“ Ijtimoiy fanlar

«Borliq» kategoriyasi. 
Aksariyat falsafiy tizimlarning kategoriyalar apparatini tashkil etadigan ko‘p 
sonli falsafiy kategoriyalar orasida «borliq» kategoriyasi doimo markaziy o‘rinni egallaydi. CHunki u 
har qanday predmet, hodisa, voqea va shu kabilarning eng muhim xususiyatini, ularning mavjud 
bo‘lish, bevosita yoki bilvosita namoyon bo‘lish, o‘zaro ta’sirga kirishish qobiliyatini aks ettiradi. Bu 
inson o‘zligini va o‘zini qurshagan borliqni anglashga ilk urinishlaridayoq duch keladigan har qanday 
ob’ektning, borliq har qanday qismining umumiy xossasidir.
Inson aqlli jonzot sifatida shakllanish jarayonining ilk bosqichlaridayoq o‘z dunyoqarashining negizini 
tashkil etadigan muhim savollarga javob topish zaruriyati bilan to‘qnash keladi:
1.
«Men kimman?»
2.
«Meni qurshagan borliqning mohiyati nimada?»
3.
«Borliq qanday va qaerdan paydo bo‘lgan?»
4.
«Dunyoni nima yoki kim harakatlantiradi?»
5.
«Dunyoning rivojlanishida biron-bir maqsad, maqsadga muvofiqlik, mo‘ljal bormi?»
Inson bunday savollarga javob berishga kirishar ekan, uning ongi, avvalo, o‘zi nima bilan bevosita ish 
ko‘rayotganini qayd etadi. Buni aniq anglamasdan, u o‘zining dunyo haqidagi mulohazalarini aniq-

---

4-MAVZU. BORLIQ – FALSAFANING FUNDAMENTAL KATEGORIYASI 
49
ravshan narsalarni qayd etishdan boshlaydi. SHu tariqa inson va uning ongi o‘zini qurshagan barcha 
narsalar, avvalo, mavjud bo‘lish qobiliyatiga ega ekanligiga ishonch hosil qiladi.
Borliq kategoriyasi esa xuddi shunday eng umumiy tomonni; ya’ni hamma moddiy va 
ma’naviy predmet va hodisalarni realligini ifodalaydi. Ikkinchi yo‘nalish vakillari esa, borliq avvalo, 
mavjudlik orkali ifodalanar ekan borliq kategoriyasini ishlatishda ehtiyoj yo‘q, chunki borliq 
tushunchasi mavjudlik tushunchasiga nisbatan hech bir yangilik bermaydi deyishadi. Gap shundaki, 
borliq falsafiy kategoriya sifatida faqat mavjudliknigina ifodalab qolmasdan, balki mavjudlikka 
nisbatan umumiyrok va kengroq mazmunga ega bo‘lgan reallikni bildiradi.
 
Shunday qilib, borliq masalasi insonning dunyoni oqilona anglash yo‘lidagi ilk urinishlaridayoq duch 
kelgan barcha masalalarning negizi hisoblanadi. Muayyan narsalar mavjudligi yoki mavjud emasligi 
masalasi inson falsafiy mulohaza yurita boshlagani zahotiyoq uning diqqat markazidan o‘rin oldi. Mifo 
logiyaning bosh vazifasi – «borliqni kim yaratgani» haqida gapirib berishni falsafa «borliqning 
nimaligi, u qaerdan paydo bo‘lgani va qaerga yo‘qolishi»ni oqilona tushuntirish bilan almashtirgani 
tasodifiy emas. Bunday tushuntirishga urinish jarayonida faylasuflar barcha zamonlarda quyidagi 
savollarga javob topish zaruriyati bilan to‘qnash kelganlar:
•
falsafiy kategoriya sifatidagi «borliq» nima?
•
bu atama nimaga nisbatan tatbiq etilishi mumkin?
•
unga qanday falsafiy ma’no yuklanadi?
Bu savollarga keng javob berish falsafa tarixiga ham, mazkur tushunchaning etimologiyasiga ham 
murojaat etishni nazarda tutadi. Mazkur dastur bo‘yicha ta’lim oluvchilar tarixiy-falsafiy kurs bilan 
tanish bo‘lishlari lozimligini hisobga olib, bu erda faqat falsafiy tafakkur tarixiga qisqacha to‘xtalamiz 
va mazkur muammoni anglab etish jarayonidagi muhim bosqichlarinigina qayd etamiz.