1.Əhaliyə ödənişlər
1.1.Əmək pensiyalarının
ödənilməsi xərcləri
1.2. M.D.S.S. üzrə müavinət
xərcləri
2. Digər xərclər
CƏM
XƏRCLƏR
Daxilolmaların
s
maliyyələşdirilməsinə imkan vermi
2014-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Dövl
1187,3 mln. manat olmuş
Bu dövrdə pensiya v
tərəfindən 1166,4 mln. manat v
dövrünə nisbətən 154,1 mln. manat v
ilin müvafiq dövrünə nisb
manat təşkil etmişdir.
Azərbaycan Respublikas
ilin yanvarın 1-dən bütün növ
(indeksasiya) tətbiq olunmu
icra, %
lə
icra, (+;-)
1012,3
1162,9
1166,4
100,3
988,6
1136,0
1138,6
100,2
23,7
26,9
27,8
103,3
18,6
24,5
20,9
85,3
1030,9
1187,4
1187,3
100,0
ə
vvəlki
ilin
müvafiq
dövründə
fakt
hesabat
dövründə
proqnoz
hesabat
dövründə
fakt
proqnozun icrası
Daxilolmaların
səviyyəsi
pensiya
və
müavin
imkan vermişdir.
rbaycan Respublikasının Dövlət Sosial Müdafi
1187,3 mln. manat olmuşdur.
pensiya və müavinətlərin maliyyələşd
n 1166,4 mln. manat vəsait yönəldilmişdir ki, bu da 2013
n 154,1 mln. manat və ya 15,2 faiz çoxdur. Pensiya x
nisbətən 15,2 faiz və ya 150,0 mln. manat artaraq
rbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq sərəncam
n bütün növ əmək pensiyalarının sığorta hiss
tbiq olunmuşdur.
icra, (+;-)
nisbət,
% -lə
mütləq (+;-)
3,5
15,2
154,1
2,6
15,2
150,0
0,9
17,3
4,1
-3,6
12,4
2,3
-0,1
15,2
156,4
mln. manat
proqnozun icrası
ə
vvəlki ilin müvafiq
dövrü ilə müqayisə
müavinətlərin
vaxtında
t Sosial Müdafiə Fondunun xərcləri
ş
dirilməsi üçün Fond
dir ki, bu da 2013-cü ilin müvafiq
ya 15,2 faiz çoxdur. Pensiya xərcləri 2013-ci
ya 150,0 mln. manat artaraq 1138,6 mln.
ə
ncamına əsasən 2014-cü
orta hissəsinə 2,4 faizlik artım
2014-cü ildə əhaliyə 27,8 mln. manat məbləğində müavinət ödənilmişdir ki,
bunun da 30,6 faizi hamiləliyə və doğuma görə, 27,1 faizi əmək qabiliyyətinin
müvəqqəti itirilməsinə görə, 17,3 faizi dəfn üçün, 25,0 faizi isə digər müavinətlərin
payına düşür.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun digər xərcləri
20,9 mln. manat (o cümlədən Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun aparatının və yerli
orqanlarının saxlanılmasına 9,0 mln. manat, pensiya
dpuf
və müavinətlərin əhaliyə
çatdırılması, bank əməliyyatlarının aparılması üzrə xidmət haqqı xərclərinə 4,6 mln.
manat,
Azərbaycan
Həmkarlar
ttifaqları
Konfederasiyası
vasitəsilə
maliyyələşdirilən xərclərə 6,8 mln. manat, sair xərclərə 0,5 mln. manat ) təşkil
etmişdir ki, bu da 2013-ci ilin müvafiq dövrünün göstəricisindən 2,3 mln. manat və
ya 12,4 faiz çoxdur.
Bildiyimiz kimi, 1994-cü ildən etibarən Azərbaycan Respublikasinda ümummilli
liderimiz Heydər Əliyevin banisi olduğu neft strategiyasi çərçivəsində xarici
sərmayəçilərlə ölkəmizin neft-qaz ehtiyatlarinin birgə işlənməsini nəzərdə tutan bir
sıra sazişlər imzalanmışdır.Məhz bu məqsədlə Heydər Əliyevin 29 dekabr 1999-cu
il tarixli 240 nömrəli fərmanı ilə Dövlət Neft Fondu təsis edilmişdir.Fondun
Ə
sasnaməsi AR Prezidentinin 29 dekabr 2000-ci il tarixli 434 nömrəli Fərmanı ilə
təsdiq edilmişdir.Neft Fondunun fəaliyyəti neft və qazin kəşfiyyatı və işlənməsi
sahəsində bağlanmış sazişlərin həyata keçirilməsindən və Fondun öz fəaliyyətindən
ə
ldə olunan vəsaitin toplanmasi və səmərəli idarə edilməsi vasitəsi ilə ölkə
qarşısında aşağıdakı mühüm vəzifələrin həllinə yönəlmişdir:
Birincisi,böyük həcimdə daxil olan xarici valyuta gəlirləri şəraitində ölkədə
makroiqdisadi sabitliyin qorunması və maliyyə-vergi intizamının təmin
edilməsi,eyni zamanda,neftin gəlirlərindən asılığın azaldılması və qeyri-neft
sektorunun inkişafının təmin edilməsi;
kincisi,neft və qazın bərpa edilməyən təbii ehtiyat olduğunu nəzərə
alaraq,onlardan əldə edilən gəlirin nəsillər arasında bərabər bölüşdürülməsi və
gələcək nəsillər üçün ehtiyat vəsaitinin toplanması;
Üçüncüsü,ölkəmizin sosial-iqtisadi tərəqqisi ilə əlaqədar mühüm ümummilli
layihələrin maliyyələşdirilməsi.
Fond AR Prezidenti qarşısında hesabat verir və məsuliyyət daşıyır.Fond
elecədə,özünün nəzarətedici orqanı olan Müşahidə Şurasına və Milli Məclis
tərəfındən yaradılmış Hesablama Palatasına hesabat verir.
Neft Fondunun büdcə lahiyəsinin tərtibi prosesi Azərbaycan Respublikasının
dövlət büdcəsi ilə eyni zamanda, növbəti təqvim ilinə 11 ay qalmış başlanır və
lahiyənin Azərbaycan Respublikası Prezidentinə təsdiq olunmaq üçün təqdim
edildiyi günədək olan dövrü əhatə edir. Neft fondunun büdcəsinin tərtibi zamanı
Neft Fondunun Müşahidə Şurası büdcənin hazırlanması və əsas prinsipləri barədə
mütəmadi olaraq məlumatlandırılır, onun rəyi öyrənilir və nəzərə alınır.
Neft Fondunun vəsaitləri bir sıra mənbələrdən formalaşır.Onlann formalaşma
mənbələri əsasın aşağidakılardır: hasilatin pay bölgüsü sazişlərinə uyğun olaraq
Azərbaycan Respublikasının payına düşən karbohidrogenlərin satışından əldə edilən
xalis gəlirlər; bonuslar; karbohidrogen ehtiyatlarmm işlənməsi ilə əlaqədar
sərmayəçilər tərəfındən ödənilən akr hesabı ödənişlər; dividentlər; neft və qazın
Azərbaycan ərazisi ilə ötürülməsindən əldə edilən gəlirlər; qrantlar və digər
təmənnasız yardımlar. Hal-hazırda fondun vəsaitləri istiqrazlarda,inkişaf etmiş
xarici ölkələrin dövlət istiqrazlarında, depozitlərdə və pul bazarı atributlarında
struktur qiymətli kağızlarında yerləşdirilmışdir.
Qeyd edək ki, 2013-cü ildə Fondun daxilolmaların 9,5%-i yığıma
yönəldilmişdir. 2001-2013-cü illər ərzində Neft Fondunun daöilolmaları 101
mlrd.ABŞ dolları səviyyəsində olmuş, bu vəsaitin təqribən 36%-i yığıma
yönəldilmiş, 64%-i isə istifadə edilmişdir. Neft Fondunun yarandığı tarixdən
etibarən 2013-cu ilin sonuna qədər yığım səviyyəsi növbəti qrafikdə verilmişdir.
Azərbaycan Respublikas
hesabları yalnız Azərbaycan Re
Fondunun gəlir və xə
Respublikası Dövlət Neft Fondunun illik g
icrası qaydaları Azərbaycan Respublikas
2001-ci il 579 nömr
Fondunun illik gəlir və
müəyyən edir.
Neft Fondunun büdc
maliyyə ili üçün tərtib edilir. Neft Fondunun v
büdcəsindən kənar hər hans
yol verilmir.Neft Fondunun büdc
bölmələrindən ibarətdir.
Neft Fondunun büdc
- Azərbaycan Respublikas
orqani ilə sərmayəçilə
cümlədən Xəzər dənizinin AR
kəşfıyyatı işlənməsi və
rbaycan Respublikasında Neft Fondunun valyuta vəsaitl
ə
rbaycan Respublikasmın Mərkəzi Bankında açılır.Dövl
ə
xərcləri fondun büdcəsinin əsasını tə
ə
t Neft Fondunun illik gəlir və xərclər proqram
ə
rbaycan Respublikasının Prezidentinin
ci il 579 nömrəli fərmanı ilə təsdiq edilmişdir v
lir və xərclər proqramının tərtibi, təsdiqi v
Neft Fondunun büdcəsi yanvann 1-dən dekabrın 31-dək olan dövrü
ə
rtib edilir. Neft Fondunun vəsaiti hesab
ə
r hansı xərclərin Neft Fondu tərəfındən h
yol verilmir.Neft Fondunun büdcəsi gəlir maddələri v
ə
tdir.
un büdcəsinin gəlir maddələrini aşağadakılar t
rbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti və ya s
ə
çilər arasinda bağlanmış Azərbaycan Respublikas
ə
nizinin AR-na mənsub olan bölməsind
si və hasilatı pay bölgüsünə dair sazişl
Qrafik
ə
saitləri üzrə hesablaşma
ında açılır.Dövlət Neft
əş
kil edir.Azərbaycan
ə
r proqramının tərtibi və
ş
dir və AR Dövlət Neft
sdiqi və icrasi qaydalarını
ə
k olan dövrü əhatə edən
saiti hesabına Neft Fondunun
ə
n həyata keçirilməsinə
ə
ri və xərc maddələri
adakılar təşkil edir:
ə
ya səlahiyyətli dövlət
rbaycan Respublikasında,o
ndə neftin və qazın
ş
lərin habelə neft-qaz
ehtiyatlarımn kəşfiyyatı.işlənməsi və nəqlinə dair digər sazişlərin həyata
keçirilməsindən əldə edilən gəlirlər;
-AR-nın payına düşən karbohidrogenlərin satışından əldə edilən xalis
gəlirlər;
-Neft-qaz sazişlərinin imzalanması və ya icrası ilə bağlı AR-nin Dövlət Neft
Ş
irkətinə və ya səlahiyyətli dövlət orqanına sərmayəçilər tərəfındən ödənilən
bonuslar;
-Neftin və qazın AR-nm ərazisi ilə BAKI-Supsa,Bakı-Tibilisi-Ceyhan, və
Bakı-Tibilisi-Ərzurum ixrac boru kəmərləri vasitəsilə ötürülməsindən əldə
edilən gəlirlər;
-Qrantlar və digər təminatsız yardımlar.
Neft Fondunun büdcəsinin xərc maddələrini aşağıdakılar təşkil edir:
-Layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan xərclər;
-Neft Fondunun idarə edilməsi, aparatın saxlanılması,xarici məsləhətçilərin
cəlb edilməsivə digər xərclər.
Dövlət Neft Fondunun tərtibi aşağıdakı kimi həyata keçirilir:
Neft Fondunun büdcə lahiyəsinin tərtibi prosesi Azərbaycan Respublikasının
Dövlət büdcəsi ilə eyni zamanda, növbəti təqvim ilinə 11 ay qalmış başlanır və
lahiyənin Azərbaycan Respublikası Prezidentinə təsdiq olunmaq üçün təqdim
edildiyi günədək olan dövrü əhatə edir.
Neft fondunun büdcəsinin tərtibi zamanı Neft Fondunun Müşahidə Şurası
büdcənin hazırlanması və əsas prinsipləri barədə mütəmadi olaraq
məkumatlandınlır, onun rəyi öyrənilir və nəzərə alınır. Neft Fondunun büdcəsi ilə
Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi əlaqələndirilməklə tərtib edildikdən
sonra Neft fondunun büdcəsinin lahiyəsi hər il sentyabr ayının 5 - dən gec
olmayaraq aşağıdakı sənədlərlə birgə Neft Fondunun Müşahidə Şurasma rəy
verilmək üçün Neft Fondunun craçı direktoru tərəfindən təqdim edilir:
Neft Fondunun vəsaitinin istifadə edilməsinin əsas istiqamətləri (proq- ramları),
o cümlədən:
Neft Fondunun investisiya siyasəti;
Neft Fondununidarə edilməsi ilə bağlx illik xərclər smetası.
Dövlət Neft Fondu fəaliyyətində daim şəffaflıq sahəsinə xüsusi diqqət
göstərir.Neft Fondununhesabat sistemində şəffaflığın təmin edilməsi ilk növbədə
neft Fondunun maliyyə fəaliyyəti haqqında hesabatmın müstəqil auditor tərəfindən
yoxlanılması vasitəsi iiə həyata keçirilir. Neft Fondu fəaliyyət göstərdiyi müddət
ə
rzində onun auditi beynəlxaiq nüfiızlu " Ernst Young" audit sirkəti tərəfindən
aparılmışdır. Neft Fondunun fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi
yanında Hesablama Palatası tərəfındən yoxlamla bilər.
Neft Fondunun beynəlxalq münasibətlərinin inkişaf istiqamətləri aşağıdakı
kimidir:
>
Beynəlxalq maliyyə təşkilatları ilə münasibotlərin genişləndirilmasi
istiqamətində əməkdaşlıq.
>
Təcrubənin tətbiqi, təhsil və mübadilə sahəsində beynəlxalq təşkilatlarla
ə
məkdaşlıq.
>
ş
güzar münasibətlərin və əlaqələrin qurulması, mövcud əməkdaşlığın
genişləndirilməsi.
Qeyd edek ki, əvvəlki illərdə olduğu kimi, 2013-cü ildə də dövlət
büdcəsinin daxilolmalarının mühüm hissəsi Neft Fondundan dövlət büdcəsinə
köcürülən transfertlər hesabına formalaşır və fiskal sabitliyin təmin edilməsi
istiqamətində Fondun çəkisi böyük olmuşdur. Belə ki, 2013-cü ildə Fond
tərəfindən dövlət büdcəsinə transfertlər şəklində 11 350,0 mln. Manat həcmində
vəsait köçürülmüşdür ki, bu vəsaiylər dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 58,2%-ni
təşkil etmişdir. Ümumilirdə isə 2003-2013-c2ü illər ərzində Neft Fondu
tərəfindən edilən transfertlərin həcmi 46 435 mln.manat təşkil etmişdir.
III FƏ S L.BAZAR MÜNAS BƏ TLƏ R ŞƏ RA T NDƏ
BÜDCƏ DƏ NKƏ NARFONDLARINVƏ SA TLƏ R N N
FORMALAŞ MASININ TƏ KM LLƏŞ D R LMƏ S ST QAMƏ TLƏ R
3.1. Dövlə t Sosial Müdafiə və Dövlə t Neft Fondlarının istifadə
olunmasının sə mə rə liliyinin artırılması yolları
Maliyyə resurslannın məhdudluğu dövlət xərclərini maliyyələşdirmək üçün
müxtəlif təyinatlı fondlann yaradılması və istifadəsini zəruri edir.Büdcədənkənar
məqsədli sosial fondlardan istifadə etməklə dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsi
təcrübəsi xarici ölkələrdə geniş yayılmışdır.
Büdcədənkənar fondlar mərkəzi və ya yerli hakimiyyət orqanlarının
sərəncamında olur. Büdcədənkənar dövlət fondlarının yaradılmasmın zəruriliyi
aşağıdakılardan ibarətdir: dövlət büdcədənkənar fondlarınnm yaradılması hər
ş
eydən əvvəl maliyyə resurslarının daha səmərəli istifadə etmək və sosial tədbirləri
müfəvvəqiyyətlə həll etmək üçün zəruridir.
Büdcədənkənar fondlar — milli gəlirin müəyyən sosial və iqtisadi məqsədlər
üçün yenidən bölgüsü vs istifads edilməsinin bir formasıdır.Bütövlükdə istər dövlət
büdcəsinin və istəesə də büdcədənkənar fondlarm nıənbəyini ÜDM, birinci növbədə
milli gəlir təşkil edir.Lakin konkret mənada büdcədənkənar fondlar xüsusi vergi və
yığımlar, habelə dövlət büdcəsi, bəzi ölkələrdə isə istiqrazlar, borclar hesabına
formalaşır.Büdcədənkənar fondlara bəzi mənbələrdən vəsaitlər qaytarılmaq və
qaytarılmamaq şərti ilə həyata keçirilə bilər.
Büdcədənkənar fondlar təkrar istehsal prosesinin inkişafına aşağıdakı yollarla
təsir göstərə bilər:
>
sərbəst pul vəsaitlərinin dövlət qiymətli kağızlarma investisiyalaşdırmaq və
bununlada müəssisələri zəruri maliyyə resursları ilə təmin etmək;
>
sahibkarhq fəaliyyətinin inkişafına təsir göstərmək;
>
büdcədənkənar fondlar investor və maliyyə bazarının istirakçısı kimi çıxış
edə bilər.
Büdcədənkənar dövlət sosial fondları hesabma bir sıra məsələləri həll etmək
mümkündür. Onlardan:
ə
haliyə pul müavinətləri ödəmək, birdəfəlik yardım etmək yolu ilə sosial
yardım və xidmət göstərmək;
>
ə
halinin əmək qabiliyyətinin bərpası və qorunub saxlanmasını təmin etmək;
>
sosial infrastruktur müəssisələrini maliyyələşdirmək yolu ilə əhaliyə sosial
xidmətlər göstərmək;
>
pensiya təminatını maliyyələşdirmək və s.
Azərbaycan Respublikası iqtisadi müstəqilliyə qədəm qoyduğu dövrdən
başlayaraq digər iqtisadi təsir vasitələri kimi maliyyə münasibətlərinin də
təkmilləşdirilməsi və bazar iqtisadi münasibətlərini lap qədimdən tətbiq edən inkişaf
etmiş ölkələrin tətbiq etdiyi metodlar tətbiq olunmağa başlandı.Bu iqtisadi təsir
vasitələrindən ən mühümü dövlətin iqtisadi və sosial problemlərə müdaxiləsi bunun
üçün xüsusi təyinatlı fondlann yaradılması oldu.
Azərbaycan Respublikasmın SSR — nin tərkibinə daxil olduğu dövrdə burada
ə
sasən büdcə vəsaiti hesabına təşkil olunan xüsusi dövlət fondları yaradıldı. Lakin
mülkiyyət formalarının dəyişməsi respublikada indiyədənək mövcud olmayan
problemlərin yaranmasına gətirib çıxartdı.Buraya işsizliyin artması, qeyri - istehsal
sahələrində sosial problemlərin kəskinləşməsi, büdcə kəsirinin sürətlə artması və s.
aiddir.Bütün bu problemlər dövlətin sərəncamında parlament tərəfındən nəzarət
edilməyən müəyyən qədər vəsaitlərin toplanmasını zəruri etdi.Bu vəsaitlər
büdcədənkənar fondlar şəklində təşkil olunmağa başlandı. Azərbaycan
Respublikasında bu fondların yaranmasınm başlanğıcı 1992 - ci ildən qoyulsada
ə
saslı dönüş ili 1994 - cü il hesab olunur. Büdcədənkənar dövlət sosial fondları
qanunvericilik orqanları tərəfındən təsdiq edilmiş fondlar haqqında qaydaya və ya
mövcud qanuna uyğun olaraq cra Hakimiyyəti orqanları tərəfındən təsdiq edilmiş
qaydalarla fəaliyyət göstərir.1994-cü ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında
büdcədənkənar fondların yaradılması dövlət tərəfındən tənzimlənməyə başlandı.
1994-cü il fevral ayının 16 - da Yol fondunun yaradılması haqqında president
fərmanı ilə Azərbaycanda büdcədənkənar fondların yaradılması prosesi təşəkkül
tapmağa başladı. Bu fondların yaıadılması üçün dünya təcrübəsindən istifadə
olunsada ölkəmizim milli xüsusiyyətləri nəzərə alındı.
Büdcədənkənar dövlət məqsədli fondların səmərəli və məqsədyönlü
xərclənməsinə nəzarəti AR-nın Maliyyə Nazirliyi həyata keçirir.Büdcədənkənar
dövlət məqsədli fondlarının fəaliyyətinin tənzimlənməsi üzrə səlahiyyət Respublika
Xəzinədarlığına həvalə edilmişdir.
Qeyd edək ki, əgər Neft Fondunun çox da uzaq olmayan yaranma tarixinə qısa
ekskursiya etsək görərik ki, ARDNFAzərbaycan neft strategiyasının vacib
elementlərindən biri kimi yaradılıb. Çünki «Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində neftin
satışından gəlirlər əldə etməyə başladıqdan dərhal sonra bu qurum təsis edilib. Fond
yaranandan indiyə qədər fəaliyyətində ilk növbədə şəffaflığa böyük önəm verib.
Beynəlxalq təcrübədə bu, çox vacib məsələdir. Çünki, uğur qazanmaq, istənilən
ölkəni inkişaf etdirmək və gəlirlərdən lazımi qaydada istifadə etmək üçün
maksimum dərəcədə şəffaflıq təmin edilməlidir. Azərbaycan Dövlət Neft Fondu
Böyük Britaniyanın hasilat sənayesində şəffaflıq təşəbbüsünə qoşulan ilk
fondlardan biri olub və bu təşəbbüsə regionda təkan verilməsi istiqamətində
göstərdiyi fəaliyyət ABŞ və Böyük Britaniyanın nüfuzlu maliyyə qurumları yüksək
qiymətləndirilib. Reallıqda ARDNF-in açıq və şəffaf şəkildə idarə olunması
sahəsində başqa ölkələrə nümunə ola biləcək təcrübəsi var. Dövlət Neft Fondu
dünyada dövlət idarəçiliyi sahəsində ən nüfuzlu mükafat olan BMT-nin dövlət
qulluğu mükafatına layiq görülüb.
Azərbaycan Respublikasmm Dövlət Neft Fondu (ARDNF) Azərbaycan
xalqının dövlət müstəqilliyi şəraitində əsas milli sərvəti olan neft və qazın
hasilatından əldə olunan gəlirləri ümumxalq mənafeyi və gələcək nəsillər üçün
istifadə etmək naminə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 1999-ci il
tarixli Fərmanı ilə yaradılmış, onun Əsasnaməsi 29.12.2000-ci il tarixində təsdiq
edilmiş və ARDNF vəsaitlərinin yerləşdirilməsi Qaydalannm təsdiqindən sonra
(iyul 2000) fəaliyyətə başlamışdır. Fondun qarsışmda qoyulan əsas məqsədlərdən
biri - neft gəlirlərinin gələcək nəsillər üçün toplanaraq artırılması, digəri isə bu
gəlirlərdən ölkəmizin cari sosial ehtiyaclannı, iqtisadi tərəqqi və inkişaf tələblərini
nəzərə almaqla, bugünkü nəsillər üçün düzgün istifadə edilməsidir.
Neft Fondunun vəsaiti aşağıdakı mənbələr hesabına formalaşır:
1) Dövlət tərəfindən Fonda verilən vəsait və əmlak;
2) hasilatın pay bölgüsü sazişlərinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının
payına düşən karbohidrogenlərdən (neft, qaz, qaz kondensatı) və onların satışından
ə
ldə edilən xalis gəlirlər;
3) neft-qaz sazişlərinin imzalanması və ya icrası ilə bağlı Azərbaycan
Respublikasının Dövlət Neft Şirkətinə (ARDNŞ) və ya səlahiyyətli dövlət orqanma
sərmayəçilər tərəfindən ödənilən bonuslar (mükafatlar);
4) karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsi ilə əlaqədar sərmayəçilər tərəfindən
ödənilən akrhesabı ödənişlər;
5) neft-qaz layihələrinin həyata keçirilməsi ilə bağlı Azərbaycan
Respublikasının payına düşən dividendlər və mənfəətin bölüşdürülməsindən əldə
edilən gəlirlər;
6) neftin və qazın Azərbaycan Respublikası ərazisi ilə Bakı-Subsa,
Bakı-Tbilisi-Ceyhan və Bakı-Tbilisi-Ərzurum ixrac boru kəmərləri vasitəsilə
ötürülməsindən əldə edilən gəlirlər;
7) neft-qaz sazişləri çərçivəsində ARDNŞ-ə və ya səlahiyyətli dövlət orqanına
sərmayəçilər tərəfındən verilən aktivlərdən əldə edilən gəlirlər;
8) Fondun fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən əmlak və vəsait, o cümlədən
Fondun aktivlərinin yerləşdirilməsindən və idarə olunmasından əldə edilən gəlirlər.
ARDNŞ-nin vəsaiti ən mühüm ümummilli problemlərin həllinə və strateji
infrastruktur obyektlərinin inşa və rekonstruksiyasına istifadə oluna bilər. "Büdcə
Sıstemi haqqında" Qanuna görə, Fondun xəıcləri (Fondun idarə edilməsi ilə bağlı
xərclər istisna edilməklə) ıcmal dövlət büdcəsinin tərkib hissəsi olaraq həv il
parlamentdə təsdiq edilir. ARDNF yalnız öz büdcəsində nəzərdə tutulan xərcləri
həyata keçirə bilər, onun əməliyyat və idarə edilməsi ilə bağlı xərcləri istisna
olmaqla, qalan bütün xərcləri Maliyyə Nazirliyinin Mərkəzi Xəzinədarlığı vasitəsilə
yerinə yetirlir.
ARDNF-nin vəsaiti hesabına iki mühüm layihə: 1) Ermənistan Respublikasının
etnik təmizləmə və təcavüz siyasəti nəticəsində öz doğma yurdlarından didərgin
düşmüş qaçqın və məcburi köçkün ailələrinin sosial-məişət vəziyyətinin
yaxşılaşdırılması və məskunlaşdırılması problemlərinin həlli; 2) Heydər Əliyev
adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas xrac Boru Kəməri layihəsində Azərbaycan
Respublikasınm iştirak payının maliyyələşdirilməsi icra edilir. Azərbaycan
Respublikası Prezidenti tərəfindən qəbul edilmiş fərman və sərəncamlara uyğun
olaraq, ARDNF-dən 1-ci layihənin həyata keçirilməsi üçün 135 mln.manat
həcmində vəsait aynlmış, 2-ci layihənin yerinə yetirilməsindən ötrü 244 mln. manat
məbləğində vəsait ödənmiş, həmçinin ölkənin mühüm sosial və iqtisadi tərəqqi
ehtiyaclarını təmin etmək üçün 505 mln. manat həcmində vəsaiti Dövlət büdcəsinə
transfert edilmişdir. 2006-cı ildən başlayaraq, Fond yuxarıda adı çəkilən layihələrlə
yanaşı, 2 böyük layihəni: Oğuz-Qəbələ zonasından Bakı şəhərinə su kəmərinin
çəkilməsi, Samur-Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulmasmı da
maliyysləşdirəcək, :habelə çox vacib olan Dövlət nvestisiya Şirkotinin nizamnamə
kapitahnın formalaşdırılmasına 90 mln. manat ayıracaqdır.
Neft fondunun investisiya portfelinin məcmu dəyərinin 55%-i ABŞ dolları,
35%-i avro, 5%-i ngiltərə funt-sterlinqində ifadə olunan aktivlərə yerləşdirilir.
Portfelin məcmu dəyərinin digər 5%-i isə uzunmüddətli ölka (suveren borc) reytinqi
"A" ("Standart ənd Purz" (Standart & Poor's), "Fitc" (Fitc)) və ya "A2" ("Mudiz"
(Mood's)) kredit reytinqlərindən aşağı olmayan ölkələrin valyutalarında yerləşdirilə
bilər.Fondun vəsaiti yüksək kredit reytinqinə malik olan xarici ölkələrin dövlət
istiqrazlarına, xarici dövlət agentlikləri tərəfindən buraxılmış borc kağızlarma,
maliyyə institutları və banklar tərəfmdon buraxılmış borc kağıizlarına, depozitlərə
və pul bazarı alətlərinə, habelə xarici menecerlər vasitəsilə korporativ qiymətli
kağızlara (səhmlərə) yerləşdirilə bilər.
ARDNF-nin valyuta vəsaitlərinin idarə olunmasından ibarət fəaliyyəti ölkə
Prezidentinin Fərmanı (19.06.2001) ilə təsdiqlənmiş "Azərbaycan Respublikası
Dövlət Neft Fondunun valyuta vəsatinin saxlanılması, yerləşdirilməsi və idarə
edilməsi haqqında Qaydalar"la, büdcənin tərtib və icra prosesi "Azərbaycan
Respublikası Dövlət Neft Fondunun illik gəlir və xərclər proqramının (büdcəsinin)
tərtibi və icrası Qaydaları" ilə tənzimlənir.
Ölkə Prezidentinin Fərmanı ilə təsdiq olunmuş (27.09.2004) "Neft və qaz
gəlirlərinin istifadə olunması üzrə uzunmüddətli strategiya"da vəsaitlərin
iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunda, regionların, kiçik və orta sahibkaılığın
infkişafında, infrastruktur sahələrinin genişmiqyash inkişafında, yoxsulluğun
azaldılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsində, ölkənin müdafıə qabiliyyətinin
gücləndirilməsində və digər istiqamətlərdə istifadə olunması nəzərdə tutulur.
ARDNF müstəqil hüquqi şəxsdir, dövlətin büdcədənkənar fondudur. ARDNF-
nin fəaliyyətinə ümumi nəzarət səlahiyyəti hökumət və parlament
nümayəndələrindən ibarət Müşahidə Şurasına məxsusdur. Müşahidə Şurasının
başhca vəzifəsi ARDNF vəsaitlərinin formalaşması və xərclənməsi üzərində ümumi
nəzarəti həyata keçirmək, illik büdcə layihəsinə, illik hesabatlarma və maliyyə
fəaliyyəti audtinin nəticələrinə, həmçinin büdcənin icrası barədə cari hesabatlara rəy
verməkdir.
Azərbaycan hökuməti neft gəlirlərinin uzunmüddətli idarə etməyə verilməsi
strategiyası üzərində işləyir. Konsepsiyanın mahiyyəti gəlirlərin müəyyən hissəsini
hər il büdcəyə köçürməkdən və ondan ölkənin sosial-iqtisadi problemlərinin
həllində istifadə etməkdən ibarətdir. Lakin Beynəlxalq Valyuta Fondunun rəsmləri
hesab ediıiər ki, neft gəlirlərindən istifadənin başhca məqsədi infrastrukmrlan
maliyyələşdirmək və inkişaf etdirməkdir. nkişafm indiki mərhələsində neft
gəlirlərindən qeyri-neit sənaye vo aqrar istehsal sahələrinin, regionlann inkişafı
üçün
Yaxın illərdə dünya bazarında qiymətlərin əlverişli olması proqnozları
Azərbaycanın neft gəlirlərinin dəfələrlə artmasına real imkanlar açır.Beb bir
şə
raitdə, lüzumsuz maliyyə israfçıhğına yol verməmək və ölkənin neft ehtiyatlarının
tükənməsi dövründə maliyyə imkanlarının kəskin azalmasımn qarşısını almaq üçün
qeyri-neft sektorunda yığım-xərc balansınm optimal təşkili olduqca vacibdir. Belə
yanaşma - neft gəlirləri hesabına maliyyələşən xərclərə sərt nəzarəti, bu gəlirlər
hesabına gələcək yığımların yüksək səviyyəsinə nail olunmasını, makroiqtisadi
idarəetmənin səmərəsinin artırılmasını, neft gəliıiərini üstün olaraq istehlakın deyil,
investisiyalann maliyyələşdirilməsinə yönəltməklə, iqtisadiyyatın strukturunun
optimallaşdırılmasını, qeyri-neft sektorunun inkişafının "neft bumu" ilə
dəstəklənməsi ilə yanaşı ona vergi stimullarının da tətbiqini nəzərdə tutan mühüm
prinsipləri əhatə edir.
Bu prinsiplərin bəziləri Azərbaycanda artıq reallaşdırmağa başlanmışdır və
müsbət nəticələr verməkdədir. Belə ki, neft gəlirlərindən yaranan yığımların
akkumulyasiyasını təmin edən Neft Fondu - daxili xərclərin kəskin genişlənməsinin
qarşısmı almaqla, real məzənnənin bahalaşmasına yol verilməməsində, qeyri-neft
sektorunun rəqabət qabiliyyətinin qorunub saxlanmasında və bugünkü gəlirlərin
gələcək inkişafm real maliyyə təminatına çevrilməsində olduqca mühüm amildir.
Bütövlükdə Neft Fondunun məcmu tələbin genişlənməsinə restruktiv təsiri, daxili
tələbi ixrac sektorlarından qeyri-ixrac sektorlara (xüsusilə xidmət sektoru)
yayılmasını (neft gəlirlərinin artmasının təsiri altında) məhdudlaşdıran amildir ki, bu
da ölkədə təmin olunmuş makroiqtisadi sabitliyin qorunmasına şərait yaradır.
Xüsusi məqsədlərlə yaradılmış neft fondları təbii resursların istismarından əldə
olunan gəlirlərin idarə edilməsi baxımından yeni bir mexanizm deyil. Bu fıkri əsas
tutaraq və aşağıda sadalanan məqsədlərə nail olmaq üçün bir çox ölkələrdə analoji
fondlar yaradılmışdır:
-Qiymət dəyişkənliyinə qarşı qoruyucu ehtiyatın yaradılması;
-Təbii
resursların
tükəııməsinin
qarşısını
ala
biləcək
fondların
formalaşdırılması;
-Xərclər üzərində nəzarətin təşkili və həddən artıq israfçılığın qarşısının
alınması;
- qtisadiyyatın sahələrinin maliyyələşdirilməsi.
Yuxarıda qeyd olunan məqsədləri Azərbaycana da aid etmək olar.ARDNF-in
vəsaiti ölkənin iqtisadi inkişafımn stimullaşdınlmasına, mühüm əhəmiyyətli
infrastruktur layihələrinin maliyyələşdirilməsinə yönəldiləcəkdir.Bununla yanaşı
Azərbaycanın yeni iqtisadi sistemə keçid və geniş iqtisadi və sosial islahatarın
həyata keçirilməsi dövründə ölkənin idarəetmə sistemində sabitliyin təmin
edilməsində də ARDNF əhəmiyyətli rol oynayacaqdır.
Neft Fondu fəlsəfəsinin öndə duran tərəflərindən birini əhalinin iqtisadi
rifahının artırdması naminə yuxarıda qeyd olunan məqsədlərə nail olunması və
gəiəcək nəsillər üçün iqtisadi təminatın yaradılması təşkil edir. Ermənistan
tərəfındən zəbt olunmuş Azərbaycan ərazilərinin bərpası üzrə layihələrin
maliyyələşdirilməsindəARDNF həlledici rola malik olacaqdır.
Dünyada neft fondu bir çox modelləri mövcuddur.ARDNF-in strukturunda bu
modellərin bir çoxunun xüsusiyyətləri cəmlənmiş və ölkənin bugünkü şəraitinə daha
müvafıq olan struktur formalaşdınlmışdır.
Hal-hazırda ölkədə qeyri-neft sektorunun restrukturizasiyasına yönəlmiş bir sıra
kompleks tədbirlər də həyata keçirilməkdədir.Belə ki, son illər bu sektora xarici
investisiyalann axını güclənmiş, ixrac və idxalı əvəzedən sahələrin inkişafı, o
cümlədən, onun məzənnə siyasəti vasitəsilə inkişaf etdirilməsi diqqət mərkəzində
saxlamlmışdır.Ölkədə özəl sahibkarlığm inkişafma dövlət dəstəyinin həm
institutsional, həm də maliyyə kontekstində artırılmasını nəzərdə tutan fərmanlar
verilmiş və onların icrasına başlanmışdır.
Eyni zamanda, qeyri-neft sektorunun inkişafına bilavasitə təsir edən
iqtisadiyyatın infrastruktur sahələrinin modernləşdirilməsi (o cümlədən xarici
maliyyə yardımları hesabma) diqqət mərkəzində saxlanılmış, vergilər
azaldılmışdır.Maliyyə,
pul-kredit
siyasətinin
qeyri-neft
sektorunun
inkişali.tələblərinə uyğunlaşdınlması istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmışdır.
Belə ki, "Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əlavə və dəyişikliklər
edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikasınm 2003-cü il 28 noyabr tarixli
Qanununa əsasən iqtisadiyyatın bütün sahələrində, o cümlədən qeyri-neft
sektorunda sahibkarlıq və investisiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması məqsədilə
mənfəət vergisinin dərəcəsi azaldılmış, lizinq obyekti olan əmılak üçün illik
amoıtizasiya norması 2 dəfəyədək artırılmış və maliyyə lizinqi əməliyyatları əlavə
dəyər vergisindən azad edilmişdir. Bütün bunların nəticəsi olaraq əsas etibarilə
qeyri-neft sektorundan ibarət olan özəl sektorun ÜDM-də payı 80%-ə
yaxınlaşmışdır.
Neft gəlirlərinin reallaşdınlmasından alınan dövlət mənfəətinin əsas tərkib
hissələrindən biri - layihənin səhmdarından tutıılan vergilərdir.Azərbaycanın PSA
tipli müqavilələrinin vergiqoyma məsələləri hökumətlə razılaşdırılan şərtlər
baxımmdan ən dolğunu hesab edilir.Azərbaycanın PSA müqavilələrinin təhlili gös-
tərir ki, ölkənin rezidentləri olan və olmayan, neft layihələrinin gerçəkləşdirilməsi
prosesinə cəlb edilmiş bütün hüquqi və fıziki şəxslərin vergiyə cəlb edilməsi
məsələləri dəqiqləşdirilmişdir. Hazırda hər bir podratçı tərəfındən vergi qoyulan
gəlirdən mənfəət vergisi təqvim ili üçün 22 %-lik sabit dərəcə ilə tutulur.
Podratçıların digər gəlirləri aşağıdakılardan ibarətdir:
-
sığorta daxilolmalan;
-
valyuta ilə əməliyyatlardan reallaşdırılmış gəlirlər;
-
podratçınm bu bənddə nəzərdə tutulan və ARDNŞ-in pay iştiraki üzrə
məsrəflərinin ödənilməsindən alınmış məbləğlər;
-
Ləğvetmə Fondundan alınmış məbləğlər;
-
Ləğvetmə Fondunda artıq qalan vəsaitin bolüşdürülməsi zamanı alınmış
məbləğlər;
-
faizlərdən daxil olan gəlirlər;
-
qüsurlu materiallar, yaxud avadanlıqla baglı tədarükçilərdən, avadanlıq
istehsalçılarından və ya onların agentlərindən alınmış məbləğlər;
-
materiallann satışı yaxud çarter icarəsi nəticəsində xidmətlərin ödənişi
qismində obyektlərdən (vasitələrdən) və ya əqli mülkiyyətdən istifadəyə görə alın-
mış məbləğlər.
Xərclər sərf olunduğu təqvim ilində tam tutulur və Azərbaycan
Respublikasmda, yaxud başqa yerlərdə hər bir podratçı tərəfı karbohidrogenlər
sahəsində fəaliyyətlə məşğul olan zaman bütün məsrəflər kimi müəyyən edilir.
Bunlara aşağıdakı xərclər aiddir:
-
hər bir podratçı tərəfinin bütün əməkdaşlarına yaşayış yeri, qida məhsullan,
kommunal xidmətləri, uşaqların təhsili, həmçinin əməkdaşlar və onların ailələri
üçün yaşadığı ölkədən və əksinə yol xərclərinin ödənilməsi ilə bağlı verilən bütün
xərclərlə birgə hər bir podratçı tərəfmin bütün əməkdaşlarına ödənilən əmək haqqı,
maaşlar və digər ödənişlərin tam məbləğləri;
-
pensiya fondıına, işə düzsltmə fonduna, sosial-sığorta fonduna, tibbi sığoıta
fonduna ayırmalar daxil olmaqla, Azəıbaycanın dövlət sosial təminatına bütün
xərclər və əməkdaşlar üçün bütün digər sosial ödənişlər;
-
kəşfiyyat və qiymətləndirmə işlərinə bütün məsrəflər;
-
quyuların qazılması ilə bağlı bütün məsrəflər;
-
satış məntəqəsinə qədər nəql olunması üçün ödənilmiş bütün ncft kəməri ta-
rifləri, komisyon və broker tarifləri, həmçinin satışa və nəqletməyə çəkiən digər
məsrəflər;
-
icarə haqqmda saziş üzrə bütün ödənişlər;
-
bütün sığorta xərcləri;
-
heyətin hazırlığma çəkilən bütün xorclər;
-
hər podratçı tərəfınin daimi nümayəndəliklərinin fəaliyyəti ilə bağlı bütün
xərclər, o cümlədən idarəetmə xərcləri, tədqiqatlar və elmi işlənmələr üçün xərclər
və ümumi inzibati xərclər;
-
hər hansı avadanlıq vahidinə, yaxud əsas fondlara müəyyən edilmiş limitdən
yüksək olmayan xərclər;
-
Ləğvetmə Fonduna bütün üzvlük haqları;
-
məhv edilməsi, yaxud ziyan vurulması nəticəsində materiallar, və ya aktivlərə
aid itkilər, ləğv edilmiş yaxud təqvim ili ərzində imtina edilmiş aktivlər, ümidsiz
borclar və üçuncü tərəflərə vurulmuş ziyan üçün kompensasiya hesabma ödənişlər;
-
bütün digər itkilər, o cümlədən satılmış valyutadan itkilər, yaxud bilavasitə
karbohidrogenlər sahəsində fəaliyyətlə bağlı yığımlar;
-
hər bir podratçı tərəfm karbohidrogen sahəsində fəaliyyəti həyata keçirən
zaman çəkdiyi bütün digər məsrəflər;
-
standart beynəlxalq neft-mədən pralctikasımn tədbiqi nəticəsində çəkilən
bütün xərclər.
Bəzən elə olur ki, ölkənin ixracının kəskin artması ixrac məhsullarımn dünya
bazarındakı qiymətlərinin kəskin aşağı düşməsinə səbəb olur və ölkənin iqtisadi
vəziyyoti pisləşir. Ancaq, Azərbaycanın mövcud neft ehtiyatları və onun hasilatınm
gözlənilən ən yüksək həddi belə dünya ölkələrindəki neft ehtiyatları və dtinya
bazarının tələbatınm çox az hissəsini təşkil edir. Ona görə də Azərbaycanın dünya
bazarında neft təklifıni artırmaqla onun qiymətinin aşağı salması real deyil. Bu hal
ilədaha iri neft ixracatları olan OPEK ölkələri müntəzəm mübarizə aparırlar.
Azərbaycanda təbii ehtiyatlar, o cümlədən neft-qaz ehtiyatları birbaşa dövlətin
nəzarəti altındadır. Neft hasilatmın 40 faizə qədəri dövlətə məxsusdur. Bu isə
dövlətin səmərəli neft siyasəti yerinə yetirilməsinə imkan yaradır.
Neft gəlirlərinin artması mərhələsində makroiqtisadi siyasətin bütün
istiqamətlərinin səmərəli koordinasiyası xüsusilə zəruridir. Qeyd edək ki, bu
istiqamətdə Azərbaycanda son 8 ildə mühüm nailiyyətlər əldə olunmuşdur və bu
nailiyyətlərin bariz nümunəsi ölkədəki makroiqtisadi sabitlikdir. Bununla belə,
gələcəkdə neft gəlirlərinin məqsədi dövlət proqramları çərçivəsində istifadə
olunması prosesində fiskal və monetar sektorlar arasmda koordinasiya
mexanizmlərinin əsaslı təkmilləşməsinə ehtiyac yaranacaqdır.
Beləliklə, neft sərvətlərinin idarə olunması strategiyası neft gəlirləri hesabına
maliyyələşdiriləcək cari xərclər ilə gələcək nəsillər üçün formalaşdırılacaq yığım
potensialı arasında düzgün nisbəti müəyyən etməyə imkan verən dəqiq iqtisadi
mexanizmləri özündə təcəssüm etdirməlidir.
Xarici partnyorlarla neftin birgə hasilatı respublikada hasilat sənayesinin
inkişafı ilə yanaşı, neft-kimya məhsulları, neft maşmqayırma sənayesi və neft
avadanlıqları istehsalı sahələrinin də inkişafına ciddi təsir göstərəcəkdir. Beynəlxalq
neft kontraktlarının reallaşdırılması, xüsusilə "Əsrin kontraktı"na daxil olan "Azəri",
"Çıraq" və "Günəşli" yataqlarında hasilatın artırılması nəticəsində respublikada
məcmu neft istehsalının həcmi xeyli artmışdır. Son üç ildə bu artım 95%-ə qədər
yüksəlmişdir. Kontrakt neftinin dünya bazarlarına nəqli imkanları genişləndikcə
neft hasilatının da həcminin artırılması proqnozlaşdırılır. ABƏŞ-nin və ARDNŞ-nin
apardığı hesablamaiara əsasən 2010-c ildə birgə işlənilən obyektlər üzrə neft
hasilatının həcmini 40750 min tona, Azərbaycan üzrə cəmi isə 46900 min tona
çatdırmaq nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, müvafıq olaraq orta illik hasilatı 37,8% və
27,4%-ə qədər yüksəltmək proqnozlaşdırılır ki, bunun da respublika üçün
gözlənilən iqtisadi və sosial nəticələri olduqca böyükdür.
Azərbaycanın dünya enerjidaşıyıcıları bazarına inteqrasiyanın ən perspektivli
və strateji istiqamətlərindən biri də təbii qaz istehsalı sahəsidir. Respublikada kəşf
olunmuş təbii qaz ehtiyatlarının dünya bazan baxımından əhəmiyyətli olması, dünya
enerji daşıyıcıları balansında qazm yüksək xüsusi çəki ilə fərqlənməsi və
Azərbaycan neftinin nəql olunduğu region ölkələrində bu yanacaq növünə yüksək
tələbatın mövcudluğu qaz hasilatı sahəsinin inkişafına real zəmin yaradır. Bu
istiqamətdə "Şahdəniz" yatağının işlənməsi Azərbaycamn qaz sənayesinin
inkişafında önəmii rol oynayacaqdır.
Qaz ehtiyatiarının işlənməsi daxili tələbatları ödəmək və onun ixracını təmin
etmək nöqteyi-nəzərindən milli iqtisadiyyat üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir.
Yaxın 10-20 il ərzində respublikanm qaz sənayesinin inkişafı bilavasitə "Şahdəniz"
perspektiv strukturunun işlənməsində asılı olacaqdır. Məlumatlara əsasən
Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun 2014-cü il büdcəsinin içrası çərçəvısində dövlət
büdcəsinə 4883,1 mln.manat transfert edilib. Qacqın və məçburi köçkün ailəsinin
məskunləşdırılması və sosial məişət vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə
tədbirlərinin həyata keçirilməsinə 177,3 mln.manat, Samur-Abşeron suvarma
sisteminin yenidən qurulmasına 11 mln.manat, “Bakı-Tbilisi-Qara yeni dəmir
yolu” layihəsinin malyyələşdirilməsinə 19,6 mln.manat vəsait sərf olunub.
Azərbaycan gəlirlərinin xarici ölkələrdə təşkili üzrə Dövlər Proqramıın
maliyyələşdirilməsinə 5,2 mln.manat vəsait yönəldili. “Şahdəniz” qaz-kondensat
yatağının istismarının ikinci mərhələsi, Cənubi Qafqaz boru kəmərinin
genişləndirilməsi, TANAP və TAP layihələri üzrə yaradılmış səhmdar cəmiyyətinin
birbaşa dövlət mülkiyyətində olan səhmlərinin malaiyyələşdirilməsi məqsədilə Neft
Fondundan 40 mln.manat vəsait ayrılıb. Altı ayda fondun idarə edilməsi ilə bağlı
xərclər 26,2 mln.manat təşkil edib. Fondun aktivləri ilin əvvəlinə nisbətən 4,86 mln.
manat artaraq 37622,4 mln.ABŞ dollara dərədər olub.
|