“ Ijtimoiy fanlar

 
53
Ўрта
асрлар
Европасида
фалсафий
тафаккурнинг
ривожланиш
хусусиятлари
Ғарб
ва
Шарқ
фалсафий
тафаккури
XVI 
асргача
ҳар
бири
ўз
йўлида
ривожланган
:
араб
Шарқида
ва
Испаниянинг
араблар
истило
қилган
қисмида
фалсафага
диннинг
таъсири
Европа
ва
Шарқий
Осиёдагидан
камроқ
бўлган
. 
Бу
даврда
араб
фани
ривожланишда
Европа
фанидан
анча
илдамлаб
кетган
Европа
фалсафасида
материализм
ўрта
асрларда
Шарқдагидек
кенг
тарқалмаган
ва
маданиятга
кучли
таъсир
кўрсатмаган
. 
Илк
ўрта
асрларда
фалсафий
тафаккур
ривожланишининг
асосий
шакллари
апологетика
ва
патристика
бўлган
Апологетика
ортидан
«
черков
оталари
»
нинг
фалсафий
таълимоти
–
патристика
(
лот
. 
pater
–
ота
)
пайдо
бўлган
. 
Патристиканинг
энг
ёрқин
вакили
Гиппон
(
Шимолий
Африка
)
даги
епископ
Авлиё
Августин
(354
-
430)
дир
. 
У
ўрта
асрлар
фалсафасига
,
шунингдек
фалсафий
ижоднинг
кейинги
даврлардаги
кўпгина
вакилларига
кучли
таъсир
кўрсатган
. 
Схоластика
(
юнон
. 
schole
–
мактаб
)
–
мактаб
таълимида
ҳукмронлик
қилган
ва
илоҳиётга
тўла
боғлиқ
бўлган
ўрта
асрлар
христиан
фалсафаси
.
XI
асрда
схоластик
фалсафа
доирасида
номинализм
ва
реализм
ўртасида
кураш
авж
олган

---

TARQATMA MATERIALLAR 
370 
 
 
 

 
 
 
 
62
Ғарб
Уйғониш
даври
фалсафаси
Ғарб
уйғониш
фалсафасининг
ри
-
вожланишида
учта
даврни
ва
шунга
му
-
вофиқ
холда
учта
оқим
, 
йўналишни
фарқ
қилиш
мумкин
:
 
гуманистик
(
ант
-
ропоцентрик
)
давр
-
XIV 
аср
ўрталари
–
XV 
аср
ўрталари
;
гуманистик
(
ант
-
ропоцентрик
)
давр
-
XIV 
аср
ўрталари
–
XV 
аср
ўрталари
;
гуманистик
(
ант
-
ропоцентрик
)
давр
-
XIV 
аср
ўрталари
–
XV 
аср
ўрталари
;
 
65
Энг
машҳур
гуманист
-
файласуфлар
Данте
Алигьери
(1265
-

1321)
«
Тангри
комедияси
»
муаллифи
Франческо
Петрарка
(1304
-
 
1371)
–
«
Ашулалар
китоби
»
, 
«
Оламга
нафрат
»
ва
бошқа
асрлар
муаллифи
Лоренцо
Валла
(1507
-
1557)
 
«
Асл
эзгулик
сифатидаги
лаззатланиш
ҳақида
»
асарининг
муаллифи

---

TARQATMA MATERIALLAR 
371 
 
 


 
84
Ўрта
асрлар
Шарқ
фалсафаси
нинг
ўзига
хос
хусусиятлари
Барча
одамларни
маърифатли
қилишга
интилиш
,
бу
йўлда
ўтмиш
меросидан
,
ва
қўшни
мамлакатларнинг
ф
ан
,
маданият
ютуқларидан
фойдаланиш
,
табиий
-
фалсафий
ва
ижтимоий
фанларни
ривожлантириш
Табиатни
ўрганиш
, 
табиий
-
илмий
билимларни
, 
оқилоналикка
таяниб
ривожлантириш
, 
ақлнинг
кучига
ишониш
, 
асосий
эътиборни
ҳақиқатни
билишга
қаратиш
, 
ҳақиқатни
инсон
билимининг
негизи
деб
билиш
;
Инсонга
хос
табиий
, 
бадиий
, 
маънавий
фазилатларини
юксалтириш
, 
инсонпарварликни
улуғлаш
, 
баркамол
авлодни
тарбиялашда
олий
маънавий
қонунларга
риоя
қилиш
.
Универсализм
–
борлиқ
ва
ижтимоий
ҳаётнинг
барча
муаммоларига
қизиқиш
бу
давр
маданиятининг
муҳим
жиҳатларидир
 
95
Сўфизм
фалсафаси
Мўътадил
сўфизм
Ашаддий
сўфизм
Г
ностик
(
ориф
)
нинг
асосий
вазифаси
олий
мақсадга
эришиш
–
ҳақиқатни
билишдан
иборат
. 
Бу
мақсадга
ўзини
ўзи
такомиллаштириш
ва
ўзини
ўзи
билиш
йўли
билан
эришилади
. 
Ўз
моҳиятини
билиш
жараёнида
инсон
ўзида
илоҳий
унсурлар
мавжудлигини
, 
Аллоҳ
ни
билишнинг
бирдан
-
бир
тўғри
усули
ўзини
ўзи
билиш
, 
яъни
ўзликни
англаш
эканини
ни
тушуна
бошлайди
. 
Ҳақиқат
(
Аллоҳ
)
ва
табиатни
бир
деб
қарайдилар
. 
Табиат
илоҳий
эмансипация
оқибати
дир
.
Инсон
бу
эмансипация
занжирида
охирги
бўғинни
эгаллайди
. 
У
нафақат
Ҳақиқат
(
Аллоҳ
)
ни
билиш
даражасига
етади
, 
балки
ўзи
ҳам
Ҳақиқат
–
«
Аллоҳ
»
га
айланади
. 
Сўфийликнинг
бу
тариқати
вакиллари
яширин
, 
сирли
нарсаларни
билишни
афзал
кўриб
, 
шариат
ақидалари
ва
меъёрларини
тан
олмаганлар
. 
Сўфизм
Аллоҳ
ни
табиат
билан
узвий
деб
қара
йди
. 
Уни
инсонни
қуршаган
ташқи
дунёда
, 
мавжуд
ҳар
бир
нарса
билан
тенглаштиради
, 
уларда
Аллоҳнинг
сиймоси
, 
моҳиятини
кўриб
, 
табиат
, 
атроф
муҳит
сари
, 
унинг
сирларини
очиш
томон
,
бу
яширин
ҳодисаларнинг
ҳар
бирида
илоҳий
ҳақиқат
белгиси
, 
моҳиятини
топиш
ва
билиш
мақсадида
муайян
қадам
ташлайди

---

TARQATMA MATERIALLAR 
372 
 
 
 
 


 
2
ЯНГИ
ДАВР
ФАЛСАФАСИНИНГ
ТАБИИЙ
-
ИЛМИЙ
АСОСЛАРИ
XVII 
асрдан
бошлаб
табиатшунослик
жадал
суръатлар
-
да
ривожланади
. 
Денгизларда
кемаларнинг
юриш
эҳтиёжлари
астрономиянинг
ривожланишини
, 
шаҳарсозлик
, 
кемасозлик
, 
ҳарбий
иш
–
математика
ва
механиканинг
ривожланишини
белгилайди
.
 
4
ЯНГИ
ДАВР
ҒАРБ
ВА
ШАРҚ
ФАЛСАФАСИНИНГ
АСОСИЙ
МУАММОЛАРИ
Янги
давр
, 
аввало
XVII
аср
фалсафасида
онто
-
логия
, 
яъни
борлиқ
ва
субстанция
ҳақидаги
таъ
-
лимотга
катта
эътибор
берилади
(
айниқса
ҳара
-
кат
, 
макон
ва
замон
тўғрисида
сўз
юритилганда
).
Фан
ва
фалсафанинг
вазифаси
–
инсоннинг
табиат
устидан
ҳукмрон
-
лигини
кучайтиришга
, 
ин
-
сон
соғлиғи
ва
гўзаллигига
кўмаклашиш
ҳодисалар
-
нинг
сабабларини
, 
улар
-
нинг
муҳим
кучларини
ўрганиш
зарурлиги
анг
-
лаб
етилишига
олиб
келган
. 
Шу
сабабли
субс
-
танция
ва
унинг
хосса
-
лари
муаммолари
Янги
даврнинг
деярли
барча
файласуфларини
қизиқтирган
.

---

TARQATMA MATERIALLAR 
373 
 

 
7
Янги
давр
инглиз
фалсафаси
намоёндалари
Френсис
Бэкон
фалсафадаги
эмпирик
(
тажриба
)
йўналишининг
асосчиси
Томас
Гоббс
давлат
муаммоларига
катта
эътибор
қаратади
,
“
Левиофан
”
китобининг
муаллифи
, 
“
ижтимоий
шартнома
”
ғоясини
илгари
сурган
Жон
Локк
давлат
муаммоларини
ўрганган
,
Т
.
Гоббс
анъаналарини
давом
эттирган
 
37
XVII
-
АСР
ЕВРОПА
ФАЛСАФА
C
ИНИНГ
МАЪРИФИЙ
ХУСУСИЯТЛАРИ
XVIII
аср
фалсафасида
табиат
ҳодисаларини
тушунтиришга
нисбатан
қарашларда
материализм
сезиларли
даражада
ривож
-
ланади
. 
Француз
материа
-
лизми
оламшумул
тарихий
аҳамият
касб
этади
:
у
ўрта
асрлар
схоластикасига
қар
-
ши
чиқибгина
қолмасдан
, 
балки
ўз
дунёқараши
ва
дунёвий
манфаатларини
ҳам
асослашга
ҳаракат
қилади
. 
Албатта
, 
XVIII
аср
фал
-
сафаси
бир
жинсли
эмас
:
унда
материалистик
дунё
-
қараш
мўлжаллари
ҳам
, 
идеалистик
дунёқараш
мўлжаллари
ҳам
, 
ате
-
истик
ва
деистик
қараш
-
лар
ҳам
мавжуд
. 
Акса
-
рият
ҳолларда
идеализм
ва
материализм
, 
дин
ва
фан
ёнма
-
ён
туради
. 

---

TARQATMA MATERIALLAR 
374 

 
 
 
 
 
 
 
 
45
Немис
классик
фалсафаси
XVIII
аср
охири
ва
XIX
асрнинг
биринчи
ярмида
кенг
ёйилди
.
Асосий
намоёндалар
Иммануил
Кант
(1724
-
1804)
немис
классик
фалсафасининг
асосчиси
Асосий
ғоялари
Қ
уёш
тизимининг
хосил
бўлишини
табиий
сабабларга
таяниб
, 
Ньютон
қонунлари
асосида
тушунтириб
берди
–
борлиқ
з
а
рядланган
м
оддий
зарраларнинг
ҳаракатланаётган
туманлигидан
келиб
чиққан
де
б
тушунтирди
;
Билиш
че
кланган
;
инсон
имкониятларини
ва
атрофимиздаги
воқеа
ҳамда
жисмларнинг
ички
моҳиятини
англаб
бўлмайди
«
нарсаларнинг
ўзи
»
;
тоифалар
тўғрисидаги
таълимот
яратди
–
фалсафа
да
асосланадиган
асосий
ва
умумий
тушунчалар
;
ахлоқий
қонунни
шакллантирди
(
«
тоифали
императив
»
)
;
урушнинг
иқтисодий
самарасизлиги
ва
унинг
ҳуқуқий
таъқиқланишига
асосланиб
келгусидаги
«
ниҳоясиз
дунё
»
ғоясини
яратди
.
 
46
Георг
Гегель
(1770
-
1831)
–
фалсафасининг
асосий
ғоялари
борлиқ
ва
тафаккурни
айнанлаштирди
;
онгга
боғлиқ
бўлмаган
ва
барча
борлиқ
, 
моддий
дунёнинг
дастлабки
асоси
бўлиши
мутлақ
ғоя
таълимотини
яратди
, 
шу
билан
, 
Ғарбнинг
қатор
давлатларида
кенг
тарқалган
объектив
идеализм
концепциясини
атрофлича
асослаб
берди
;
Гегельнинг
фалсафага
қўшган
асосий
хиссаси
диалектикани
ишлаб
чиққанлигидадир
–
умумий
ривожланиш
таълимоти
, 
унинг
асосий
қонуниятлари
ва
тамойиллари