Yem xashak turlari biologyasi ekologyasi areali va axamyati
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
QOQO'TDOSHLAR PECHAKDOSHLAR OILALARINING YEM XASHAK TURLARI BIOLOGYASI EKOLOGYASI AREALI VA AXAMYATI Reja: 1. Qoqo'tdoshlar oilasi 2. Pechakdoshlar oilalari 3. Yem xashak turlari Qoqo'tdoshlar oilasining dorivor turlari biologyasi ekologyasi Вu oila gulli o'simliklar ichida eng kattasi hisoblanadi. U deyarli hamma qit'alarda va turli-tuman ekologik sharoitlarda o'sadigan 920 turkumga mansub 19 000 tumi o'z ichiga oladi. O'zbekistonda Ьu oilaga mansub 137 turkumga oid 597 tur o'simlik o'sadi. Qoqio'tdoshlarning ko'p turlari bir yillik va ko'p yillik o'tlar bo'lib, ularning juda kam qismini chala butalar tashkil etadi. Faqat tropik mintaqalarda unga oid buta, liana va daraxtlar o'sadi. Вu oila vakillarining barglari oddiy, yonbargsiz, ildiz bo'g'zida to'planib yoki poyada asosan ketma-ket, ba'zan qarama-qarshi yoki halqa bo'lib joylashgan. Barg yaprog'i butun, ba'zan toq patsimon bo'lingan, shakli har xil. Gullari to'pgulda joylashgan. Qoqio'tdoshlaming muhim belgisi to'pgullarining savatcha shaklida bo'lishidir. Savatcha sirtdan bir yoki bir necha qator turli shakldagi o'rama bargchalar bilan qoplangan, ichida mayda gullar o'rnashgan. Savatcha bir gulli уоki ko'p gulli bo'lishi mumkin. Bunday to'pgul ko'zga bitta gulga o'xshab ko'rinadi. Haqiqatda esa bu bitta gul emas, ko'p gul- dan, ba'zan esa bir necha хil guldan tashkil topgan to'pguldir. Savatchadagi gul o'rni yassi, bo'rtgan yoki cho'kkan bo'lishi mumkin. Shunga ko'ra to'pgulning shakli sharsimon, yarim sharsimon, tuxumsimon, konussimon yoki likobchasimon bo'ladi. Qoqio'tdoshlaming ko'pchiligida savatchalar o'z navbatida shingil, ro'vak, qalqon va boshcha kabi to'pgullarga o'mashib murakkab to'pgul hosil qiladi. Qoqio'tdoshlaming guli 4 halqali, ikki jinsli, bir qismi ayrim jinsli yoki butunlay jinssiz bo'ladi. Kosachabarg, tojbarg va changchilari 5 tadan. Kosachasi har xil tuzilgan, juda qisqarib ketgan, yashil bargchali bo'lmaydi. Ba'zi vаkilаrida kosachasi pardasimon, 5 tishli o'simta shaklida. Аmmо ko'pchiligida tishchalari o'rnida oddiy yoki patsimon tuklar yoki qiltanoqlar hosil bo'ladi. Mazkur o'simtalar mevada qolib, urug'laming shamol vositasida tarqalishida xizmat qiluvchi uchmalarga yoki kоkilаrgа aylanadi. Gultoji tutash tojbargli, to'g'ri уоki qiyshiq, ko'pincha ikkala xil tojli gullar bir to'pgulda joylashadi. Qoqio'tdoshlar gulining umumiy formulasi quyidagicha: K O G (5) Ch (5) U (2) . Mevasi shamol yoki hayvonlar yordamida tarqalishga moslashgan bir urug'li donchadir. Mingyaproq bo'yimodaron (boshog'riqo't)ni ko'pchilik taniydi. U bo'yimodaron turkumiga mansub, o'rmalovchi ildizpoyali ko 'р yillik о 'tdir. Tog' yonbag'irlarida va etaklarida, soylarda, yo'l yoqalarida o'sadi. Poyasi bir nechta. Barglari 3 kаrrа patsimon qirqilgan, bo'laklari juda ingichka ipsimon. Ildiz bo'g'izidagi va gulsiz poyasidagi barglari uzun bandli, gulli poyadagilari esa o'troq. U iyundan boshlab gullaydi. To'pguli savatcha, lekin ular o'z naybatida роya uchidagi qalqonga o'mashib, murakkab to'pgul hosil qiladi. Savatchalari mayda. O'rama bargchalari bir necha qator o'rnashgan, chetlari hoshiyali, mayda. Mingyaproq bo'yimodaron gulining tuzilishi bilan tanishish uchun, to'pguldan bir dona savatchani оlib lupa ostiga qo'yib ko'riladi. Savatchaning chetidagi gullar soxta tilsimon gullar bo‘lib, soni 4-5 ta, rangi осh sariq, осh qizil yoki qip-qizil. Savatcha o'rtasidagi gullar sariq, ikki jinsli, nауsimon. Soxta tilsimon gul naysimon gulga qaraganda ancha yirik. Gulining o'ziga xos hidi bor. U hasharotlar yordamida changlanadi. Oldingi ochilgan gullardan iyulda mеva hosil bo'ladi. Bo'yimodaronning meyasi bir urug'li doncha. Mingyaproq bo'yimodaron dorivor o'simlik. Uning bargi, to'pguli va gullayotgan poyasining uchidan tayyorlangan damlama va suyuq ekstraktlar ilmiy tibbiyotda oshqozon ichak kasalliklarini davolashda hamda ichki va sirtqi qon ketishlami to'xtatishda ishlatiladi. O'zbekistonda bo'yimodaron turkumiga oid 5 ta tur o'simlik o'sadi. Bularning hammasi ham dorivor o'simliklar hisoblanadi. Shuvoq turkumiga mansub o'simliklar chorvachilikda o'ziga xos o'rinni egallaydi. O'zbekistonda shuvoqning 39 turi uchraydi. Bular bir yillik hamda ko'p yillik o'tlar va chala butalardir. Barglari oddiy, uchga bo'lingan yoki patsimon bo'lingan. Barg bo'laklari ingichka - ipsimon. Вu turkum vakillari orasida tog'larda, adirlarda, cho'llarda, to'qaylarda o'sadigan va hatto begona o'tlar qatori yo'l yoqalarida, ariq bo'ylarida, marzalarda o'sadigan turlar ham bor. Oq shuyoq (oq jusan), Тuron shuvog'i (qora jusan), уоvshan shuvoq kabi turlari Mirzacho'l, Malikcho'l O'rtacho'l. Qarshi cho'li, Konimex cho'li va Qizilqum kabi qorako'lchili yaylovlarida (o'tloqlarida) poyonsiz shuvoqzorlarni hosil qilаdi va bu o'tloqlarning asosiy oziqbop o'simliklaridan hisoblanadi. Shuvoqning bu turlari chala butalar bo'lib, poyasining pastki qismi yag'ochlanadi va bu qismda qishloychi kurtaklar saqlanib qoladi. Saqlangan qishloychi kurtaklar martning boshlarida uyg'onadi Va iliq, sernam sharoitda cho'ldagi boshqa o'tlar bilan bir qatorda tez o'sadi. Yozning boshlaridayoq cho'ldagi efemer va boshqa ko'pchilik o'tlar quriydi, lekin shuyoqlar faqat o'sishdan nisbatan to'xtaydi. Yozning quruq yajazirama kunlarida shuyoqda «yozgi tinim» dayri boshlanadi. Bunda organizmdagi hayotiy jarayonlar juda susayadi. Barglarining Ыг qismi to'kiladi, qolganlari so'linqirab qoladi. Вu ularning cho'lning issiq va quruq, suysiz sharoitida yashashga moslanishidir. Kuz kelgach, cho'lda kechasi ancha salqin bo'ladi, shudring tushadi, ba'zan yomg'ir yog'adi, namdan bahramand bo'lgan shuvoq yanа o'sa boshlaydi, yangi barglar chiqaradi, nоvdalari uzayadi. Sentabrning ikkinchi yarmida gullaydi. Shuyoq sayatchalari ro'yak xilidagi to'pgulga o'rnashgan. Sayatchalarining har birida 5-7 faqat ikki jinsli tilsimon gul bo'ladi. Meyasi oktabrning oxiri yoki noyabrning boshida pishadi va to'kiladi. Cho'l o'tloqlaridagi shuvoqlar qorako'l qo'ylari va tuyalarning kuzgi hamda qishki asosiy ozig'idir. Cho'lda qishloy, ko'pincha shuyog'i ko'p o'tloqlardao'tkaziladi. ShuY6qlarni o'rib qish uchun hashak g'amlanadi. Shuyoqlar faqat qimmatli em-xashak o'simligigina bo'lib qolmay, balki bebaho shifobaxsh o'simlik hamdir. Bunga misol qilib, Ermon shuyog'ini ko'rsatsa bo'ladi. Uning bargi, poyasi va to'pgulidan tayyorlangan dorilar ilmiy tabobatda kasalliklarni dayolashda ishlatiladi. Bahorning ilk darakchilaridan bo'lgan qoqi yoki тотаqaymoqni kim bilmaydi deysiz? Ular ilmiy kitoblarda dorivor qoqi deb ataladi, chunki qoqi va mоmаqaymoqlar ildizi va bargidan tayyorlangan dorilar kasalliklarni dayolashda ishlatiladi. Doriyor qoqio't turkumiga ko'ra ko'p yillik o'tdir. Uni уоhalardagi o'simlik o'sa oladigan har qanday yerda uchratish mumkin. Doriyor qoqining poyasi juda kalta bo'lganligi uchun patsimon qirqilgan to'pbarglari xuddi ildizning o'zidan chiqqanday tuyuladi. Barglar orasidan chiqqan uzun gulbandlarning har biri uchida bittadan о'гата Va oltin rangli gullar yig'indisidan tashkil topgan sayatcha -to'pgulda o'rnashadi. Sayatchasidagi hamma gullar ikki jinsli, tilsimon gullardir. O'zbekistonda qoqi turkumiga mansub 26 tur o'simlik o'sadi: Qoqilarning meyasi doncha. Donchaning uchida shamolda uchishga moslashgan popukchasi Ьor. Doriyor qoqini uzganingizda undan oq sutga o'xshash shira ajraladi. Biroz vaqt o'tgandan so'ng unga barmog'ingizni tegizsangiz cho'zilib chiqadi. Вu esa unda kauchuk (rezina) borligini ko'rsatadi. Yozning o'rtasidan boshlab vohalardagi ekinlar orasidа, yo'l yoqalari va ariqlar bo'yida zangori sachratqi gullaydi. U sachratqi turkumining O'zbekistonda o'sadigan yagona turi hisoblanadi. Sachratqining sayatchasidagi hamma gullar zangori rangli, ikki jinsli, tilsimon bo'ladi. Sachratqi doriyor o'simlik. Uning ildizi va barglari hamda gullayotgan poyasidan"tayyorlangan dorilar oshqozon-ichak kasalliklarini dayolashda ishlatiladi. Qoqio'tdoshlar orasida ekinzorlardan yo'qotish qiyin bo'lgan ashaddiy begona o'tlar ham bor. Bular qatoriga bo'ztikan (O'zbekistonda 5 ta turi bor), qo'ytikan (O'zbekistonda 2 ta turi bor) va paxta tikan (O'zbekistonda 9 turi bor) kabi turkumlaming vakillari kiradi. Qoqio'tdoshlarga mansub madaniy o'simliklardan biri тоуli kungaboqardir. Uning to'pguli lшп chiqqandan toki botgunga qadar quyoshga qarab buriladi, shuning uchun ham u kungaboqar nomini olgan. Dorivor turlari orasida tabiiy xolda uchraydigan va madaniy sharoitda ko'plab, ekiladigan moychechak turkumining vakillari ham bor. Gulzorlarda to qish tushguncha, сhaman bo'lib, ochilib turadigan qashqargul, xrizantema, qo'qongul, kartoshkagul va dastargullar ham qoqio'tdoshlarga mansub madaniy-manzarali о' simliklardan hisoblanadi. Yovvoyi holda o'sadigan qoqio'tdoshlarga bo'tako'z, qarg'ako'z kabi turkumlarning vakillari misol bo'ladi. Asosan o’t o’simliklar, qisman daraxtsimon liana, buta yokipast bo’yli daraxtlardir. Barglari oddiy yoki murakkab, yonbargchasiz. Gullari ikki jinsli, ba’zan bir jinsli, aktinomorf yoki zigomorf, gul qismlari gulo’rniga siklik yoki spirotsiklik joylashgan, gulqo’g’oni murakkab, ba’zan oddiy. Changchilari ko’p, ba’zan 6 (3) ta, ginetsey apokarp, sinkarp, parakarp tuzilishga ega. Ayiqtovonkabilarning vakillari magnoliyakabilarga ancha yaqin, ammo illitsiyanamolar (Illicales) qabilasi bilan bitta umumiy ajdoddan kelib chiqqan bo’lsa kerak deb taxmin qilinadi. Hozirgi tizimga binoan ayiqtovonkabilar 4 qabila: (Ayiqtovonnamolar - Ranunculales, Burmaqoranamolar – Glaucidiales, Sallagulnamolar – Paeoniales, Ko’knornamolar – Papaverales), 13 oila, 200 ga yaqin turkum va 4000 ga yaqin turlarni birlashtiradi. Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|