyi gözəl bacarmışdır. Həmişə cərrahlıq əməliyyatı apara bilməsə də, əlac göstərməsə də, dərdi-bəlanı görməyi, haray qoparmağı, ah-nalə ilə danışmağı yaxşı bacarmışdır. “Ana”, “Şeyx Sənan”, “İblis” faciələri buna misaldır. Dostoyevski irsində Cavidi maraqlandıran və cəlb edən bir də yəqin ki, güclü dramatizm mayası, dərin dramatik konfliktlər idi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 561
O, səhnə üçün yazmamışdır. Amma buna baxmayaraq onun romanlarının, hekayələrinin əksəriyyəti dəfələrlə səhnələşdirilmiş və çox təsadüflərdə bu iş səmərəli olmuşdur. Bu paradoks necə şərh edilməlidir? Onun əsərlərinin ən yaxşı quruluşçularından biri rejissor V.İ.Nemiroviç–Dançenko elə bil bu suala cavab verərək deyir ki, Dostoyevski həmişə “romançı kimi yazmış, amma dramaturq kimi hiss etmişdir, buna görə onun əsərlərinin çoxu səhnəyə sanki yol axtarır... asanlıqla və üzvi surətdə səhnə çərçivəsinə daxil olur, onun spesifik tələblərinə və şərtlərinə uyuşur”. Belə şərtlərdən biri və ən mühümü böyük ədibin qələmə aldığı hadisələrin və xarakterlərin dramatizmidir. Onun əsərlə- rində vəziyyətlər konfliktlə mayalanmış, insanların mənəviyyatı, xasiyyəti mübarizələrlə aşılanmışdır. Dostoyevskinin də, Cavidin də əsas qəhrəmanları bir tərəfdən mühitlə, digər tərəfdən öz daxili aləmləri ilə mütəmadi çəkişmədədirlər. Onların faciəsi, onların etiraz və üsyanı bütün insanlığı xoşbəxt etmək istəyənlərin mənə- viyyatını formalaşdırmaq işinə xidmət edir, bizim oxucularımıza, tamaşaçılarımıza böyük estetik qida verir. Yaradıcılığındakı, təfəkküründəki məlum ziddiyyətlərə, əsər- lərindəki boyaların tutqunluğuna, bəzən ifrat qatılığına, bəlkə də qaranlığına baxmayaraq, F.M.Dostoyevski kimi Hüseyn Cavid də bu gün bizim üçün qiymətlidir, əzizdir. Çünki o, insan və həyat haqqında ürək ağrısı, can yanğısı ilə danışmışdır, bəşəriyyətin işıqlı gələcəyinə ümid və inam bəsləmişdir. Xatirələrim yenidən mənə xatırladır və təsdiq edir ki, Cavid acı fəryadlar, şirin arzular, böyük diləklər, böyük ümidlər şairidir. 1982 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 562
Dilşad Mehdiyeva Úàâèä ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèìäÿí áèð éàðïàã
ər insanın ömür tarixçəsi var. Bu tarixin məzmunluluğu, zənginliyi, həyat yolunda insanın məhz kimlərlə rast- laşdığı, kimlərlə ünsiyyət saxladığı, kimlərin təsiri altında olduğu ilə müəyyənləşir. Əgər həyatına epizod şəklində, təsadüfən deyil, uzun müddətə daxil olan insan bütöv bir xalqın fəxri, böyük və mürəkkəb bir dövrün mədəniyyət və ədəbiyyat bayraqdarlarından biridirsə, onun təsiri də keçici və ötərgi olmur. Bu mənada mən Hüseyn Cavid haqqında bu kiçik qeydlərimi xatirə adlandırmı- ram. Çünki o, mənim üçün (yəqin ki, onun bir sıra başqa tələbə- ləri üçün də) zaman keçdikcə bizdən uzaqlaşan, uzaqlaşdıqca da tədricən unudulan və dumanlı, pərakəndə xatirəyə çevrilən bir şəxs olmayıb. Yox. Mənə səmimiyyətlə inanın: o, həmişə bizimlə olub və bizimlədir, nümunəvi ziyalı hərəkətləri və ədaları gözlərimizin qarşısındadır, sakit, təmkinli, bizim üçün doğmadan- doğma sözləri qulaqlarımızdadır, sevimli simasını nəzərlərimiz bugünün ədib və alimlərinin arasında axtarır. Mən Hüseyn Cavidin xarici görkəmi, xasiyyət və xarakteri, şən və ya qəmli anlarındakı dəyişiklikləri, ona haqsız hücumlar zamanı bizim yaxından-uzaqdan müşahidə etdiyimiz həyəcanları haqqında yazmayacağam. Yalnız Hüseyn Cavidin bir müəllim kimi gənc nəslə, tələbələrə, xüsusilə qızlara münasibəti, ədəbiy- yatı onlara necə aşılaması və bu zaman onun güddüyü məqsəd haqqında öz fikirlərimi oxucularla bölüşdürmək istəyirəm. 1924-cü ildə mən Gəncədən Bakıya gəlib Ali Pedaqoji İnsti- tuta daxil oldum. Tbilisidən, Qazaxdan, Şəkidən olan rəfiqələ- rimlə çox tez mehribanlaşdıq və bu səmimiyyət bizim bütün ömrümüz boyu davam etdi. Bizi bir-birimizə bağlayan ümumi H
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 563
cəhətlərdən biri ədəbiyyata məhəbbət idi. Eşitdik ki, türk ədəbiy- yatından bizə Cavid əfəndi dərs deyəcək. Hüseyn Cavid haqqında eşitmişdik. Belə bir insanın mühazirələrini dinləyəcəyimiz biz ədəbiyyat həvəskarlarını hədsiz sevindirdi. Çox tez bir müddətdə, heç bir sorğu-sualsız, heç bir imta- hansız müəllimimiz ədəbiyyat həvəskarlarını tanıdı, bundan sonra o, öz mühazirələrini məhz həmin həvəskarların gözlərinə baxa- baxa, sanki ancaq onlar üçün oxuyurdu. Sonradan bu, çox səmi- mi, çox yaxın bir ünsiyyətə çevrildi. Biz Hüseyn Cavidin evinə gedib-gəlməyə başladıq. O zaman onun ailəsi Kommunist küçə- sində, indiki Ali Sovet binasının üçüncü mərtəbəsində yaşayırdı. Şairin həyat yoldaşı Mişkinaz xanım bizi öz doğma balalarından ayırmazdı. Dram teatrının lojasında bizim qrupun iki daimi yeri vardı. O zaman teatrın repertuarında H.Cavidin pyesləri əsas yer tuturdu. Biz bu tamaşaları buraxmazdıq. Bu əsərlərin hər sətri, hər mono- loqu bizim, necə deyərlər, iliyimizə-qanımıza işləmişdi. Tamaşa- lardan sonra biz Cavid əfəndidən uzun müddət ayrılmazdıq. Bir dəfə “Şeyx Sənan” əsərinə baxandan sonra (Xumar rolunu Mərziyə xanım Davudova oynayırdı) Cavid əfəndiyə dedik: – Cavid əfəndi, Xumar xarici görkəmcə Mişkinaz xanıma çox oxşayır. – Təkcə xarici görkəmcə yox, –dedi, –həm də mənəviyyatca! Yoxsa mən Xumarı belə məsum, belə sevimli yarada bilməzdim. Və o da sizi istəyəndə ağladıb, güldürə bilməzdi. H.Cavid öz ailəsinə, öz balalarına çox bağlı adam idi. Məhz H.Cavidin “Şeyx Sənan” əsərinin təsiri altında biz gənclər arasında ateizm meylləri qüvvətləndi. Mən hətta kom- somol komitəsində dini xurafatla mübarizə bölməsinə rəhbərlik etməyə başladım. Bir müddətdən sonra Cavidə qarşı hücumlar başlandı. Biz ona qarşı hər iradı ürəkağrısı ilə qarşılayırdıq. Bu elə vəziyyət aldı ki, Cavidin yaradıcılığını və şəxsiyyətini kəskin şəkildə müdafiə etdiyinə, əks cəbhənin adamlarını alçaqlıqda və vicdansızlıqda Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 564
ittiham etdiyinə görə onlar institut komsomol komitəsində olan tərəfdarlarının fitvası və köməyi ilə məni komsomoldan xaric etdilər. Lakin tez bir zamanda komsomolun mərkəzi komitəsinin işə qarışması nəticəsiidə mən komsomola bərpa olundum. Məni və Cavid pərəstişkarları olan rəfiqələrimi həddən artıq incidən, əsəbiləşdirən və buna görə də çılğın hərəkətlərə sövq edən o idi ki, şairə hücumda fəallıq göstərənlərin əksəriyyəti əs- lində əsl milli mədəniyyətdən, milli ədəbiyyatdan tamamilə uzaq, deyərdim ki, əqidəsi də şübhəli adamlar idi. Onlar əslində özlərini yenilik tərəfdarları kimi göstərib cılız şəxsiyyətlərini gözə sox- maq üçün dəridən çıxırdılar. Öz xalqının tarixinə asanlıqla qələm çəkməyə hazır olan belələri ümumiyyətlə, şüar edib başları üstünə qaldırdıqları yeniliyin özünün də nədən ibarət olduğunu bilmir- dilər. İnanın ki, o adamlar indi də yada düşəndə insanda nifrət hissi boğur. Cavidə qarayaxanlar onu qeyri-proletar şairi adlandırırdılar. Cavid əfəndi bizi həmişə sakitləşdirər və deyərdi: – Ədəbi əsərdə onlara fəhlə lazım deyil, mazutlu fəhlə paltarı lazımdır, onları insan xarakteri yox, insan mənəviyyatı yox, quru şüarlar maraqlandırır. Mən o fəhlələr arasından elə Şeyx Sənanlar, elə Xumarlar tapacağam ki... Lakin bunun üçün ona imkan və vaxt vermədilər. Burada mənim albomuma Hüseyn Cavidin yazdığı şeirdən bir bəndin fotosurətini vermək istəyirəm (o zaman ədəbiyyatsevər gənclər arasında belə albomlar dəb idi):
Bəli, Hüseyn Cavid büllur qədəhlər arxasında harınlayıb qəh- qəhələr çəkən bir sinfi taxtdan salıb, uzun əsrlər susmuş qəm ka- mançalarında yeni şərqilər çalan bir xalqın ilhamı, ümman şairi idi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 565
Şəmsi Bədəlbəyli Úàâèä ñÿíÿòèíèí òÿÿññöðàòû óíóäóëìàçäû
öyük dramaturq, adı qızıl xət- lərlə Azərbaycan teatr tarixinə həkk edilmiş unudulmaz klassikimiz Hüseyn Cavidlə, onun ölməz əsərlərinin teatrımızda gurultulu və bəzən də müba- hisəli tamaşaları ilə hələ çox cavan yaş- larımdan böyük aludəlik hissilə tanış ol- muşam. Hələ Abdulla Şaiq adına mək- təbdə tələbəlik illərində Mustafa Mərda- novun, sonralar da Möhsün Sənaninin rəhbərliyi ilə dram dərnəyində Cavid əfəndinin “Şeyda” əsərində Qara Musa rolunda çıxış etmişəm. Bu mənim səhnədə atdığım ilk addım idi. O illər orta məktəblərdə, institutlarda çox gözəl bir tədbir ənənəyə çevrilmişdi. Tələbələrin iştirakı ilə oynanılan tamaşaların “ədəbi məhkəməsi” keçirilirdi. Tələbə həmin “məhkəmə”də ha- kim müəllimlərin sorğu-suallarına cavab verərək oynadığı rola bəraət qazandırmalı idi. Mən həmin “ədəbi məhkəmə”lərin birin- də Qara Musanın hərəkətlərinə, bir qolunu istehsalatda itirdiyinə görə kapitalistlərə qarşı apardığı mübarizə vasitələrinə, terror vasitəsilə intiqam hissinə qapılmasına bəraət qazandırmalı idim. Həmin məhkəmədə oynadığım rolun əsərdəki mövqeyi, başqa rollara münasibəti, şəxsiyyətindəki xüsusiyyətlər haqqında yürüt- düyü mülahizələrə görə tələbəyə ədəbiyyat dərsi üzrə qiymət veri- lirdi. Bu cür məhkəmələr pedaqoji nöqteyi-nəzərindən olduqca faydalı nəticə verirdi və tələbələrdə dramaturgiya və teatra marağı hələ gənc yaşlarından aşılayırdı. B
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 566
1925-ci ilin baharında universitetin şərq fakültəsi tələbələ- rinin iştirakı ilə opera teatrının binasında “İblis” əsərinin tamaşası göstərildi. Rolları ifa edənlərin bəziləri yaxşı yadımdadır: Arif – Süleyman Rüstəm, İblis – Əfrasiyab Bədəlbəyli, İbn Yəmin – Fuad Əfəndiyev, Xavər – Asya Tahirova, Rəna – Zinyət Məm- mədbəyova və başqaları. Suflyorluq mənə tapşırılmışdısa da buna ehtiyac olmadı... Hamı rolunu mükəmməl və əzbər bilirdi. Ümumiyyətlə, Cavidin mənzum pyeslərinin o illərdəki tamaşalarına dəfələrlə baxmaqdan daima həzz alardıq, qəhrəmanlarının sonralar aforizmə, xalq mi- sallarına çevrilən monoloq və dialoqlarını bir qayda olaraq əzbər bilirdik
1 . Abbas Mirzə Şərifzadənin, Kazım Ziyanın, Sidqi Ru- hullanın, Möhsün Sənaninin, İsmayıl Hidayətzadənin parlaq ifa- sında gördüyümüz Cavid qəhrəmanlarının monoloqları dilimizin əzbəri idi... Söhbətlərimizdə daim
kimi oynaq misralardan istifadə edərdik. Atam Bədəlbəylə Hüseyn Cavid dost idilər. Bakıda məktəb binasında yaşadığımız zaman Cavid əfəndi dəfələrlə bizə gələr və atamla söhbətləşər, sonra da nərd oynardılar. Qardaşım Əfrasiyab dram teatrında Hüseyn Cavidin “Knyaz” və “Səyavuş” tamaşalarına musiqi bəstələdiyi müddətdə isə Cavid əfəndi ilə gənc bəstəkarın evimizdəki maraqlı fikir mübadiləsinin şahidi olmuşam. Hüseyn Cavid çox tələbkarlıqla bəstəkarın bu tamaşalar üçün bəstələyəcəyi musiqi tərtibatı, mahnıları, musiqi ilə şeirin vəhdəti haqqında ətraflı söhbət aparardı. Bu müddətdə ailəmiz ilə Hüseyn Cavidin ünsiyyəti, dostluq və mehribanlıq münasibəti daha da möhkəmləndi.
1 Mən bildiyimə görə Ş.Bədəlbəyli “İblis”i başdan-ayağa əzbər bilirmiş – İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 567
1931-ci il mayın 6-da Əfrasiyabın toy məclisindəki bir epi- zodu xatırlayıram. Təbrik nitqi söyləyən qonaqlardan birinin üzünə səbziqovurmanın bir səbzisi yapışmışdı. Məclisdəkilər gü- lüşürdü, natiqin isə bundan xəbəri yox idi. Sakitliyi bərpa etmək məqsədi ilə Cavid əfəndi natiqə “salavat çevirməyi” təkidlə məsləhət gördü ki, səbzi onun sifətindən götürülsün.
Elə də oldu. Natiq salavat çevirən kimi üzündəki səbzi götürüldü. Məclisdə sakitlik bərpa olundu... “Səyavuş” tamaşasının ilk quruluşçusu, səhnəmizin çox iste- dadlı aktyor və rejissoru İsmayıl Hidayətzadə idi. Mən onun assi- senti kimi bu nadir tamaşanın maketi qarşısında “Səyavuş” əsə- rinin hər bir epizodu, qəhrəmanlarının şəxsiyyəti, fərdi xüsusiy- yətləri, münasibətləri, tamaşanın ritmi, tempi haqqında saatlarla düşünür, rejissor partiturasını tərtib edirdik. Tamaşada iştirak edənlər səhnəmizin nəhəng sənətkarları A.M.Şərifzadə, Ülvi Rəçəb, Mərziyə Davudova, Sidqi Ruhulla, Ələsgər Ələkbərov, Məmmədəli Vəlixanov və başqaları idi. Bədii tərtibat məşhur teatr rəssamı Vyaçeslav İvanovun idi. “Səyavuş”un ilk tamaşası böyük teatr bayramı idi. Yaxşı ya- dımdadır, mindən artıq tamaşaçı kütləsi dram teatrının ətrafında toplaşmışdı. Biletlərin hamısı satılmışdı, lakin tamaşaçılar teatrın ətrafından dağılışmırdı. İnzibatçı müdir Həbib Axundov milis dəstələri çağırmalı oldu, çünki teatrın qapıları bu duruşa davam gətirmirdi. İlk tamaşanın ikinci pərdəsindən sonra təvazökar, utancaq müəllifi çox yalvar-yaxardan sonra səhnəyə dəvət edə bildik... Ta- maşaçılar onu və quruluşçunu dəfələrlə gurultulu alqışlarla qarşıladılar. Böyük şair və dramaturqumuzun ölməz əsərləri ilə teatrımıza bəxş etdiyi belə bayramların, sənət təntənələrinin təəssüratı unudulmazdır. 1979 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 568
Bacıxanım Axundzadə Õàòèðÿñè öðÿêëÿðäÿ éàøàéûð
ənkəran qəzasında (indiki Lənkəran rayonunda) birinci dərəcəli məktəbi bitirib, müəllimimiz Məryamxanım Bayramalıbəyovanın təşəbbüsü ilə mən və rəfiqələrim Aliyə Qur- banova və Nərgiz Tahirzadə Bakıya oxumağa gəldik. Atam Mirzə Sabeh Axundzadə bizi 1923-cü il avqustun 14-də Bakıya gətirdi. O vaxtlar mənim on beş yaşım var idi, gənclik illərinə qədəm qoyduğum çağlardı. Atamla biz Maarif Komissarlığına getdik. Bizi “Kommunist” *
küçəsindəki qız və oğlanlar üçün açılmış ali pedaqoji institutuna göndərdilər. Ədəbiyyatdan imtahana girdik. “Qadın - anadır” mövzusunda yazılı imtahan verdik. Mən həm yazılı, həm də şifahi imtahandan “5” qiymət aldım. Yoldaşlarım məni alqışladılar. – Mərhəba, Hüseyn Caviddən “5” aldığın üçün xoşbəxtsən, - dedilər. Mən təəccüb andıran nəzərlərlə sinif qapısının şüşəsindən içəri baxdım, onu heyran-heyran seyr etdim. Adını eşidib, üzünü görmədiyim böyük ədib və müəllimlə birinci gündən görüşmək mənə qismət olduğunu duyarkən özümü insanların ən xoşbəxti sandım. Halbuki əvvəllər heç təsəvvürümə gəlməzdi ki, Hüseyn Cavidi on beş yaşında görəcəyəm. Ancaq indi bu, bir həqiqət, mənə nəsib olan səadət idi. Mən gənclik çağlarımda şair və yazıçılarımızın əsərlərindən çoxlu ədəbi parçalar və şeirlər əzbərlərdim. Ancaq Hüseyn Cavi- din şeirlərinin vurğunu idim. Onun şeirlərini çox sevər, onlardan həzz alardım. Xüsusən “Məsud və Şəfiqə” şeiri mənə çox təsir edərdi. Ali pedaqoji institutda bizə o dövrün görkəmli və tanınmış maarif və mədəniyyət xadimləri dərs deyirdi: Azərbaycan ədə- biyyatından – Abdulla Şaiq, türk ədəbiyyatı tarixindən – Hüseyn
* İndiki İstiqlaliyyət. L Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 569
Cavid, siyasi iqtisaddan – Mustafa Quliyev, ictimaiyyatdan – Zeynal Qayibli, ruhiyyatdan (psixologiyadan) – Həmidbəy Şah- taxtinski, fizikadan – Fətullabəy Rzabəyov, coğrafiyadan – Abdullabəy Sübhanverdixanov, riyaziyyatdan – Eynülhəyatxanım Nəsibbəyova, nabatatdan (biologiyadan) – Səliməxanım Osman- zadə və başqaları. Birinci il ədəbiyyat müəllimimiz Abdulla Şaiq oldu. İkinci- üçüncü illər yenə də həmən o möhtərəm sima ilə qarşılaşdıq. O, bizə ədəbiyyatdan dərs verirdi. Onun sakit və mənalı baxışı, həlim danışığı heç vaxt yadımdan çıxmır. Cavid əfəndi dərs keçərkən mən dərsdə olduğumu tamamilə unudardım. Onun danışığına, rəftarına heyran olardım. Mən onu nəfəs almadan dinləməyə çalışardım. Cavid əfəndinin başını bir qədər yana əyib, sakit və çox təmkinli dərs söyləməsi, hərdənbir zəncirli pensinəsini düzəldib, tələbələri gözü ilə süzməsi çox mənalı görünür və məndə müəllimimə qarşı məhəbbət hissi aşılardı. Mən onun hər bir hərəkətinin izləməyə səy göstərərdim. Onun, bir müəllim kimi, sadəliyinə, aram-aram və çox sərbəst dərs deməsinə valeh olardım, daha dəqiq desəm, vurulardım. Boyum balaca olduğu üçün birinci sırada oturardım. Bir dəfə Cavid əfəndi məni xüsusi olaraq süzdü və çox təəccüblə soruşdu: - Adın nədir? Neçə yaşın var? Haradan gəlmisən?.. Adımı dedim: Bacıxanım. Cavid əfəndinin üzünün ifadəsin- dən adımın xoşuna gəlmədiyini hiss etdim. Qızlar mənə baxdılar. Mən qızardım. Dərsimiz türk ədəbiyyatı tarixindən idi. Cavid əfəndi dedi: - Qalx dərsimizi danış. Ayağa durub şeiri oxudum. Şeir əruz vəznində yazılmışdı. Əbdülhəqq Hamidin idi. Görünür, mənim ifadəli oxum müəlli- mimin xoşuna gəlmişdi. O, mənə diqqətlə baxdı. Sonra dedi: - Otur, “5”. Evinizdə şeir yazıb-oxuyan varmı? Ədəbiyyat müəllimin kim olmuşdu? Dedim ki, ədəbiyyat müəllimim Məryamxanım Bayraməlibə- yova olub. Babam Mirzə İsmayıl Qasir müəllim və şair olmuşdu. Hacı Seyid Əzimlə bir əsrdə yaşamışdı. Uşaqlıqdan mən şeirə həvəs göstərirəm, müəllim. Mən şeiri çox sevirəm. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 570
Beləliklə, biz dostlaşdıq. O, mənə müəllim və ata nəvazişi göstərər və oxşardı. Mən də onu nəhayətsiz dərəcədə sevərdim. Cavid əfəndi şeiri oxuyarkən qolunu-qabırğasını qıran tələbələr- dən xoşu gəlməzdi. Ona görə də o, çox vaxt şeiri mənə oxudardı. Sonra təriflərdi: - Bax şeiri belə oxuyarlar. Qızım, amma adın xoşuma gəlmir. Cavid əfəndi məni nəvazişlə süzdü. Dodaqlarının azacıq qaç- dığı hiss olundu (o, bərkdən gülməzdi və özünü çox ciddi apa- rardı). Sonra dedi: - Bu gündən Məfkurə ol. Mən səni belə çağıracağam. Biz Suraxanıya Atəşgaha və Lenin adına toxuculuq fabrikinə ekskursiyaya gedəndə Cavid əfəndi həmişə məni yanında aparar və şagirdlərin hər sualına çox təmkinlə cavab və izahat verərdi. Dünyalar qədər sevdiyim əziz müəllimim, o böyük insan mənə atalıq qayğısı göstərərdi. Hərdənbir öz evlərinə dəvət edər, məni Mişkinaz xanıma təriflərdi. O vaxtlar, elə indinin özündə də xatirə dəftərləri düzəltmək qızlarda adət idi. Mənim də belə bir xatirə dəftərim vardı. Bir dəfə qızlardan kimsə dəftərinə bir şey yazdırmaq üçün Cavid əfəndiyə verdi. O, bunu çox sakitliklə rədd etdi. Sonra mənim dəftərimi aldı. Dərsdə bir neçə söz yazdı və özümə qaytardı. Cavid əfəndi- nin qələmindən tökülən o qızıl sözlər indi də yaxşı yadımdadır: Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|