z
1
t
CO
1
CN^
I
fN
1
i
in
1
o "
z
oc
40
CO
1
3
,6
OO
«n
28,2
sO
00
o
7
,5
1
4,
3
O
zi
q
a
ra
la
s
h
m
a
m
u
a
ll
if
i
K
n
o
p
G
e
lr
ig
e
l
P
ry
a
n
is
h
n
ik
o
v
B
e
lo
u
s
o
v
S
in
s
a
d
z
e
T
o
tt
in
g
e
y
m
X
o
g
la
n
d
U
o
ll
e
s
X
yui
tt
C
h
e
s
n
o
k
o
v
P
u
d
e
ls
k
iy
0 ‘simlikka birgina azotning o ‘zi H N 0 3, N H 4N 0 3, K N 0 3, N a N 0 3,
C a ( N 0 3)2, (N H 4)2S 0 4, va N H 4C1 sh a k lla rid a berilishi m u m k in .
ßularnin g ichida K N 0 3, C a ( N 0 3) 2 va N H 4N 0 3 sezilarli d arajad a
ustunlikka ega.
O 'sim liklarning o ‘sishi jaray o n ida n itra t kislota tuzlari oziq a ra -
lashm a m uhitini ishqoriylashtirsa, am m oniyli tuzlar nordonlashtiradi.
Faqat N H 4N 0 3 gina kuchsiz n o rd o n lash tirish xususiyatiga ega.
Oziq aralashm alar uchun tuz tanlashda ularning yuqorida aytilgan
xususiyatlari va o ‘sim liklarning ularga m u n o sab ati hisobga olinishi
shart.
Fosforli tuzlarning xususiyatlari ularning tarkibiga kiruvchi k atio n -
larga bog'liq b o iib , N H 4, K, N a,
C a va M g tuzlari ham da s o f
H 3P 0 4 holatida ishlatish m um kin. Fosfat kislota tarkibidagi b itta
vodorod o 'rn in i kation egallashidan hosil b o ‘ladigan tuzlar n o rd o n
reaksiyaga, ikki yoki uchta vodorod o 'rn in i kation egallashidan hosil
bo ‘lgan tuzlar esa kuchli ishqoriy reaksiyaga ega.
Kislota tarkibidagi ikkita vodorod o ‘rnini C a, egallagan tu z la r
suvda qiyin eriydi. D .N . Pryanishnikov oziq aralashm asi tarkibiga
kuchsiz ishqoriy tuz — C a H P 0 4 va kuchsiz nord o n tuz — N H 4N 0 3
kiritilgan.
Bu ikki tuzning o'zaro ta’siri aralashm ada barqaror kuchsiz n o rd o n
m uhit (pH 6,5—5,8) ni yuzaga keltiradi. 0 ‘sim liklar ildizi to m o n id an
N H 4+ yutilgach, m uhitda erkin holatda qoladigan N 0 3 kalsiy fosfatning
erishi uchun qulay sharoit yaratadi. Oziq aralashm alar m uhitining
nordonlashib ketishining oldini olish u c h u n b a ’zi suvda juda qiyin
eriydigan fosforli tuzlardan ham foydalaniladi.
Kaliy oziq aralashm alarda n itra t, sulfat, xlorid va k am d an -k am
hollarda karbonat tuzlari shaklida ishlatiladi. X lor anioni k o ‘p ch ilik
o'sim liklarga salbiy t a ’sir ko‘rsatishi, k a rb o n a tla r aralashm a n o rd o n -
ligini kuchaytirishi bois kaliy asosan n itra tla r va sulfatlar shaklida
qo'llaniladi.
Oziq aralashm alarda kalsiyning asosan nitratlari va fosfatlaridan
foydalanish tavsiya etiladi. B a’zan g ip s—C a S 0 4 2 H 20 d a n h a m
foydalanishga to ‘g ‘ri keladi (Pryanishnikov, C hirikov, Kossovich oziq
aralashmalari).
Magniyni M g S 0 4- 7 H 20 yoki m agniy n itra t shaklida q o ‘llagan
m a’qul.
Oltingugurt yuqorida aytib o ‘tilgan tuzlarning aksariyatini tarkibiga
kirgani bois alohida tuz sifatida qo'llanilm aydi.
Oziq aralashm alar tayyorlashda eng nozik m asala-Fe masalasidir.
Tem irni F e P 0 4, F e ,( P 0 4)2, Fe2 (S 0 4)3, F e S 0 4 • FeC l3, C6H 50 7 Fe
(ternir lim onit) va M or tuzi — F e S 0 4 (N H 4)2S 0 4 • 6H 20 shakllarda
ishlatish tavsiya etilgan.
Lekin aytib o 'tilg an oson eriydigan tuzlarning ko‘pchiligi eritm ada
ternir fosfatlarni hosil qilib, cho ‘kmaga tushib qoladi va o'sim liklarda
xloroz alom atlari yuzaga keladi. Keyigi paytda buning oldini olish
uchun xelatlar — tem irning etilendiam intetrasirka kislotali tuzi —
Fe—ED TA va gidrooksietilendiam intetrasirka kislotali tu z i—F e —
N ED TA lardan foydalanilm oqda.
M ikroelem entlar oziq aralashmalarga ko ‘proq sulfat, xlorid, nitrat
tuzlari shaklida, M n va B — 0,1 —1,0; Cu va M o — 0,01—0,1; Z n —
0,02—0,2 mg dozada 1 kg qum yoki 1 1 eritm aga qo‘shiladi.
Xogland va Snayder tom onidan tavsiya etilgan m ikroelem entlar
omixtasi — «A— Z» deb nom lanadi va 1 1 eritm a yoki qumga 1,5 ml
miqdorda aralashtiriladi.
Lekin m ikroelem entlarni qoilash dozalari to ‘g‘risidagi m uam m o
shu kungacha uzil-kesil hal etilmagan.
3.
Oziq aralashm alarning m uhiti (pH) butun am al davri davomida
talab darajasida saqlanishi lozim. Aralashmalarning boshlang‘ich pH i
tuz tarkibiga kirgan an ion va kationlarning xossalariga b o g iiq d ir.
Masalan, Gelrigel oziq aralashmasi pHining 3,6 ga teng b o iish i unda
nordon m u hitn i yuzaga keltiruvchi K H 2P 0 4 va F eC l3 tuzlarining
mavjudligi bilan izohlanadi.
Ekinlarni yetishtirish paytida oziq aralashm a pH ining o'zgarishiga
tuzlarning fiziologik reaksiyasi(kation va anionlarning ildiz tom onidan
bir xilda o'zlash tirilm aslig i natijasida kelib chiqadi) kuchli ta ’sir
ko'rsatadi. T uzlar fiziologik reaksiyasining o'zgarishi birinchi navbatda
azotli tuzlar shakliga bog‘liq, o'sim liklar azotni boshqa elem entlarga
nisbatan ko‘p m iqdorda o'zlashtiradi.
Agar azot m uhitga amm oniyli tuz shaklida kiritilsa, pH nordon-
lashadi, nitratli tuz shaklida kiritilsa ishqoriylashadi.
M asalan, G elrigel va K nop oziq aralashm alarida C a ( N 0 3)2 —
fiziologik ishqoriy va K H 2P 0 4 — gidrolitik nordon tuzlar olingan.
C hunki o ‘sim liklarning faoliyati natijasida fiziologik ishqoriy m uhit
yuzaga keladi va tez orada aralashmaning pH i 7,05 — 7,23 (m o'tadilga
yaqin)ga tenglashib qoladi. Xogland — Snayders oziq aralashm asining
boshlang'ich nordonligi 5,5—5,6 ga teng, chunki K N 2P 0 4 — kimyoviy
jihatdan nordon, nitratlar esa fiziologik ishqoriy tuzlardir.
Oziqlanish jarayonida ular tarkibidagi N O ,” o ‘sim liklar tom onidan
K+ va C a 2+ ga n isb a ta rt te z y u tila d i va a ra la s h m a a s ta -s e k in
ishqoriylashib boradi.
Kuchli kislotalarning am m oniyli tuzlari h a m fiziologik nordon
hisoblanadi, chunki ularning tarkibidan o ‘sim liklar am m oniy kation-
larini tezroq o'zlashtirib, H + ni ajratishi hisobiga m uhit nordonlashib
boradi.
O 'sim liklar uchun p H ning chegarasi shartli hisoblanib, ularning
ayrimlari am m oniyli tuzlar bilan oziqlantirilganda ishqoriy, nitratli
tuzlar bilan oziqlantirilganda esa nordon m u h itn i talab qiladi.
Oziq aralashmalarning reaksiyasiga aralashm aning buferlik qobiliyati
kuchli ta ’sir k o ‘rsatadi.
Agar eritm a bufer tiziiniga ega b o'lm asa, m uhit reaksiyasining
barqarorligi susayadi. Aralashm alarda bufer, o d a tta , fosfatlar bajaradi.
M asalan, Pryanishnikov oziq aralashm asida bufer tizimi vazifasini
N H 4N 0 3 C a H P 0 4-2H20 o'taydi.
B u n d a N H 4N 0 3 n a m o y o n q ila d ig a n f iz io lo g ik n o r d o n lik
C a H P 0 .-2 H ,0 tom onidan kuchsizlantiriladi.
4
2
4.
Oziq a ra lash m a la r k o n sen tratsiyasi o ‘sim lik lar to m o n id a n
elem entlarning yutilishiga kuchli ta ’sir k o ‘rsatad i. A ralashm aning
konsentratsiyasi past b o ‘lsa, oziq m oddalarning yetishmasligi oqibatida
o'sim liklar sekin rivojlanadi.
Tuzlar konsentratsiyasining ortib borishi bilan elem entlarning
o'sim liklar tom onidan o'zlashtirilishi ham kuchayadi, lekin juda yuqori
konsentratsiya ildiz tom onidan suvning yutilishiga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi
va o'sim liklarning nobud bo'lishiga sabab bo'lad i.
Oziq aralashm alarning u yoki bu turini tanlash da o'sim liklarning
oziq elem entlar va ularning konsentratsiyasiga b o ig a n talabi hisobga
olinishi lozim.
Ko‘p hollarda oziq aralashm alarning konsentratsiyasi milliekviva-
lentlarda (m-ekv/1) ifodalanadi. Eng past konsentratsiya (2 m ekv/1)
Pryanishnikov va G elrigel oziq aralashm alariga, eng yuqori konsent
ratsiya (100 m-ekv/1) esa Tottingeym va Shayv oziq aralashm alariga
xosdir.
O datda, suvli m uhitda past konsentratsiyali, qum li m uhitda esa
y u q o ri k o n s e n tra ts iy a li o z iq a ra la s h m a la r q o 'lla n ila d i. Bir xil
konsentratsiyali oziq aralashm alardan o'sim liklar suvli m uhitda qum li
muhitdagiga nisbatan ko'proq oziq elem entlarni o'zlashtiradi (125-
jadval).
Bodring tom onidan qumli va suvli m uhit tajribalarida oziq
elementiarning o ‘zlashtirilishi
M uhit
Oziq araiashm a
konsentrasiyasi,
mmol/I
0 ‘simlik tom onidan o ‘zlashtirilgan
oziq elem entlar, mg
N
P A
K 20
Q um li
3,0
6,9
1,7
4,1
Suvli
3,4
84,0
25,1
61,2
Q um li
7,7
22,4
5,4
12,6
Suvli
6,9
114,2
31,1
115,1
Q um li
15,3
59,7
15,5
43,5
Suvli
14,9
117,1
31,6
126,3
5.
Oziq a ra la sh m a la r tarkibidagi o ziq elem entiarning nisbati
o'sim liklarning o ‘sishi va rivojlanishiga sezilarli ta ’sir ko'rsatadi. H ar
bir ekin turi rivojlanishning turli davrlarida turli nisbatdagi oziq
elem entlarni talab qiladi.
Shuning u ch u n ham o'sim liklar rivojlanishining turli davrlarida
elem entlar nisbatini tabaqalashtirib berish lozim. 0 ‘simlik organiz-
mining m e’yorida faoliyat ko‘rsatishi uch u n oziq aralashm asida bir
va ikki valentli katio nlar muvozanatga keltirilgan bo ‘lishi kerak.
Faqat bitta oziq elem entini tutgan tuz eritm asida o'sim liklar juda
sekin rivojlanadi. lo n la r alohida olinganda o ‘simlikka nobud qilarli
darajada ta ’sir qiladi, tuzlar aralashm asida esa ularning zararli ta ’siri
qirqiladi.
Bu hodisa io n la r antagonizm i deb yuritiladi.
A ralashm alarda
kalsiy asosiy an tagonist hisoblanadi. Oziq aralashm ada kalsiy konsen-
tratsiyasi y etarli b o 'lsa , o 'sim lik lar e ritm a n in g n ord o n m uhitiga
chidamli bo'ladi.
Kaliy va kalsiy, fosfat ham da sulfatlarning muayyan
konsent-
ratsiyalarida ion lar sinergizmi deb nom lanadigan hodisa kuzatiladi,
bunda bir ionning o ‘zlashtirilishi ikkinchi ion ishtirokida tezlashadi.
Tabiiy ichim lik suvlar (daryo, ko‘l, hovuz va quduqlarning suvlari)
m o'tadil tupro qlarn ing eritm alari kabi fiziologik jihatdan m uvoza-
natlashgandir.
Distillangan suv faqatgina
H +
ni tutgani sababli o'sim liklarni
uzoq m uddat sug‘orish uchun yaramaydi.
M uvozanatlashtirilgan oziq aralashm alar tark ib id a g i kation va
anionlarning yig‘indi konsentratsiyalari taxm inan 30 m m o l/1 ni tashkil
qilishi kerak.
Oziq aralashmasida C a va M g ning b o iish i o ‘sim lik ildiz tizimining
m e ’yorida faoliyat ko‘rsatishi uchun zarurdir.
Oziq elem entlar konsentratsiyasi, odatda, N : P 2O s : K 20 nisbatda,
mg/1 birlikda ifodalanadi. 1 m-ekv N = 14 mg; 1 m-ekv P2O s = 23,7 mg
va 1 m-ekv K20 = 47,1 mg ekanligini e ’tiborga olin sa, 126-jadvaldagi
natijalar kelib chiqadi.
Suvli m uhit tajribalarida oziq elem entlarni o 'sim lik lar tom onidan
o ‘zlashtirilish koefFitsienti masalasi qo ‘yilm aydi, ch u n k i aralashm ada
ularning barchasi o ‘sim liklar to m o n id an oson o ‘zlashtiriladigan shakl-
dadir (agar cho'km aga tushm agan b o ‘lsa).
Qum li m uhitda esa fosfor va kaliy azotga n isb atan birm uncha
qiyin o ‘zlashtiriladi. Q attiq substratda ekinlar yetishtirishda eritmalar
konsentratsiyasi suvli muhitdagiga nisbatan bir n e c h a bor oshiriladi
va tarkibidagi elerrentlarning nisbatiga ham tegishlicha tuzatishlar
kiritiladi.
QUM LI VA SUVLI M UHITDA TAJRIBALAR 0 ‘TKAZISH
TEXNIKASI. QUM LI M U H IT
Qum li m uhitda tajribalar o'tkazish uchun quyidagi material va
asbob an jo m lar talab etiladi: kvars q u m , k im y o v iy to za tuzlar,
texnokimyoviy va analitik tarozilar, vegetatsiya idishlari, drenaj uchun
3—4 sm diametrli shag‘al yoki shisha siniqlari, shisha naylar, doka,
sirlangan tog'ora, urug‘lar, urug‘larni undirib olish u c h u n kyuvetalar
va term ostat, o ic h o v silindrlari, pipetkalar, qisqich, sinch (karkas),
qog‘oz xaltachalar.
Q um li m uhitda tajribalar o ‘tkazish texnikasi tup ro q li m uhitda
o'tkaziladigan tajribalarga o ‘xshash.
Qumni tayyorlash.
Qumli m uhit tajribalarida substrat vazifasini
zarrachalarining diam etri 0,2—0,4 m m , t o i a nam sig‘imi 25% b o ig an
kvars qum bajaradi.
Q um ning nam sig'im i 26% dan oshib ketsa, yoki ju d a m ayda qum
ishlatilsa, idishning quyi qism ida anaerob sharoit yuzaga keladi va
natijada o ‘simlikning ildiz tizimi yaxshi rivojlanm aydi. C hinni yoki
oyna zavodlarida ishlatiladigan qum lar tajriba talablariga to ‘la javob
beradi.
Ay
rim
oz
iq
a
ra
la
sh
m
a
la
r
ta
rk
ib
id
a
g
i
as
o
si
y
o
z
iq
e
le
m
e
n
tl
a
rn
in
g
do
za
va
n
is
b
a
tl
a
ri
(N
+
P
20
5
+
K
20
=
1
0
0
%
de
b
o
li
n
g
a
n
va
C
a
O
,
M
gO
va
SO
,
la
r
miq
do
ri
sh
u
y
ig
'i
n
d
ig
a
n
is
b
a
ta
n
h
is
o
b
la
n
g
a
n
)
£
Nisb
at
О
cn
9
9
1
1
6.
0
О
o '
00
4
.0
77
,5
6
0
,4
1
8
,5
8
5
,8
8
0
,6
©
ON
5
,9
M
gO
13
,2
8
,0
o_
QO
2
,0
18,0
3
0
,3
ON
ОС
15,
6
1
0,9
3
,0
C
a
O
5
5
.0
6
7
,4
6
7
,4
4
1
,6
5
8
,5
4
1
,8
1
9
,4
13
,7
4
7
,7
5
0
,3
6,1
О
4
5
,5
3
7
,8
3
7
,8
3
9
,3
50,1
3
1
,8
5
4
,5
1
5
,6
3
9
.9
5
0
,4
6
5
,7
о "
дГ
Y
M
2
8
,4
2
8
,4
3
9
,7
3
4
,7
Г~-"
Tl*
1
6
,4
6
,2
2
4
,3
1
9
,0
1
4
,6
z
3
3,
1
3
3
,8
3
3
,8
CM
1П
2
0
,5
29
,1
18
,2
3
5
,8
3
0
,6
1
9
,7
D
o
za
,
m
g
/1
о
162
9
4
9
4
3
5
8
4
6
2
6
1
3
47
1
4
6
5
156
2
3
0
6
6
5
1Л
О
<ч
f t ,
7
6
r- -
3
6
2
3
2
0
9
2
0
142
00
9
5
8
7
148
00
84
84
1
92
1
4
0
3
9
6
2
5
2
1
40
1
4
0
©
©
ГМ
O
zi
q
a
ra
la
sh
m
a
m
u
al
li
fi
К
п
о
р
G
e
Dostları ilə paylaş: |