Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

304 

 

Bu əlyazmanı 1982-ci ildə, içində hər yay bir həftə eşələnməyə vərdiş etdiyim Gəbzə İcra 

Hakimiyyətinin nəzdnindəki o ucuq-sökük “arxiv”də fərmanlar, ev sənədləri, məhkəmə hökmləri 

və  rəsmi  kağızlarla  ağzına  qədər  dolu  olan  tozlu  bir  sandığın  dibindən  tapdım.  Yuxuları 

xatırladan  mavi üzlüklü zərif cildlə cildlənən əlyazma, oxunaqlı bir xətlə yazılmışdı və solğun 

dövlət sənədlərin arasında par-par parıldadığı üçün elə həmin anda da diqqətimi çəkdi. Məncə, 

hansısa  naməlum  bir  əl,  kitabın  birinci  səhifəsinə,  sanki  məni  daha  da  maraqlandırmaq  üçün 

başlıq  yazmışdı:  “Yorğançının  ögey  övladı”.  Başqa  başlıq  yox  idi.  Kənarlarına  və  səhifə 

boşluqlarına  hansısa  bir  uşağın  çoxlu  düyməli  paltarlar  geyinən  balaca  başlı  adamlar  çəkdiyi 

həmin  kitabı  tez  bir  zamanda  böyük  həvəslə  oxudum.  Çox xoşuma  gəldi,  amma  üzünü  hansısa 

dəftərə köçürmək üçün, əlyazmasını gənc icra nümayəndəsinin belə “arxiv” adlandıra bilmədiyi 

o  xaraba  yerdən,  mənə  nəzarət  etməyən  xadimənin  inamını  fövtə  verərək,  qaşla  göz  arasında 

çantama tıxayıb oğurladım. 

Əvvəllər  kitabı  təkrar-təkrar  oxumaqdan  başqa,  nə  edəcəyimi  bilmirdim.  Tarixə  olan 

şübhəm hələ də davam elədiyi üçün, əlyazmanın elmi, kultroloji, antropoloji, yaxud da “tarixi” 

dəyərindən  çox,  danışılan  əhvalatın  özü  ilə,  əsası  ilə  maraqlandım.  Bu  da  məni  mətn  yazarının 

kimliyinə aparırdı. Dostlarımla birgə universitetdən ayrılmaq məcburiyyətində qaldığım üçün ata 

sənətim  olan  ensiklopediya  araşdırmaçılığı  ilə  məşğul  olmağa  başlamışdım:  tarix  bölümündə 

təyinatlı  olduğum  ”məşhurlar”  ensiklopediyasında  kitabın  yazarı  haqda  da  araşdırma  aparmaq 

elə bu vaxt ağlıma gəldi.  

Beləliklə,  ensiklopediyadan  və  içkidən  kənar  vaxtlarımı  bu işə  sərf  etdim.  Həmin  dövrün 

əsas  qaynaqlarına  nəzər  salanda  əsərdə  danışıldığı  kimi,  hadisələrin  çox  da  reallığa  uyğun 

olmadığını gördüm. Köpürlünün beş illik baş vəzir olduğu vaxtda İstanbulda böyük bir  yanğın 

olmuşdu,  amma  qeyd  edilməli  bir  xəstəlik,  hələ  kitabdakı  kimi  geniş  bir  vəba  epidemiyasının 

olması haqda isə heç bir sübut yox idi. Dövrün bəzi vəzirlərinin adı səhv yazılmış, bəzilərinin də 

adı  bir-biri  ilə  səhv  salınmış,  bəzilərisə  dəyişdirilmişdi.  Münəccimlərin  adları  isə  saray 

qeydlərində göstərilənlərlə uyğun gəlmirdi,  amma bu məqamın kitabda xüsusi bir yeri olduğunu 

düşündüyümə  görə  üstündə  durdum.  Digər  tərəfdən  də  kitabdakı  hadisələri  ümumən  tarixi 

“məlumatlarımız” təsdiqləyirdi. Bu “doğruluğu” bəzən kiçik detallarda da, gördüm. – Naimanın 

da  uyğun  olaraq  dediyi  kimi,  baş  münəccim  Hüseyn  Əfəndinin  qətli,  IV  Mehmetin  Mirahor 

Köşkündəki  dovşan  ovu  reallığa  uyğun  idi.  Oxumağı  və  xəyal  qurmağı  xoşlayan  yazarın  əsəri 

üçün  bu  cür  qaynaqların,  başqa  bir  yığın  kitabı  oxuyub,  onlardan  nəsə  öyrənə  biləcəyimin 

mümükünlüyünü  də  fikirləşdim.  Bəlkə  də,  tanıdığını  idea  etdiyi  Övliya  Çələbinin  ancaq 

kitablarını  oxumuşdu.  Başqa  örnəklərdə  də  təsdiqini  tapdığı  kimi,  bunun  əksinin  də 

mümükünlüyünü  düşünür,  çalışırdım  ki,  əsərin  yazarının  izini  tapmaqdan  ümidimi  kəsməyim, 

amma  İstanbul  kitabxanalarında  apardığım  tədqiqatlar  ümidlərimin  çoxunu  suya  saldı.  1652-

1680-cı  illər  arasında  IV  Məhmədə  təqdim  olunan  risalələrin,  kitabların  heç  birini  nə  Topqapı 

Saray Kitabxanasında, nə də ordan başqa  yerlərdə it-bat olduğunu fikirləşdiyim kitabları başqa 

kitabxanalardan  tapa  bildim.  Bir  dəlillə  rastlaşdım.  Əsərdə  adı  çəkilən  “solaxay  xəttat”ın  bu 

kitabxanalarda  başqa  əsərləri  də  vardı.  Bir  müddət  həmin  əsərləri  araşdırdım,  amma  daha 

bezmişdim,  artıq  məktub  yağışına  qərq  etdiyim  İtalyan  universitetlərindən  ümid  qisası  alan 

cavablar gəlirdi: Gəbzə, Cənnəthisar və Üsküdar qəbiristanlıqlarından yazarın  kitabın mətninin 

mahiyyətindən doğan,  amma üstündə  ad kimi  yazılmayan, adına  əsalanaraq etdiyim tədqiqatlar 

da  uğursuzluğa  düçar  olmuşdu.  Artıq  mətnin  izinə  düşməyi  dayandırdım,  ensiklopediya 

məlumatını isə əsərə əsaslanaraq  yazdım. Qorxduğum kimi də oldu, bu maddəni cap etmədilər, 

amma ona görə yox ki, sübut əsassızlığından belə oldu, ona görə ki, əsəri danışan lazımı qədər 

məşhur deyildi. 

Əsərə  olan  marağım,  bəlkə  də,  buna  görə  daha  da  artdı.  Hətta  bir  ara  istefa  etməyi  də 

fikirləşdim,  amma  işimi  və  dostlarımı  çox  istəyirdim.  Beləliklə,  bir  müddət  qarşıma  çıxan  hər 

kəsə əsərimi sanki onu tapmış kimi yox, yazmış kimi ürəklə danışdım. Əsəri maraqlı etmək üçün  

simvolik  dəyərindən,  bugünümüzü  bu  əsərlə  qavradığımdan  və.s  nəsnələrdən  söhbət  etdim.  Bu 

sözlərimlə  daha  çox,  siyasət,  şiddət,  Şərq-Qərb,  demokratiya  kimi  mövzulara  meyil  göstərən 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

305 

gənclər maraqlandılar, amma onlar da içki dostlarım kimi, tez bir zamanda əsərimi unutdular. Bir 

professor  dostum,  israr  etdiyimə  görə,  vərəqlədiyi  əlyazmanı  mənə  geri  qaytararkən,  dedi  ki, 

İstanbulun ucqar məhəllələrindəki taxta evlərdə içində bu cür əsərlərin qaynaşdığı əlyazmalardan 

on minlərlə var. Əgər ev sakinləri onları Quran zənn edib hündür bir skafın üstünə qaldırmırlarsa 

da, hər halda sobalarını yandırmaq üçün səhifə-səhifə cırırlar. 

Beləliklə,  təkrar-təkrar  oxuduğum  əsəri,  əlindən  siqaret  düşməyən  eynəkli  bir  qızın  da 

ürək-dirək verməsi ilə çap etdirməyə qərar verdim. Kitabı bu günümüzün türkcəsinə çevirərkən 

heç  bir  üslub  qayğısı  güdmədiyimi  oxuyanlar  görəcəklər.  Masanın  üstünə  qoyduğum  əsərin 

əlyazmasından  bir-iki  cümlə  oxuyandan  sonra,  kağızlarım  olan  başqa  bir  otaqdakı  masanın 

arxasına  keçir,  beynimdə  qalan  mənanı  və  məğzi  günümüzün  kəlmələri  ilə  nəql  etməyə 

çalışırdım.  Kitabın  adını  mən  yox,  nəşr  etməyə  razı  olan  nəşriyyat  qoydu.  Başdakı  ithafı 

görənlər, bəlkə də, bunun xüsusi bir mənasının olub-olmamağını soruşacaqlar. Hər şeyi bir-biri 

ilə  əlaqəli  görmək,  zənnimcə,  bu  günümüzün  xəstəliyidir.    Bu  xəstəliyə  mən  də  mübtəla 

olduğuma görə əsəri nəşr etdirirəm. 

 

Faruk Darvınoğlu 

  

 

 

 

 

 

 

 

1 

Venesiyadan  Neapola  gedirdik,  türk  gəmiləri  yolumuzu  kəsdi.  Bizim  cəmi-cümlətani  üç 

gəmimiz vardı, onlarınsa dumanın içindən çıxan gəmilərinin ardı-arası kəsilmirdi ki, kəsilmirdi. 

Gəmimizdə  qəfil  qorxu  və  təlaş  baş  qaldırdı,  əksəriyyəti  türk  və  məğribli  olan  kürəkçilərimiz 

sevincdən qışqırırdılar, əsəbləşdik. Gəmimiz burnunu digər iki gəmi kimi, sahilə, qərbə çevirdi, 

amma  digər  gəmilər  kimi  bizim  gəmi  sürətini  artırmadı.  Əgər  əsir  düşsə  cəzalandırlacağından 

qorxan kapitanımız kürəkçəkən kölələri tez-tez qırmanclamaq üçün,  əmir vemirdi ki,  vermirdi. 

Sonralar bütün həyatımın kapitanın bu qorxaqlığı ucbatından dəyişdiyini çox düşündüm. 

İndiysə düşündüm ki, kapitanımız az da olsa, qorxaqlığa qapılmasaydı, bax, həyatım  əsil 

onda dəyişərdi. Əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş bir həyatın olmadığını, bütün hadisələrin əslində 

adi  bir  təsadüf  olduğunu  çox  adam  bilir.  Amma  yenə  də  bu  həqiqəti  bilənlər  belə,  həyatlarının 

hansısa  dövründə,  geri  çevrilib  ona  baxdıqda,  təsadüf  olaraq  yaşadıqları  şeylərin  zərurət 

olduğunu müəyyənləşdirirlər. Mənim də elə bir dövrüm oldu. – İndi dumanın içində xəyalat kimi 

görünən  türk  gəmilərinin  rənglərini  xəyal  edib,  köhnə  bir  masanın  üstündə  kitabımı  yazmağa 

çalışarkən  elə  bir  zaman  kəsiyinin  hansısa  əsərə  başlayıb  onu  bitirmək  üçün  ən  uyğun  zaman 

olduğunu düşünürəm. 

Digər  iki  gəminin  türk  gəmiləri  arasından  sıyrılıb  dumanın  içində  itdiyini  görəndə 

ümidləndim,  bizim  də  məcburiyyətimizlə  kapitan  əsirləri  sıxışdırmağa  cəsarət  edə  bildi,  amma 

artıq  gecikmişdik,  üstəlik  azadlıq  arzusuyla  həyəcanlanan  kölələrə  qırmanclar  da  söz  keçirə 

bilmirdi. Dumanın əsəbiləşdirici divarını rəngbərəng aralayan ondan çox türk gəmisi üstümüzə 

gəldi. Kapitanımız, bu dəfə düşməni deyil, məncə, öz qorxaqlığını və üzüqaralığını əzmək üçün 

döyüşməyə qərar verdi, əsirləri amansızcasına qırmacladarkən topların hazırlanmasını əmr verdi, 

amma gec alovlanan döyüş arzusu az vaxda əriyib yox oldu. Şiddətli bort atəşinə tutulmuşduq, 

tezcə təslim olmasaq gəmimiz batacaqdı,  qərar gəldik ki, ağ bayraq qaldıraq. 

Durğun dənizin ortasında Türk gəmilərini gözləyərkən kamerama düşdüm, bütün həyatımı 

dəyişdirəcək  düşmənləri  yox,  qonaqlığa  gələn  bəzi  dostlarını  gözləyənlər  sayaq  əşyalarımı 

səliqəyə  saldım,  kiçik  sandığımı  açıb  fikirli-fkirli  kitablarıma  baxdım.  Florensiyadan  xeyli  pul 

verib  aldığım  bir  kitabın  səhifələrini  çevirərkən  gözlərim  yaşardı,  çöldən  gələn  qışqırıqları, 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

306 

təlaşlı  ayaq  səslərini,  guppultuları  eşidirdim,  bilirdim  ki,  bir  azdan  əlimdəki  kitabdan 

uzaqlaşdırılacağam,  amma  bunu  yox,  kitabın  səhifələrində  yazılanları  düşünmək  istəyirdim. 

Sanki  kitabdakı  düşüncələr,  cümlələr,  məntiqlər  içində  itirmək  istəmədiyim  keçmişim  vardı, 

gözümə  rast  gələn  sətirləri  dua  edərkən  etdiyim  kimi  mızıldanaraq  oxuyarkən  bütün  kitabı 

beynimə qazımaq istəyirdim ki, onlar gələndə kitabları və məni ora-bura dartışdıracaqdılar, mən 

də gələcəkdə bu olanları belə yox, öz keçmişimin rənglərini sevərək əzbərlənmiş bir kitabın əziz 

kəlmələrini xatırlayan biri kimi xatırlayım. 

O  vaxtlar  anasının,  nişanlısının  və  dostlarının  başqa  bir  adla  çağırdıqları  başqa  bir  insan 

idim. Bir vaxtlar mən olan, ya da indi belə düşündüyüm O şəxsi bəzən hələ də yuxumda görürəm 

və  tərləmiş  halda  yuxudan  oyanıram.  Solğun  rəngləri,  sonralar  uzun  illər  uydurduğumuz  o 

mövcud  olmayan  ölkələrin,  heç  yaşamamış  heyvanların,  dəhşətli  silahların  xəyali  rənglərini 

xatırladan bu insan iyirmi üç  yaşında idi, Florensiyada, Venesiyada “elm və sənət” oxumuşdu, 

inanırdı  ki,  astronomiyadan,  riyaziyyatdan,  fizikadan  və  rəssamlıqdan  başı  çıxır,  təbii  ki, 

özündən razının biriydi,  özündən əvvəl edilən şeylərin çoxunu qəbul edirdi, amma hamısına da 

dodaq  büzürdü,  daha  yaxşılarını  bacaracağından  əmin  idi,  bənzərsiz  biriydi,  hamıdan  ağıllı  və 

yaradıcı olduğunu bilirdi. Kəsəsi, adi bir gənc idi. Sevgilisi ilə arzuları, planları, dünya və elm 

haqda  danışan,  nişanlısının  ona  heyran  olmasını  təbii  qarşılayan  bu  gəncin  tez-tez  etdiyi  kimi, 

özümə uydurma bir keçmiş uydurmalı olduğum zamanlarda, bu adamın mən olduğuna inanmaq 

mənə  ağır  gəlir.  Amma  bir  gün  bu  yazdıqlarımı  səbirlə  sonuna  qədər  oxuyan  bir  neçə  şəxs,  o 

gəncin mən olmadığımı  anlayacaqlar deyə özümə təsəlli verirdim. Bəlkə  də, o səbirli  oxucular, 

mənim  indi  düşündüyüm  kimi,  sevimli  kitabları  oxuyarkən  həyatında  boşluq  yaranan  o  gəncin 

əhvalatına qaldığı yerdən nə vaxtsa bir gün davam etdiyini düşünəcəklər. 

Düşmənlər  gəmimizə  ayaq  basanda  kitablarımı  sandığıma  qoyub  çölə  çıxdım.  Gəmidə 

adam  əlindən  tərpənmək  olmurdu.  Hamını  çölə  toplayıb  nəyi  vardısa,  hamısını  soyurdular. 

Birdən  o  qarmaqarışıqlıqda  fikrimdən  dənizə  tullanmaq  keçdi,  amma  düşündüm  ki,  düşmənlər 

tutub  o  dəqiqədə  öldürərlər,  onsuz  da  sahilə  nə  qədər  yaxın  olduğumuzu  da  bilirdim.  Əvvəlcə 

mənə sataşmadılar. Zəncirləri açılan müsəlman qullar sevincdən qışqırırdılar, bəziləri də indidən 

qırmancvuranlardan qisasını almaq istəyirdilər. Bir qədər sonra məni kameramda tapdılar, içəri 

girdilər  və  əşyalarımı  yağmaladılar.  Qızıl  tapmaq  niyyəti  ilə  sandıqları  eşələdilər,  kitablarımın 

bəzilərini,  bütün  əşyalarımı  götürəndən  sonra  başqa  bir  adam,  yerdə  qalan  bir-iki  kitabı  fikirli-

fikirli eşələyərkən məni tutub kapitanların birinin yanına apardı. 

Sonradan  Genuya  əsilli  olduğunu  öyrəndiyim  rəis  mənimlə  yaxşı  davrandı,  soruşdu  ki, 

əlimdən nə gəlir. Avar çəkməyə verilməməkdən ötrü tezcə astronomiyanı bilməyimdən, gecələr 

istiqaməti  təyin  edə  bildiyim  haqda  danışdım,  amma  maraqlanmadılar.  Bundan  özgə  məndə 

qalsın  deyə  qoyduqları  anatomiya  cildinə  güvənərək  cərrah  olduğumu  dedim.  Hirsləndilər,  az 

qala məni avar çəkməyə verəcəkdilər ki, kitablarımı görən rəis soruşdu: Sidikdən və nəbzdən heç 

başın çıxır? Bildiyimi deyən kimi həm  avar çəkməkdən canım qurtardı, həm də bir-iki kitabımı 

xilas  etdim. 

Amma  bu  xüsusiyyətim  də  mənə  baha  başa  gəldi.  Avar  çəkən  digər  xristianlar  o  andan 

mənə nifrət etdilər. Əllərindən gəlsə, məni gecələr birgə qaldığımız anbarda öldürərdilər, amma 

türklərlə  tez  əlaqə  yaratdığım  üçün  məndən  qorxurdular.  Qorxaq  kapitanımız  təzəcə  ölmüşdü, 

ətraflarını,  burnunu,  qulağını  kəsib,  ibrət  olsun  deyə  qayığa  qoyub  dənizə  buraxmışdılar. 

Anatomiya  bilgimdən  yox,  ağlımdan  istifadə  edib  müalicə  etdiyim  bir  neçə  türkün  yarası  öz-

özünə qaysaqlayanda hamı həkimliyimə inandı. Türklərə həkim olmadığımı deyən bəzi qısqanc 

düşmənlərim belə, gecələr qaldığımız anbarda mənə yaralarını göstərirdilər. 

İstanbula göstərişli bir mərasimlə daxil olduq. Uşaq Padşah bizə baxırmış. Bütün dirəklərin 

başına  bayraqlarını  asdılar,  altına  da  bizim  bayraqları,  Məryəm  Ananın  təsvirlərini,  xaçları 

tərsinə  asıb  oxçularına  oxlatdırırdılar.  Bu  vaxt  toplar  yeri-göyü  inildətməyə  başladı.  Sonralar 

adamların çoxunun sahildən hüzn, bezginlik və sevinclə izlədikləri mərasim çox çəkdi, günəşin 

hərarətindən  ürəyi  gedənlər  də  oldu.  Axşam  tərəfi  Dəmirpaşada  möhkəmləndik.  Bizim  Padşahı 

meydana  çıxartmaq  üçün  zəncirlədilər,  əsgərlərimizi  gülünc  göstərmək  üçün  zirehlərini  tərs 

geyindirdilər.  Kapitanların  və  zabitlərin  boyunlarına  dəmir  çəmbərlər  taxdılar,    gəmilərimizdən 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

307 

aldıqları  boruları,  barabanlarımızı  acıq  verə-verə  və  keflə  çalaraq  əylənə-əylənə  bizi  saraya 

apardılar. Yollara düzülmüş əhali sevinc və maraqla bizi gözləyirdi. Padşah, biz onu görməsək 

də, payına düşən əsirləri seçib ayırtdı. Bizi də Qalataya aparıb Sadiq Paşanın zindanına saldılar. 

Zindan  bərbad  bir  yerdi,  kiçik  cansıxıcı  hücrələrində  yüzlərlə  əsir  çirk  içində  çürüyürdü. 

Təzə sənətimi yoxlamaq üçün çoxlu insan tapdım orda, bəzilərini də sağaltdım, kürəyi, ayaqları 

ağrıyan  gözətçilər  üçün  reseptlər  yazdım.  Beləliklə,  məni  yenə  başqalarından  ayırdılar,  günəş 

işığı  düşən  yaxşı  bir  hücrə  verdilər.  Başqalarının  halını  görüb  öz  vəziyyətimə  şükür  eləməyə 

çalışırdım  ki,  bir  səhər  məni  onlarla  birlikdə  oyatdılar,  dedilər  ki,  işləməyə  gedəcəyik.  Həkim 

olduğumu,  tibbdən,  elmdən  baş  çıxardığımı  deyəndə  güldülər    mənə:  Paşanın  bağçasının 

divarları  hörülüb  yüksəldilirmiş,  adam  lazım  idi.  Səhərlər  günəş  çıxmamış  zəncirlənərək  şəhər 

ətrafına  aparılırdıq.  Bütün  gün  daş  toplayandan  sonra  axşamlar  yenə  zəncirlərlə  bir-birimizə 

bağlı zindanımıza qayıdanda düşündüm ki, İstanbul gözəldir, insan burda kölə yox alicənab bir 

adam olmalıdı.  

Yenə  də  adi  bir  kölə  deyildim.  Ancaq  artıq  zindanda  çürüyən  kölələrə  yox,  həkim 

olduğumu eşidən başqalarına da baxırdım. Həkimlik haqqı olaraq aldığım məvacibin böyük bir 

hissəsini  məni  gizlicə  çölə  çıxaran  qul  nəzarətçilərinə  və  növbətçilərə  vermək 

məcburiyyətindəydim. Onlardan gizlədə bildiyim pulla türk dili dərsləri öyrənirdim. Müəllimim 

isə  Paşanın  xırda-para  işlərinə  baxan  yaşlı  və  xeyirxah  bir  adam  idi.  Türk  dilini  sürətlə 

öyrənməyimi  gördükcə  sevinir,  mənim  tez  bir  zamanda  müsəlman  olacağımı  da  deyirdi.  Dərs 

pulunu  hər  dəfə  sıxıla-sıxıla  alırdı.  Mənə  yemək-içmək  gətirməsi  üçün  də  ona  pul  verirdim, 

çünki özümə yaxşı baxmağa qərarlı idim. 

Dumanlı  bir  axşam  eşikağası  hücrəmə  gəldi,  bildirdi  ki,  Paşa  məni  görmək  istəyir. 

Təəccübləndim,  həyəcanlandım,  tez  qalxıb  hazırlaşdım.  Düşündüm  ki,  bəlkə,  yurdumdakı 

bacarıqlı  qohumlarımdan  biri,  bəlkə,  atam,  bəlkə,  gələcəkdə  olacaq  qayınatam  məni  əsirlikdən 

xilas etmək üçün pul göndərib. Dumanın içində dolanbac küçələrdə yeriyərkən birdən evimizdən 

kiminsə  gələcəyini,  yaxud  da  zənn  edirdim  ki,  onları  yuxudan  oyananda  olduğu  kimi  qarşımda 

görəcəyəm.  Bəzən  də    düşünürdüm  ki,  bir  yolunu  tapıb  vasitəçilik  etmək  üçün  kimisə 

yollayıblar,  həmin  dumanın  içində  məni  gəmi  ilə  ölkəmə  göndərəcəkdilər,  amma  Paşanın 

mülkünə girəndə başa düşüdüm ki, elə də asanca xilas ola bilməyəcəyəm. İnsanlar barmaqlarının 

ucunda yeriyirdilər. 

Əvvəlcə  məni  dəhlizə  apardılar,  orda  gözləyəndən  sonra  otağa  apardılar.  Balaca  bir  

divanda kiçik, xoşsima bir adam üstünə adyal çəkib uzanmışdı. Yanında yekəpər biri də vardı. 

Uzanan  Paşa  imiş,  məni  yanına  çağırdı.  Söhbətləşdik:  Bir  neçə  sual  verdi:  dedim  ki, 

astronomiya, riyaziyyat bir az da mühəndislik oxumuşam, amma tibbdən də məlumatlıyam, xeyli 

adamı sağaltmışam.  Elə  hey  nəsə soruşurdu,  yenə də danışacaqdım ki,  türk dilini bu qədər tez 

öyrəndiyimə  görə  ağılı  bir  adam  olduğumu  vurğulayaraq  əlavə  etdi:  Bir  dərdi  vardı,  digər 

həkimlərin heç biri əlac qıla bilməmişdilər, mənim haqqımda da eşitdiyi üçün sınamaq istəmişdi. 

Paşa  elə  dərdini  danışmağa  başladı  ki,  bunu  düşmənləri  böhtanlarıyla  Allahı  aldatdıqları 

üçün  yer  üzündə  bircə  Paşanın  mübtəla  olduğu  xüsusi  bir  xəstəlik  olduğunu  düşünmək 

məcburiyyətində qaldım. Əslindəsə, hamıya məlum olan nəfəs daralması idi. Əməlli-başlı sorğu-

sual etdim, öskürəyinə qulaq asdım, sonra mətbəxinə girib orda tapdıqlarımla nanəli yaşıl həblər 

və bir də öskürək dərmanı hazırladım. Paşa zəhərlənməkdən qorxduğu üçün özüm dərmandan bir 

dənə atdım.  Heç kəs görməmiş, evindən diqqətlə çıxıb zindana qayıtmağımı əmr etdi. Eşikağası 

sonra  izah  elədi:  Paşa  istəyirmiş  ki,  digər  həkimlər  səni  qısqanmasın.  Səhəri  gün  də  getdim, 

öskürəyinə  qulaq  asıb  həmin  dərmanları  verdim.  Ovcuna  qoyduğum  rəngli  həbləri  uşaq  kimi 

xoşlayırdı. Hücrəmə qayıdan kimi sağalmağı üçün dua edirdim. Sonrakı gün uğurlu gəldi, qəribə 

bir  hava  vardı,  düşünürdüm  ki,  insan  istəməsə  də,  bu  havada  sağalar,  amma  heç  kəs  məni 

axtarmadı. 

Bir  ay  sonra  yenə  bir  gecəyarsı  çağırtdıranda,  Paşa  ayaq  üstəydi,  gəzinirdi.  Rahat-rahat 

nəfəs alaraq kimisə danladığını eşidəndə sevindim. Məni görən kimi sevindi, dedi ki, xəstəliyini 

sağaltmışam,  sən  yaxşı  həkimsən.  Ondan  nə  istədiyimi  soruşdu?  Bilirdim  ki,  məni  azad  edib 

yollamaz, hücrəmdən, zəncirlərimdən şikayətləndim, tibblə, astronomiya ilə məşğul olub onlara 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

308 

kömək edə biləcəyimi dedim, danışdım ki, ağır işlərdə məni hədər yerə yorurlar. Danışdıqlarımın 

nə  qədərini  dinləyib,  nə  qədərini  dinləmədiyini  deyə  bilmərəm.  Kisə  içində  verdiyi  pulların 

böyük bir hissəsini nəzarətçilər əlimdən aldılar. 

Bir  həftə  sonra  gecə  gələn  eşikağası,  qaçmayacağıma  and  içdirdikdən  sonra  zəncirlərimi 

açdı.  Yenə  işə  aparılırdım,  amma  əsirlərə  nəzarət  edənlər  artıq  məni  boş  buraxırdılar.  Üç  gün 

sonra  eşikağası  mənə  geyinmək  üçün  yeni  şeylər  gətirəndə  Paşanın  mənə  havadarlıq  etdiyini 

başa düşdüm. 

Gecələr  yenə  evlərdən  məni  çağırırdılar.  Revmatizmləri  tutan  quldurlara,  mədələri  yanan 

gənc  əskərlərə  dərmanlar  verir,  qaşıntısı  olanlardan,  rəngi  ağaranlardan,  baş  ağrısı  tutanlardan 

qan  alırdım.  Bir  dəfə  kəkələyən  bir  uşağın  içirdiyim  dərmanlardan  bir  həftə  sonra  dili  açılıb 

danışmağa başlayanda mənə bir şeir oxudu. 

Qış  belə  keçdi.  Baharın  əvvəlində  məni  aylardır  axtartdırmayan  Paşanın  döyüş  üçün 

donanmayla  Ağdənizə  getdiyini  öyrəndim.  İsti  yay  günləri  ərzində  ümidsizliyimə  və  hirsimə 

şahid olan bir-iki nəfər halımdan şikayətçi olmağımın əsassız olduğunu, həkimlikdən yaxşı pul 

qazandığımı başa saldılar. Çox illər əvvəl müsəlmanlığa keçib evlənən bir kölə mənə məsləhət 

gördü ki, qaçım. İşlərinə yarayan köləni mənə etdikləri kimi başını qatır, ölkəsinə qayıtmağa da 

heç  vaxt  izin  vermirlərmiş.  Onun  etdiyi  kimi  müsəlman  olsam,  özümü  azad  edə  bilərəmmiş, 

vəssalam.  Bəlkə  də  bunları  ağzımı  aramaq  üçün  danışdığını  düşündüyümə  görə  dedim  ki, 

qaçmağa  heç  niyyətim  yoxdu.  Niyyətim  deyil,  cəsarətim  yox  idi.  Qaçanların  hamısını  çox  da 

uzağa  getməmiş  tuturdular.  Sonra  döyülən  bu  bəxtsizlərin  yaralarına  gecələr  məlhəmi  mən 

sürtərdim.  

Payıza yaxın, Paşa donanmasıyla səfərdən qayıtdı, top atəşi ilə Padşahı salamladılar, keçən 

il etdiyi kimi şəhər əhlini sevindirməyə çalışdı, amma məlum idi ki, bu səfər mövsümünü heç də 

yaxşı  keçirməmişdilər.  Zindana  da  az  əsir  gətirə  bilmişdilər.  Sonradan  öyrəndik:  venesiyalılar 

altı  gəmi  yandırıblar.  Deyirdim  ki,  bir  yolunu  tapıb  əsirlərlə  danışım,  bəlkə  ölkəmdən  xəbər 

tutaram.  Çoxu  ispaniyalı  imiş.  Səssiz,  cahil,  ürkək  adamlardı,  yardımdan  və  yeməyə  nəsə 

dilənməkdən özgə bir halətləri yox idi. Ancaq bir nəfəri marağıma səbəb oldu. Qolu qopmuşdu, 

amma ümüdliydi, eyni sərgüzəştlərin ata-babalarının da birinin başına gəldiyini, sonra qurtulub 

qopmayan  qoluyla  bir  cəngavər  romanı  da  yazdığını,  özünün  də  eyni  şeyi  etmək  üçün 

qurtulacağına  inandığını  deyirdi.  Sonralar  yaşamaq  üçün  hekayələr  uydurduğum  vaxtlarda, 

əhvalatlar uydurmaq üçün yaşamağı xəyal edən bu adamı xatırladım. Çox keçmədi ki, zindanda 

yolxucu  bir  xəstəlik  başladı,  nəzrətçilərə  rüşvət  verərək  özümü  qoruduğum  bu  uğursuz 

epidemiya kölələrin yarısından çoxunu öldürəndən sonra çəkilib getdi. 

Sağ  qalanları  yenə  işə  aparmağa  başladılar.  Mən  getmirdim.  Axşamlar  danışırdılar:  Ta 

Xaliçin  ucqarlarına  gedirlərmiş,  orada  dülgərlərin,  dərzilərin,  boyaçıların  ixtiyarına  verilərək, 

müqəvvadan  gəmilər,  qalalalar,  divarlar  hazırlamaq  üçün  işlədilirlərmiş.  Sonra  öyrəndik:  Paşa 

oğluna baş vəzirin qızını alacaq, və gözəl bir toy edəcəkmiş. 

Bir  səhər  məni  Paşanın  mülkünə  çağırdılar.  Nəfəs  darlığının  yenə  başladığını  düşünərək 

getdim. Paşa məşğul imiş, gözləmək üçün məni bir otağa apardılar, oturdum. Bir az sonra otağın 

digər  qapısı  açıldı,  içəri  məndən  beş-altı  yaş  böyük  olan  bir  nəfər  girdi,  üzünə  baxanda 

təəccübləndim, qorxdum.