ÛÛÛ Cild Í ß Ñ È Ì È À Ä Û Í À Ä È Ë × È Ë È Ê È Í Ñ Ò È Ò Ó Ò Ó ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ Ä È Ë È Í È Í È Ç À Ù Ë Û
Yüklə 11,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ÁËÍÈÊ
èñ. [ðóñ. íà÷àëüíèê] 1. Áèð èäàðÿéÿ, ìöÿññèñÿéÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí âÿçèôÿëè øÿõñ; ìöäèð, ðÿèñ. Íèêîëàé ùîñïèòàë íà÷àëíè- êèíÿ ðàïîðò éàçäû. ß.ßáöëùÿñÿí. // Áåëÿ øÿõñ- ëÿðÿ ìöðàúèÿò. [Óñòà Õÿëèëîâà:] Õîø ýþðäöê, éîëäàø íà÷àëíèê! Ì.Ùöñåéí. [Êèøè:] Áåëÿäèð, íà÷àëíèê! – äåéÿ ÷åøìÿéèíè àëíûíà ãàëäûðûá áàøûíû øöáùÿ èëÿ áóëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. 2. Èíãèëàáäàí ÿââÿë: ïîëèñ, æàíäàðì ðÿèñè. [Ïèðâåðäè áÿé Êàáëà Ãóëàìàëûéà:] Áó ñààò îüëóí Ìóñòàôàíû ýåò, ýÿòèð úÿíàá íÿ÷ÿðíèêèí ùöçóðóíà! Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñàìîâàð öñòÿ ÷àéíèê; Äîñòóì îëñóí óðéàäíèê; Äóð, øèêàéÿòÿ ýåäÿê; Äèâàí ãóðñóí íà÷àëíèê. ß.Úàâàä.
ÍÀ×ÀÐ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] ×àðÿñèç, ÿëàú- ñûç, íàÿëàú. [Éóñèô øàù] íà÷àð öìóðè-ñÿëòÿíÿòèí èúðàñûíà èãäàì åòäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Àñëàí èñÿ íà÷àð þç ãàðäàøûíû ýþòöðöá, áèð áàëàúà åâ òóòóá îðàäà ñàêèí îëäó. Ú.Úàááàðëû. Íà- ÷àð ãàëìàã (äàéàíìàã) – ÿëàúñûç ãàëìàã, ÷àðÿñèç ãàëìàã, íàÿëàú ãàëìàã, ùå÷ áèð øåéÿ, éåðÿ öìèäè ýÿëìÿìÿê. Óñòà áàõäû êè, Àëû êè- øèíè àëäàäà áèëìÿéÿúÿê, àõûðäà íà÷àð ãàëûá îíóí þç ãûëûíúûíû þçöíÿ âåðäè. “Êîðîüëó”. Àõàúàã öðÿéÿ, èäðàêà èøûã; Áÿñ íèéÿ íèýàðàí, íà÷àð ãàëìûøûã? Øÿùðèéàð. ÍÀ×ÀÐËÛà äàí. çÿðô ×àðÿñèçëèêäÿí, ÿëàúñûçëûãäàí, ìÿúáóðèééÿò ãàðøûñûíäà. [Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð:] Íà÷àðëûãäàí èòàÿòÿ ýÿëÿí äöøìÿíëÿ ìöäàðà åòìÿê àãèë èø äåéèë. Åëÿ äöøìÿíèí áèëìÿððÿ êþêöíö êÿñìÿê ýÿðÿê. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ÍÀ×ÈÇ
ñèô. [ôàðñ.] êþùí. 1. Ùå÷ íÿñèç. 2. Ùå÷ äÿðÿúÿñèíäÿ îëàí, ëàï àç. 3. Ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè îëìàéàí. ÍÀÄÀÍ
ñèô. [ôàðñ.] 1. Úàùèë, àâàì, áèëèê- ñèç, ýåðèäÿ ãàëìûø, ìÿëóìàòñûç. Íàäàí àäàì. Íàäàíûí áèðèäèð. – Àüûëëû äöøìÿí íàäàí äîñò- äàí éàõøûäûð. (Àòà. ñþçö). Åé íàäàí ìîëëà- ëàðûí ñþçöíÿ ãóëàã àñûá, ìÿíäÿí áèð íå÷ÿ ýöí- ëöéÿ öç ÷åâèðÿí úàìààò! Ú.Ìÿììÿäãóëó- çàäÿ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Ñÿíÿ Âàãèô êèìè äÿðä áèëÿí ýÿðÿê; Ëàéèã ýþðìÿì ùÿð íàäàíû ìÿí ñÿíÿ. Ì.Ï.Âàãèô. Ìÿí Çàêèðÿì, áóäóð ñþçöì, ñþùáÿòèì; Íàäàí èëÿ ùÿðýèç îëìàç öëôÿòèì. Ã.Çàêèð. Ôèêðèìè âåðìÿì ÿáÿñ, ñèç êèáè íà- äàíëàðà; Ñþâã åäÿñèç îüëóìó áèð ïàðà ùÿä- éàíëàðà. Ì.ß.Ñàáèð. 2. Õÿáÿðñèç, áèõÿáÿð, ãàôèë. [Ùÿúÿð:] Þçöíö òåç éåòèð, àé íàäàí Íÿáè! Òöôÿíýè ùàâàäà îéíàäàí Íÿáè! “Ãà÷àã Íÿáè”. 3. Þç ùÿääèíè áèëìÿéÿí; ãàáà, êîáóä, ãàí- ìàç. Íàäàí àäàì. Íàäàí (ç.) ùÿðÿêÿò åòìÿê. ÍÀÄÀÍËÛà èñ. Úàùèëëèê, àâàìëûã, ýåðèëèê, áèëèêñèçëèê, ìÿäÿíèééÿòñèçëèê, úÿùàëÿò. Ýþðö- íöð, áó äà áèð ñèéàñÿòäèð, – äåéÿ [Ñÿìÿä] þç íàäàíëûüûíäàí âÿ áó úöð íàçèê ìÿòëÿáè áåëÿ ýåú äöøöíäöéöíäÿí þç-þçöíÿ àúûãëàíäû. Á.Òàëûáëû. Áó ýöí áöòöí éàìàíëûãëàð ãîëó áàüëû; Áó ýöí áöòöí íàäàíëûãëàð ãîëó áàüëû. Ì.Àðàç. ÍÀÄ
ÉË [ðóñ.] òàð. 1917-úè èë èíãèëàáûíäàí ãàáàã Ðóñèéàäà: êÿíä èúìàñûíäà ùÿð áèð êÿíäëè àèëÿñèíèí èñòèôàäÿñèíÿ âåðèëìÿê ö÷öí àéðûëàí êè÷èê òîðïàã ùèññÿñè; êÿñèê. Èñêÿíäÿðèí àòàñû ÿêèí÷è èäè, 1-2 õàëâàð ÿëèíäÿ íàäåë òîð- ïàüû, ãàïûñûíäà èêè áîéóí, éÿíè áèð úöò þêöçö, èêè èíÿéè, 10-15 ãîéóí-êå÷èñè, 6 äà àðû ïÿòÿéè âàð èäè. Å.Ñóëòàíîâ. [Êÿíäëèëÿð] àõûðäà þç ôè- êèðëÿðèíè ïàäøàùà éàçäûëàð. Ïàäøàù êÿíäëè- ëÿðèí ùÿðÿñèíÿ áèð øûðûì íàäåë éåð âåðäè. “Ãàòûð Ìÿììÿä”. ÍÀÄÔÈË èñ. Õûðäà äèøëÿðè (êÿðòìÿëÿðè) îëàí êè÷èê éåýÿ. 445
ÍÀÚÈÍÑËÈÊ ÍÀÄÔÈË
ÍÀÄÈÄß ñèô. [ôàðñ.] êþùí. 1. Ýþðöíìÿìèø, ìèñèëñèç, áÿðàáÿðè îëìàéàí. 2. Ãèéìÿòëè, àç òàïûëàí, àç ÿëÿ äöøÿí. ÍÀÄÈÍÚ ñèô. 1. Äÿúÿë, øóëóã, äèíú îòóðìà- éàí. Íàäèíú ãûç. – ×öíêè éàçûã Úÿìèë äîüðóñó ÷îõ íàäèíú èäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Íàäèíú óøàãëàð .. áàüûðûøûðäûëàð: – Ìîëëà Ãàñûì, ãà÷, õîðòäàí ýÿëäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. 2. ìÿú. Äèíú îòóðìàéàí, îíà-áóíà ñàòàøàí, àðàãàðûøäûðàí, ïîçüóíëóã ñàëàí, ôèòíÿ òþðÿäÿí; òÿùðèê÷è. [Ùàúû Íóðó:] Öìÿíàéè-äþâëÿòè òÿã- ñèðëèäÿí, òÿãñèðñèçäÿí øèêàéÿò åòìÿê èëÿ òÿíýÿ ýÿòèðäèí. Àõûðäà íàäèíú àäàì ãÿëÿìèíÿ ýåòäèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Òÿáðèçäÿ] íàäèíú àäàì- ëàðûí ñàéû ÷îõàëûð(äû). Ì.Ñ.Îðäóáàäè. 3. ìÿú. Ñàêèòëèê áèëìÿéÿí, úîøãóí. Õÿçÿðèí íàäèíú äàëüàëàðû .. î òÿíùà áóðóã ÿòðàôûíäà ðÿãñ åäèð.. ß.Ìÿììÿäõàíëû. ÍÀÄÈÍÚËÈÊ èñ. 1. Äÿúÿëëèê, øóëóãëóã. Íà- äèíúëèê åòìÿê. – Î, þç íàäèíúëèéèíäÿí çþâã àëàí áèð äÿúÿë êèìè øÿí-øÿí ýöëöìñÿéèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. 2. Äèíú îòóðìàìà, ðàùàò îòóðìàìà, àðà ãàðûøäûðìà. Ùþêóìÿò ðÿèééÿòèí íàäèíúèíè ñå- âèð, ÷öíêè îíëàð úÿðèìÿíè àíúàã íàäèíú àäàì- ëàðäàí àëà áèëÿðëÿð. Áèçèì êÿíääÿ èñÿ íàäèíú- ëèê éîõäóð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ÍÀÄÈÐ ñèô. [ÿð.] Àçòàïûëàí, àç òÿñàäöô åäè- ëÿí, àç ÿëÿ äöøÿí. Íàäèð êèòàá. Íàäèð ÿëéàç- ìàñû. Íàäèð øåé. – Ñÿõàâÿò îëìàéàí êÿñäÿ øöúàÿò ôåëè íàäèðäèð; Êÿðÿìñèç êèìñÿíè ùÿð éåðäÿ ýþðäöì, áèùöíÿð ýþðäöì. Ì.Â.Âèäàäè. Íàäèð ùàëëàðäà – àðàáèð, ùÿðäÿíáèð, òÿñà- äöôÿí, òÿêäÿíáèð, ÷îõ ñåéðÿê, àç. Òÿðëàí àäÿ- òÿí íàäèð ùàëëàðäà ÿñÿáèëÿøèðäè. Ì.Ùöñåéí. “Áàø öñòÿ” ñþçöíö íàäèð ùàëëàðäà äèëèíÿ ýÿ- òèðÿí Ðöñòÿì êèøè áó äÿôÿ öðÿéèíäÿí êå÷ñÿ äÿ äåìÿäè.. Ì.Èáðàùèìîâ. ÍÀÄÈÐÖËÂÖÚÓÄ ñèô. [ÿð.] êþùí. Ìöñ- òÿñíà, ÷îõ àç òàïûëàí, íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëÿ áèëÿí. Íàäèðöëâöúóä øÿõñ. – Ìöñÿëìàí- ëàð àðàñûíäà áåëÿ áèð àáäàð ÿøàð ìöñÿííèôëÿðè íàäèðöëâöúóääóð. Ô.Êþ÷ÿðëè. ÍÀÄÖÐÖÑÒ ñèô. âÿ èñ. [ôàðñ.] Ôûðûëäàã÷û, êÿëÿêáàç, ùèéëÿáàç, ÿëèÿéðè, úöâÿëëàüû, ùàðàì- çàäÿ. [Ýèëåéýöçàðîâ:] Àðâàä, ýÿëÿí äÿôÿ áó íàäöðöñòö ÷àüûðñàã ùÿð èêèìèçèí àòàñûíà ëÿíÿò! Ñ.Ðöñòÿì. Íÿðýèçÿ áàõûðàì; Ìÿíÿ êÿì áà- õàí; Íàäöðöñò ýþçëÿðè óíóòìàã ö÷öí... Á.Âàùàáçàäÿ. // Ñþéöø ìÿãàìûíäà (ÿñàñÿí êèøèëÿð ùàããûíäà). ÍÀÄÖÐÖÑÒËÖÊ èñ. Ôûðûëäàã÷ûëûã, ùèéëÿ- áàçëûã, ÿëèÿéðèëèê, ùàðàìçàäÿëèê. [Úÿííÿòÿëè àüà:] Ãûðûøìàë îüëó, íàäöðöñòëöê ñÿíèí þçöí- äÿíäèð. Ïàïàüûí éûðòûëàð áèðèíè äÿ àëëàì.. Í.Âÿçèðîâ. ÍÀÅÙÌÀË
[ôàðñ. íà... âÿ ÿð. åùìàë] á à õ åùìàëñûç. Íàåùìàë ùÿðÿêÿò. Íàåùìàë äàíûøûã. ÍÀßÙË ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ÿùë] Ëÿéà- ãÿòñèç, éàðàìàç, òÿðáèéÿñèç, ãàíìàç. Íàÿùë àäàì. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Äàíûøäûí ãàø-ýþç èëÿ ùÿð þòÿí íàÿùë èëÿ, çàëûì! Ã.Çàêèð. Íàÿùë îëàíà ìÿòëÿáè ãàíäûðìàã îëóðìó? Ì.ß.Ñàáèð. Íàêÿñëÿð âÿ íàÿùëëÿð èëÿ äÿõè äîñòëóã åòìÿê ðÿâà äåéèë. Ô.Êþ÷ÿðëè. ÍÀßÙËËÈÊ èñ. Ëÿéàãÿòñèçëèê, éàðàìàçëûã, ðÿçèëëèê, àë÷àãëûã, íàíÿúèáëèê. ÍÀßËÀÚ
[ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ÿëàú] 1. Á à õ ÿëàúñûç 2-úè ìÿíàäà. [Èìðàí:] Áó ýåúÿëèéÿ ãîíàã îëìàüû ðèúà åòäè, íàÿëàú ãàëûá ðàçû îë- äóì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Èíñàíûí ñåâýèëèñè, èñòÿêëèñè, ìÿøóãÿñè ÿüéàð èëÿ îòóðóá, îéíàéûá ýöëñöí, èíñàí þçö èñÿ íàÿëàú (ç.) êÿíàðäà îòóðóá áàõ- ñûí. Ú.Úàááàðëû. [Åéâàç:] Ìÿí íàÿëàú ãàëà- ðàã àéàüà äóðäóì. È.ßôÿíäèéåâ. 2. Èñ. ìÿíàñûíäà. Éàçûã, ôàüûð, ÿëàúñûç, ÿëñèç- àéàãñûç àäàì. ..Äöíéàäà ùÿð áèð øåéäÿí ýþçÿë- ðàã íàÿëàúëàðà êþìÿê åòìÿêäèð. Í.Âÿçèðîâ. ÍÀßËÀÚËÛà á à õ ÿëàúñûçëûã. [ßñÿä] íà- ÿëàúëûãäàí éàðäûì àðàéàí àäàì êèìè .. ìÿê- òÿá õèäìÿò÷èñèíÿ ìöðàúèÿò åòäè. Á.Òàëûáëû. ÍÀÔÒÀË
ÁÍ èñ. [éóí.] Éóìøàã êöòëÿ ùà- ëûíäà îëàí, äåçèíôåêñèéàåäèúè, àüðûêÿñèúè äÿð- ìàí ïðåïàðàòû. ÍÀÔÒÀËÈ´Í [éóí. íàïùòùà – íåôò] Êÿñêèí èéëè àü êðèñòàëëèê ìàääÿ (òåõíèêàäà, ùàáåëÿ éóí âÿ äÿðèíè ýöâÿäÿí ãîðóìàã ö÷öí èøëÿäè- ëèð). Íàôòàëèí ñÿïìÿê. Íàôòàëèí èéè. ◊ Íàôòàëèí èéè âåðìÿê – êþùíÿëìèø, âàõòû êå÷ìèø øåé ùàããûíäà. [Âåéñÿë Çèíéÿòÿ:] Éàõøû êè, íàôòàëèí èéè âåðÿí áó ñþçëÿðè éàäûíûçäàí ÷ûõàðìàìûñûíûç. Á.Áàéðàìîâ. Íàôòàëèíÿ ãîé- ìàã – êþùíÿëìèø, âàõòû êå÷ìèø øåé ùàããûíäà. ÍÀÔÒÀËÈÍËßÌß “Íàôòàëèíëÿìÿê”äÿí ô.èñ. ÍÀÔÒÀËÈÍËßÌßÊ ô. Ýöâÿäÿí ãîðóìàã ö÷öí íàôòàëèí ñÿïìÿê, íàôòàëèí òþêìÿê. [Ìóñàíûí íÿâÿñè] êþùíÿ êîñòéóìëàðûíû 446
ÍÀÄÈÄß ÍÀÔÒÀËÈÍËßÌßÊ íàôòàëèíëÿéèá ñàíäûüà éûüäû. Ãàíòÿìèð. [Àäèë:] Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà àòàì àíàìûí ïàëòà- ðûíû íàôòàëèíëÿéèá ñàíäûüà éûüäû. Á.Áàéðàìîâ. ÍÀÔÒÀËÈÍËßÍÌß “Íàôòàëèíëÿíìÿê”- äÿí ô.èñ. ÍÀÔÒÀËÈÍËßÍÌßÊ ìÿúù. Ýöâÿäÿí ãî- ðóìàã ö÷öí íàôòàëèí ñÿïèëìÿê, íàôòàëèí òþêöë- ìÿê. Õàë÷àëàð íàôòàëèíëÿíèá. ÍÀÔÒÀËÈÍËÈ ñèô. Íàôòàëèí ñÿïèëìèø, íàôòà- ëèí òþêöëìöø, íàôòàëèíÿ ãîéóëìóø. Íàôòàëèíëè ïàëòî.
ÍÀÔÒ ÓË [éóí. íàïùòùà – íåôò âÿ ëàò. îë(åóì) – éàü] Íàôòàëèíäÿí àëûíàí âÿ áîéà ðÿíýëÿéèúè ìàääÿñè êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí êèì- éÿâè áèðëÿøìÿ. ÍÀÝÀÙ
çÿðô [ôàðñ.] Ãÿôèëäÿí, áèðäÿí, ýþç- ëÿíèëìÿäÿí, õÿáÿðñèç, àíñûçûí. Íàýàù ýþçÿë áèð ãóø ó÷óá ýÿëäè ñÿäàéÿ; Ýóéà äåäè; ñÿáð åéëÿ, à Ñÿùùÿò, áó áÿëàéÿ. À.Ñÿùùÿò. [Õîðò- äàí:] Íàýàù õÿéàëèìÿ úÿùÿííÿì äöøäö. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éîë÷óëàð ÷àðÿñèç ãàëûá íàýàù; Èêè-áèð, ö÷-áèð îëäóëàð ùÿìðàù. Ù.Úàâèä. ÍÀÝÀÙÀÍ
[ôàðñ.] 1. Á à õ íàýàùàíè. ..Îðàäà úàâàíëàð íàýàùàí áÿëàëàðà äö÷àð îëóðëàð.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ..Ùÿëÿ þìðöì- äÿ áåëÿ íàýàùàí øåé ýþðìÿìèøÿì. Ñ.Ðÿùèìîâ. 2. çÿðô Ýþçëÿíìÿäÿí, áèðäÿí-áèðÿ, ãÿôèë- äÿí, õÿáÿðñèç. Íàýàùàí êö÷ÿäÿ óúàëäû ñÿäà; Âóð-ùàðàé äöøäö, ãîïäó áèð ãîâüà. Ì.ß.Ñà- áèð. [Øåéõ Ùàäè:] Íàýàùàí áàøëàéûá âÿáà, òàóí; Ñàðäû ÿòðàôû, õÿëãè åòäè çÿáóí. Ù.Úàâèä. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ þç åâèíäÿ éàøàäûüû âàõòäà, íàýàùàí, Ùÿñÿí éåíÿ äÿ àçàðëàäû.. Á.Òàëûáëû. ÍÀÝÀÙÀÍÈ
ñèô. âÿ çÿðô Ýþçëÿíèëìÿéÿí, ýþçëÿíèëìÿç, íàãàôèë. Íàýàùàíè äÿðä. – Ìöÿë- ëèì êÿíäÿ âàõòûíäàí ÿââÿë ãàéûòäû. Îíóí áåëÿ ýÿëèøè Òåëëè ö÷öí íàýàùàíè èäè. Ñ.Ùöñåéí. ..Íàýàùàíè áèð ñÿñ îíó áó õÿéàëäàí àéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. [Âàùèä:] Éåíÿ äÿ àõûðûíúû ñþç- ëÿð [êèøèíèí] àüçûíäàí íàýàùàíè ÷ûõäû. Á.Áàé- ðàìîâ.
ÍÀÝÀÙÀÍÈËÈÊ èñ. Ýþçëÿíèëìÿçëèê, íàãà- ôèëëèê, àíñûçëûã. ÍÀÝÀÙÄÀÍ, ÍÀÝÀÙÀÍÄÀÍ çÿðô Ýþç- ëÿíìÿäÿí, ãÿôèëäÿí, áèëìÿäÿí, òÿñàäöôÿí, áèðäÿí. Íàýàùäàí ýþçëÿðèì ýþðÿíäÿ ñÿíè; Ãàëìàäû úàíûìäà èõòèéàð, ýÿëèí! Ì.Ï.Âàãèô. Íàýàùàíäàí äöøäöì áåëÿ äÿðäÿ ìÿí; Íåúÿ ÷ÿêèì åøã öçöíÿ ïÿðäÿ ìÿí. Àøûã Ïÿðè. ÍÀÝÖÌÀÍ ñèô. [ôàðñ.] Ýöìàíû îëìàéàí, èíàíìàéàí, öìèäñèç. Íàýöìàíàì ìÿí áó äÿðääÿí ñàüàëûì; Òÿáèá áèðäèð, äÿðä ìèí áèð- äèð, éàðÿ éöç. Àøûã Ãóðáàíè. Íàýöìàí
åòìÿê (åëÿìÿê) – öìèäñèç åòìÿê, àðçóñóíó öðÿéèíäÿ ãîéìàã. Ñàïàí òÿê àòìà ìÿíè; Éàä- ëàðà ñàòìà ìÿíè; Éîëóíó ýþçëÿéèðÿì; Íàýö- ìàí åòìÿ ìÿíè. (Áàéàòû). ÍÀÝÖÌÀÍËÛÃ èñ. Ýöìàíñûçëûã, èíàìñûç- ëûã, öìèäñèçëèê. ÍÀÝÖÂÀÐÀ
ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] êþùí. Ãåéðè- äöçýöí; çîð, àüûð, ÷ÿòèí. Çåéíÿáÿ Õóäàéàð áÿéèí èðè áóðíóíà âÿ êèôèð ñèôÿòèíÿ áàõûá, îíà ÿð äåìÿê íàýöâàðà âÿ íàõîø ýþðöíöðäö. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ÍÀÜÀÐÀ
èñ. Ùÿð èêè öçöíÿ äÿðè ÷ÿêèëìèø ñèëèíäðèê ýþâäÿëè çÿðá ìóñèãè àëÿòè. Íàüàðà ÷àëìàã. – Êÿíäèí éóõàðû òÿðÿôèíäÿ ãàðàçóðíà ìÿëÿéèð, íàüàðà ýóìáóëäàéûð, òàð, ãàâàë ñÿñ- ëÿíèð, êèì èñÿ øèðèí-øèðèí îõóéóðäó. ß.Âÿëèéåâ. Íàüàðà àüàúû – íàüàðà ÷àëìàã ö÷öí õö- ñóñè øÿêèëäÿ äöçÿëäèëìèø èêè àüàúäàí ùÿð áèðè. ◊ Òîéäàí ñîíðà íàüàðà – á à õ òîé. ßáÿ- äèëèê áèð àüðû òÿê; Ñîíðà ñèçè éàíäûðàúàã, ýþé- íÿäÿúÿê; Òîéäàí ñîíðà áó íàüàðà; Êèìÿ ýÿðÿê; Íÿéÿ ýÿðÿê? Á.Âàùàáçàäÿ. ÍÀÜÀÐÀ×ÀËÀÍ, ÍÀÜÀÐÀ×Û èñ. Íàüàðà ÷àëàí ÷àëüû÷û. [Úÿííÿòÿëè àüà:] Ãûç óøàüûíû þç áàøûíà ãîéñàí éà àøûüà ýåäÿð, éà íàüàðà÷ûéà. Í.Âÿçèðîâ. ÍÀÜÀÐÀ×ÛËÛà èñ. Íàüàðà÷ûíûí ñÿíÿòè, ïåøÿñè. Íàüàðà÷ûëûã åòìÿê. ÍÀÜÄ
èñ. [ÿð.] 1. Ïóë (ùÿð øÿêèëäÿ îëóð îëñóí). [Ùàúû Ñàëåù:] Ïóë èñòÿéèð, äåéèð ïóëó íàüä âåðèí. Ñ.Ðÿùìàí. Íàüä åòìÿê (åëÿ- ìÿê) – ùÿð ùàíñû áèð øåéè ñàòûá ïóë åòìÿê (åëÿìÿê). 2. Ïóëäàí èáàðÿò âàð, äþâëÿò, ñÿðâÿò. Ìèí ìàíàò íàüäû âàð. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ùàçûðäà ìþâúóä îëàí, ÿëäÿ îëàí, öçäÿ îëàí. Áèð íÿôÿð Ùàúûíûí ÿãðÿáàñûíäàí ýåòäèéè Êÿðáÿëàéà àíä è÷èá, Ùàúû Ñÿëèìèí áàíêäà îí àëòû ìèëéîí íàüä ïóëóíóí éàòäûüûíû ñþéëÿéèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. Íàüä èéèðìè àäàì âàð. 3. ìÿú. äàí. Ìöòëÿã, ñþçñöç, øÿêñèç, øöá- ùÿñèç, éÿãèí. ◊ Íàüä åëÿìÿê äàí. – éÿãèí åòìÿê (áÿ- çÿí èñòåùçà èëÿ äåéèëèð). Åçàìèééÿòÿ ýåòìÿéè íàüä åëÿìÿê. Íàüäû ãîéóá íèñéÿ äàëûíúà ÍÀÔÒÀËÈÍËßÍÌß ÍÀÜÄ
447 ýåòìÿê (ãà÷ìàã) – éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷ÿòèí îëàí áèð èøäÿí, øåéäÿí éàïûøìàã. Áó íÿãäè ãîéóá íèñéÿ äàëûíúà íÿ ýåäèì ìÿí. Ñ.ß.Øèð- âàíè. Íàüäû íèñéÿéÿ ñàòìàã – á à õ íàüäû ãîéóá íèñéÿ äàëûíúà ýåòìÿê (ãà÷ìàã). Àõìàã î àäàìäûð êè, íàüäû íèñéÿéÿ ñàòûð. Ñ.Ùöñåéí. ÍÀÜÛË
èñ. [ÿð. íÿãë] Àäÿòÿí ÿôñàíÿâè, ôàí- òàñòèê ãöââÿëÿðèí èøòèðàêû èëÿ úÿðÿéàí åäÿí óéäóðìà ùàäèñÿëÿð âÿ øÿõñëÿð ùàããûíäà ùå- êàéÿ, ðÿâàéÿò (øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí áèð íþâö). Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. Ñåùèðëè íàüûë- ëàð. – Øèðèí-øèðèí íÿíÿì íàüûëëàð äåéèð; Ìÿ- íèì éóõóì ãà÷ûð, íÿíÿì ÿñíÿéèð. À.Ñÿùùÿò. Éóñèô ÿìè ùÿð ýåúÿ áèçÿ øèðèí-øèðèí íàüûëëàð äà- íûøàð, ÷îõ ãÿðèáÿ òàïìàúàëàð äåéÿðäè. À.Øàèã. Íàüûë åòìÿê (åëÿìÿê) – øèôàùè ñóðÿòäÿ áèëäèðìÿê, äàíûøìàã. [Èñêÿíäÿð:] Åé ìÿíèì ýþçÿë Íàçëû áàúûì.. Ìÿíèì éàíûìà ýÿëìèð- ñÿí êè, ýÿçäèéèì øÿùÿðëÿðäÿí ñÿíÿ íàüûë åëÿ- éèì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ìåùðèáàí] äþðä- áåø èëëèê ùÿéàòûíû, ñîí ýöíÿäÿê áàøûíà ýÿëÿí ùàäèñÿëÿðèí ùàìûñûíû îíà íàüûë åòäè. Ñ.Ùöñåéí. Íàüûë êèìè – ÿñëÿí îëìàéàí, óéäóðìà, õÿéàëè áèð øåé ùàããûíäà. Éàõøû âÿ äÿáäÿáÿëè òîé ãûçà íàüûë êèìè ìàðàãëû ýþðöíöðäö. Ì.Èáðàùèìîâ. ◊ Íàüûë à÷ìàã – áèð ùàäèñÿ, èø ùàããûíäà óçóí-óçàäû äàíûøìàã. Ìèí äÿ íàüûë à÷, áèðèí àëäàòìàéûð; Êå÷äè ýåúÿ, ìÿòëÿáÿ ÿë ÷àòìàéûð.. Ì.ß.Ñàáèð. [Êÿðèì êèøè:] Éàõøû, íàüûë à÷ìà, äå ýþðöì íÿ èñòÿéèðñÿí? È.Øûõëû. ÍÀÜÛËÁÀØÛ èñ. ôîëê. Äèíëÿéèúèëÿðè ìàðàã- ëàíäûðìàã, ýöëäöðìÿê ö÷öí íàüûëëàðûí ÿââÿ- ëèíäÿ ñþéëÿíÿí éöíýöë ìÿçìóíëó ìöãÿä- äèìÿ, ýèðèø; ìÿñÿëÿí, Ùàìàì ùàìàì è÷èíäÿ; Õÿëáèð ñàìàí è÷èíäÿ; Äÿâÿ äÿëëÿêëèê åëÿð; Êþùíÿ ùàìàì è÷èíäÿ âÿ ñ. ÍÀÜÛËÁÀÇ
èñ. [ÿð. íÿãë âÿ ôàðñ. ...áàç] Íàüûë äàíûøìàüû, éàõóä íàüûëà ãóëàã àñìàüû ÷îõ ñåâÿí àäàì. Èêèíúè ýöí [Ñàáèðèí] éàäûíà .. íàüûëáàç ãîúàëàð äöøöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÍÀÜÛËÁÀÇËÛà èñ. Íàüûë äàíûøìàüû, éàõóä íàüûëà ãóëàã àñìàüû ñåâìÿ. Áàüûð èñòÿäè äå- ñèí êè, îõóìà, ñÿùÿð-ñÿùÿð íÿ íàüûëáàçëûãäû, íàüûëû ýåúÿëÿð äàíûøàðëàð, .. àììà äåìÿéÿ ìàúàë òàïìàäû, ÷öíêè Íóðúàááàð àðòûã àéàã öñòÿ èäè. È.Ìÿëèêçàäÿ. ÍÀÜÛË×Û
èñ. 1. ×îõ íàüûë áèëÿí âÿ îíëàðû ìÿùàðÿòëÿ äàíûøìàüû áàúàðàí àäàì. Íàüûëû íàüûë÷ûäàí þéðÿí. (Àòà. ñþçö). [Ìîëëà Àááàñ:] Íåúÿ íàüûë äå? Íÿ çÿâçÿê äàíûøûðñàí?.. Ìÿí âàèçÿì, éîõñà íàüûë÷ûéàì êè, ñèçÿ íàüûë äå- éÿì? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [ßñýÿð] íàüûë÷û äåéèë. Î ñÿíÿ Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí ìÿñÿëÿñèíè ìèñàë ýþñòÿðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. 2. ×îõäàíûøàí, ÷ÿðÿí÷è, áîøáîüàç, íàããàë, ëàüëàüû; óéäóðìà÷û. [Ìÿøÿäè Ðöñòÿì:] Áèçÿ íÿ âåðñÿëÿð, èêèãàò ãèéìÿòèíè àëñûíëàð. Ñÿí íÿ íàüûë÷û êèøèñÿí. Ð.ßôÿíäèéåâ. Äàíàáàøëûëàð [Õÿëèëè] “íàüûë÷û”, éàõóä “ãÿçåò÷è Õÿëèë” àä- ëàíäûðûðëàð. Ì.Èáðàùèìîâ. ÍÀÜÛË×ÛËÛà èñ. Óçóí÷óëóã, ñþç÷öëöê. Éàçû÷û .. þçáàøûíà òÿñâèðè èñòÿäèéè éåðäÿ êÿññÿ âÿ éà ÿëàâÿ åäèá óçàòñà, íàüûë÷ûëûã ìåéäàíà ÷ûõàð. Ì.Èáðàùèìîâ. ÍÀÜÛËÂÀÐÈ çÿðô âÿ ñèô. Öñëóá âÿ ìÿçìóí åòèáàðèëÿ íàüûë êèìè îëàí, íàüûëà îõøàð. Íàüûë- âàðè äàíûøìàã. Íàüûëâàðè éàçìàã. ÍÀÙÀÃ
ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ùÿãã] 1. Ùàã- ñûç, ÿäàëÿòñèç, ùàãã âÿ èíñàôà ìöüàéèð; ãàíóí- ñóç. [Éóñèô øàù:] Ùàêèìè-âèëàéÿòëÿðÿ ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí åëàí åäÿðñèíèç êè, Àëëàùäàí ãîðõ- ñóíëàð, íàùàã èø òóòìàñûíëàð.. Ì.Ô.Àõóíä- çàäÿ.
2. ßáÿñ, éåðñèç, áîø, áèùóäÿ. Íàùàã èø. – Íÿ ëàéèãäèð ñÿíèí êèìè ñÿðâÿðÿ; Áàèñ îëà áåëÿ íà- ùàã èøëÿðÿ. Ã.Çàêèð. Íàùàã ñþç îä âóðàð ãÿëáÿ, ôÿãÿò ùàã ñþç êå÷ÿð äàøäàí. Ñ.Âóðüóí. Íà- ùàã éåðÿ – áîø éåðÿ, ÿáÿñ, ùå÷ áèð åùòèéàú îëìàäàí. Íàùàã éåðÿ ýÿëìÿê. Íàùàã éåðÿ úÿíúÿë èøÿ ãàðûøäû. – [Èáðàùèì áÿé:] Ìÿí áèë- ìèðÿì, î êèìÿ éàìàíëûã åòìèøäè, áè÷àðÿ ëàï íàùàã éåðÿ áÿäáÿõò îëäó. Í.Âÿçèðîâ. [Ìèðçÿ Úàâàä:] Àé áàëàì, íàùàã éåðÿ áó ÿçèééÿò íÿ ëàçûìäûð, íèéÿ þçöíö èíúèäèðñÿí? ß.Ùàãâåð- äèéåâ. ÍÀÙÀÃÚÀ
çÿðô Íàùàã éåðÿ, ÿáÿñ éåðÿ. Ãÿëáèíè èíúèòìÿñèí íàùàãúà âèúäàíûí ñÿíèí! ß.Íÿçìè. ÍÀÙÀÃÄÀÍ
çÿðô Ùå÷ áèð ÿñàñ âÿ äÿëèë îëìàäàí, ùàãñûç îëàðàã. Íàùàãäàí èøÿ äöø- ìÿê. – Ìÿñëÿùÿò÷èí åëÿéèáëÿð íå÷ÿ ÿøõàñû ãà- ÷àã; Íå÷ÿ êÿñ âàð êè, íàùàãäàí îëóáäóð äóñ- òàã.. Ñ.ß.Øèðâàíè. // Íàùàã éåðÿ, ÿáÿñ éåðÿ. [Ðÿùìàí:] Ëàï íàùàãäàí ëÿøêÿðè ýþíäÿðäèíèç áåëÿ óçàã. Ö.Ùàúûáÿéîâ. ÍÀÙÀÃËÛÃ
èñ. Ùàãñûçëûã, ÿäàëÿòñèçëèê, èíñàôñûçëûã. [Ìÿùÿððÿì:] [Èêè úàâàíû çîð èëÿ 448 ÍÀÜÛË
ÍÀÙÀÃËÛà àéûðìàã] ÿäàëÿòñèçëèê äåéèëìè? Íàùàãëûã äå- éèëìè. Ú.Úàááàðëû. ÍÀÙÀÌÀÐ ñèô. [ôàðñ. íàùÿìâàð] 1. Êÿëÿ- êþòöð, ýèðèíòèëè-÷ûõûíòûëû, ÷àëà-÷óõóð, ùàìàð îëìàéàí. Íàùàìàð éåð. Íàùàìàð òàõòà. – Ñÿð- áÿíäèí íàùàìàð îëìàñû [óñòàíû] àéàüûíûí äà áèðèíè ãàëäûðûá ùàâàäà ôûðëàìàüà ìÿúáóð åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Íàùàìàð éîëäà ìàøûí àòûëûá-äöøÿíäÿ àç ãàëà [Ôèðÿíýèçèí] áåéíè òÿð- ïÿíèðäè. Á.Áàéðàìîâ. 2. ìÿú. Êîáóä, ãàáà, éþíäÿìñèç, áè÷èìñèç. Íàùàìàð àäàì. – Èáðàùèì áàøûíû ãàëäûðûá áàõàíäà ýþðäö, áó áèð íàùàìàð èôðèòÿäèð êè, àëò äîäàüû éåð ñöïöðöð, öñò äîäàüû ýþé ñöïö- ðöð. (Íàüûë). ÍÀÙÀÌÀÐËÛà èñ. Íàùàìàð øåéèí ùàëû. Ñàùÿíèí íàùàìàðëûüûíû äöçÿëòìÿê. ÍÀÙÀÌÂÀÐ
êëàñ. á à õ íàùàìàð. ÍÀÙÀÐ
èñ. [ÿð. íÿùàð] 1. Ýöíîðòà éåìÿéè. Íàùàð åòìÿê. – Ìèðçÿ èøòàùàñûç íàùàð éåéèá éàòìàã èñòÿäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ùÿäèééÿ íàùà- ðûíû òÿçÿúÿ áèòèðìèøäè êè, ãàïûäà ìàøûí ñÿñ- ëÿíäè. Ìèð Úÿëàë. // Áó ìÿãñÿäëÿ ùàçûðëàíìûø éåìÿê, õþðÿê. Íàùàð ùàçûðëàìàã. – ..Ãûç íàùàð áèøèðìÿê ö÷öí ÿðçàã àëìàüà ýåòäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. 2. Ùÿìèí õþðÿê éåéèëÿí âàõò; ýöíîðòà. Íà- ùàðà ãÿäÿð èøëÿìÿê. – Ñÿëèìÿ ãàäûíëàð êëóáóí- äà íàùàðäàí àõøàìà ãÿäÿð ÷àëûøûð. Ù.Íÿçÿðëè. ßôðóç áàúû áèð ýöí íàùàðäàí ñîíðà Ìÿäÿäè éàõàëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÍÀÙÀÐËÛÃ
ñèô. Íàùàðà ìÿõñóñ, íàùàðà àèä, íàùàð ö÷öí. Íàùàðëûã ÿðçàã òÿäàðöê åò- ìÿê. – [Úÿôÿð:] Ãàðäàø, èíäè íþâáÿòäÿí ÷ûõà áèëÿðñÿí, èêè íàùàðëûã áèëåòèìèç âàð. ×ÿìÿí- çÿìèíëè. ÍÀÙÀÐÑÛÇ
çÿðô Éåìÿêñèç, àú. Íàùàðñûç ñàõëàìàã. – [Ãàðàúà ãûç:] ..Àíàì ñàü îëàíäà ìÿíè äÿ íàùàðñûç ãîéàðäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ÍÀÙÈÉß
èñ. [ÿð.] 1. 1917-úè èë èíãèëàáûí- äàí ÿââÿë âÿ èíãèëàáûí èëê äþâðöíäÿ ãÿçà òÿð- êèáèíÿ äàõèë îëàí èíçèáàòè-ÿðàçè âàùèäè; ðàéîí. [Êÿíäëè:] Äåäèì ùå÷ áåëÿ áèð èø îëìàç, ýåòäèì íàùèéÿéÿ, èñïîëêîìà äåäèì, äåäè ÿðèçÿ âåð. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Áÿùðàì:] Î âàõò áèçèì íàùè- éÿíèí ïðèñòàâû Íàâåäñêè àäûíäà ÷îõ ðÿùìñèç âÿ ÿúëàô áèð àäàì èäè. ß.Âÿëèéåâ. 2. Èíñàí âÿ ùåéâàí áÿäÿíèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð äàõèëè îðãàíûí éåðëÿøäèéè ñàùÿ, éåð. Öðÿê íàùèéÿñè. Äþø íàùèéÿñè. ÍÀÕ
èñ. Ãàôãàç ãðóïóíà äàõèë îëàí äèëëÿð- äÿí áèðè. ÍÀÕÀ á à õ íàããà. ÍÀÕÀÙ [ôàðñ.] êþùí. Èñòÿìÿäÿí, èñòÿìÿ- éÿðÿê, èñòÿìÿéÿ-èñòÿìÿéÿ. Úàìààòëà õàí äàíûøàí ÿñíàäà Àëëàùãóëó êÿíàðäà äóðóá äèíìÿç ãóëàã àñûð. Õàí îíà òÿðÿô áàõàíäà íàõàùè áàø ÿéèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ÍÀÕßËßÔ ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. õÿëÿô] ßúäàäûíà, ÿñëèíÿ, ÿñëè-íÿñÿáèíÿ ëàéèã îëìà- éàí. Íàõÿëÿô þâëàä. – Úàùûëëûã çàìàíû êå- ÷èáäèð ÿýÿð; Éåíÿ éöç íàõÿëÿô îüëàíà äÿéÿð. Ã.Çàêèð. Àõ, íàõÿëÿô îüëóì, íÿ éàìàí åøãÿ äöøöáñÿí; Åé êàø, óñàíàéäûí! Ì.ß.Ñàáèð. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Ñàíêè áó ñþçëÿðèí èõòèéàðû îüëóíäà, î íàõÿëÿôèí ÿëèíäÿ èäè. Ìèð Úÿëàë. Àøûã ñþçö øèðèí îëóð, î ÷àëñûí; Íàõÿëÿôè äîüàí àíà ãîúàëñûí. Ð.Ðçà. // ×þðÿêèòèðÿí, íàíêîð, íàøöêöð. Íàõÿëÿô îëìàã (÷ûõìàã) – íàí- êîð ÷ûõìàã, éàõøûëûüû èòèðìÿê, ÷þðÿê èòèðìÿê, íàíÿúèá ÷ûõìàã. Åë áèëèð, óøàãëûãäàí î, íà- õÿëÿô îëìàéûá. Ñ.Ðöñòÿì. [Ïÿðçàä:] Ìÿíè þë- äöðöí, ìÿí íàõÿëÿô îëäóì.. Ìèð Úÿëàë. [Áàé- ðàìûí] êöðÿêÿíè íàõÿëÿô ÷ûõäû. ß.Âÿëèéåâ. ÍÀÕßËßÔËÈÊ èñ. Àòà-àíàéà ãàðøû íàí- êîðëóã; íàøöêöðëöê. Öðÿéèì îíà ñûõûëûðäû êè, ö÷ óøàüûìûí áèðè áàøëàéûá íàõÿëÿôëèê ýþñòÿð- ìÿéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Íàíÿúèáëèê, ðÿçèëëèê, ïèñëèê, éàìàíëûã. [Ýþé÷ÿê Ôÿððóõà:] Áèçäÿ íÿ íàõÿëÿôëèê ýþðìöøäöí? Á.Áàéðàìîâ. ÍÀÕÛÐ
èñ. Áèð éåðäÿ îòëàéàí ìàë-ãàðà ñö- ðöñö. ..Øèääÿòëè ÷îâüóí áàøëàäûüû ö÷öí íàõûð ÷þëäÿí òåç ãàéûòäû. Ñ.Ùöñåéí. Íàõûð òîçëó éîë- ëàðäàí àõûøûá ýÿëèðäè. Ìèð Úÿëàë. Íàõûðà ýåòìÿê – íàõûð îòàðìàã, íàõûð÷ûëûã åòìÿê. ..Ìþâëàìâåðäè êèøè Íèêîëàé âàõòû Ýöíåéãûø- ëàãäà ÿí éîõñóë àäàì îëóá íàõûðà ýåäÿðìèø. È.ßôÿíäèéåâ. ◊ Áèð íàõûð äàí. – îëäóãúà ÷îõ, ñàéúà ÷îõëó. [Èìàìãóëó:] Çàðàôàò äåéèë, ãàðäàø, áèð íàõûð êöëôÿòèì âàð. Í.Âÿçèðîâ. ÍÀÕÛÐ×ÛËÛà èñ. Íàõûð÷ûíûí èøè, ïåøÿñè. Íàõûð÷ûëûã åòìÿê. ÍÀÕÛÐÎÒÀÐÀÍ, ÍÀÕÛÐ×Û èñ. Ìàë-ãàðà îòàðàí, íàõûðà áàõàí àäàì. [Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäâÿëè:] Ñÿí ìÿíÿ ùàâàõò íàõûð÷û îë- ìóñàí êè, ìÿíèì ìàëûìûí ñàéûíû áèëÿñÿí, ãî- ÷àã! Í.Âÿçèðîâ. [Ýöëñÿíÿì:] ..Àüàíûí íàõûð- ÷ûñû èíÿéèìè äàìüàëàéûá áÿéèí íàõûðûíà ãàò- ìûø. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. 449
ÍÀÙÀÌÀÐ ÍÀÕÛÐÎÒÀÐÀÍ ÍÀÕÛØ èñ. [ÿð. íÿãø-äÿí] 1. Ðÿíýëÿðèí, úèç- ýèëÿðèí, êþëýÿëÿðèí êîìáèíàñèéàñûíäàí èáàðÿò øÿêèë, ÷ÿêè, áÿçÿê âÿ ñ. Îíóí äèâàðëàðû àë- ÿëâàí íàõûø; ßñðäÿí-ÿñðÿ ùÿäèééÿ ãàëìûø. Ñ.Âóðüóí. Çÿðãÿëÿìèí éàäèýàðû öçÿðèíäÿ íà- õûøëàð òèêèëìèø áèð éàéëûã èäè. ß.Ñàäûã. Íà-
õûø âóðìàã (ñàëìàã) á à õ íàõûøëàìàã. [Òóðàú:] Áàòìûø ýþð íåúÿ äÿ ãÿøÿíý íàõûøëàð âóðóá!.. È.ßôÿíäèéåâ. Øàõòà ïÿíúÿðÿéÿ íàõûø ñàëàíäà; Áèð áþéöê ùåéêÿëèí êå÷èá éàíûíäàí; Ñåéð åäèðÿì îíó ìÿí ùåéðàí-ùåéðàí. Í.Ðÿôè- áÿéëè.
2. Êàðò êàüûçëàðûíäà õàë, íèøàí. Íàõûøû
òóòìàã – îéóíäà âÿ ñ. ÿëè ýÿòèðìÿê, óäìàã. íàõûø-íàõûø ñèô. Íàõûøëàðû îëàí, íàõûøëàðëà áÿçÿêëè, íàõûøëû. Íàõûø-íàõûø êþéíÿê. ÍÀÕÛØÀ×ÀÍ èñ. Àüàú, ìåòàë, äàø âÿ ñ. öçÿ- ðèíäÿ úöðáÿúöð íàõûøëàð ñàëàí, íàõûøëàð ùÿêê åäÿí óñòà; íàõûø óñòàñû. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Íàõûøà÷àí óñòà. ÍÀÕÛØ×Û èñ. Íàõûø âóðàí, íàõûø ñàëàí óñòà, íàõûøà÷àí. ÍÀÕÛØËÀÌÀ “Íàõûøëàìàã”äàí ô.èñ. ÍÀÕÛØËÀÌÀà ô. 1. Úöðáÿúöð ðÿíýëÿð, áî- éàëàð, ñàïëàð âÿ ñ. èëÿ øåéëÿðèí öçÿðèíÿ íàõûø ñàëìàã, íàõûø âóðìàã. Åâèí äèâàðëàðûíû íà- õûøëàìàã. Êþéíÿéèí éàõàñûíû íàõûøëàìàã. – Éàéëûã, ñÿíè éàð èøëÿäè; ßòðàôûíû íàõûøëàäû.. Àøûã Êÿðÿì. 2. Ùÿêê åòìÿê, ãàçûìàã (àüàúäà, äàøäà, ãàáûí öçÿðèíäÿ). ..Ãàáëàðû íàõûøëàìàã, áÿçÿ- ìÿê ãîúà áàüáàíûí áþéöê ãàðäàøû Èáðàùèì Òàùèðèí ïåøÿñè èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÍÀÕÛØËÀÍÌÀ “Íàõûøëàíìàã”äàí ô.èñ. ÍÀÕÛØËÀÍÌÀà ìÿúù. Íàõûø âóðóëìàã, íàõûø ñàëûíìàã, íàõûøëà áÿçÿíìÿê. Åâèí äè- âàðëàðû íàõûøëàíûá ãóðòàðìûøäûð. ÍÀÕÛØËÀÍÌÛØ ô.ñèô. Öçÿðèíäÿ íàõûø à÷ûë- ìûø, íàõûø âóðóëìóø, íàõûøëà áÿçÿäèëìèø; íà- õûøëû. Íàõûøëàíìûø êÿëàüàéû. Íàõûøëàíìûø äèâàð. ÍÀÕÛØËÛ ñèô. 1. Íàõûø âóðóëìóø, íàõûø ñà- ëûíìûø, íàõûøëà áÿçÿäèëìèø. Íàõûøëû äÿñìàë. Íàõûøëû ãàá. Íàõûøëû ìàë. – Êàòèá .. áèð úöò ãûð- ìûçû äèëèì íàõûøëû ÷àéíèê ÷ûõàðòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Õàë÷àíûí íàõûøëû éîë-éîë ùàøèéÿëÿðè ýþçëÿðäÿ ïàðûëäàéûðäû. Ìèð Úÿëàë. 2. ìÿú. äàí. Áÿõòëè, áÿõòè éàõøû îëàì, ÿëè ýÿòèðÿí. Íàõûøëû àäàì. ÍÀÕÛØÑÛÇ
ñèô. Íàõûøû îëìàéàí; ñàéà. Íàõûøñûç ïàð÷à. Íàõûøñûç ãàá. ÍÀÕÎØ èñ. [ôàðñ.] Õÿñòÿ, àçàðëû. Áèð íàõî- øóí öñòÿ ùÿêèì ýÿòèðÿíäÿ ùÿêèì ÿââÿë éàïûøûð íàõîøóí íÿáçèíäÿí.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ñóëòàí áÿé:] Íÿ îëóá êè, íàõîø äåéèëñÿí êè? Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Íàõîø àäàì. ◊ Ñÿíäÿí (ñèçäÿí) íàõîø äàí. – éåìÿê- äÿí ñþùáÿò ýåäÿðêÿí “éåðèí(èç) ìÿëóì” ìÿ- íàñûíäà èøëÿäèëÿí èôàäÿ. Ñÿíäÿí íàõîø, áèð êà- áàá éåäèê. – Óçóí ãûø ýåúÿñè, ñèçäÿí íàõîø, ïëîâó éåìèøäèê. Ãàíòÿìèð. ÍÀÕÎØËÀÌÀ “Íàõîøëàìàã”äàí ô.èñ. ÍÀÕÎØËÀÌÀà ô. Õÿñòÿëÿíìÿê, àçàðëà- ìàã. [Èìðàí:] Éàäûíäàäûðìû, àíàúàí, àòàì áèð äÿôÿ íàõîøëàäû.. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Àéäûí Ñÿêèíÿéÿ:] ßýÿð íàõîøëàéûá åëÿñÿí, éàíûìà ýÿë. Ù.Ñåéèäáÿéëè. ÍÀÕÎØËÀÒÌÀ “Íàõîøëàòìàã”äàí ô.èñ. ÍÀÕÎØËÀÒÌÀà ô. Õÿñòÿëÿíäèðìÿê, àçàð- ëàòìàã, õÿñòÿëèéÿ ñàëìàã, íàõîøëàìàñûíà ñÿ- áÿá îëìàã. Óøàüû ñîéóüà âåðèá íàõîøëàò- ìàã. – [Íèñÿ õàëà:] Òÿðëè-òÿðëè è÷ÿíäÿ ñó áèçÿ ëÿççÿò âåðèð. Àììà ñèçëÿðè íàõîøëàäûð. Ãàí- òÿìèð.
ÍÀÕÎØËÓà èñ. Õÿñòÿëèê, àçàðëûëûã. Íà- õîøëóüó óçóí ÷ÿêìÿê. – [ßââÿëèíúè àçàðëû:] ..Áó çÿùðèìàð íàõîøëóã éàïûøûá éàõàìäàí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Áàõûøîüëó Ùÿñÿí] .. þçöíö àçàðäàí âÿ íàõîøëóãäàí ùèôç åòìÿçäè. Á.Òàëûáëû. Íàõîøëóüà ñàëìàã – á à õ íà- õîøëàòìàã. Êåéôèééÿò Ñÿôÿðÿ òÿñèð åäèá, îíó íàõîøëóüà ñàëûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ÍÀÕÖÍßÊ èñ. Áèðèíèí öçöéóìøàãëûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê øåéèíè ýþòöðìÿ (àäÿòÿí íà- õöíÿê âóðìàã, íàõöíÿê åòìÿê øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). – Éå áàëà, éå!.. – äåéÿ Êÿðáÿëàéû þçö äÿ áþéöðäÿí íàõöíÿê âóðìàüà áàøëàäû. Ì.Ùöñåéí. Ïðîêóðîð ôîðìàëû áèð íÿôÿð íàõö- íÿê ïàïèðîñó éàíäûðàðàã ñþçÿ ãàðûøäû. “Êèðïè”. ÍÀÕÖÍßÊ×È èñ. Íàõöíÿê âóðìàüû àäÿò åòìèø àäàì. Íàõöíÿê÷èíèí úèáè ýåí îëàð. (Ìÿñÿë).
ÍÀÕÖÍßÊ×ÈËÈÊ èñ. Íàõöíÿê÷èíèí õàñèé- éÿòè, ñèôÿòè. Íàõöíÿê÷èëèê åëÿìÿê. ÍÀÈÁ
èñ. [ÿð.] òàð. 1. Áþéöê áèð øÿõñèí éå- ðèíè äîëàíäûðàí øÿõñ; âÿêèë, úàíèøèí. Ïàäøàùûí íàèáè. 2. Éåðëè èíçèáàòè èäàðÿ ðÿèñè, êÿíä èúìàñû áàø÷ûñû. Íàùèéÿ íàèáè. Ãÿçà íàèáè. Øÿùÿð íàè- áè. – Êåøèê÷è [ãàñèäè] íàèáèí éàíûíà ýþòöðäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. 450
ÍÀÕÛØ ÍÀÈÁ
3. Êþìÿê÷è, ÿëàëòû. [Õîòêàð:] Îíäàí ñîíðà éà ýÿðÿê ýåäèá îíà íþêÿðäÿí, íàèáäÿí îëàã, éà äà êè, ãà÷ûá äàüëàðäà, äàøëàðäà ãà÷àãëûã åëÿéÿê. “Êîðîüëó”. Ùàòÿì õàí íþêÿð, íàèáëÿ áèðëèêäÿ àòëàíûá, Éÿäóëëà õàíûí ìàëèêàíÿñèíÿ öç ãîéäóëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÍÀÈÁËÈÊ èñ. 1. Íàèáèí èøè, âÿçèôÿñè; âÿêèë- ëèê, úàíèøèíëèê. 2. Íàèáèí èäàðÿñè àëòûíäà îëàí éåðëÿð. ÍÀÈË [ÿð.]: íàèë îëìàã – ÿëäÿ åòìÿê, ìö- âÿôôÿã îëìàã, ÷àòìàã, éåòìÿê. Ìÿãñÿäÿ íàèë îëìàã. Èñòÿéèíÿ íàèë îëìàã. – [Äÿðâèø:] Äèëÿ- äèéèìèç àðçóéà íàèë îëäóã. À.Äèâàíáÿéîüëó. Áåëÿëèêëÿ, Íàøàä ÿôÿíäè þç ìÿãñÿä âÿ ìÿðà- ìûíà íàèë îëìóø(äó). Ñ.Ùöñåéí. ÍÀÈËÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð ñà- ùÿäÿ, èøäÿ ÿëäÿ åäèëìèø éàõøû íÿòèúÿ; ìöâÿô- ôÿãèééÿò. Àçÿðáàéúàí õàëãû ùÿð ñàùÿäÿ éåíè âÿ áþéöê íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åòìèøäèð. Ì.Èáðàùè- ìîâ. [Ãóðáàí] ãàçäûüû ùÿð ãóéóäà .. åëì âÿ òåõíèêàíûí ñîí íàèëèééÿòèíè úÿñàðÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. ß.Ñàäûã. 2. êþùí. ßëäÿ åòìÿ, íàèë îëìà, èñòÿéèíÿ ÷àòìà. ÍÀÈÍÑÀÔ
[ôàðñ. íà... âÿ ÿð. èíñàô] Èíñàôñûç. Íàèíñàô ãîíøóëàð Ñöëåéìàíûí áó ãÿäÿð çÿù- ìÿòèíÿ áàõìàéûá, éåíÿ äÿ îíó ÿââÿëêè êèìè “Ñöëåéìàí” äåéÿ ÷àüûðûðäûëàð. Á.Òàëûáëû. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Íàèíñàôûí êÿëè ãà÷àð. (Àòà. ñþçö). ..Ùå÷ áèð äÿôÿ äÿ îëìóéóá êè, áó íàèíñàôëàð, ùå÷ îëìàñà òÿê áèðúÿ äÿôÿ áó õÿñòÿëèêäÿí øÿôà òàïìûø îëàëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ÍÀÈÍÑÀÔËÛà èñ. Èíñàôñûçëûã. Íàèíñàôëûã åò- ìÿê. – [Àíà:] Ùÿðýàù Öëêÿð ãûçû àïàðìàã èñ- òÿéèðñÿ, öç âóðìà. Áàëàíû àíàäàí àéûðìàã íàèíñàôëûãäûð. ß.Âÿëèéåâ. ÍÀÊÀÌ
[ôàðñ.] á à õ êàìñûç. Íàêàì úàâàí. Íàêàì þëìÿê. Íàêàì ìÿùÿááÿò. – [ßáäöë:] Ñàðà äà ýåòäè! Éàçûã ãûç, íàêàì ãûç! Îíóí þëöìö ìÿíèì ñèíÿìÿ áèð äàü ÷ÿêäè. Ú.Úàááàðëû. [Õàí] ýþçëÿðèíè ìÿúùóë áèð íþã- òÿéÿ çèëëÿìèø, èýèä îüëóíóí íàêàì òàëåéèíè, âÿôàëû àðâàäûíûí ãàðà áÿõòèíè äöøöíöðäö.. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Öðÿéèíäÿ ñåâýèñè íàêàì þëÿí ãûçëàðûí; Àëàúàüàì ãàíëûäàí àìàíñûç ãèñà- ñûíû. Ì.Ðàùèì. Íàêàì ãàëìàã – àðçó- ñóíà ÷àòìàìàã, ìÿãñÿäèíÿ éåòìÿìÿê, àðçóñó öðÿéèíäÿ ãàëìàã. Àðçóëàð, äèëÿêëÿð íàêàì ãàëìàäû; ×þëëÿð ñóäàí äîéäó, ýþçëÿð èøûãäàí. Î.Ñàðûâÿëëè. Íàêàì åòìÿê (ãîé- ìàã) – áÿäáÿõò åëÿìÿê, êàìà éåòìÿéÿ ãîé- ìàìàã, àðçóñóíó öðÿéèíäÿ ãîéìàã. [Íö- øàáÿ:] Áèë, ñÿíÿ úàñóñëóã åäÿí áó àäàì; ×àü- ëàéàí åøãèìè ãîéìóøäóð íàêàì. À.Øàèã. Íà- êàì îëìàã – êàìà ÷àòìàìàã, àðçóñóíà éåò- ìÿìÿê, áÿäáÿõò îëìàã. Áèð ýöëÿí éîõ áó ãàéüûëû äöíéàäà; ×îõëàð íàêàì îëóá èðìÿç ìóðàäà. Ù.Úàâèä. ÍÀÊÀÌËÛÃ
èñ. Êàìà éåòìÿìÿ; êàìñûç- ëûã. Îëñà íàêàìëûüûì ýÿð î ïÿðèíèí êàìû; Äèëè- äèâàíÿíè ùÿã äÿùðäÿ íàêàì åëÿñèí. Ñ.ß.Øèð- âàíè.
ÍÀÊßÑ ñèô. âÿ èñ. [ôàðñ.] Øÿðÿôñèç, éàðà- ìàç, àë÷àã, ðÿçèë. Íàêÿñ àäàì äàíûøûãíàí ñàç îëó; Êÿðÿìäÿí êÿì, ñÿõàâÿòäÿí àç îëó. Àøûã ßëÿñýÿð. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Ìÿðäëÿð èëÿí ýÿç êè, âÿôàäàð îëóð; Íàêÿñëÿðÿ éîëäàø îëàí õàð îëóð. Ì.Â.Âèäàäè. Íàêÿñëÿð âÿ íàÿùëëÿð èëÿ äÿõè äîñòëóã åòìÿê ðÿâà äåéèë. Ô.Êþ÷ÿðëè. ÍÀÊßÑËÈÊ èñ. Àë÷àãëûã, ðÿçèëëèê, éàðàìàç- ëûã. Íàêÿñëèê åëÿìÿê. ÍÀÊÈØÈ
ñèô. Íàìÿðä, õàèí. Íàêèøè àäàì. // Èñ. ìÿíàñûíäà. [Ìöðñÿë:] Èëãàðûíäàí äþíÿí, àíäûíû ïîçàí, âåðäèéè ñþçÿ ÿìÿë åëÿìÿéÿí íà- êèøèäèð! ß.Âÿëèéåâ. ÍÀÊÈØÈËÈÊ èñ. Íàìÿðäëèê, õàèíëèê. Îíäà íàêèøèëèê îëàðäû, àõû, ñÿí Ùàúû Àòàêèøèñÿí, .. óøàã-ìóøàüà áàø ãîøìàéàúàãñàí êè.. – äåéÿ ßìèð ýöëöìñöíäö. ß.Àáàñîâ. ÍÀÃÀÁÈË
ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ãàáèë] 1. Íàëàéèã, éåðñèç, ìöíàñèáÿòñèç. Ìöäèð úÿ- íàáëàðûíà ìèííÿòäàð îëóá, íàãàáèë ñþçöìäÿí öçð èñòÿéèðÿì. Ìèð Úÿëàë. [Íÿíÿãûçûí] äèëèíÿ íàãàáèë êÿëìÿ ýÿëìÿç, àüçûíäàí òèêàíëû ñþç ÷ûõìàçäû. ß.Âÿëèéåâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Íàëà- éèã, ëÿéàãÿòñèç àäàì; ãàíìàç. Íÿ èøèì âàð, íàãàáèëÿ ñþç äåéÿì, äàìàüûíà éà äÿéìÿéÿ, éà äÿéÿ. (Ìÿñÿë). ßëëè ìèí ñóõòÿ, ÿëëè ìèí ñàèë; ßëëè ìèí ùîããàáàçè-íàãàáèë. Ñ.ß.Øèðâàíè. 2. Èìêàíñûç, ìöìêöí îëìàéàí; ÷ÿòèí, ìà- ùàë. Î, íàãàáèë áèð èøäèð. 3. ßõç åòìÿéÿ, ýþòöðìÿéÿ ãàáèëèééÿòè, èñ- òåäàäû îëìàéàí; ãåéðè-ãàáèë. Òÿðáèéÿéÿ íà- ãàáèë. ÍÀÃÀÔÈË
ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ãàôèë] Ãÿôèëäÿí, áèðäÿí, íàýàùàí, ýþçëÿíèë- ìÿäÿí, õÿáÿðñèç. Íàãàôèë àçàðà äöøìÿê. Íàãàôèë ñþç äåìÿê. Íàãàôèë ýÿëìÿê. – Àç 451 ÍÀÈÁËÈÊ
ÍÀÃÀÔÈË ãàëìûøäû äóðàì, áèð þçýÿ òÿðÿôÿ öç ãîéàì, áèðäÿí, àùà, ðÿôèãèì Ðçàãóëó áó òÿðÿôäÿí íà- ãàôèë ÷ûõäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá:] Áàëàãàðäàø çàëûì îüëó íàãàôèë àí- áàðäàí ÷ûõäû, öðÿéèì ãîïäó. Í.Âÿçèðîâ. ÍÀÃÀÔÈËËÈÊ èñ. Ýþçëÿíèëìÿçëèê, íàýà- ùàíëûã; ýþçëÿíèëìÿç îëìà. Ýÿëèøèí íàãàôèëëèéè. Þëöìöí íàãàôèëëèéè. ÍÀÃÀÍ
[õöñ. èñ.-äÿí] Ùÿðëÿíÿí òîïó (áàðàáàíû) îëàí òàïàí÷à íþâö. [Áàëàãàðäàø:] Ýöëäÿñòÿ! Áèð ýþçöìöí è÷èíÿ äöðöñò áàõ! Áó íàãàíû ýþðöðñÿíìè? Í.Âÿçèðîâ. Äÿìèðîâ .. íàãàíû ýþòöðöá, òîïóíó ùÿðëÿäè, ñîíðà ãîáóðà ãîéäó.. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÍÀÃÈË èñ. [ÿð.] 1. õöñ. á à õ êå÷èðèúè. Ìåòàë åëåêòðèê íàãèëèäèð. 2. êþùí. Äàøûéàí, áèð éåðäÿí áàøãà áèð éåðÿ àïàðàí, íÿãë åäÿí. Ìÿí êè áþéöê ÷àéàì, õàëãà íàãèëÿì; Ñÿáÿá îäóð áó ãàíóíà òàáåéÿì. À.Ñÿùùÿò. 3. êþùí. Íÿãë åäÿí, ðÿâàéÿò åäÿí; åøèòäèéè, áèëäèéè ÿùâàëàòû áàøãàñûíà äàíûøàí, ÷àòäûðàí; ðàâè.
ÍÀÃÈËËÈÊ èñ. ôèç. Íÿãë åòìÿ, êå÷èðòìÿ, þòöðìÿ ãàáèëèééÿòè; êå÷èðèúèëèê. Ìåòàëëàðûí íà- ãèëëèê ãàáèëèééÿòè. ÍÀÃÈÑ ñèô. [ÿð.] 1. Òàì âÿ ìöêÿììÿë îëìàéàí, éàðûì÷ûã, íàòàìàì, ÿñêèê. Íàãèñ êèòàá. Íàãèñ ìÿêòóá. – ×àüûðäû éàðûìû ÿüéàð, ãàëäû öëôÿòè íàãèñ. Ñ.ß.Øèðâàíè. 2. Åéèá âÿ ãöñóðó îëàí; íþãñàíëû, åéèáëè, ãö- ñóðëó. Úàùàíýèð àüà çÿèô èðàäÿëè, íàãèñ àüûëëû, äöøêöí ôèêèðëè áèð àäàì èäè. ß.Âÿëèéåâ. Íà- ãèñ åòìÿê – íþãñàíëû åòìÿê, øèêÿñò åòìÿê. [Ùÿñÿí àüà:] Ùöñíö õàíûì ìÿíÿ éàëâàðà- ðàã: – Íÿ ö÷öí ìÿíè íàãèñ åäèðñÿí? – äåäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. 3. ðèéàç. êþùí. ×ûõìà ÿìÿëè. Áåø íàãèñ èêè – åëÿð ö÷. ÍÀÃÈÑËÈÊ
èñ. 1. Ãöñóðëóëóã, íàòàìàìëûã; ãöñóðëó, íþãñàíëû îëìà. [Øàýèðäèí] çÿèôëèéè þç òÿáèÿòèíäÿí éîõ, áèçèì òÿðáèéÿ öñóëóìóçóí íàãèñëèéèíäÿí èðÿëè ýÿëèðìèø. Ì.Ùöñåéí. 2. Íàãèñ îëìà, åéèáëèëèê, åéèá âÿ ãöñóðó îëìà. Áèð ãàäûí êèìè [Ñÿèäÿíèí] çàùèðè ýþð- êÿìèíäÿ áþéöê íàãèñëèêëÿð âàðäû. Á.Áàéðàìîâ. ÍÀÃÈÑÖËßÃË ñèô. [ÿð.] êþùí. Àüûëäàí íà- ãèñ, àüûëäàí çÿèô, êÿì. ÍÀÃÃÀ, ÍÀÃÃÀÁÀËÛÜÛ èñ. çîîë. Øèðèí ñóäà éàøàéàí öñòö ïóëñóç, áûüëû, èðè éûðòûúû áàëûã. Äÿðéàëàð òóòäó ìÿíè; Íàããàëàð óääó ìÿíè. (Áàéàòû). Íàããàáàëûüûí ÷ÿêèñè èêè ïóäà éàõûí, óçóíëóüó òÿãðèáÿí èêè ìåòð èäè. ÍÀÃÃÀË ñèô. ×îõ, áîø-áîø äàíûøìàüû ñåâÿí; ëàüëàüû, áîøáîüàç, ýÿâÿçÿ, ÷ÿðÿí÷è. Íàããàë àäàì. – Áó øÿùÿðèí àðâàäëàðû ÷îõ äèëëè-àüûçëû, þçëÿðè äÿ ÷îõ íàããàëäûðëàð. “Ìîë. Íÿñð.”. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Íÿôñ äåéèð: áàõìà íàããàë ñþçöíÿ; Õåéðèí ýÿëÿí éåðÿ àð åéëÿìÿé- íÿí. Àøûã ßëÿñýÿð. Èíäè äÿ äàø êèìè äèëñèç îòó- ðàí àäàì äàíûøäû: – Áó íàããàë ùàðàäàí ýÿëèá ÷ûõäû, áàø-ãóëàüûìûçû àïàðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. ÍÀÃÃÀËËÀÌÀ “Íàããàëëàìàã”äàí ô.èñ. ÍÀÃÃÀËËÀÌÀà ô. Íàããàëëûã åòìÿê, áîø- áîø äàíûøìàã, ÷ÿðÿíëÿìÿê. ÍÀÃÃÀËËÀØÌÀ “Íàããàëëàøìàã”äàí ô.èñ. ÍÀÃÃÀËËÀØÌÀà ô. 1. Íàããàë îëìàã, íàããàëëûüà àëûøìàã, àäÿò åòìÿê. 2. Íàããàëëûã åòìÿê, áîøáîüàçëûã åòìÿê. Ñèç áóéóðóüóíóçó áóéóðóí, áÿé, – [äåéÿ] Àëà- ýþç íàããàëëàøìàüà áàøëàéàí Ìöãèì áÿéèí ñþçöíö êÿñäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÍÀÃÃÀËËÛà èñ. Áîø-áîø äàíûøìà; áîøáî- üàçëûã, ÷ÿðÿí÷èëèê. [Íÿúÿô:] Ñÿí íàããàëëûãäàí íÿ âàõò ÿë ÷ÿêÿúÿêñÿí? Áó èø ñÿíÿ áàùà îòó- ðàð. Ã.Èëêèí Íàããàëëûã åòìÿê (åëÿìÿê) – áîø-áîø äàíûøìàã, ÷îõ äàíûøìàã, áîøáîüàç- ëûã åòìÿê, ÷ÿðÿíëÿìÿê. [Ãûäû Êèðâÿ:] ..Áàüûø- ëàéàñûç, ÷îõ íàããàëëûã åëÿäèì, ýåäèì ýþðöì, ãàòûðëàðûì íåúÿ îëäó. Í.Âÿçèðîâ. [Àëëàùâåðäè Èìàìâåðäèéÿ:] Íàããàëëûã åëÿìÿ, éåðè ýþðöì! Ú.Úàááàðëû. [Ñÿôÿð áÿé:] Áó ýöí Ìèðçÿ Òóðà- áûí áàøû áèð äÿôÿ äîëìóøäóð, íàããàëëûã åëÿéèð. Á.Òàëûáëû. ÍÀÃÃÀØ èñ. [ÿð. íÿããàø] 1. Åâëÿðèí äèâàð- ëàðûíà, òàâàíûíà, øåéëÿðèí öñòöíÿ éàüëû âÿ éà ñóëó áîéà èëÿ íàõûø âóðàí ñÿíÿòêàð. 2. Ðÿññàì, øÿêèë÷ÿêÿí. Ìÿúìóÿìèçèí íàã- ãàøû ñÿíè ýþðÿí êèìè ýþçÿë ñóðÿòèíè ìÿúìóÿ- ìèçÿ ñàëûá ñÿíèí .. ìÿøùóð îëìàüûíà úèää-úÿùä åäÿðäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ÍÀÃÃÀØÊÀÐ èñ. [ÿð. íÿããàø âÿ ôàðñ. ...êàð] Íàõûø óñòàñû, íàõûø âóðàí ñÿíÿòêàð. ÍÀÃÃÀØÊÀÐËÛà á à õ íàããàøëûã. Íàã- ãàøêàðëûã åòìÿê. ÍÀÃÃÀØËÛà èñ. 1. Íàããàøûí èøè, ïåøÿñè; ðÿññàìëûã. 452
ÍÀÃÀÔÈËËÈÊ ÍÀÃÃÀØËÛÃ 2. Íàõûø âóðìà èøè. [Èñìàéûëçàäÿ:] Éàõøû, éîëäàø ìöùÿíäèñ, áÿñ ñàðàéûí íàããàøëûã èøè íåúÿ îëàúàã? Ç.Õÿëèë. ÍÀÃÎËÀÉ
ñèô. âÿ çÿðô Ãîëàé îëìàéàí; ðàùàò îëìàéàí. Íàãîëàé ñòóë. Íàãîëàé îòóð- ìàã. Éåðèì ÷îõ íàãîëàéäûð. ÍÀÃÓÑ
èñ. [ÿð.] êëàñ. Êèëñÿ çÿíýè. Òàêè ñÿñ- ëÿíäè ãÿôëÿòÿí íàãóñ; Îëäóì îë âàõò áöñáö- òöí ìÿéóñ. À.Ñÿùùÿò. ÍÀË
1 èñ. [ÿð. íÿë] 1. Ñöðöøìÿêäÿí âÿ çÿ- äÿëÿíìÿêäÿí ãîðóìàã ö÷öí àò, ãàòûð âÿ ñ. ùåéâàíëàðûí äûðíàãëàðûíà âóðóëàí ìöâàôèã ôîð- ìàäà ùàçûðëàíìûø äÿìèð ëþâùÿúèê. 2. Àéàããàáûëàðûí äàáàíûíà, áÿçÿí ïÿíúÿ- ñèíèí ãàáàã ùèññÿñèíÿ âóðóëàí íàçèê äÿìèð ëþâùÿúèê. ×ÿêìÿ äàáàíûíà íàë âóðäóðìàã. – Ùÿêèì áàøìàüûíûí íàëûíû äàøà âóðóá òàã- ãûëäàäà-òàããûëäàäà .. ýåòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àëûøûí áàøìàãëàðûíûí íàëû êþùíÿ òàõòàëàðû òÿðïÿäèð, éóõóéà ýåòìÿéèìèçÿ ìàíå îëóðäó. ß.Âÿëèéåâ. ◊ Ýàù íàëà âóðóð (äþéöð), ýàù ìûõà – ôèêðèíèí, ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðìóð, òÿðÿääöä åäèð.
ÍÀË 2 èñ. õöñ. Òèðèí àëòûíà ãîéóëàí àüàú. Éåääè-ñÿêêèç ãàäûí Ìÿøÿäèíèí éûõûã äàõìà- ñûíà ùöúóì åäèð, ãûçëàð äàõìàíûí íàëëàðûíà èï áàüëàéûá äàðòûð, ãàðà ïàë÷ûãäàí ùþðöëìöø äàøëàð òþêöëöð(äö).. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ÍÀËÀÍ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] Àüëàéàí, àù- çàð åäÿí, èíëÿéÿí, íàëÿ åäÿí, ôÿüàí åäÿí, ýþç éàøû òþêÿí. ×îõ åøãÿ ùÿâÿñ åäÿíè ýþðäöì êè, ùÿâàñûí; Òÿðê åòäè ñÿíèí àøèãè-íàëàíûíû ýþð- ýÿú. Ôöçóëè. ..Áó éåðäÿ ßìèð âÿ ùàìû äàõèë îëóá Ëåéëàíû íàëàí ýþðäöëÿð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. ÍÀËÀÉÈÃ
ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ëàéèã] Ëàéèã îëìàéàí, éàðàøìàéàí, ëàéèãñèç. Íà- ëàéèã ùÿðÿêÿò. Íàëàéèã ñþç. – [Ìöÿëëèì:] Óøàãëàðûíûçà íÿñèùÿò åäèí, áåëÿ íàëàéèã ùÿðÿ- êÿòëÿðäÿí ÿë ýþòöðñöíëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ..Àììà áóíóíëà áåëÿ, éåíÿ äÿ ÿââÿëêè êèìè [Òöêÿçáàíûí] äàëûíúà íàëàéèã ñþçëÿð ñþéëÿ- íèëèðäè. Á.Òàëûáëû. ÍÀËÀÉÈÃËÈÊ èñ. Ëàéèã îëìàìà, éàðàø- ìàçëûã, ëàéèãñèçëèê; íàëàéèã ùÿðÿêÿò, ñþç. ÍÀËÁßÍÄ
èñ. [ÿð. íÿë âÿ ôàðñ. ...áÿíä] Ùåéâàíëàðûí àéàüûíà íàë âóðàí; íàë÷û. Àõñàã àòûí êîð íàëáÿíäè îëàð. (Ìÿñÿë). Êîðîüëó áàõäû êè, íàëáÿíä ÷îõ õîøñèôÿò áèð êèøèäèð. “Êîðîüëó”. Áàêûäà öìóìèééÿòëÿ ïåøÿêàðëàð: íàëáÿíä, ãóíäàãñàç, áû÷àã÷û, áàøìàã÷û âÿ ñàèðÿ ÷îõ îëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. ◊ Äÿâÿ íàëáÿíäÿ áàõàí êèìè áàõìàã – ÷îõ òÿÿúúöáëÿ, ùåéðÿòëÿ, ýþçëÿðèíè áÿðÿëäÿ- ðÿê áàõìàã. Äÿâÿ íàëáÿíäÿ áàõàí êèìè íÿ ýþçöíö çèëëÿéèá áàõûðñàí? “Ì.Í.ëÿòèô.” ÍÀËß
èñ. [ôàðñ.] Àù-çàð, èíèëòè, ñûçûëòû, ôÿð- éàä, ôÿüàí. Ñåééèä, àøèã îëàíû áèëìèøÿì àøèã- ëÿð èøèí; Àù èìèø, íàëÿ èìèø, ýèðéÿ èìèø, øèâÿí èìèø. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ìÿñóì óøàãëàðûí íàëÿñè, ìÿçëóì àíàëàðûí ôÿðéàäû ýþéëÿðÿ ñÿäà ñàë- ìûøäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Íàëÿ åòìÿê (÷ÿê- ìÿê, ãîïàðìàã) – ôÿðéàä åòìÿê, èíëÿìÿê, àüëàìàã. [Äÿðâèø:] Ãûçûì, íå÷ÿ ýöí âÿ íå÷ÿ ýåúÿäèð ñÿí áóðàäà íàëÿ åäèðñÿí?.. ß.Ùàã- âåðäèéåâ. Ôÿãÿò éåíÿ àíà ãÿëáè àéðûëìàìûø þâëàäûíäàí; Ýåúÿ-ýöíäöç ÷þðÿê äåéèá íàëÿ ÷ÿêìèø ùÿð ëàéëàñû. Ñ.Âóðüóí. ◊ Íàëÿñè ÿðøÿ ÷ûõìàã – óúàäàí àüëàìàã, àù-çàð åòìÿê, ôÿðéàä åòìÿê. [Èìðàí:] Î ýöí, éàäûíäàäûðìû, ýþç àüðûñûíäàí íàëÿí ÿðøÿ ÷ûõ- ìûøäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ÍÀËÃÛÐÀÍ
ñèô. ×ûíãûëëûã, õûðäà äàøëûã; íàëòþêÿí. Áóíëàðñûç àøìàã îëìàç ãûñûã, äàð ýÿäèêëÿðè; Íàëãûðàí éîõóøëàðû, ñûëäûðûìëû äèê- ëÿðè. Ì.Ìöøôèã. ÍÀËËÀÌÀ “Íàëëàìàã”äàí ô.èñ. ÍÀËËÀÌÀà ô. Íàë âóðìàã. Àòû íàëëàìàã. ÍÀËËÀÍÌÀ “Íàëëàíìàã”äàí ô.èñ. ÍÀËËÀÍÌÀà ìÿúù. Íàë âóðóëìàã. Äàü- ëàðäà ãàð ñÿñè âàð; Éîõ äåéèë, âàð ñÿñè âàð; Êÿùÿð àòëàð íàëëàíûð; Éåíÿ ñÿôÿð ñÿñè âàð. (Áàéàòû). ÍÀËËÀÍÌÛØ ô.ñèô. Íàë âóðóëìóø; íàëëû. Íàëëàíìûø àò. ÍÀËËÀÒÌÀ “Íàëëàòìàã”äàí ô.èñ. ÍÀËËÀÒÌÀà èúá. Íàë âóðäóðìàã. [Êîð- îüëó:] Éàé îëàíäà äàüà éîëëàò; Éàç îëàíäà èï÷èí íàëëàò! “Êîðîüëó”. [Íèéàç] ñàáàùû ýöíö íàëáÿíä ÷àüûðäû. Áîç àòû èï÷èí íàëëàòäû. ß.Âÿëèéåâ. ÍÀËËÛ ñèô. Íàë âóðóëìóø; íàëëàíìûø. Íàëëû àò. – ßéèëìèø ÷ÿêìÿíèí íàëëû äàáàíû; Ñèéðèëèá ïàïàüûí î éàí-áó éàíû. Ù.Ê.Ñàíûëû. ÍÀËØßÊÈËËÈ ñèô. Íàëà îõøàéàí, íàë êèìè îëàí; éàðûìäàèðÿâè. ÍÀËÒÞÊßÍ
á à õ íàëãûðàí. Íàëòþêÿí éà- ìàú. – Íàëòþêÿí äàüëàðû éåë êèìè êå÷ÿð; Ùÿð çöìðöä éàìàúäàí áèð ÷è÷ÿê ñå÷ÿð. Ñ.Âóðüóí. 453
ÍÀÃÎËÀÉ ÍÀËÒÞÊßÍ
ÍÀÌ èñ. [ôàðñ.] 1. Àä. Êîðîüëó íàìûí ýþ- òöðÿí; Éóðäóíäà ñîí îëàí éîõäó. “Êîðîüëó”. Ãÿì éåìÿ, òÿõôèô âåð àìàëûíà; Àç ÷ÿêÿð, ùåé- êÿë éàïàðëàð íàìûíà. À.Ñÿùùÿò. [Íöìà- éÿíäÿ:] Òîðïàã êîìèññàðëûüû íàìèíäÿí õÿ- ëàéèãèí ñÿùùÿòèíÿ áàèñ îëàñû áó ñóéóí ëåíòèíè êÿñèðÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Íàì àëìàã (÷û- õàðìàã) – øþùðÿò ãàçàíìàã, ìÿøùóð îëìàã, àäû ÷ûõìàã. Ãÿôëÿòäÿ éàòûá, àä áàòûðûá íàì àëûðûç áèç; Áàøà éóìðóã çîëëàäûðûç, êàì àëûðñûç áèç. Ì.ß.Ñàáèð. 2. Íàìèíÿ øÿêëèíäÿ òÿíò. – õàòèðèíÿ, õàòèðè ö÷öí, øÿðÿôèíÿ, óüðóíäà, ...ö÷öí. Èíñàí ñÿà- äÿòè íàìèíÿ ãóðóúóëóã, éàðàäûúûëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ. – Áöòöí õàëã .. áþéöê ìÿãñÿä íà- ìèíÿ ÷àëûøûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Äàü ÿçÿìÿòëè òàíêëàð äöøìÿíÿ ùöúóì åäèð; Ãîïóð “óðà” ñÿñëÿðè àçàä âÿòÿí íàìèíÿ. ß.Úÿìèë. ÍÀÌÀÇ èñ. [ôàðñ.] äèí. Ìöñÿëìàíëàðûí ýöíäÿ áåø äÿôÿ ìöÿééÿí âàõòëàðäà ìöÿé- éÿí ãàéäàëàð öçðÿ èúðà åòìÿëè îëäóãëàðû èáà- äÿò. Íàìàç ãûëìàã – áó èáàäÿòè èúðà åò- ìÿê. [Ìÿøÿäè ßùìÿä] àäÿòè öçðÿ óúàäàí ñöáù íàìàçûíû ãûëûðäû. Ñ.Ùöñåéí. [Êèøè] áèð áóúàãäà ñàëûíìûø ãÿëÿìêàð úàíàìàç öñòÿ ãèðàÿòëÿ íàìàç ãûëûð. Ù.Ñàðàáñêè. ÍÀÌÀÇÝÀÙ èñ. [ôàðñ.] êþùí. äèí. Íàìàç ãûëìàã ö÷öí éåð. [Áèðèíúè ìÿìóð] àðãàäàøûíà èìàìçàäÿ èëÿ íàìàçýàùû ýþñòÿðèð. Ù.Úàâèä. Øàù ìÿñúèäèíèí ÷îõ áþéöê ñÿùíèíäÿí áàøãà, áèð íå÷ÿ íàìàçýàùû äà âàðäû. Ï.Ìàêóëó. ÍÀÌÀÇËÛà ñèô. äàí. Öçÿðèíäÿ íàìàç ãûë- ìàã ö÷öí õàë÷à, þðòö âÿ ñ. Íàìàçëûã õàë÷à. ÍÀÌÄÀÐ
ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Àä ãàçàíìûø, àäëû-ñàíëû, ìÿøùóð, øþùðÿòëè, òàíûíìûø. [Ãÿðèá:] Ùàã ñÿíè äöíéàäà íàìäàð åéëÿñèí; Àüëàðàì, ñûçëàðàì, êèìñÿì éîõ ìÿíèì. “Àøûã Ãÿðèá”. Èêèíúè îòàãäà .. ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí âÿôàò åäÿí ïàäøàùëàðûí âÿ íàìäàð øàùçàäÿëÿðèí òÿñâèðè ÷ÿêèëìèøäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ÍÀÌÅÙÐÈÁÀÍ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìåùðèáàí] Ìåùðèáàí îëìàéàí, ñîéóã îëàí; ñÿðò, øÿôãÿòñèç. ßçÿë ýöí ìåùð åäÿðäèí òà êþíöë îëäó ýèðèôòàðûí; Äþíöá, åé ñÿíýäèë, äàøÿ, ÿúÿá íàìåùðèáàí îëäóí. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ðöñòÿì êèøè- íèí ñþçëÿðè ãèéàáè îëàðàã Ìàéàíûí öðÿéèíäÿ Ãîøàòõàíà ãàðøû íàìåùðèáàí áèð äóéüó îéàò- ìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ. ÍÀÌÅÙÐÈÁÀÍËÛà èñ. Ãåéðè-ìåùðèáàíëûã, øÿôãÿòñèçëèê, ìöíàñèáÿòäÿ ñîéóãëóã, ñÿðòëèê. ÍÀÌÅÉÈ-ßÌÀË èñ. [ôàðñ. íàìÿ âÿ ÿð. ÿìàë] Äèíè åòèãàäà ýþðÿ, ùÿð áèð øÿõñèí áó äöíéàäà ýþðäöéö áöòöí ñàâàá âÿ ýöíàùëàðû éàçûëìûø êèòàá÷à. [Ìÿøÿäè:] Àé ãóðáàíûí îëóì, íàìåéè-ÿìàëûìû ìÿíÿ äàëäàí ýþñòÿðèðñÿí, ìÿíèì êè áàøûìûí äàëûíäà ýþçöì éîõäóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // ìÿú. çàð. Áèð øÿõñèí áöòöí ÿìÿëëÿðè ãåéä îëóíìóø êàüûç, ñÿíÿä. Îíóí íàìåéè-ÿìàëûíû ÿëèíÿ âåðäèëÿð. – ×öíêè àíêåò- ëÿð Àíêåòîâ ö÷öí íàìåéè-ÿìàë ùþêìöíäÿ èäè. Ìèð Úÿëàë. ÍÀÌß
èñ. [ôàðñ.] Ìÿêòóá, êàüûç. Áèð íàìÿ éàçûì, áàäè-ñÿáà éàðÿ éåòèðñèí. Ùåéðàí õàíûì. Âàãèôèí Âèäàäèéÿ âÿ Âèäàäèíèí Âàãèôÿ éàçäûã- ëàðû íàìÿëÿðè ìþùòÿðÿì îõóúóëàð ìöòàëèÿ áó- éóðñàëàð ñþçöìöçö òÿñäèã åäÿðëÿð. Ô.Êþ÷ÿðëè. [Âàãèô:] Îõó áó íàìÿíè, ÿçèçèì Åëäàð; Ãîé ìÿíèì äÿðäèìè äèíëÿñèí äàüëàð. Ñ.Âóðüóí. ...íàìÿ [ôàðñ.] Èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã, îíëàð- äàí ýþñòÿðäèéè øåéÿ äàèð êèòàá, ðèñàëÿ, âÿðÿãÿ, ñÿíÿä âÿ ñ. ìÿíàñû áèëäèðÿí ñþçëÿð äöçÿëäè- ëèð; ìÿñ.: “Øàùíàìÿ”, “Äÿðáÿíäíàìÿ”, ñàë- íàìÿ, ÿùäíàìÿ, øÿùàäÿòíàìÿ, åòèáàðíàìÿ, ìöðàúèÿòíàìÿ âÿ ñ. ÍÀÌßÙÐßÌ
[ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìÿùðÿì] 1. èñ. Èñëàì äèíèíÿ ýþðÿ, ãàäûíûí éàøûíìàëû îëäóüó êèøè, éàõóä êèøèíèí ýþðìÿéÿ èõòèéàðû îëìàäûüû ãàäûí (ãûç). Íàìÿùðÿìäÿí éàøûíìàã êþùíÿäÿí ãàëìà àäÿòäèð. – [Ìÿøÿäè Ãÿäèð:] Éÿíè àðâàäëàð ýÿðÿê öçëÿðèíè à÷ñûíëàð, íàìÿù- ðÿìëÿð äÿ îíëàðëà ñþùáÿò åòñèíëÿð. Ò.Ø.Ñèìóðã. 2. ñèô. Øÿðèÿòÿ ýþðÿ, ìÿùðÿì îëìàéàí. [Ñîíà õàëà:] À ãîúà ãàðû, ùå÷ ùÿéà åòìèðñÿí êè, öçöíö à÷ûá áó íàìÿùðÿì êèøèëÿðÿ ýþñòÿ- ðèðñÿí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Éàøëû êèøè:] Ìÿí éàä âÿ íàìÿùðÿì ãàäûíëàðû ãîíàã ñàõëàìàüà ùàçûð äåéèëÿì, – äåäè. Ñ.Ùöñåéí. 3. ñèô. Éàä, þçýÿ, êÿíàð. Õîòêàð þçö òàïøû- ðûá êè, ýÿðÿê áèð íàìÿùðÿì àäàì Íèýàð õàíû- ìûí áîéóíó ýþðìÿñèí. “Êîðîüëó”. ÍÀÌßÃÁÓË ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìÿãáóë] Ìÿãáóë îëìàéàí, ãÿáóë îëóíà áèëìÿéÿí, èøÿ êå÷ìÿéÿí. Íàìÿãáóë èø. // Ìöíàñèá îëìàéàí, íàìöíàñèá. Ìöùÿððèð þçýÿ áèð ÿëàú òàïìàéûá, ìÿçêóð ùÿúâèí áÿçè íàìÿãáóë éåðëÿðèíè àòûá. Ô.Êþ÷ÿðëè. 454
ÍÀÌ ÍÀÌßÃÁÓË ÍÀÌßËÓÌ ñèô. [ôàðñ. íà ... âÿ ÿð. ìÿëóì] Ìÿëóì îëìàéàí, òàíûíìàéàí, áèëèíìÿéÿí; ìÿúùóë. Íàìÿëóì éåð. – Íàìÿëóì àäàì ÷àéû êå÷ìÿê ö÷öí êþðïöéÿ éàíàøìàäû. Ì.Ñ.Îðäó- áàäè. [Ãîúà óñòà] ÿñÿáè áèð ùàëäà èøëÿéèð, àðà- áèð øöáùÿëè íÿçÿðëÿ íàìÿëóì àäàìà áàõûðäû. À.Øàèã.
Íàìÿëóì ãàëìàã – ìÿëóì îë- ìàìàã, áèëèíìÿìÿê, àéäûíëàøìàìàã, ìÿú- ùóë ãàëìàã, þðòöëö ãàëìàã. [Ãàðû:] Áèð ýöí äåäèëÿð, Ýöëÿíäàì þëäö; Íÿ äÿðääÿí þëäö, îðàñû íàìÿëóì ãàëäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ÍÀÌßËÓÌËÓà èñ. 1. Ìÿëóì îëìàìà, òàíûíìàìà, áèëèíìÿìÿ; ìÿúùóëëóã. 2. Ãåéðè-ìöÿééÿíëèê. ..Ãàðøûäàêû íàìÿ- ëóìëóã .. Òàïäûüû ãîðõóòìóøäó. ß.ßáöëùÿñÿí. ÍÀÌßÐÁÓÒ ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìÿð- áóò] Íàëàéèã, íàìöíàñèá. Íàìÿðáóò ñþç. – [Ôÿõðÿääèí áÿé:] Áèëèðñÿí íÿ âàð, àíà, áåëÿ íàìÿðáóò ùÿðÿêÿò àíúàã áèçèì áó õàðàáà âè- ëàéÿòäÿ áàø âåðÿ áèëÿð.. Í.Âÿçèðîâ. Úàìààò àðàñûíäà íàìÿðáóò, íàìöíàñèá ùÿðÿêÿòëÿð àðòûá. Ìèð Úÿëàë. // Ñþéöø ìÿãàìûíäà èøëÿíèð (áÿçÿí çàðàôàòëà). [Ùàúû Ìåùäè:] Áÿñ, íàìÿð- áóò, íå÷ÿ âàõòäûð ýÿëèá, ìÿíÿ íèéÿ õÿáÿð åëÿ- ìÿéèáñÿí? ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ùàúû Ìóðàä:] Êÿñ ñÿñèíè íàäöðöñò, íàìÿðáóò! Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ÍÀÌßÐÄ ñèô. [ôàðñ.] Àë÷àã, ìöõÿííÿñ, íàêèøè, ÿúëàô. Íàìÿðä àäàì. // Âÿôàñûç. [Ñåðãî:] Ýþçÿë åøãèíäÿ êþíöë éàíàð, ñûçëàð; Èíñàô, ìÿðùÿìÿò éîõ íàìÿðä ôÿëÿêäÿ. Ù.Úàâèä. Íàìÿðä ÷ûõìàã – ÿùäè ïîçìàã, âÿôàñûç- ëûã åòìÿê, õàèí ÷ûõìàã, õÿéàíÿò åëÿìÿê. Ýöëíàð õàíûì áèð âàõò àéûëäû, áàõûá ýþðäö, àé äàä-áèäàä, ùå÷ êÿñ éîõäó. Åëÿ î ñààò áèëäè êè, ãûç íàìÿðä ÷ûõûá. (Íàüûë). // Èñ. ìÿíàñûíäà. [Êîðîüëó:] Õÿáÿð àëûí î íàìÿðäèí çàòûíû; Àïàðûáäû ìÿðä èýèäèí àòûíû. “Êîðîüëó”. Íà- ìÿðä êþðïöñöíäÿí ðàùÿò êå÷èíúÿ; Ðàçûéàì àïàðà î ñåëëÿð ìÿíè. Ã.Çàêèð. [Ïÿðè õàíûì:] Ìÿí ýÿðÿê öðÿéèìè ñûíäûðàí, ìÿíÿ çöëì åäÿí íàìÿðääÿí ãèñàñ àëàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ÍÀÌßÐÄËÈÊ èñ. Àë÷àãëûã, íàêèøèëèê; õàèí- ëèê, õÿéàíÿò, âÿôàñûçëûã, ÿùäè ïîçìà. [Ñöëåé- ìàí:] [Ãûçû] åëÿ ýÿëìèøêÿí þçöì ö÷öí èñòÿéèì! Éîõ, áó, éîëäàø ùàããûíäà íàìÿðäëèê îëàð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Úàâàí áèð àäàìûí àðçóñóíó êþíëöíäÿ ãîéìàã íàìÿðäëèê îëàð. ß.Âÿëèéåâ. ÍÀÌÕÓÄÀ
[ôàðñ. íàìå-õóäà] “Ìàøàëëàù”, “ýþçÿ ýÿëìÿñèí”, “ýþç äÿéìÿñèí” ìÿíàëàðûí- äà èøëÿäèëÿí òÿðèô ñþçö. [Ùåéäÿðÿëè:] Ìàøàë- ëàù, íàìõóäà, ùå÷ áóèëêè êèìè ñÿí áàø ÷àïìà- ìûøäûí. Ì.ßëèéåâ. [Íÿíÿãûç:] ..Êèøè åëÿ éàõøû- ëàøûá êè, íàìõóäà, äåéèðñÿí, áÿñ ùå÷ öñòöíäÿí ãûø àääàìàéûá. ß.Âÿëèéåâ. ÍÀÌÈÇßÄ
èñ. [ôàðñ.] 1. Áèð âÿçèôÿéÿ, éåðÿ ñå÷èëìÿê, èðÿëè ÷ÿêèëìÿê, òÿéèí âÿ éà ãÿáóë îëóíìàã ö÷öí àäû ýþñòÿðèëÿí øÿõñ. Äåïóòàò- ëûüà íàìèçÿä. – [2-úè ãàäûí:] Áèç ñÿíè êÿíä Øóðàñû ñÿäðëèéèíÿ íàìèçÿä ñå÷ìèøèê. ß.Ùàã- âåðäèéåâ. Ìÿúíóí ðîëóíà ÿí éàõøû íàìèçÿä Ùöñåéíãóëó èäè. Ñ.Ðÿùìàí. 2. Èëê, êè÷èê åëìè äÿðÿúÿñè îëàí øÿõñ. Ôèëî- ëîæè åëìëÿð íàìèçÿäè. Òèáá åëìëÿðè íàìèçÿäè. 3. êþùí. Íèøàíëû, àäàõëû, àä îëìóø. [Íèñÿ õàíûì:] Î, õàíà áèëäèðÿúÿêäèð ñÿí ýóéà îíóí íàìèçÿäèíÿ ýþç äèêèðñÿí.. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ùàìáàë:] Ìÿøÿäè, äåéÿñÿí, ãûçûí èêè íàìèçÿäè âàðäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. ÍÀÌÈÇßÄËÈÊ èñ. 1. Íàìèçÿä (1-úè ìÿ- íàäà) êèìè ÷ûõûøåòìÿ èìêàíû âÿ éà ùöãóãó. Íàìèçÿäëèéèíè èðÿëè ñöðìÿê. 2. Èëê, êè÷èê åëìè äÿðÿúÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Íàìèçÿäëèê äÿðÿúÿñè. Íàìèçÿäëèê èìòàùàíû. – Ìþâçó ýþòöðöá íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàñû éàç- ìàã èñòÿéèðäèì. Ì.Ùöñåéí. Íàìèçÿäëèê ìèíèìóìó – ñå÷èëÿí ñàùÿäÿ åëìè òÿäãèãàò èøè àïàðìàã, ìöâàôèã åëì ñàùÿñèíäÿ åëìëÿð íàìèçÿäè äÿðÿúÿñè àëìàã âÿ äèññåðòàñèéàíû ùàçûðëàìàã ö÷öí ëàçûì îëàí áèëèêëÿðèí ìÿú- ìóñó. Íàìèçÿäëèê ìèíèìóìó âåðìÿê. ÍÀÌËÓ èñ. Ëöëÿ (òîïäà, òöôÿíýäÿ âÿ ñ.). ..Òîïóí íàìëóñóíäàí ìÿðìè ÷ûõäûãúà éåð äàðòûíûá ýöúÿ äöøìöø êèìè ñèëêÿëÿíäè, ñàðñûëäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Òöôÿíý íàìëóñóíà ñþéêÿíÿðÿê ìÿí; Áó ñîéóã ñÿíýÿðäÿ òÿêúÿ äóðìóøàì. ß.Úÿìèë. ÍÀÌ-ÍÈØÀÍ èñ. [ôàðñ.] Àä, éåð-éóðä, ÿñèë- íÿñÿá ìÿíàñûíäà. Íàì-íèøàíûíû áèëìÿê (þé- ðÿíìÿê). – [Ùàêèì] àðâàäûí íàì-íèøàíûíû áèëèá, ÷ûõûá ýåäèð. “Ì.Í.ëÿòèô.” ÍÀÌÞÙÊßÌ ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìþù- êÿì] Ìþùêÿì îëìàéàí, äàâàìñûç. Áó äà ýþñòÿðèð êè, ìþâãåéèì îëäóãúà íàìþùêÿìäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ÍÀÌÓÐÀÄ
ñèô. âÿ èñ. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìóðàä] Ìóðàäûíà ÷àòìàìûø; óüóðñóç, áÿõò- ñèç, òàëåñèç. Ðÿùì åò ìÿíè-çàðö íàìóðàäà; Ãîéìà áó ìÿøÿããÿòö áÿëàäà. Ôöçóëè. Ñàãè, 455 ÍÀÌßËÓÌ
ÍÀÌÓÐÀÄ ìÿíè-íàìóðàäÿ; Äÿðäè-ñÿð âåðìÿ çèéàäÿ. Ã.Çàêèð. Äàð ýöíöìäÿ ãîùóì-ãàðäàø éàä îëó; Ìÿüðóðëóã åéëÿéÿí íàìóðàä (ç.) îëó. Àøûã ßëÿñýÿð. ÍÀÌÓÑ èñ. [ÿð.] 1. Èíñàíûí þç øÿõñè âÿ èúòèìàè äàâðàíûøûíû òÿéèí åäÿí ìÿíÿâè âÿ ÿõ- ëàãè ïðèíñèïëÿðèí ìÿúìóñó; øÿðÿô, ãåéðÿò, ùåé- ñèééÿò. [Èìàìâåðäè:] Áÿé, íàìóñ áèð áÿéçà- äÿëÿðäÿ äåéèë, êàñûá-êöñóáóí äà þçöíÿ ýþðÿ íàìóñó âàð âÿ íàìóñóì äà ìÿíè ãåéçëÿí- ìÿéÿ âàäàð åëÿéèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Íàçëû:] Ìàðàë! Ìàðàë!.. Ùÿéàò áåøýöíëöêäöð, ôÿãÿò íàìóñ... Íàìóñ ÿáÿäèäèð. Ù.Úàâèä. [Áàáàñû Ôàòìàéà:] Ñÿíèí íàìóñóí îëñà, ìÿíèì ãà- ïûìà ýÿëìÿçñÿí, èòèë ýþçöìöí ãàáàüûíäàí, ÷ÿíýè! ×ÿìÿíçÿìèíëè. Íàìóñäàí ñàë- ìàã – ëÿêÿëÿìÿê, àáûðäàí ñàëìàã, áèàáûð åòìÿê, ðöñâàé åòìÿê. Íàìóñóíà ãûñûëìàã – àáûð ýþçëÿìÿê, þç ùåéñèééÿòèíè, øÿðÿôèíè ýþç- ëÿìÿê. Íàìóñóíà òîõóíìàã – á à õ ãåé- ðÿòèíÿ òîõóíìàã (“ãåéðÿò”äÿ). [Ìÿðúàí áÿé:] Áóðàõûí, ìÿíè òóòìàéûí, áó ñààò ìÿí áó êèøèíè ãàíûíà áÿëÿøäèðèì, áó ìÿíèì íàìó- ñóìà òîõóíàí èøäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Íàìó- ñóíó ñàòìàã – þçöíö ðöñâàé åòìÿê, àáûð- äàí ñàëìàã, þç ùåéñèééÿò âÿ øÿðÿôèíè àòìàã. [Ñÿòòàð õàí:] Íàìÿðä ñÿí þçöíñÿí, ñÿí ùÿì áàúûíûí, ùÿì äÿ âÿòÿíèí íàìóñóíó ñàòìàã èñòÿéèðñÿí. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ýöëíàç] ãàðàâàø êèìè èøëÿéèð, àììà íàìóñóíó ñàòìàüà ðàçû îëìóð. Ì.Èáðàùèìîâ. // Áÿêàðÿò, èñìÿò, òÿ- ìèçëèê.
2. Íàìóñëà øÿêëèíäÿ çÿðô – 1) øÿðÿôëÿ, øÿðÿô âÿ ùåéñèééÿòèíè ýþçëÿéÿðÿê. Íàìóñëà éàøàìàã. – Ìÿí äåéèðÿì; Áó íàìóñëà éàøà- éàíëàð áÿõòèéàðäûð. Ñ.Âóðüóí. Íàìóñëà ñöð- ìöøÿì þç äþâðàíûìû; Âåðÿðÿì ùàãã ö÷öí øè- ðèí úàíûìû. Ì.Ðàùèì; 2) ÷îõ éàõøû, éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ, ÿëà ñóðÿòäÿ. Íàìóñëà èøëÿìÿê. Þç âÿçèôÿñèíè íàìóñëà âÿ âàõòûíäà éåðèíÿ éå- òèðìÿê. ÍÀÌÓÑËÓ
ñèô. Àáûðëû, èñìÿòëè, ÿõëàãëû, ãåé- ðÿòëè, ìÿíÿâèééàòúà òÿìèç. [Àíàõàíûì] íà- ìóñëó âÿ ÷àëûøãàí áèð ãàäûí èäè. À.Øàèã. [Äöððÿ] áèëèðäè êè, àäàõëûñû òÿìèç âÿ íàìóñëó àäàìäûð. Ñ.Âÿëèéåâ. // Òÿìèç, âèúäàíëû, äöç. Íàìóñëó àäàì. – Ìÿøÿäè ñàäÿöðÿêëè, ñÿ- ìèìè âÿ ñîí äÿðÿúÿ íàìóñëó áèð îüëàí èäè. Ì.Ùöñåéí. ÍÀÌÓÑÑÓÇ ñèô. Íàìóñäàí ìÿùðóì, íà- ìóñó îëìàéàí, ãåéðÿòñèç. Íàìóññóç êèøè. – [Ñàðà:] Ñèç ìÿíè íàìóññóç ãûçëàðàìû áÿíçÿ- äèðñèíèç! Ú.Úàááàðëû. ÍÀÌÓÑÑÓÇËÓà èñ. Ãåéðÿòñèçëèê, øÿðÿô- ñèçëèê, íàìóñäàí ìÿùðóìëóã. [Ùóðè õàíûì:] Ìÿí áó íàìóññóçëóüó ýþòöðÿ áèëìÿðÿì. “Êîðîüëó”. ÍÀÌÖßÉÉßÍ ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìöÿé- éÿí] Ìöÿééÿí îëìàéàí, ãåéðè-ìöÿééÿí. Íàìöÿééÿí ìÿëóìàò. – Úàâàáëàð äà íàìöÿé- éÿí, ãûñà, êè÷èê îëóð, ùå÷ êÿñè òÿìèí åòìèðäè. Ìèð Úÿëàë. ÍÀÌÖßÉÉßÍËÈÊ èñ. Ãåéðè-ìöÿééÿíëèê, ìöÿééÿí îëìàìà. ÍÀÌÖÌÊÖÍ
ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìöì- êöí] Ìöìêöí îëìàéàí, ãåéðè-ìöìêöí. [Âàñèô:] Îíó ãàíäûðìûø î õàèí, ëàêèí; Ìÿí ñàü îëäóãúà áó èø íàìöìêöí. Ù.Úàâèä. ÍÀÌÖÍÀÑÈÁ ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìöíà- ñèá] 1. Ìöíàñèá îëìàéàí, ãåéðè-ìöíàñèá, éåðñèç. ..Èëèí áåëÿ áèð íàìöíàñèá ôÿñëèíÿ áàõ- ìàéàðàã, òÿáèáëÿðèí ÿìðèíÿ ýþðÿ àçàðëûíû Òèô- ëèñÿ ýþíäÿðìÿéÿ ìÿúáóð îëäóã. Ú.Ìÿììÿä- ãóëóçàäÿ. Øÿðÿôîüëóíóí áåëÿ íàìöíàñèá âàõòäà ýÿëìÿñè Ðöñòÿì êèøèíè ÷àøäûðìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ëÿéàãÿòñèç, ëàéèã îëìàéàí; ïèñ, éàðàøìàéàí. Íàìöíàñèá éåðÿ ýåäèá-ýÿë- ìÿéÿ; Íàìóñó, ãåéðÿòè, àðû ýÿðÿêäèð. Ã.Çàêèð. 2. ßäÿáñèç, éàðàìàç, íàëàéèã. Íàìöíàñèá ùÿðÿêÿò. Íàìöíàñèá ñþç. – [Âÿçèð:] ßéÿð÷è íàìöíàñèá òÿêëèôäèð, àììà ìöçàéèãÿ éîõäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Àõóíä:] Þçöíöç, øöêöð, äóðáèí àäàìñûíûç. Áåøèíúè èëäÿí, èüòèøàøëàð- äàí ñîíðà úàìààò àðàñûíäà íàìÿðáóò, íà- ìöíàñèá ùÿðÿêÿòëÿð àðòûá. Ìèð Úÿëàë. ÍÀÌÖÍÀÑÈÁËÈÊ èñ. Ìöíàñèá îëìàìà, ãåéðè-ìöíàñèáëèê, éåðñèçëèê. ÍÀÌÖÐÖÂÂßÒ ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìö- ðöââÿò] Ìöðöââÿòè îëìàéàí, ìöðöââÿòñèç, ìÿðùÿìÿòñèç. [Ãÿäèð:] Áó íàìöðöââÿò óøà- üûíû òàíûìûðñàíìû? Ìèð Úÿëàë. ÍÀÌÖÒßÍÀÙÈ ñèô. [ôàðñ. íà... âÿ ÿð. ìö- òÿíàùè] Èíòÿùàñûç, íÿùàéÿòñèç, ñîíñóç, áèò- ìÿéÿí, óúó-áóúàüû îëìàéàí. [ßáöëùÿñÿí áÿé:] Ìÿíèì âàðëûüûì, òÿáèðè-úàéèçñÿ, òÿáèÿò ôÿëñÿôÿëÿðè êèìè àíëàøûëìàç âÿ àõûðû áèëèíìÿç íàìöòÿíàùè (ç.) áèð øÿêèë àëìûøäûð. Ì.Ñ.Îðäó- áàäè. Þïÿðêÿí ýåúÿëÿð äÿñòè-ñÿáàùè; Äóéóð- äóì ùÿðÿêÿò íàìöòÿíàùè. Ñ.Âóðüóí. 456
ÍÀÌÓÑ ÍÀÌÖÒßÍÀÙÈ ÍÀÌÂÀÐ ñèô. [ôàðñ.] êþùí. 1. Èýèä, ãÿùðÿ- ìàí, ïÿùëÿâàí. 2. Àäëû, ñàíëû. ÍÀÍ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. ×þðÿê. Êÿë ãîøóá êî- òàí ÿêìÿéÿí; Íàíûí ñöôðÿéÿ òþêìÿéÿí; Àðûíûí ãÿùðèí ÷ÿêìÿéÿí; Áàëûí ãÿäðèíè íÿ áèëèð? “Êîðîüëó”. Åé äÿðáÿäÿð ýÿçèá öðÿéè ãàí îëàí ÷îúóã! Áèð ëîüìà íàí ö÷öí ýþçö ýèðéàí îëàí ÷îúóã. Ì.ß.Ñàáèð. Îëìóð, ãîé îëìàñûí ãóðó áèð íàíûí, àé éàçûã; Èøëÿ ÷ûõûíúà úèñèìäÿêè úàíûí, àé éàçûã! ß.Íÿçìè. ÍÀÍÀÉ
èñ. Óçàã Øÿðãäÿ éàøàéàí õàëã; ùÿìèí õàëãà ìÿíñóá îëàí àäàì. ÍÀÍÄÈ èñ. Àôðèêàäà éàøàéàí ãîùóì õàëã- ëàð ãðóïó. Í
Yüklə 11,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|