“ Ijtimoiy fanlar

 

---

TARQATMA MATERIALLAR 
365 
 
 

 
24
Қ
адимги
юнон
фалсафасининг
ривожланиш
даврлари
Эллинизм
даври
(
мелоддан
аввалги
VI
-
II
аср
)
полис
инқирози
ва
юнонлар
хукумронлиги
ва
Искандар
Зулқайнар
ва
унинг
авлодлари
бошчилигидаги
Осиё
ва
Африкада
йирик
давлатчиликнинг
ташкил
қилиниши
даври
К
иникларнинг
анти
-
ижтимоий
фалсафасининг
тарқалиши
;
Асосий
йўналишлар
Хусусиятлари
А
нтик
ахлоқнинг
ва
фалсафий
қадриятлари
инқирози
.
Ф
алсафада
стоиклар
йўналишининг
пайдо
бўлиши
;
Х
удолар
ва
шунга
ўхшаш
ғ
айритабиий
кучларга
нисбатан
қўрқувнинг
нисбийлиги
;
Сократ
мактаблари
-
нинг
фаолияти
Платон
Академияси
, 
Аристотель
Ликея
киреклар
мактаби
ва
х
.
к
.;
Ў
з
-
ўзида
жисмоний
ва
руҳий
мадад
излаш
;
Эпикур
фалсафаси
ва
х
.
к
.;
В
оқеликдан
воз
кечишга
интилиш
;
Ш
ахсни
бахт
ва
лаззатнинг
олий
неъмати
эканлигини
тан
олиш
. (
жисмоний
-
киренаиклар
, 
ахлоқий
-
Эпикур
).
25
Фалес
(
эрамиздан
олдинги
624
-
547
йиллар
)
,
у
Милет
шаҳрида
истиқомат
қилг
a
н
.
Дунёнинг
асосида
сув
ётади
, 
ҳамма
нарса
сувдан
келиб
чиқади
ва
яна
сувга
айланади
.
Анаксимен
(
эрамиздан
олдинги
588
-
525
йиллар
)
ҳавони
ҳамма
нарсанинг
асоси
деб
тушунган
.
Ҳаво
қуюқлашса
сув
, 
янада
қуюқлашса
ер
, 
тош
ва
бошқа
моддий
жисмлар
вужудга
келади
, 
агар
ҳаво
сийраклашса
олов
вужудга
келади
,
деб
ишонтиришга
ҳаракат
қилган
.

---

TARQATMA MATERIALLAR 
366 

 

26
Қ

адимги
юнон
(
антик
давр
)
фалсафасининг
ривожланиш
даврлари
Рим
даври
милоддан
аввалги
I
аср
ва
милодий
V
аср
Машҳур
файласуфлар
Хусусиятлари
Сенека
Қадимги
Юнон
ва
қадимги
Рим
фалсафасининг
ўзаро
таъсири
. (
Қадимги
юнон
фалсафаси
рим
давлатчилиги
доирасида
ривожланган
ва
ўзида
унинг
таъсирини
сезган
, 
айни
пайтда
қадимги
рим
фалсафаси
қидимги
юнон
ғ
оялари
ва
анъаналари
заминида
шаклланган
;
)
Марк
Аврелий
(
Рим
императори
161
-
 
180
йиллар
)
Қ
адимги
юнон
ва
қадимги
рим
фалсафаси
-
антик
фалсафада
ўз
ифодасини
топади
;
Тит
Лукреций
Кар
А
нтик
фалсафага
забт
этилган
халқларнинг
анъана
ва
ғояларининг
таъсири
Стоиклар
Фалсафа
, 
файласуф
ва
давлат
институтларининг
яқинлиги
. (
Сенека
рим
императорини
тарбиялаган
, 
Марк
Аврелийнинг
ўзи
император
бўлган
;
)
Дастлабки
насронийлар
Т
абиат
муаммоларига
эътиборнинг
нисбатан
камлиги
;
И
нсон
, 
жамият
давлат
муаммоларига
эътиборнинг
кучлилиги
;
Э
стетиканинг
гуллаб
яшнаши
, (
фалсафанинг
предмети
инсон
хулқ
-
атвори
ва
фикри
бўлган
)
;
 
27
Қадимги
юнон
(
антик
)
 
фалсафасининг
ривожланиш
даврлари
Суқр
о
тгача
бўлган
давр
(
Эра
. 
VII
-
V
аср
)
 
уларнинг
асосий
муаммоси
табиат
ҳ
одиса
-
ларини
тушунтириш
, 
космос
моҳияти
, 
теварак
-
атроф
, 
борлиқнинг
келиб
чиқиши
эди
, 
фалсафа
услуби
–
ўз
дунеқарашини
баён
қилиш
ва
уларни
догмага
айлантириш
«
Суқр
о
тгача
бўлган
файласуфлар
, 
бу
даврнинг
вакиллари
»
Милет
мактаби
–
«
физиклар
»
Фалес
, 
Анаксимандр
, 
Анаксимен
Эфеслик
Гераклит
Элей
мктаби
Атомчилар
(
Демокрит
, 
Левкипп
)
б
арча
бошқа
файласуфлар
Классик
(
мумтоз
 
)
Суқрат
даври
(
Эр
.
ав
. 
V
аср
ўртаси
IV
охири
-
қадим
Юнон
фалсафасининг
гуллаб
-
яшнаган
давр
)
 

---

TARQATMA MATERIALLAR 
367 
 

 

 
28
Суқратгача
бўлган
файласуфлар
, 
бу
даврнинг
вакиллари
Асосий
йўналишлари
Космос
ва
табиат
моҳиятини
ўрганишнинг
мумтоз
даври
ва
«
Суқротгача
»
лар
томонидан
ўрганилиши
Софистлар
фалсафаси
Суқрот
фалсафаси
«
Суқрот
»
мактабининг
юзага
келиши
Платон
фалсафаси
Аристотель
фалсафаси
Су
қ
ротчилар
даври
файласуфлари
бирлам
-
чилик
масаласига
кам
эътибор
берганлар
К
оинот
табиатини
яратишда
худоларнинг
иштирокини
фараз
қилганлар
Борлиқни
пайдо
бўлишини
тахминий
ғоясини
илгари
сурганлар
Платон
реал
дунёдаги
илгариги
ёки
реал
дунёда
кўринган
тоза
ғоялар
таълинотини
яратган
. 
фалсафанинг
демократик
-
догматик
услубидан
диологик
-
нисбат
услубига
ўтдилар
Мантиқнинг
риволанишига
хисса
қўшдилар
Амалий
фалсафа
-
таълимотини
илгари
сурдилар
 
33
Суқрот
(
милоддан
аввалги
469
-
 
399
й
. 
)
Софистикага
алоқадор
файласуфлардан
бири
.
Хусусиятлари
Суқрот
фаолиятининг
тарихий
аҳамияти
Суқрот
йирик
фалсафий
асарларни
яратмаган
бўлсада
, 
тарихга
буюк
колемист
, (
ба
ҳ
сга
чорловчи
)
донишманд
, 
файласуф
-
педагог
сифатида
ном
қолдирган
.
Б
илимни
тарқатишга
, 
фуқароларнинг
маърифатли
бўлишга
хайриҳоҳ
бўлган
;
Суқрот
яратган
ва
қўллаган
асосий
метод
«
майевтика
»
номини
олди
. 
Унинг
моҳияти
шундаки
, 
мантиқий
усуллар
, 
қарши
саволлар
ёрдамида
суҳбатдошни
ҳақиқатни
мустақил
топишга
йўналтириш
.
И
нсониятнинг
азалий
муаммолари
яхшилик
ва
ёмонлик
, 
муҳаббат
, 
ҳалоллик
ва
шу
кабиларга
жавоб
излаган
;
Суқрот
ўз
фалсафасини
ва
маърифий
ишларини
майдонларда
халқ
орасида
очиқ
мулоқот
тарзида
олиб
борган
диалог
мавзулари
ўз
даврининг
долзарб
муаммолари
ҳатто
ҳозирги
кунда
ҳам
аҳамиятини
йўқотмаган
, 
яхшилик
; 
ёмонлик
; 
муҳаббат
; 
бахт
; 
ҳалоллик
ва
шу
кабилар
бўлган
. 
Ҳ
озирги
замонда
кенг
қўлланиладиган
«
майевтика
»
методини
яратган
;
Ҳ
а
қ
и
қ
атга
эришишнинг
диалектик
методини
яратди
-
уни
эркин
ба
ҳ
сда
эгаллаш
мумкинлигини
исботлаган
;
Ў
з
ишининг
давомчилари
шогирдларини
тарбиялади
(
масалан
, 
Платон
)
қатор
«
Суқрот
мактаблари
»
бошида
турган
.

---

TARQATMA MATERIALLAR 
368 
 
 

 
 
 
50
“
Авесто
”
Ўз
даврининг
ҳуқуқий
, 
ахлоқий
меъёрлари
ўз
аксини
топган
. 
Олам
нур
ва
зулмат
,
ҳаёт
ва
ўлим
,
тана
ва
жон
, 
яхшилик
ва
ёмонлик
, 
эркинлик
ва
тобелик
кабиларнинг
азалий
курашидан
иборат
Ҳаётнинг
кечиши
:
 
табиатда
нур
ва
зулмат
,
борлиқда
ҳаёт
ва
ўлим
, 
ижтимоий
ҳаётда
яхшилик
ва
ёмонлик
, 
нафосат
оламида
гўзаллик
ва
хунуклик
, 
динда
Ахурамазда
ва
Ахриманнинг
азалий
ва
адабий
зиддияти
каби
шаклларда
намоён
бўлади
Олов
–
оламни
нурафшон
қилувчи
,
Одамларни
гуноҳлардан
покловчи
сеҳрли
куч
. 
Ер
ва
сув
–
ҳаёт
манбаи
. 
Миллий
давлатчилик
анъналари
ўз
аксини
топган
бу
китоб
, 
фақат
мустақиллик
йилларида
қадрланди
.
2001
 
йилда
“
Авесто
”
нинг
2700
 
йиллиги
нишонланди
. 
“
Авесто
”
китобини
биринчи
марта
ўзбек
тилига
Асқар
Маҳкам
таржима
қилган
.

---

TARQATMA MATERIALLAR 
369 
 
 

 
 
52
Ўрта
асрлар
Шарқ
ва
Ғарб
фалсафаси
вужудга
келиши
ва
ривожланишининг
умумий
белгилари
:
:
Д
ин
Ғарбда
ҳам
, 
Шарқ
да
ҳам
феодал
жамиятнинг
ҳукмрон
мафкураси
ҳисобланган
Му
қ
аддас
китоб
а
қ
идалари
фалсафий
муло
ҳ
азаларнинг
таянч
нуқтасига
айланган
. 
Билим
эмас
, 
балки
эътиқод
, 
фан
эмас
, 
балки
дин
афзал
кўрилган
Теоцентризм
, 
яъни
Худога
, 
унинг
моҳиятига
дунёнинг
биринчи
сабаби
ва
биринчи
асоси
сифатида
ёндашиш
ўрта
асрлар
фалсафасига
хос
хусусиятдир
Буддизм
фалсафаси
асосий
эътиборни
борлиқнинг
ўткинчилиги
ва
йўқликнинг
ҳақиқийлиги
, 
жоннинг
боқийлиги
ва
абадий
маънавий
дунёни
англаб
етиш
йўлида
ўзликни
камолотга
етказиш
орқали
унинг
ўз
шакл
-
шамойилини
ўзгартириши
муаммоларини
ўрганишга
қаратган
. 
Конфуцийчилик
феодал
тузумни
оқлаш
учун
буддизм
ва
даосизмнинг
идеалистик
ва
даосизм
ғяларини
ўзлаштирган
:
одамлар
ўзларининг
«
ёмон
»
ниятларини
жиловлаб
, 
тақдирга
бўйсунишлари
лозим
. 
Ҳокимиятга
бўйсуниш
, 
уни
ардоқлаш
ва
ҳурмат
қилишни
талаб
этувчи
«
Осмон
қонуни
»
ҳақидаги
таълимот
конфуцийчиликда
энг
муҳим
таълимотга
айланган
. 
Европа
феодализми
шароитида
христиан
дини
ҳукмронлик
қилган
. 
У
ўзининг
одамлар
ақли
ва
қалбини
назорат
қилиш
марказлаштирилган
тизимини
кўп
сонли
тарқоқ
феодал
давлатларга
қарши
қўйган
.