Qadimgi
Yunoniston
YUNONISTON, Qadimgi Yunoniston —
Bolqon ya.o.ning jan., Egey dengizidagi
orollar,
Frakiya
sohillari, Kichik Osiyoning
gʻarbidagi dengiz sohilida joylashgan
qadimiy yunon davlatlari hududining
umumiy nomi.
Tarixi. Arxeologik maʼlumotlarga koʻra,
Yu. hududida odamlar paleolit davridan
yashab kelmoqda. Xalkidika ya.o.dan
neandertal odamining bosh suyagi
chiqqan. Neolit davrida Yu. aholisi
dehqonchilik, chorvachilik bilan
shugʻullanib, oʻtroq hayot kechirgan.
Yu.ning jez davri madaniyati shartli
ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey
madaniyati deb atalgan. Miloddan
avvalgi 3-ming yilliqda Yu. etnik tarkibi
rangbarang(pelasglar, leleglar va
boshqalar) boʻlgan; ularni protoyunon
qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib
chiqarib oʻz tarkiblariga singdirib
yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan
20—17-asrlarda Krit o.da axeylarning ilk
davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada,
Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo
etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260
yil Mikena, Tirinf, va boshqalar davlatlar
Troyani bosib olib, uni vayron etishgan
(qarang Troya urushi). Doriy
qabilalarining kirib kelishi (miloddan
avvalgi taxminan 1200 yil) oqibatida
davlatlar parchalanib, urugʻchilik
munosabatlari jonlangan. Miloddan
avvalgi 9-asrga kelib Shim. Yu.da —
eoliylar, Oʻrta Yu. va Peloponnesda —
doriylar, Attika va orollarda — ioniyaliklar
istiqomat qilgan: 8—6-asrlarda yunonlar
Oʻrta dengiz, Marmar va Qora dengiz
sohillarini kolonizatsiya qilganlar. Bu
davrda Yu.da polislar (shahar davlatlar)
shakllangan. Dehqonlar va
hunarmandlarning urugʻ zodagonlari bilan
kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat
hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud
oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda
boʻlgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan
polislarda (Korinf, Afina va boshqalar)
qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va
boshqalarda urugʻchilik tuzumi qoldiqlari
saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-
asrda polislar Sparta boshchiligida
Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi
ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5
— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan
davri sanaladi. U yunonfors urushlarida
(500—449) yunonlarning gʻalabasi
natijasida Afinaning yuksalishi va Delos
ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo
etilishi bilan bogʻliq boʻlgan.
Perikl hukmronligi davri (443— 429) Afina
kuchqudratining eng kuchaygan, siyosiy
tuzumning eng demokratlashgan va
madaniyatning ravnaq topgan davri
hisoblanadi. Afina Yu.ning asosiy
iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi,
u dengizda hukmronlikni oʻz qoʻliga
olgan. Afina bilan Sparta oʻrtasida Yu.da
gegemon boʻlish, savdo yoʻllariga egalik
qilish uchun kurash Peloponnes urushi
(431—404)ga olib kelgan, u Afinaning
magʻlubiyati bilan tugagan. Spartaning
yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi
miloddan avvalgi 395—387 yillardagi
Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda
Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra
jangida (miloddan avvalgi 371 yil)
fivaliklar Sparta qoʻshinini tormor
keltirishgan. 4-asr oʻrtasida Yu.ning
shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning
podshohi Filip II Xeroneya jangida (338)
yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan
gʻalaba qozonib Yu.ni tobe etgan.
Aleksandr (Iskandar) saltanati
parchalangach, ellinizm davrida (3—2-
asrlar) Yu.da hukmron boʻlish uchun
kurashayotgan harbiylashgan tipdagi
davlatlar va ittifoqlar koʻp boʻlgan
(Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya
ittifoqi). Miloddan avvalgi 197 yil
Kinoskefal jangida Rim qoʻshinlari
Makedoniya ustidan gʻalaba qozongach,
Rim Yu.dagi oligarxiyani quvvatlab,
mamlakatning ichki ishlariga aralasha
boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil
Makedoniya, Illiriya va Epir Rim
provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan
(Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor
etilgandan soʻng) Yu.Rimga tobe boʻlgan
(miloddan avvalgi 27 yildan uning
hududida Rimning Axaya provinsiyasi
barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina
erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-
asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy
qismini tashkil etgan.
Falsafasi. Antik falsafa falsafa tarixida
muhim oʻrin tutadi. U avvalo, falsafa
tushunchasining fanga kirib kelishiga
sababchi boʻldi, hozirgi kungacha boʻlgan
barcha falsafaga hal qiluvchi taʼsir
koʻrsatdi. Yuz yil davom etgan
tayyorgarlik davridan soʻng yunon
falsafasining mumtoz davri boshlandi.
Uning gullab yashnashi miloddan avvalgi
7—6-asrlarga toʻgʻri keldi, taʼsiri esa ming
yil mobaynida sezilib turdi. Vizantiya va
islom mamlakatlarida yunon
falsafasining hukmron taʼsiri keyingi ming
yillikda saqlanib qoldi; keyinchalik,
Renessans va gumanizm davrlarida,
Yevropada yunon falsafasining uygʻonishi
yuz berdi, bu esa Renessans davri
platonizmi va aristotelizmidan boshlab
Yevropa falsafiy tafakkurining butun
taraqqiyotigacha boʻlgan davrdagi ijodiy
yangilanishlarga olib kedsi.
Yunon falsafasi miloddan avvalgi 6—5-
asrlarda butun Yu.dagi yunon polislari
falsafasining davomchisi boʻlgan
mumtoz yunon ellinistik falsafasi
(miloddan avvalgi 4-asr) va ellinistikRim
falsafasiga, yaʼni miloddan avvalgi 3-
asrdan milodiy 6-asrgacha davom etgan
Rim imperiyasiga tarqagan ellinistik
falsafaga boʻlinadi. Ellinistik falsafa
Sokratgacha boʻlgan falsafa (miloddan
avvalgi 6—5-asrlar) va mumtoz (klassik)
falsafaga (Sokrat, Platon, Aristotelʼ —
miloddan avvalgi 4-asr) ajraladi.
Sokratgacha falsafa, oʻz navbatida,
kosmologik (gilozoistik) falsafaga
(miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va
antropologik falsafaga (miloddan avvalgi
5—4-asrlar) boʻlinadi.
Yunon falsafasi ilkkosmologik—
Sokratgacha falsafa davri, ruhoniylar
bilan birga siyosiy yoʻnalishdagi
mutafakkirlar va yetti donishmand
tomonidan tayyorlangan olimlar davri
bilan boshlanadi. Ulardan biri miletlik
Fales boʻlib, Aristotel uni birinchi faylasuf
deb hisoblagan; u birinchi kosmolog ,
torroq maʼnoda ioniya naturfalsafasi
maktabining vakili, bu maktabga
Anaksimandr, Anaksimen, Ferekid, Diogen
va boshqalar ham mansub edi. Undan
soʻng Eleya maktabi vujudga kelib borliq
falsafasi bilan shugʻullandi (miloddan
avvalgi 580—430), bu maktabga
Ksenofan, Parmenid, Eleyalik Zenon,
Meliss mansub edilar; ayni vaqtda bu
maktab bilan birga Pifagor maktabi ham
mavjud edi. Bu maktab vakillari uygʻunlik,
oʻlchov, son masalalari boʻyicha tadqiqot
olib bordilar. Bu maktabga Fillolay
(miloddan avvalgi 5-asr oxiri) krotonlik
Alkmeon (taxminan miloddan avvalgi
520), musiqa nazariyotchisi, faylasuf va
matematik Arxit Tarentskiy (taxminan
miloddan avvalgi 400—365) va uning
tarafdori haykaltarosh Katta Poliklet
(miloddan avvalgi 5-asr oxiri), Heraklit,
keyin Empedokl va Anaksagor mansub
edi. Hamma narsani qamrab oluvchi
qomusiy tafakkur egasi Demokrit, uning
mashhur oʻtmishdoshi Levkipp hamda
Demokrit maktabi vakillari Sokratgacha
kosmologiyaning oxirida turadilar. Shu
bilan birga soʻnggi davrda antropologik
sofistikada rivojlanish yuz berdi
(taxminan miloddan avvalgi 475—375),
uning vakillari, asosan, Protagor, Gorgiy,
Gippiy, Prodik boʻlgan. Yunon
falsafasining eng mashhur 3 vakili —
Sokrat, Platon, Aristotel tufayli Afina
taxminan 1000 yil yunon falsafasining
markazi boʻldi.
Tarixda birinchi marta Sokrat tomonidan
insonni falsafiy anglash masalasi qoʻyildi.
Platon falsafani tugallangan
dunyoqarash — siyosiy va mantiqiyetnik
sistema sifatida yaratdi; Aristotel esa
falsafaga haqiqiy mavjudlikni
tadqiqiynazariy oʻrganuvchi fan sifatida
qaradi. Bu 3 mashhur yunon
mutafakkirining har biri oʻsha vaqtdan
buyon oʻzicha alohida va turli shakllarda
2 ming yildan buyon jahon falsafasining
rivojlanishiga taʼsir koʻrsatib keladi. Yunon
falsafasining ellinistikrim davri bir-biri
bilan parallel ravishda mavjud boʻlgan
muhim falsafiy maktablarning paydo
boʻlishi bilan boshlanadi (miloddan
avvalgi 4-asr); faqat neoplatonizm
keyinroq — 500 yildan soʻng vujudga
keldi. Sokrat taʼsirida butun bir maktablar
guruhi tashkil topadi: sokratchilar (asosiy
vakili Ksenofont), megar maktabi (unga
Evbulid va imkoniyat tushunchasining
birinchi nazariyotchisi Diodor Kronos
(miloddan avvalgi 307 yilv.e.) mansub
boʻlgan), siniklar (Antisfen, Diogen),
birmuncha keyinroq jamiyatni diniy qayta
oʻzgartiruvchi pruzalik Dion Xrizost;
pirovardida kirena maktabi (Aristipp va
Evgemer). Bu maktablar unchalik uzoq
yashamadi. Platon tarafdorlari Platon
akademiyasi nomi ostidagi falsafiy
maktabga birlashdilar (qad. Akademiya
— miloddan avvalgi 348—270, oʻrta
Akademiya — miloddan avvalgi 315—215,
yangi Akademiya — miloddan avvalgi 160
— milodiy 529; oʻrta Akademiyaning
vakillari — Arkesilay va Karnead; yangi
Akademiyaning vakillari — Sitseron va
Mark Terensiy Varron (miloddan avvalgi
116 — miloddan avvalgi 28);
Akademiyadan keyin ("yangi"sidan farq
qilgan holda) platonizm vujudga keldi.
Unga boshqa faylasuflar bilan birga
Plutarx (taxminan 45—120) va Frasill
(Platon sharhlovchisi) kirgan.
Aristotel tarafdorlarining katta qismi aniq
fanlar bilan shugullangan, peripatetik deb
nom olgan mashhur olimlar boʻlgan;
qadimiy peripatetiklar bilan birga
mashhur botanik Teofrast, musiqa
nazariyotchisi Aristoksen (taxminan
miloddan avvalgi 350), tarixchi va
siyosatchi messinalik Dikearx; keyingi
peripatetiklar orasida fizik Straton,
geograf va astronom samoslik Aristarx
(Stratonning shogirdi, taxminan miloddan
avvalgi 250) va Klavdiy Ptolemey
(taxminan milodiy 150), vrach Galen,
Aristotelning sharhlovchisi Rodoslik
Andronik (taxminan miloddan avvalgi 70)
boʻlgan.
Epikur asos solgan maktab keng yoyildi,
bu maktabga boshqalar bilan birga
Lukretsiy ham mansub edi. Skeptik
maktabning vakillari (unga Akademiya
vakillaridan koʻplari kirgan edi) Pirron va
keyinchalik vrach Sekst Empirik edi. Stoya
maktabi juda muhim falsafiydiniy
harakatga aylandi, neoplatonizm va
xristianlikning paydo boʻlishiga qadar
mavjud boʻldi. Kitionlik Zenon asos
solgan bu maktabni qadimiy Stoyada
Xrizip adabiy jihatdan pishitdi; oʻrta
Stoyada boshqalar bilan birga Panetsiy
Rodoslik va Posidoniy bor edi; bu
maktabga tarixchi Polibiy ham yaqin
turgan. Keyingi Stoya davrida, asosan, 3
Rim faylasufi — Seneka, Epiktet va Mark
Avreliy asosiy rol oʻynadi.
Neoplatonizmda, uning asoschisi Plotin
fikricha, Rim, Afina, Aleksandriya, Siros,
xristian falsafiy maktablari bir-biridan
farq qiladi. Plotin bilan birga Porfiriy,
Prokl, ayolfaylasuf Gipatiya, Yamvlix,
imperator Yulian Apostat (332—363),
ensiklopedist Marsian Kapella (5-asrning
1-yarmi), Boetsiy mashhur neoplatonchi
boʻlishgan. [[El[[
linizm
davrida gʻarb va
sharq dini hamda falsafasini oʻzida
birlashtirgan gnostika rivojlandi. Bobil
gnostikasidan moniylik va uning yorugʻlik
hamda zulmat olami haqidagi taʼlimoti
paydo boʻldi. Milodning birinchi yuz yilligi
falsafasi uchun Filonning Bibliyani
majoziy, platonchastoikcha talqini jiddiy
taʼsir koʻrsatdi. U Aleksandriya maktabiga
asos soldi, uning anʼanalarini
aleksandriyalik Kliment va Origen davom
ettirdi, bu esa gʻarb falsafasiga koʻproq
taʼsir koʻrsatgan xristian falsafasining
boshlangʻich holati edi. Yunon
falsafasining turli xil koʻrinishlari islom
falsafasida mavjud, uning taʼsirini hind
falsafasida ham payqash mumkin.
Adabiyoti. Yu.da yozma badiiy ijodning ilk
namunalari taxminan 2700—2800 yillar
muqaddam paydo boʻla boshlagan. Bu
adabiyot miloddan avvalgi 3-asrda Rim
madaniyatining barpo etilishida, tarkib
topishida ham muhim ahamiyat kasb
etgan. "Iliada" hamda "Odiseya"
dostonlari yunon yozma adabiyotining
bizga qadar yetib kelgan eng qadimiy
namunalaridir. Bu kabi yuksak badiiy
asarlar uzoq muddatli adabiy harakatning
davomi, uning yetuk mahsuli sifatida
maydonga kelgan. "Odisseya" dostonida
Demodok kabi ajoyib baxshilar —
rapsodlar botirlik haqida dostonlar aytib,
davra ahllarini rom qilgan. Platon,
Herodot kabi allomalar va shu
zamonning baʼzi yozuvchilari Homerdan
ilgari Orfey degan shoir yashab
oʻtganligini xabar qiladilar. Biroq bu
shoirning goʻzal navolari haqida
afsonaviy rivoyatlardan boshqa tarix
sahifalarida bironta ham misra saqlanib
qolmagan.
Yunon xalqi oʻrtasida keng tarqalgan
rivoyatlarda Orfeydan tashqari yana bir
qancha shoirlar: Muze, Evmolp, Tamir,
Olen va boshqalar tilga olinadi.
Barcha xalqlarning tarixida boʻlgani kabi
yunon adabiyoti ham xalq ogʻzaki ijodi
zaminida vujudga kelgan. Tarix
sahifalarida yunon folkloridan juda kam
namunalar saqlanib kelgan boʻlsada,
shularga asosan ibtidoiy qabilachilik
davrlarida yunon xalqining anʼanasi boy
va rangbarang ogʻzaki adabiyoti —
ertaklari, maqollari, matallari,
topishmoqlari, qoʻshiqlari boʻlganligini
aniqlash mumkin. Ibtidoiy jamiyatdagi
mavjud ogʻzaki adabiyot shu jamiyat
kishilarining tabiat haqidagi
tushunchalarini ifoda etgan.
Yunon mifologiyasi uzoq tarixga ega. Shu
uzoq muddat davomida ijtimoiy ongning
oʻsishi bilan miflar ham oʻzgargan, yangi
maʼnomazmun kasb etgan. Yunon kishisi
ibtidoiy qabilachilik davrida tevarak
atrofdagi tabiiy hodisalarning hammasini
jonli his qilib, ularga sigʻinishgan, ulardan
madad tilashgan, yovuz kuchlarni moyil
qilish uchun qurbonliklar qilingan. Tabiat
hodisalari qarshisida ibtidoiy insonning
butun hayoti qoʻrquv va tahlikada oʻtgan.
Keyinchalik qabilachilik tuzumining
yemirilishi va harbiy aristokrat
tabaqalarning kuchayishi natijasida quyi
tabaqa vakillarining ahvoli yanada
ogʻirlashgan, boylarning zulmi kuchaygan.
Bu holat insonlarning diniy eʼtiqodlariga
ham oʻz taʼsirini oʻtkazgan. qadimiy inson
tasavvurida falak hukmronlari — odam
qiyofasidagi Olimp maʼbudalari paydo
boʻlgan. Zevs — momaqaldiroq hamda
bulutlar hukmdori, maʼbudlar maʼbudi;
Poseydon — dengiz hukmroni; Aid oxirat
xoqoni, Zevsning rafiqasi Gera — osmon
maʼbudasi, maʼbudalar malikasi va h.k.
Maʼbudlarni odam qiyofasida tasavvur
etish, oʻz navbatida, mifologiyani haqiqiy
hayotga yaqinlashtirgan va uning
obrazlariga chinakam hayotiylik
bagʻishlagan. "Iliada" dostonida
muallifning butun diqqati asarning bosh
qahramoni Axillning gʻazabiga qaratilgan
boʻlib, qolgan voqealar faqat 50 kun
ichiga sigʻdirilgan. Tinglovchi va kitobxon
toʻla taassurotga ega boʻlishi uchun asar
davomida muallif yoʻlyoʻlakay
chekinishlar yasab, turlituman hodisalar
bilan asosiy voqeani toʻldirib borgan.
Xuddi shu uygʻunlik, muxtasarlik
"Odisseya" dostonida ham bor. Jafokash
Odisseyning oʻz vataniga qaytishi, har
safar mobaynida uning boshidan
kechgan mushkulotlar, uchragan ajoyibot,
gʻaroyibotlar — asarning asosiy
mavzusidir.
Qahramonlarning qiyofasini ular, ning
tabiati, xattiharakatini koʻrsatish bobida
— realistik tavsifi nihoyatda sezilarli.
Dostonlarda hayotning turli pogʻonalarida
turuvchi ilohiy kuchlar, odam bolalari:
Olimp togʻining maʼbud va maʼbudalari,
devlar, parizodlar afsonaviy maxluqlar,
podshohlar, pahlavonlar, oddiy jangchilar,
malikalar, kanizaklar, qul va choʻrilar,
goʻdaklar va h.k. koʻz oʻngida
gavdalanadi. Yunon xalqi asrlar
davomida botirlik haqidagi oʻz tuygʻu va
orzularini ana shunday qahramon nomi
bilan bogʻlab kelgan.
Yunon xalqining botirlik, gʻayrat va jasorat
tushunchalarini yozuvchi Axill obrazida
talqin etgan boʻlsa, shu xalqning hayot
bobida orttirgan donishmandligi, aql va
zakovatini Odissey obrazi orqali
koʻrsatgan. Boshqa qahramonlardan
tashqari (har ikkala) dostonda ikkinchi
darajali shaxslar bor: Agamemnon —
takabbur, Menelay — botir, Diomed —
sergʻayrat, Nestor — nuroniy, Baris —
xudbin, olifta, Gektor — oriyatli va h.k.
Yevropa xalqlari oʻz taraqqiyotlari
davomida katta ishtiyoq bilan necha bora
yunonlar hamda rimliklar yaratgan sanʼat
va adabiyotga murojaat etib, ular asosida
qalblarini bezovta qilgan tuygʻu va
gʻoyalarni hal etishga uringanlar.
Uygʻonish davrining buyuk allomalari
qoʻlida antik (qadim) dunyoning ilmu fani,
sanʼat va adabiyoti, falsafiy taʼlimotlari
eng kuchli qurol boʻlib xizmat qilgan.
"Uygʻonish" soʻzining dastlabki maʼnosi
ham qadimgi madaniyatni qayta tiklash,
yangidan oyoqqa turgʻizish demakdir.
17-asr Yevropa klassitsizm adabiy oqimi
ham 100—150 yil davomida antik dunyo
badiiy ijodiga taqlid shiori ostida
rivojlandi, bu davr mobaynida qariyb
butun Yevropa sahnasi, asosan, Yunon va
Rim tragediyalari mavzulari bilan yashadi.
Elin madaniyati Oʻrta Osiyo
madaniyatining ravnaq topishiga
samarali taʼsir etgan. Salavkiylar va
YunonBaqtriya podsholigi hukmdorlari
davrida Oʻrta Osiyo, Eron va boshqalar
oʻlkalar aholisining faol ishtirokida
sharqiy ellinizm madaniyati vujudga keldi,
u yunon madaniyatini ham boyitdi (yana
q. [[El[[
linizm
).
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Yunon
meʼmorlari va tasviriy sanʼat
namoyandalari koʻp asrlar osha turli
xalqlar uchun goʻzallik, uygʻunlik, yuksak
did namunasini oʻtagan sanʼat
yodgorliklarini yaratgan. Asarlar asosan
sodda afsonaviy mavzularga asoslangan
boʻlsada, borliq va inson muvozanatini his
etib, tabiiy muhit, inson tanasining tabiiy
goʻzalligi va uygʻunligini anglab aks
ettirdi. Bu nisbatlar meʼmorlikda ham
aniq ifodasini topgan. Yunon badiiy
yodgorliklari Bolqon ya.o. dagina emas,
shuningdek, Kichik Osiyo, Janubiy
Apennin ya.o., Oʻrta dengiz orollari hamda
Shim. Qora dengiz sohillarida ham
saqlangan.
YU. sanʼati Miken madaniyati negizida
paydo boʻlgan; mikenlar bilan miloddan
avvalgi 2—1-ming yillik sanʼatining oʻzaro
bogʻliqligi kulollik va meʼmorlik boʻyama
naqshlarida koʻzga aniq tashlanadi.
Yunon sanʼati taraqqiyoti (miloddan
avvalgi 11—1-asrlar) tarixan gomer,
arxaika, klasika, ellin kabi bir necha
davrlarga ajratiladi.
Homer davri (miloddan avvalgi 11—8-
asrlar) da boʻyama naqshli kulollik
taraqqiy etgan, geometrik uslub miloddan
avvalgi 7-asrgacha hukm surgan, eng
taraqqiy etgan davri (8-asr)da %abr
yodgorliklari vazifasini oʻtagan roʻzgʻorga
moʻljallangan dipilon koʻza va idishlar
bezagi, naqsh va inson shaklining aniq
ritmi, chiziqlar ifodaliligi bilan ajralib
turadi. Geometrik uslubda terrakota
haykallar va idishlarga haykaltaroshlik
bezaklari (qopqoq, shakldor dastalar)
ham yaratildi. Meʼmorlik haqida
maʼlumotlar deyarli yoʻq, baʼzi bino
qoldiqlari, ibodatxonalarning terrakota
modeli va adabiy yozma manbalarda
ayrim maʼlumotlar uchraydi.
Arxaika (miloddan avvalgi 7—6-asrlar)
davrida polislar shakllandi, shaharlar
yuzaga keldi, shaharsozlikning asosiy
belgilari muqaddas joy (akropol) va
jamoat savdo markazlari (agora) boʻlib,
ular atrofida turar joy mavzelari
joylashtirilgan, shaharlar bunyod etilgan.
Yetakchi oʻrinni ibodatxonalar (haykallari
boʻlgan "xudolar uyi") egallagan.
Ibodatxonalar bilan bir qatorda turli
vazifalarni bajaruvchi jamoat binolari
(teatr, stadion, palestr va boshqalar)
bunyod etilgan. Inshootlar toshdan
qurishga oʻtilgach, order turlari shakllandi
(qarang
Meʼmorlik orderlari
),
ibodatxonalar boʻrtma tasvirlar, haykallar
bilan bezatildi; dahshatli maxluqlar bilan
olishayotgan xudolar va qahramonlar
(Gerakl, Tesey, Persey va boshqalar)ning
qatʼiy tasvirlari yaratildi; ularning
hajmdorligi ibodatxonalardagi meʼmoriy
shakllar bilan uygʻun. Ioniy uslubidagi
ibodatxonalarning haykaltaroshlik frizlari
dinamikasi va murakkab kompozitsiyasi
bilan ajralib turadi. Dastlabki oʻzaro
bogʻlanmagan kam shaklli frizlardan
oʻzaro uygʻun va koʻp shaklli yaxlit
kompozitsiyalarga oʻtish kuzatiladi, ilk
frontonlardagi relyeflar (Kerkira o.dagi
Artemida ibodatxonasi) dumaloq
haykallar bilan almashadi.
Haykaltaroshlikda kichik bronza haykallar
("Fivalik Apolon", miloddan avvalgi 7-asr
1-yarmi)dan yalangʻoch oʻsmir (kuros)lar
va uzun koʻylakli qiz (kora)lar shaklini
yasashga oʻtildi. Harakatsiz shakllar
oʻrniga harakatlarni shartli ifodalash
yuzaga keldi ("Delosli Nike", miloddan
avvalgi 6-asr oʻrtalari). Haykaltaroshlar
inson mimikasini ifoda vositasi sifatida
kam qoʻllasalarda, ayni vaqtda boy hajm,
kiyimlar burmalarining goh qatʼiy, goh
nafis talqini bilan ifodali obraz qurilishiga
erishdilar. Arxaika haykallarida ayrim
mahalliy farklar kuzatiladi: ioniy
uslubidagi kora va kuroslar lirik va
hayotbaxsh obrazlari, shakllarning
mayinligi bilan qatʼiy qiyofali va keskin
shaklli doriy uslubidagi haykallardan
ajralib turadi. Bu davrda yunon koʻzalari
(amfora va boshqalar) tugal shakllandi,
buyumlarga butun yuzasi qoplab gilama
usulida mujassamotlar yaratildi, shartli
qatʼiy chiziqlar va geometrik uslubdagi
naqshlar oʻrnini syujetli sahnalarning tez-
tez qoʻllanishi egaladi. Korinf, keyinroq
Afina (7—6-asrlar)da qora shaklli uslub
qaror topdi (Klitiy, Eksekiy, Amasis va
boshqalar), qora shakli uslubdan qizil
shakli uslubda koʻzalar yasashga oʻtish
yuzaga keldi (Andokid va boshqalar).
Klasika (miloddan avvalgi 5-asr — 4-asr
3-choragi)da shaharlar rivojlandi,
muntazam tarhli shahar tipi shaklandi
(Milet, Pirey), shaharlarni toʻgʻri burchakli
koʻchalar toʻri bilan qismlarga boʻlish,
turar joylarni majmua tarzida qurish kabi
asosiy qoidalar yuzaga keldi. Polislarning
oʻziga xos ramzi boʻlgan
ibodatxonalarning tipik xususiyatlari
individuallik bilan qoʻshilib ketgan, bir
tipdagi qurilishlarda yagona order
tuzilishidagi nisbat va koʻlamlarnigina
oʻzgartirib takrorlanishi bilan har bir
shahar — davlat bosh inshootlarida
oʻziga xos meʼmoriy qiyofalar yaratishga
erishildi. Shu jihatdan umumiy tarhli va
order elementlari boʻlgan Afina Afayi
(taxminan miloddan avvalgi 500—480,
Egin o.da), Gera II ("Poseydon
ibodatxonasi", miloddan avvalgi 5-asr 2-
choragi, Poseydoniyada), Zevs (miloddan
avvalgi 468—456, Olimpiyada)
ibodatxonalari oʻziga xos sifatlari bilan
bir-biridan farqlidir.
Miloddan avvalgi 6—5-asrlar chegarasida
tasviriy sanʼatda keskin oʻzgarishlar roʻy
berdi, haykaltarosh va rassomlar inson
qiyofasi va uning harakatini mukammal
ifoda etdilar, fronton, frizlarda koʻp shaklli
lavhalarni dadil bajardilar. Klasika
boshida yuzaga kelgan "qatʼiy uslub"
hususiyatlari koʻzalarga ishlangan
tasvirlarda aniq ifodasini topdi (Epiktet,
Yevtimid, Yefroniy). Qizil shakllar uslubida
ijod qilgan Brig afsonaviy mavzular bilan
bir qatorda maishiy lavhalar (bazm,
maktabdagi mashgʻulotlar, stadiondagi
atletlar)ni ham yaratdi. "Qatʼiy uslub"
miloddan avvalgi 5-asr 1-yarmidagi
haykaltaroshlikda ham koʻzga tashlanadi;
Egin o.dagi Afina Afayi ibodatxonasi
frontoni, Olimpiyadagi Zevs ibodatxonasi
fronton va metoplari kabi sanʼat
durdonalari yaratildi. Klassikaning ilk
davrida qahramonlar obrazlari bilan bir
qatorda koʻtarinki ruhdagi real obrazlar
ham yuzaga keldi (Miron va boshqalar).
Inson tanasini mukammal ishlanishi
yunon sanʼatiga umrboqiy gʻoyalar
(goʻzallikning xunuklik ustidan
gʻalabasi)ni ifodalash imkonini berdi.
Miloddan avvalgi 5-asr oʻrtalarida
klassika sanʼati ("yuksak klassika" deb
nomlangan) gullab yashnadi. Perikl
davrida Afina Elladaning siyosiy va badiiy
markaziga aylandi. Vayron boʻlgan
Akropolda Fidiy boshchiligida mohir
meʼmorlar va haykaltaroshlar ishladi:
tasviriy ansambllar hosil qilindi, yangi
ibodatxonalar bunyod etildi, haykallar
oʻrnatildi, goʻzallik va uygʻunlik tarannum
etildi (maʼbudlarning yuksak mavqei,
tantanalarda viqor bilan yurishlari,
kentavrlar bilan olishuvlari va boshqalar).
Ozod ellin fuqarolik ruhi, gʻoyaviy, axloqiy
va jismoniy mukammalligi Fidiy
asarlarida, Parfenon bezaklarida, Poliklet
haykallari, Polignot koʻzalari, freskalar,
terrakota haykallari, relyef va tangalarda
yorqin ifodalangan.
Miloddan avvalgi 4-asr boshlarida yunon
polislari demokratiyasi inqirozi bilan
ayrim shaxslar xohishi polislar xohishini
siqib chiqardi. Diniy inshootlar qurish
oʻrnini insonning kundalik hayoti bilan
uzviy bogʻliq boʻlgan inshootlar (palestr,
teatr va boshqalar) qurish egalladi
(jumladan, Epi davrdagi teatr, miloddan
avvalgi 350—330 va boshqalar).
Vazifasiga mos aniq kompozitsiyali
yunon teatrlari jahon meʼmorligidagi
tomosha inshootlarining keyingi
taraqiyotiga asos boʻldi. Memorial
ansambllarda inson shaxsini
abadiylashtirish anʼanalari yuzaga keldi
(mas, Galikarnasl&t maqbara, taxminan
miloddan avvalgi 353). Tasviriy sanʼatda
inson xarakteriga qiziqishning ortishi
haykaltaroshlik portretlarini rivojlanishini
taʼminladi. Afsonaviy kompozitsiyalarda
kurash dramatizmi, insonning ruhiy
qudrati va jismoniy shijoatini tasvirlagan
Skopas ijodida voqelikdagi qarama-
qarshiliklar oʻtkir ifodasini topdi, bu
jihatdan Praksitel haykallari, Lisipp
asarlari diqqatga sazovor.
Ellin davri (miloddan avvalgi 4-asr oxiri —
1-asr) yunon madaniyati mintaqalarining
kengayishi uning Aleksandr davlati va
uning vorislari davlati tarkibiga kirgan
xalqlar madaniyati bilan oʻzaro qoʻshilishi
bilan belgilanadi (qarang [[El[[
linizm
).
Afina badiiy hayot markazi mavqeini
yoʻqotdi. Kichik Osiyoning yirik shaharlari
yangi qarash (nuqtai nazar)larni
yaratuvchiga aylandi, qurilish beqiyos
darajada oʻsdi, koʻplab muntazam tarhli
yangi shaharlar yuzaga keldi (Istanbul va
boshqalar), yirik inshootlar qurildi
(Istanbuldagi Faros mayogʻi), mahobatli
meʼmoriy ansambllar bunyod etildi
(Pergamdagi Akropol) oddiy uydan bosh
saroygacha boʻlgan turar joy tipi
shakllandi, anʼanaviy ichki hovli tarhli
uylar ustunlar bilan oʻralgan peristilga
aylantirildi. Elin haykallaridagi qiyofalar
qoʻrquv, davrni fojiaviy anglash bilan
yoʻgʻrilgan. Ellin davri sanʼatiga
mintaqaviy maktablar, yoʻnalishlarning
hamda badiiy obrazli masalalarning
rangbarangligi xos: haykal portretlar
rivojlandi, klassikaning inson — fuqaro
uygʻunligi oʻrniga buyuklarni ulugʻlash
qaror topdi. Ijtimoiy kelib chiqishi har xil
boʻlgan odamlarga, ularning yoshidaga
xarakterli xususiyatlarga qiziqish ortdi.
Yunoniston Rim tomonidan zabt etilishi
bilan ellinlar sanʼati gʻoliblar
madaniyatining rivojlanishi bilan qoʻshilib,
uni oʻzining koʻp asrlik anʼanalari bilan
boyitdi, shuningdek, oʻzining mustaqilligini
ham yoʻqotib bordi.
Teatri — yunon dramasi va teatri Dionis
sharafiga oʻtkaziladigan qishloq xoʻjaligi
bayramlaridan boshlangan. Uning
asosida tabiatning qishki oʻlik mavsumi
va bahorgi uygʻonish davri bilan bogʻliq
qadimiy yer egalarining oʻyinlari yotadi.
Miloddan avvalgi 4—1-asrlargachaYunon
teatri. 1. Getera niqobi. 2. Tropik
kahramonniqobi. 3. Andromedaning teatr
libosidagi tasviri (vazadagi rasm). 4.
Tragik aktyor (fil suyagidan ishlangan
haykalcha).dramatik chiqishlarda xor
asosiy rol oʻynagan. 6-asrning 2-yarmida
alohida ijrochi — aktyor (dramaturgning
oʻzi) paydo boʻldi. Esxil sahnaga 2
aktyorni olib kirdi. Sofokl esa sahna
dekoratsiyasida tasviriy bezaklardan
keng foydalandi, fojialarda 3 aktyor
paydo boʻldi. Aktyorlar, asosan, niqob
kiyib oʻynaganlar. Teatr yunonlar hayotida
alohida oʻrin egalladi. Ayniqsa, quldorlik
davri gullagan paytda teatr ahamiyati
yanada ortdi. Teatr, asosan, 3 qism:
orxestr, tomoshabinlar uchun joy va
chodirdan iborat boʻldi. Bulardan eng
qadimiysi orxestryumaloq maydon boʻlib,
unda aktyor va xor ijrochilari tomosha
koʻrsatganlar. Dastlab barcha
tomoshabin orxestr atrofida oʻtirganlar,
keyinchalik omma uchun alohida joylar
ajratilgan. Teatr binolaridan qadimiysi
Afinadagi Dionis teatri binosi hisoblanadi.
Keyingi eng katta Afina teatri miloddan
avvalgi 4-asrning 2-yarmida qurildi.
Teatrda tragediya va komediyadan
tashqari mifologik syujetga ega satirik
spektakllar ham qoʻyilgan. Dastlab
ayollar rolini erkaklar niqob kiyib ijro
etgan, Esxil, Sofokl, Yevripid, Aristofan
kabi buyuk dramaturglarning ijodida Yu.
quldorlik demokratiyasining ravnaqi va
ziddiyatlari aks etdi. Mifologik syujetli
pantomimik raqslar keng tarqaldi. Ularda
ayol aktyorlar ham qatnashdi. [[El[[
linizm
davrida (miloddan avvalgi 3—1-asrlar)
teatr Sharqda yunon madaniyatini targʻib
qilishda asosiy vositalardan biriga
aylandi. Teatrlar nafaqat yirik savdo
markazlarida, balki kichik shaharlarda
ham qurila boshladi. Dionis sharafiga
oʻtkaziladigan bayramlarda tragediya va
komediyalar namoyish etildi. Qishloq
komediyasi yoʻqola bordi. Yangi
komediyalar (Menandr, Filemon va
boshqalar) oʻzaro hayotiy
munosabatlarni, inson ichki
kechinmalarini aks ettirdi. Miloddan
avvalgi 5-asrda Yu.da mimlarmaishiy va
hajviy harakterdagi kichik sahnalar
yuzaga keldi. [[El[[
linizm
davrida ilk bor
professional aktyorlar ijod qildi. Aktyorlar
uyushmasi paydo boʻldi. Bu davrda
aktyorlar katta hurmatga, yuridik huquqga
ega boʻlganlar. Tomosha koʻrsatish
uchun aktyorlar hatto urush paytlarida
ham xohlagan yerlariga borish, oʻzlari va
narsalariga daxlsizlik huquqi berilgan.
Aktyorlarning oʻzlari esa har qanday
harbiy xizmatdan ozod etilganlar
(miloddan avvalgi 3-asr boshlarida bu
haqda maxsus qonun qabul qilingan). Yu.
teatri jahon teatrining rivojlanishida
muhim rol oʻynadi.
Musiqasi. Yu. musiqasini badiy (mas,
"Iliada" "Odiseya") va ilmiy (Platon,
Aristotel, Pifagor, Aristoksen) meros
hamda tasviriy sanʼat yodgorliklari orqali
tasavvur qilish mumkin. Yu.da musiqa
sanʼati ijtimoiy hayotda muhim oʻrin olib,
uni oʻrganish yoshlar tarbiyasi tizimiga
kiritilgan, qoʻshiqchilik va sozandalik
boʻyicha turli musobaqalar oʻtkazilgan.
Turli xalq qoʻshiqlari — georgik
(dehqonchilik bilan bogʻliq), epitalama
(nikoh toʻylarida aytiladigan), trenos
(yigʻi), embateriy (harbiy) kabi janrlar,
Apolon (pean), Dionis (difiramb, fallik^) va
boshqalar xudolarga bagʻishlangan
aytimlar keng oʻrin olgan. Shoirxonanda
(aed, rapsod — Homer va boshqalar)lar
oʻzi yaratgan epik qoʻshiqlar va
dostonlarni cholgʻu (torlitirnama forminks
va boshqalar)larni chalib ijro etgan.
Musiqaning odamlarga sehrli taʼsiri,
mashhur xonanda va sozandalar (Olimp,
Marsiy, Orfey va boshqalar) faoliyatiga
doir bir necha rivoyat va afsonalar
bizgacha yetib kelgan.
Olimp avlos chalish yoʻllarini hamda
garmoniya (enarmonika) qonunlarini,
lesboslik Terpandr kifarani kashf
qilganlar. Olimpning shogirdi kritlik Talet
xor qoʻshiqchiligini kiritgan. Musiqa,
ayniqsa, xor qoʻshiqchiligi katta ijtimoiy
ahamiyatga ega boʻlib, vatanparvarlik
ramzi darajasiga koʻtarilgan. Harbiy
(marshsimon) kuylari bilan birga lirika
yoʻnalishidagi janrlar (mas, Sapfoning
ishqiy qoʻshiqlari, Pindarning gimn va
odshtari, elegiya) rivoj topgan.
YU. tragediya va komediyasida musiqa
muhim dramaturgik vazifalarni bajargan.
Uning ijodkorlari (Esxil, Frinix, Sofokl,
Yevripid va boshqalar) kuylarni ham
yaratib, dramatik asarlarga xor va raqslar,
yakka xonandalik shakllarini kiritgan.
"Antigona" (Sofokl) tragediyasidagi xor
Afinaning milliy madhiyasiga aylangan.
[[El[[
linizm
davrida katta cholgʻu
ansambllar, organ kabi musiqa cholgʻu
asboblari paydo boʻlgan.
YU. musiqa madaniyatiga Kichik Osiyo
hamda Yaqin Sharq xalqlari musiqa
anʼanalari taʼsir etgan. Oʻz navbatida, Yu.
musiqasi hamda musiqa nazariyasi
Sharq musiqa ilmi (Yunus alKotib, Ibn
Surayj, Ishoq alMavsiliy, Forobiy, alKindiy,
AbulFaraj, Isfahoniy va boshqalar)da rivoj
topgan. 9-asrda Bagʻdodda Aristotel,
Aristoksen, Nikomax, Ptolemey va
boshqalarning koʻpgina musiqa risolalari
arab tiliga tarjima qilingan. Forobiy
Aristotel tizimini, al-Kindiy yangi
platoniklar gʻoyalarini rivojlantirgan.
Yunoniston musiqa nazariyasida qaror
topgan tushunchalar (musiqa, melodiya,
ritm, gamma, monodiya, garmoniya,
diatonika va boshqalar) hozirgi
musiqashunoslikda ham joriy etilmoqda.
Qadimgi yunon falsafasi
Soʻnggi tahrir 5 kunlar avval Malikxan tomonidan amalga oshirildi
Matndan CC BY-SA 3.0 litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
"
https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?
title=Qadimgi_Yunoniston&oldid=21
68717
" dan olindi
Dostları ilə paylaş: |