• Основные стратегические варианты

11. 
2. Chakana savdo, ulgurji savdo, vositachini tanlash va sotish 
tarmog‘ini shakllantiruvchi omillar 
Chakana savdo aholiga to‘g‘ridan - to‘g‘ri tovar sotish va xizmat qilish 
bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatini o‘z ichiga oladi. Chakana savdo 
tovarlar assortimentining shakllanishida qatnashadi. Xaridorlarga tovarlar 
sifat ko‘rsatkichlari to‘g‘risida axborotlar beradi. Tovarlarni saqlash, 
qo‘shimcha ishlash, narxlarni o‘rnatish va boshqa vazifalarini bajaradi. 
Natijada tovarlarning oxirgi iste’molchilari bilan oldi - sotdi shartnomasini 
bajaradi. Chakana savdo mulkchilik shakli, usuli va xizmat ko‘rsatishlari 

---

138 
bilan turlanadi. Xususiy, aksiyadorlar, ijara va qo‘shma mulklarga asoslangan 
chakana savdo hozir barcha mamlakatlarda, shu jumladan, mamlakatimizda 
ham faoliyat ko‘rsatmoqda. Chakana savdoning moddiy-texnika asosini 
do‘konlar, univermaglar, maxsuslashgan do ‘konlar, supermarketlar, 
oshxonalar va ko‘pchilik mayda shohobchalar tashkil etadi. 
Chakana savdo firmalarining turlari 4 ta mezon bilan farq qiladi: 
1.
Do‘konning jihozlari. 
2.
Mijozga xizmat ko‘rsatish darajasi. 
3.
Tovar assortimenti. 
4.
Savdoda xizmat ko‘rsatish xarakteriga ko‘ra farqlanadi. 
Bog‘liq bo‘lmagan do‘konlar, odatda bir kishi mulkchiligida bo‘ladi. Bu 
qoidaga ko‘ra, kichik do‘konlar bo‘lib, xizmat ko‘rsatishni yuqori darajasi 
bilan farq qilib, savdo masalalarini rahbarning o‘zi hal qiladi. 
Korporativ tarmoq o‘z ichiga katta do‘konlar sonini oladi. Unda 
mulkdor bo‘lib bitta firma hisoblanadi. Chakana savdo tashkilotining bu 
turini afzalligi – yirik partiya tovarlariga buyurtma berish imkoniyati orqali 
transport xarajatlarini iqtisod qilish va soni bo‘yicha chegirma olish; tashkil 
etishni yuqori darajasi; sotishni rag‘batlantirish va bashorat qilish imkoniyati; 
tovar zahiralari va narxlarni boshqarish. 
Iste’mol kooperativi – bu chakana savdo do‘konlari bo‘lib, 
iste’molchilarni o‘zi boshqaradi (ko‘proq oziq-ovqat bozorida). 
Savdo kooperativlari – bu bog‘liq bo‘lmagan do‘konlar tarmog‘i bo‘lib, 
odatda bitta ta’minotchidan va aynan o‘shandan xarid qiladi. Uning afzalligi 
– xaridorlar ko‘z o‘ngida yirik savdo tarmog‘i imidjini yaratish (past narxlari 
bilan jalb etuvchi). 
Xizmat ko‘rsatish darajasi sotayotgan tovar turiga bog‘liq. Kundalik 
talabdagi tovarlar uchun o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish; avvaldagi tanlov 
tovarlari uchun chegaralangan xizmat ko‘rsatish; yuqori tovarlarga to‘liq 
xizmat ko‘rsatiladi, bu o‘z ichiga xaridorga yordam sifatida axtarish, 
solishtirishni, tanlashni, turli savollar bilan maslahat berishni oladi. 
Tovar harakatining umumiy yagona zanjirida chakana savdoning 
texnologiya jarayonlari muhim xalqa hisoblanadi. Chunki xalq iste’mol 
tovarlarini ishlab chiqarish korxonasidan iste’molchilarga yetkazib berish 
jarayonida tovarlarni tanlash va aholining shu tovarlarga o‘sib borayotgan 
ehtiyojlarini qondirish uchun eng zarur shart-sharoitlar xuddi ana shu chakana 
savdo korxonalarida yaratilishi lozim. Aholiga savdo xizmati ko‘rsatishning 
sifati, ya’ni savdo madaniyati chakana savdodagi texnologiya jarayonlarini, 
ayniqsa, tovar sotishni tashkil etish darajasiga bog‘liqdir, shu sababli chakana 
savdo korxonalarining butun savdo operativ faoliyati shu vazifaga 
bo‘ysundiriladi. 

---

139 
Ulgurji savdo umumlashgan vositachi hisoblanadi va ko‘pchilik 
vazifalarni bajaradi. Ulgurji savdodan sanoat korxonalari, tijorat firmalari va 
davlat muassasalari ulgurjisiga tovar sotib olishlari mumkin. Ulgurji savdo 
ahamiyati quyidagichadir: 
chakana savdoga ishlab chiqarish firmalarning tor assortimentini 
kengaytirib taklif etadi; 
katta hajmda tovar sotib olib, muomala xarajatlarini kamaytiradi; 
yuqori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar bozorini 
chuqur o‘rganadi; 
tovarlarni saqlaydi va kerakli tovar zahiralarini shakllantiradi; 
ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo o‘rtasida mustahkam aloqa 
bog‘laydi, ularga moliyaviy yordamlashadi va boshqalar. 
Ulgurjisiga faoliyat ko‘rsatish tovar ishlab chiqaruvchilar, tijoratchi 
firmalar, agent va brokerlar orqali amalga oshirilishi mumkin. 
Ishlab chiqaruvchi korxonalar ulgurji savdo faoliyatini maxsus bo‘lim 
yoki firmalar tashkil etish orqali amalga oshiriladi. 
Ulgurji savdo bilan shug‘ullanuvchi maxsus tijorat firmalari - ulgurji 
savdo bazalari, omborlari va tovar birjalari shaklida, xususiy, aksiyadorlik, 
qo‘shma va davlat mulkiga asoslangan bo‘lishlari mumkin. 
Ulgurji savdo bazasi mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi, maxsus ombor 
xo‘jaligiga va malakali xodimlarga ega bo‘lgan firma mavqeida ishlaydi. U 
tovar assortimentlarini qabul qilish, saqlash va iste’molchilarga yetkazib 
berish jarayonini tashkil etadi. Ulgurji savdoni tashkil etishda tovarlar 
bazalari orqali yoki ularning topshirig‘i bilan ishlab chiqarishdan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri iste’molchi firmaga (tranzit usuli) yetkazib berilishi mumkin. Ammo 
ulgurji savdo bazalarining tovar harakatini va sotilishini tashkil qilishdagi 
ahamiyati beqiyosdir. Ularning faoliyat ko‘rsatishlari uchun obyektiv 
zaruriyatlari mavjud. Sanoat ishlab chiqarishning rivojlanish qonuniyati 
maxsuslashtirilishi tufayli tovarlar ko‘p korxonalarda tor assortimentli 
bo‘ladi.
Chakana savdo uchun esa aholiga mo‘l-ko‘l, universal assortimentli 
tovarlar taklif etish zamonaviy marketing talabidir. Ulgurji savdo bazalari ana 
shu tor ishlab chiqarish assortimentidan keng universal savdo assortimentini 
shakllantiradi. Tovar birjalarini ulgurji savdo faoliyatining bazalaridan farqi, 
ular tovarlarni sotib olish va qayta sotish bilan shug‘ullanmaydi, ombor 
xo‘jaliklari ham yo‘q, ular faqat vositachilik qiladilar. Agent va brokerlar 
vositachilik ishini bajaradilar, ammo moddiy javobgarlikni zimmalariga 
olmaydilar. Agentlar ishlab chiqarish firmalarida va ulgurji savdo bazalarida 
ishlashadi. Brokerlar tovar birjalarida asosiy o‘rinni egallaydilar. Brokerlar 

---

140 
joyi birjada tanlov asosida sotiladi, ular bir tomondan birjadan, ikkinchi 
tomondan, o‘z faoliyatlari uchun haq oladilar. 
Diler – mustaqil kichik vositachi tadbirkor bo‘lib, oldi-sotdi ishlarini 
bajaradi va moddiy javobgarlikka ega. 
Vositachi hamkorlarni tanlash hamma tovar ishlab chiqaruvchilar uchun 
muhim davr hisoblanadi. Avvalo shunga ahamiyat berish kerakki, tanlab 
olinayotgan vositachi bir vaqtning o‘zida sizning firmangizning bozoridagi 
raqobatchisi bo‘lmasligi kerak. Umumiy holatda vositachi firmalar ichidan 
sizning tovaringizni sotish bo‘yicha maxsuslashganini tanlash zarur. Yana 
vositachi firmaning bozordagi obro‘ - e’tibori, mavqei, moliyaviy ahvoli 
qanday va qaysi bank bilan ishlaydi kabi savollarga javob olishi kerak. Uning 
asosiy belgilaridan savdo shahobchalarining moddiy texnikasi, joylashishi, 
sotuvchi xodimlarning malakasi va boshqalar. Oldin sinash uchun biror yilga 
shartnoma tuziladi va vositachi savdo firma vaqili, rahbari - menejeri 
vositachini shaxsan o‘rganadi va uning shahobchalariga boradi. Vositachilar 
iloji boricha ko‘proq tanlanadi va ularning marketing - bozor dasturlariga 
ahamiyat beriladi. 
Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilardan huquqiy hamda 
xo‘jalik jihatlaridan mustaqil bo‘lgan firmalar vositachilar jumlasiga kiradi 
(sanoat korxonalarining shu’ba savdo firmalari va filiallari vositachilarga 
kirmaydi). Vositachilarni harakatga keltiradigan narsa foydadir. Ularning 
foydasi xarid narxlari bilan sotish narxlari o‘rtasidagi farqdan yoki bozorda 
tovar harakatini amalga oshirishdagi xizmatlari evaziga oladigan mukofotdan 
tashkil topadi. 
Hozirgi sharoitda vositachilar bajaradigan vazifalar va ko‘rsatadigan 
xizmat turlari g‘oyat ko‘p. Ular quyidagilardan iborat: 
sotishni tashkil etish ishlarini bajarish - kontragentlarni izlash, 
sotuvchi nomidan xaridni rasmiylashtirish, tovar haqi uchun pul to ‘lanishini 
xaridor nomidan kafolatlash, reklama kompaniyalarini o ‘tkazish va bozorni 
tadqiq qilish; 
transport - tashish ishlari, yukni sug‘urtalashni amalga oshirish, savdo 
harakatlarini moliyalash; 
texnikaviy xizmat, sotishdan keyingi texnikaviy xizmat ko‘rsatish; 
bozor to‘g‘risidagi axborot to‘plash va uni taqdim etish. 
Aksariyat jami savdo - vositachilik ishlarining oz sonli eng yirik savdo 
monopoliyalari 
qo‘lida 
to‘planishi 
vositachilik 
bo‘g‘inida 
sifat 
o‘zgarishlariga olib keladi. Ularning o‘z moliya kompaniyalari bor, banklar 
bilan aloqaga ega, o‘z sug‘urta kompaniyalari, o‘z floti, ehtiyot qism 

---

141 
omborxonalari, boshqa tarmoqlarda mahsulotni qayta ishlash sanoat 
korxonalari, dilerlik firmalari tarmog‘i va chet ellarda filiallari mavjud. 
Xalqaro tovar muomalasida umumiy hajmning yarmidan to uchdan ikki 
qismiga savdo vositachilari to‘g‘ri keladi. AQSH, Angliya, Gollandiya, 
Yaponiya, 
Skandinaviya 
mamlakatlarining 
tashqi 
savdosida 
savdo 
vositachilari xizmatidan keng foydalaniladi. Tashqi iqtisodiyot faoliyat 
sohasida savdo vositachilaridan foydalanish sanoat firmalari uchun muayyan 
afzalliklar yaratadi. 
Savdo vositachilaridan foydalanishning muhim afzalligi shundaki, sanoat 
firmasi mahsulot eksporti bilan shug‘ullanganda importer mamlakat 
hududida savdo shahobchalarini tashkil etish xarajatlarini tejaydi, chunki 
vositachi firmalar odatda o‘z moddiy - texnika bazalariga omborxonalar, 
namoyish zallari, ta’mirlash ustaxonalari va boshqalarga ega bo‘ladi. 
Yana bir afzallik shundan iboratki, vositachilar ishlab chiqaruvchilarni 
tovar harakati, tovarni sotish bilan bog‘liq juda ko‘p tashvishlar (mahsulotni 
yetkazib berish, saralash, joylash, turli xillarga ajratish va boshqalar)dan ozod 
qiladi. 
Uchinchi bir afzallik-qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlash asosida 
bitishuvlarni moliyalash vositachi kapitalidan foydalanish. Bu holda 
vositachilarning banklar, transport hamda sug‘urta kompaniyalari bilan 
barqaror ishbilarmonlik aloqalari katta ahamiyatga ega. 
Nihoyat, savdo vositachilari ayrim bozorlarga to‘la xoqimlik qilib olgan 
hollarda ham uchraydi va bu bozorlarga iste’molchilar bilan bevosita aloqa 
qilish foydalanish zaruratiga aylanadi. 
Ammo sotishni vositachilar orqali olib borish ham bir qator 
kamchiliklarga ega, chunki ishlab chiqaruvchi sotish bozorlari bilan bevosita 
aloqa o‘rnata olmaydi, umuman vositachining vijdon va haq so‘zligiga 
bog‘liq bo‘lib qoladi. 
Ishlab chiqaruvchi bilan vositachi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar 
mazmuni va vositachi bajaradigan vazifalarga qarab savdo - tijorat 
amallarining bir qancha turlarini ta’kidlab ko‘rsatish mumkin: olib-sotish 
ishlari, komission savdo ishlari, agentlik va brokerlik ishlari. 
Savdo vositachisi olib - sotish ishlarini o ‘z nomidan va o ‘z hisobidan 
olib boradi. Olib - sotish harakatlarining ikki turi bor: birinchi holda 
vositachi ishlab chiqaruvchiga nisbatan tovarlarni oldi-sotdisi. Vositachi bu 
holda tovar egasi bo‘lib qoladi va uni har qanday bozorda xohlagan narxda 
o‘zi bilganicha sotishi mumkin. Tomonlar oldi - sotdi bo‘lgach, vositachi 
bilan ishlab chiqaruvchi o‘rtasidagi munosabatlar to‘xtatiladi. 
Uning ikkinchi turida ishlab chiqaruvchi vositachiga tovarni muayyan 
hududlarida va kelishilgan muddat davomida sotish huquqini beradi. 

---

142 
Olib-sotish harakatlari mazmuniga qarab, bu ish bilan savdo uylari, 
eksport, import, ulgurji, chakana firmalar, distribyuterlar, stokistlar shug 
‘ullanadilar. Savdo uylari bunday ishlarni asosan o‘z hisobiga amalga 
oshiradi. 
Savdo - vositachilik ishlarining navbatdagi turi - komission faoliyat 
komissioner deb ataladigan, bir tomonning komitent deb ataladigan ikkinchi 
tomon topshirig‘i bilan ikkinchi tomon hisobidan, ammo o‘z nomidan 
bitishuvlarni amalga oshirishdan iborat. Komitent bilan komissioner 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar komissiya shartnomasi bilan tartibga 
solinadi. 
Komission ishlarining yana bir ko‘rinishi - konsignatsiya xarakteridir. 
Konsignator - eksporter (konsitrat)dan o‘z omboriga tovar konsignatsiya 
shartnomasi belgilangan muayyan shartlarda sotadi. Shartnomada jo‘natilgan 
tovar nomi, narxi, sotish muddati va boshqalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. 
Konsignator tashqi savdo ishlaridagi komissionerlarning ko‘rinishlaridan biri, 
lekin u tovarlar savdosini konsignat belgilagan narxlarda, uning hisobiga, 
ammo o‘z nomidan olib boradi. 
Agentlik harakat (ish)lari - prinsipial deb ataladigan bir tomonning agenti 
(savdo va tijorat) deb topshirig‘idan iborat. 
Sanoat agenti muayyan joylarda o‘zaro raqobatda bo‘lmagan bir qancha 
sanoatchilar tovarlarni sotish bilan shug‘ullanadilar. Aksariyat hollarda savdo 
agentlari kommivoyajerlar deb yuritiladi. 
Kommivoyajer - savdo firmasining tayyor agenti namunalari. 
Brokerlik savdo - vositachilik ishlari vositachi - broker orqali sotuvchi 
va xaridor (sug‘urtachi bilan sug ‘urta qildiruvchi, kema egasi bilan kemani 
ijaraga oluvchi) o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat. Brokerning qaysi 
yo‘nalishida faoliyat olib borishidan va u kimning nomidan ish qo‘rishdan 
qat’iy nazar, u hamisha faqat tor yuridik ma’nodagi vositachi tarzida ish olib 
boradi. Broker hech qachon shartnomadagi tomonlardan biri bo‘la olmaydi, 
faqat tomonlarni o‘zaro uchrashtirish, shartnoma tuzishga yordamlashish 
vazifasini bajaradi.