— Mektepge shekemgi tálim baǵdarı 3-kurs Orinladi: Maxsetova Ayjamal. Qabilladi: Ergaliyeva Janar. Nukus -2023 Mazmunı

II.4. Syujetli rólli oyinlardi saxnalastırıw
Mektepge shekemgi jastaǵı bala oyın processinde táwiplik yamasa muǵallımlıq rolin atqarap atırǵan bolsa, sol kásibi tiyisli barlıq sapalardı kórinetuǵın etiwge ıntıladı. Olar oyınǵa júdá berilip ketsalar, atqarap atırǵan rolıne tán sapalar sonshalıq shın júrekten, dóretiwshilik tárzde kórinetuǵın boladı. Balalar ushın oyın mazmunınıń hesh bir shegarası joq. Mektepke shekemgi jastaǵı balalar úlkenler ómirin hámme táreplerin óz oyınlarında sáwlelendire aladı. Oyındıń áhmiyeti bala shaxsınıń ósip kámalǵa jetkenge etiwine tásir kórsetiwden ibarat esaplanadi. Oyın hár bir jas basqıshda balanıń dógerek átiraptaǵı dúnyanı hám kisiler ortasındaǵı munasábetlerdi bilip alıwdı ańlatadı. Balanıń materiallıq dúnyaǵa, adamlarǵa óz-ózine munasábeti ózgerip atırǵan oyında kórinetuǵın boladı. Balalardıń mútajlikleri, qálew, qızıǵıwshılıq (hawes) lari tikkeley oyında ańlatpalanadı. Oyın balalardıń hayolparastligi tufaydi zatlar hám kisiler dúnyasın olar ushın maqul tárepke “ózgertiw” múmkinshiligin beretuǵın iskerlik bolıp tabıladı. Balanıń intellektual ósiwi haqqında pikir júrgizilgende, sonı da aytıp ótiw kerek zatlardı jańa at menen atawda yamasa jańasha ataw jaǵdayınan kelip shıǵıp, sub'ekt oyın waqtında aktiv háreket etiwge urınadı. Sebebi ol materiallıq zatlarǵa tiykarlanǵan háreket rejesinen oyda sawlelendiriw qılınıp atırǵan pikir júritiletiģin deneler moxiyatini sáwlelendiriwshi háreket rejesine ótedi. Bala denelerdiń materiallıq formasından bır jola iybeli kóriniske ótiwinde oǵan tayansh noqatı bolıwı kerek, baģalaw sonday tayansh noqatı wazıypasın otawshı zatlardıń kópshiliginen oyında tikkeley, obyekt retinde paydalanıladı. Oyın iskerliginde usı deneler qanday da belgilerdi sáwlelendiriwshi retinde emes, bálki áne sol tayanish zatlar tuwrısında pikirlew ushın xizmet etedi, sonıń menen birge, tayansh noqatı hárekettiń ayqın zat menen baylanıslı tárepin sáwlelendiredi. Joqarida aytılǵanı sıyaqlı, zat penen oyın háreketleriniń rawajlanıwi háreket forması ózgesheligi, basqıshı sıyaqlılardı kemeytiw hám ulıwmalastırıw esabında amalra asıriladı. Oyın háreketleriniń qisqariwi hám uliwmalasiwi olardıń intellektual kórinisindegi logikalıq jaqtan izbe-iz jılawq formaǵa ótiwdiń tiykarın quraydı. Mektepke shekemgi jastaǵı balalar oyın iskerligi menen birge bilimlendiriwge tiyisli shınıǵıwlarda da qatnasadı. Mektepke shekemgi tárbiya jası dáwirindegi bilimlendiriwge tiyisli shınıǵıwdıń tiykarǵı mazmunı balanı átirap turmıstaǵı zat hám hádiyselerdiń tiykarǵı qásiyetleri menen tanıstırıw, awızsha sóylewdi sózlik baylıǵı, dawıslardı tuwrı dawis qılıw, grammatik tárepden tuwrı sóylewka úyretiw, baylanısıwlı sóylewdi qáliplestiriwden ibarat, elementar abstrakt túsiniklerge ıyelew, dene tárbiyası, suwretleytuǵın kórkem óner qırqıp jabıwtırıw, súwret, ılay yamasa plastilindan túrli buyımlar soǵıw, qurılısı materiallar menen islew, mo'zika hám basqa mazmundagi shınıǵıwlar balanı intellektual tárepten mektep tálimin iyelewge tayarlaw imkaniyatın beredi. Oyın insan o'zliginiń kórinetuǵın bolıwı, onıń rawajlanıwlashuv usılı bolıp tabıladı. Oyın úlkenler turmısında arnawlı bir orın tutar eken, ol balalar ushın bólek áhmiyetke iye esaplanadı. Onı «bolaliqtiń joldasi» dep ataw qabıl etilgen. Ol mektepge shekemgi jas daǵı balalar ómiriniń tiykarǵı mazmunın tashkil jetedi. Miynet hám tálim menen o'zviy baylanısda bolǵan halda jetekshi iskerlik retinde kórinetuǵın boladı. Bala shug'ulanadigan kópshilik saldamlı jumıslar oyın formasında boladı. Oyında shaxstaǵı barlıq ámeldegi tárepler jumısqa túsedi: bala háreket etedi, gápiradi, aqıl jetedi, oylaydi. Oyın tárbiyanıń zárúrli quralı retinde kórinetuǵın boladı. Oyın áyyemgi zamanlardan berli pedagog, psixolog, filosof, yetnograf, kórkem ónershunos ilimpazlar dıqqatın ózine tartıp kelgen bolıp, jámiyet turmısında miynetten keyin turadı jáne onıń mazmunın belgileydi. Baslanıw jámáát qáwimleri óz oyınlarında ańshılıq, urıs, dexqonchilik jumısların kórinisin tapqan. Mısalı, sol dáwirdegi birpara qáwimlerdiń salı sebiw procesi oyınlar menen kútá úlken bayram etip ámelge asırilar edi. Oyında bala shaxsınıń hámme tárepi bir-birine óz-ara tásir jetken halda qáliplesedi. Oynap atırǵan balanı gúzetip atirģan onıń qızıǵıwshılıqların, aylana tuwrısındaǵı oyda sawlelendiriwin, úlkenlerge hám joralarına bolǵan munasábetin bilip alıw múmkin. SHaxstaģi qandayda sapanı tárbiyalaw ushın onıń basqa táreplerin da rawajlandırıw kerek. Mısalı, balanıń oyınına qızıǵıwshılıǵın, shólkemlestiriwshilik qábiletin rawajlandırıw ushın mazmun tárepinen bay oyınlar jaratılıwı kerek. Balalardıń dóretiwshilik oyınların rawajlandırıw ushın bolsa óz gezeginde jaqsı quraģan jetilgen balalar jámááti zárúr boladı. Oyın balalardı fizikalıq tárepden tárbiyalaw sistemasında, Mektepke shekemgi tálim shólkeminiń tálim­tarbiya jumısında, ahloqiy, miynet hám estetik tárepleme tárbiyalawda úlken orın tutadı. Oyında bala organizmine tán bolǵan talap hám yehtiyojlar qaniqtiriladi, turmıslıq aktivlik artadı, sergeklik, tándarlıq, kuvnoqlik tárbiyalanadı. Soniń ushın da balalardı dene tárbiyasılaw sistemasında oyın múnásip orın iyeleydi. Oyın balalarǵa estetik tárbiya beriw quralı retinde de keń qollanıladı. Balalar aylanadaǵı turmıstı, waqıyalıqtı obrazlar, rol arqalı da sáwlelendiredi. Oyında balalardıń aldın alǵan tassurotlari arqalı obraz jaratıwları -hayol oǵırı úlken áhmiyetke iye. Balalar júdá kóp oyınlarda aldın úyrengen qosıq, qosıq, oyın, tabısıwlardan keń paydalanadı. Bunnan tárbiyashi balalarda estetik talǵam, zavqni tárbiyalawda paydalanadı. Oyın waqtın tańlay biliw de zárúrli áhmiyetke iye. Azanǵı shay menen shınıǵıw ortasında balalar oyınına 8-10 minuta waqıt beriledi. Bunda balalar kóbinese aldın baslaǵan oyınların dawam ettiredi. Aylanıwda balalardıń oynas hayalları ushın 1 saat - 1 saat 20 minut waqıt ajratıladı. Kúndizgi uyqı hám keshki azanǵı shaydan keyin de balalar oyınǵa waqıt beriledi. Bunda balalar kóbirek syujetli­ rolli oyınlardı, qurılıs materialları, quwırshaqlar menen, stol ústi oyınshıqları oynas hayalları múmkin. Sol menen birge órnek oyınlardan da paydalanıladı. Dóretiwshilik oyınlarda balalardıń aylanadan alǵan pikirlerin sáwlelendiriledi. Dóretiwshilik oyın balalardıń ǵárezsiz oyını bolıp, oyınnıń mazmunın olar ózleri oylap tabadılar. Bul oyında balalardıń erkinshegi, ǵárezsizligi, shólkemlestiriwshilik hám ijodqorlik qábiletleri tolıqlıǵınsha kórinetuǵın boladı. Biraq oyında turmıslıq tásirler áyne hákis jetirilmeydi, bálki balalar sanasında qayta islep shıǵıladı. Bul balalardıń oyın ideyasın jaratıwlarında, onıń mazmunın to'zib, suwretleytuǵın qurallardı tańlawlarında hám soǵan uqsawlarda kórinetuǵın boladı.
Syujetli - rólli oyınlar hám saqnalastırıw orayı ushın kórgezbeler tayarlaw. Gruppalarda bólmelerdi syujetli rolli oyınlar hám saqnalastırıw orayına uyqas halda úskenelew jollaması :
1. Shirma.
2. Marionetka-quwırshaqlar (ipda oynatatuǵın).
3. Qolǵaplı, barmaqlı, tayaqshali, saya teatr ertek qahramonlari.
4. Ertek qahramanlari lipasları.
5. Nıqapları .
6. Kishkene úy maketi.
7. Mazmunli oyınshıqlar.
8. Rejissyorliq oyınları ushın qahramanlar (adamshalar, askerler, multfilm personajlari).
9. Saxna ushın buyımlar (túrli terekler, tandır maketi hám t.b).
Syujetli-rólli oyınlar hám saxnalastırıw orayları balalar qabileti kórinetuǵın bolıwı, óz sheberligin kórsetiwi ushın júdá qolay ortalıq bolıp tabıladı. Bul oraynı - balanıń “Meniń qáliplestiriwshi oray dep da ataw múmkin. Oraydaǵı barlıq úskeneler balalar turmısında ushraytuǵın úskeneler bolıp, oyın processinde bala olardan paydalanıwdı úyrenedi, kásipler menen jaqınnan tanısıw múmkinshiligine iye boladı. Oyında shańaraq aǵzalarınıń óz-ara munasábetleri sawlelenedi hám olar arqalı ahloqiy tárbiya alıw (tárbiyashi ushın bolsa shańaraqtaǵı ortalıqtı úyreniw) múmkinshiligi jaratıladı. Syujetli-rolli oyınlar mazmunınıń ayriqshalıǵı onıń eń zárúrli qásiyetlerinen esaplanadi. Ataqlı pedagog hám psixologlardan D. B. Elkonin, D. V. Mendjeritskiy, P. E. Samorukova hám basqalardıń pikrine qaraǵanda, syujetli-rolli oyınlar úlkenlerdiń socialliq ómirindegi rangbarang minez-qulqları, kórinisleri - balalar oyınlarınıń tiykarǵı mazmunı bolıp xızmet etip, úlkenler socialliq ómiriniń úlgisin alatuǵın iskerlik turidirSyujetli-rolli oyınlarǵa basshılıq qılıw tómendegi tiykarǵı basqıshlarda ámelge asıriladı.