• Основные стратегические варианты

7.3. Konyunktura va bozor konyunkturasini bashorat qilish uslublari 
Ayrim tovar bozor konyunkturasini o‘rganishdan maqsad to‘g‘ri bashorat 
qilish va o‘zgarishlarni oldindan aytib berishdan iborat. Umuman bashorat, bu 
obyekt ahvolining kelajagi haqida, fikrlari va rejalarini ruyobga chiqarish 
yo‘llari va muddatlaridir. Bashorat insonni o‘rganish va amaliy faoliyatida 
yo‘llangan obyekti bo‘lib, jarayonlar, ko‘rinishlar, hodisalar bo‘lishi mumkin. 
Bashorat qilish, bu obyektning kelajagini tahlil qilish va bu kelajakni 
qanday bo‘lishini ko‘ra bilishdir. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning bashorat 
imkoniyatlari eng avval sabab va hodisa bog‘lanishlarining tabiat xarakterlari 
orqali aniqlanadi. Oldindan aytib berish, bashorat qilish faqat umumiy 
xossalar va qonuniylikka ega bo‘lgan sabab va xulosalar aniq bo‘lgan 
jarayonlarga bog‘liq.
Bashoratning maqsadi va xizmati oqilona yechimlar qabul qilish uchun 
muqobil iqtisodiy rivojlanish va uning ijtimoiy-iqtisodiy natijalarini ko‘ra 
bilishdir. Bashorat qilish umumiy rejalashtirishni va boshqarishni 
rivojlantirish uchun samarali qurol bo‘lib xizmat qiladi. Jahon bozori 
rivojlanish kelajagini aniq ko‘ra bilish uning imkoniyatlari va ehtiyojlarini 
aniqlash uchun davlat miqyosida qaysi sohalari o‘sishi va samarasini aniqlash 
va keskin o‘zgarishlarini va ilmiy ishlab chiqarishni baholashga imkoniyat 
beradi. 
Bashorat qilish har doim ishni rejalashdan oldingi bosqich hisoblanadi, 
marketing dasturi va rejasining asosiy variantlaridan biri hisoblanadi, chunki 
bashorat qilishning maqsadi- bilimimiz darajasiga to‘g‘ri keladigan va 
bashoratga kiritilishi asosida mumkin bo‘lgan holatlarning rivojlanishi 
kengroq bo‘lishi mumkin bo‘lgan muqobil yo‘llarini berishdir. Bu holatda 
qaror qabul qilish bashorat variantlarining ko‘proq bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
asoslangan tanlov hisoblanadi. Ishlab chiqarilgan bashoratlar asosida 
qarorlarni qabul qilish ham qaror hisoblanadi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy 

---

95 
bashorat qilish 1-1,5 eng ko‘pi 2 yildir, o‘rta muddatli 5 yilgacha, uzoq 
muddatli 5 yildan ortiq va 15-20 yilgacha, qisqa muddatli bashorat qilish bu 
har doimgi konyunktura bashoratidir, u har kungi amaliyotning 
boshqaruvchisi hisoblanadi, uzoq muddatli bashorat qilish umumiy 
tendensiyalarini aniqlaydi, iqtisodiy dasturlarni tuzishda asos hisoblanadi va u 
kelajak konyunkturani aniqlash uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda zamonaviy 
ilm-fanda bashorat qilishning 100 dan ortiq turli uslublari qo‘llaniladi. 
Ularning orasida ekspert baholash uslubi, aqliy hujum, tarixiy analog, har xil 
matematik-statistik uslublarni qo‘llash bilan farq qiladi. 
Konyunkturani bashorat qilishda konyunktura rivojlanishi umumiy 
tendensiya baholaridan boshlash kerak. Buning uchun esa kelajak 
konyunkturani zamonaviy konyunkturadan ajratish uchun hamma narsani 
e’tiborga olishi kerak. Bu maqsad uchun esa uzoq davr uchun xizmat qiladi. 
Konyunktura rivojlanishidagi ichki omillar bilan bir qatorda yana shu 
mamlakatning iqtisodiyotiga jahon konyunkturasining ta’sirini ham kuzatish 
kerak, chunki u ba’zi mamlakatlar uchun konyunktura sinish paytida katta 
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Agar mamlakatning tashqi iqtisodiy 
aloqalari qancha kuchli bo‘lsa, shunchalik unga bo‘lgan ta’sir ortadi. 
Umuman bashoratni aniqlash ma’lum obyektning kelgusi holatini, ilmiy 
asosda obrazini yaratish demakdir.
Tovarlar bozori bashoratini aniqlashda quyidagi talablar e’tiborga 
olinishi shart: 
1. Kelajakda bozor konyunkturasiga ta’sir etuvchi omillarni hisobga 
olgan holda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish. 
2. Bashoratni aniqlashda bir necha variantlardan foydalanish, ularning 
natijalari bir xil yoki yaqin bo‘lishi. 
3. Ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi yetarli bo‘lishi. 
4. Xulosalarni aniq va ravon tilda, ayniqsa qaror qabul qiluvchilarga 
tushunarli ishlanganligi. 
5. Bozor konyunkturasi istiqboli o‘z vaqtida aniqlanishi va korxona, 
assotsiatsiya, kompaniya va vazirliklar ishini boshqarishda qo‘llaniladi. 
Bozor konyunkturasini bashorat qilish uslublarini 4 ta katta sinfga 
bo‘lishimiz mumkin. 
1. Faktografik uslublar. Bu bashorat qilishning shunday uslubiki, unda 
o‘tgan davrda bo‘lib avvalgi haqiqiy omillardan axborotli asos sifatida 
foydalaniladi. Bu ma’lumotlar miqdor va sifat xarakteriga egadir. Bozor 
konyunkturasini bashorat qilishning faktografik uslublari o‘z navbatida 3 
turga bo‘linadi. Birinchi turi ekstropolyatsiya va interpolyatsiya uslublari 
yig‘indisidan iborat bo‘lib, bu turdagi modellar uchun chiziqli funksiyalarni 
tuzishda boshlangich axborotdan foydalanish xarakterlidir. Ikkinchi turi 

---

96 
statistik uslublar bo‘lib, ular ikki va undan ortiq o‘zgaruvchan bashorat qilish 
obyektlarining o‘zaro aloqalarini tadqiq qilishda qo‘llaniladi. Uchinchi turi 
mazkur obyektlarning kelgusidagi rivojlanishini shunga o‘xshash 
obyektlarning rivojlanish qonuniyatlari bo‘yicha tadqiq qilishga asoslanadi. 
2. Ekspert uslublar u yoki bu sohadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr va 
mulohazalarini qayta ishlashga asoslanadi. Bashorat qilishning ekspert 
baholash uslubi intuitiv va analitik uslubni o‘z ichiga oladi. Intuitiv 
uslublarga ekspertlarni jalb qilishga, amalda bashorat qilish obyektini 
rivojlantirish jarayonlarini aniqlash hamda shaxsiy eruditsiya va tuyg‘u 
vositasida kelgusidagi o‘zgarishni baholashga asoslangan uslublar kiradi. 
Analitik uslublarga bashorat qilish obyektini tadqiq qilish jarayoni modelini 
mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi. 
Bozor konyunkturasini bashorat qilishda ekspert baholash uslublari, 
ayniqsa, intuitiv uslublar keng qo‘llaniladi. 
3. 
Ekstropolyatsiya 
uslubi. 
Ekstropolyatsiya 
uslublari 
bozor 
konyunkturasining turli ko‘rsatkichlari va xususiyatlarini bashorat qilishda 
qo‘llaniladi. Ekstropolyatsiya shakllar yoki jarayonlarning kelgusidagi holati 
qonunlari, nazariyalari hamda tajribasini keng yoyishni taqozo qiladi, ya’ni bu 
holda ekstropolyatsiya bashorat qilish amalga oshirilayotgan obyektning 
ilgarigi rivojlantirish tendensiyalariga tayanadi. 
Ekstropolyatsiyaning bozor tadqiqotlarida qo‘llaniladigan asosiy 
modellaridan biri – bu trend modelidir. Trend modellari jarayonlarni vaqtga 
nisbatan o‘zgarishning asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatadi. 
4. Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iqtisodiy jarayonlar 
parametrlarining 
stoxastiklarini 
nazarda 
tutgan 
holda 
bozor 
konyunkturasining turli ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar va 
proporsiyalarni miqdoriy bayon qiladigan regression va balans tenglamalari 
tuzish orqali ifodalanadi. Ekonometrik modellash bozor konyunkturasini 
bashorat qilishda keng qo‘llaniladi. Ular ishlab chiqarish va unga ta’sir 
ko‘rsatuvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi, raqobat va unga ta’sir 
ko‘rsatuvchi omillar, iste’molchilarning ehtiyojlarini tahlil qilish, marketing 
tadbirlarini amalga oshirish va unga ta’sir qiluvchi omillar o‘rtasidagi va 
boshqa jarayonlar o‘zgarishini matematik modellar yordamida tahlil qilishga 
hamda bashorat qilishga yordam beradi. Ekonometrik modellarning xususiy 
holi korrelyatsion va regression modellashdir. 
Bozor konyunkturasini tahlil va bashorat qilish natijalari firmaning 
biznes-reja tuzishda yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga 
solishda va boshqarishda keng qo‘llaniladi.