D ala tajribalarini o'tk azishd a tu p roq -iqlim sh aroitlari m u h im
ahamiyat kasb etadi. Bu o'z navbatida tadqiqotlar qaysi tuproq tipida
bajarilgan b o‘lsa, olingan natijalar ham faqat shu tuproqlar tarqalgan
hududlarda q o ila n ilish i lo zim ligin i taqozo qiladi. T o ‘q tusli bo'z
tuproqlar sharoitida o'tkazilgan tajribalarning natijalari M irzach o‘1
tuproqlari yoki gidromorf tuproqlar tarqalgan xo'jaliklar uchun tavsiya
qilinsa, dala tajribalari oldiga
qo'yiladigan birinchi talab
q o ‘pol
ravishda buzilgan hisoblanadi.
Dala tajribalaridagi barcha agrotexnikaviy tadbirlar yuqori saviyada
tashkil qilinishi, barcha variantlarda qo'llaniladigan tadbirlar sifat va
bajarilish muddatlari jihatidan bir xilda b o‘lishi kerak. Boshqacha
aytganda, tajribada rejalashtirilgan barcha ishlar barcha variantlarning
ham m asida bir kunda bajarilishi lozim . Rejalashtirilgan ishlarni bir
kunda tugatishning iloji bo'lm agan, hollarda tadbir bitta takrorlikning
barcha variantlarida birinchi kunda, qolgan takrorliklarda esa ikkinchi
kuni bajariladi. Um um an olganda, agrotexnik tadbir tajriba variant
larida k o‘pi bilan ikki kun ichida bajarilishi kerak. B undan tashqari,
tuproqni ishlash, ekish va nihollarni parvarishlashda qo'llaniladigan
barcha m oslam alar birinchidan, zam onaviy
ik k in ch id a n , barcha
variantlarda bir xilda bo'lishi kerak.
Agrotexnikaviy tadbirlar ich id a sug‘orish alohid a e ’tiborga ega
bo'lib, suv barcha variantlarga bir kunda, bir xil m iqdorda berilishi
kerak. Sug'orishdagi variantlar o ‘rtasidagi farq o'sim liklarning o ‘sishi,
rivojlanishi va hosildorligiga sezilarli ta’sir k o‘rsatadi.
D ala tajribasining tipikligi deganda, o'rganilayotgan navlarning
shu sharoit uchun yaroqliligi va m oslashtirilganligiga jiddiy e ’tibor
beriladi.
BITTA BELGI BILAN FARQLANISH
P R IN S IP I
U slu b iy jihatdan to ‘g‘ri tashkillashtirilgan tajribaning m uhim
shartlaridan biri — mantiqan bitta belgi bilan farqlanish prinsipidir,
y a ’ni dala tajribasida taqqoslanadigan variantlar bir-birlaridan faqat
bitta o ‘rganiladigan belgi bilan farq qilishi lozim .
Masalan, azotli o ‘g ‘it m e’yorlari ustida o'tkaziladigan tadqiqotlarda
variantlar o'rtasidagi birdan-bir farqlanadigan belgi — o ‘g ‘it m e’yoridir.
Boshqa barcha omillar (tuproq tipi va unum dorligi, o ‘tm ishdosh ekin,
tuproqni ishlash usullari, nav, ekish va o ‘g ‘itlash m uddatlari, usullari,
33 — Agrokimyo
513
slnm ingdek, parvarishlash) barcha variantlarda bir xilda b o iish i kerak.
Ayni shartga amal qilinmasa, o ‘rganilayotgan o 'g'it m e’yorining ekinlar
hosiliga ta ’sirini o'rganib b o im a y d i.
O 'sim liklarning hayotiy om illari o'zaro b o g liq bo'lganligi sababli,
h a r d o iin faqat bitta belgi bilan farqlanish prinsipiga amal qilib
bo'lm aydi. Bunga quyidagi oddiy misolni keltirish mumkin. Sug'orish
jarayonida tuproqning namligi o ‘zgaradi. Namlik tartibotining o'zga-
rishi o 'z navbatida tuproqning haroratiga, haroratning o'zgarishi esa
m ikroorganizm lar faoliyatiga ta ’sir ko'rsatadi.
Tuproqdagi oziq m oddalarning miqdori va ularning harakatchanligi
tabiiyki m ikroorganizm lar faoliyati natijasida o ‘zgaradi.
Aytilganlardan faqat bitta belgi bilan farqlanish prinsipiga erishib
bo'h n as ekan degan xulosa chiqarish kerak emas. Bu prinsip zamirida
eng asosiy, o'rganilayotgan belgi nazarda tutiladi. Yana inisollarga
m urojaat qilaylik. Dala tajribasida bug‘doyning biologik xususiyatiga
ko 'ra k o 'c h a t qalinligiga tu rlich a m unosobatda bo'ladigan
ikkita
naviga o ‘g ‘it m e’yorlarining t a ’siri o ‘rganilayotgan b o isin . Bu ikki
navning hosilini taqqoslash uchun u larb ir xil ko'chat qaliialigida ekilishi
loziin edi. Bu bitta navning alb atta noqulay oziqlanish sharoitiga
tushushiga va katta uslubiy xatoga sabab b o iad i. Buning oldini olish
uchun bir nav o'ziga qulay ko‘chat qalinliklarida ham sinab ko'riladi.
Yana bir misol. Tajribada kaliyli o ‘g ‘it turlarining (kaliy xlorid va
kaliy sulfat) xlorga chidamli ekin hosildorligiga ta ’siri o ‘rganilayotgan
bo'lsin.
Agar h ar ikki shakldagi o ‘g ‘it faqat kuzda yoki bahorda berilsa,
olinadigan natijalar bir-biridan keskin farq qiladi. 0 ‘g ‘it shakllarini
haqqoniy baholash uchun tajriba tizimiga turli m uddatlarda o ‘g‘it
beriladigan qo'shim cha variantlar kiritiladi.
Barcha hollarda bitta belgi bilan farqlanish prinsipi -maqsadga
muvofiqlik yoki m e’yordalilik prinsipi deb qaralishi kerak.
TAJRIBALARNI MAXSUS MAYDONCHALARDA
0 ‘TKAZISH
Dala tajribalarini maxsus ajratilgan maydonchalarda o ‘tkazish bitta
belgi bilan farqlanish prinsipining m antiqiy davomidir. Bu talab har
qanday dala tajribasida albatta bajarilishi shart.
Tarixi m a’lum boMmagan (maxsus ajratilmagan) maydonlarda amalga
oshirilgan tajribalarning natijalarini tushunish va tushuntirib berish,
shuningdek, ulardan foydalanish um um an m um kin emas. Tasodifiy
m aydonchalarda o'tkazilgan tad q iq o tla rn i (ular q anday m aq sad d a
o ‘tkazilishidan qat’i nazar) dala tajribalari deb atash m um kin em as.
H O SILN I HISOBGA O L IS H VA TAJRIBANING
HAQQONIYLIGI
Qishloq xo‘jalik ekinlarining hosili va m ahsulot sifati — tajriba
variantlarining xolis ko'rsatkichidir. Hosilni hisobga olish yo'li bilan
tajriba variantlarida o ‘rganilayotgan sharoit va o m illarn in g t a ’siri
miqdoran aniqlanadi.
0 ‘tkazilgan tajriba haqqoniy bo'lgandagina hosilni hisobga olish
va uning sifatini baholasli ma’lum bir qimm atga ega bo'ladi.
T ajriba haqqoniy b o ‘lishi u c h u n uning tizim i va u slu b iy o ti,
o ‘tkaziladigan joy va shart-sharoitlari tadqiqotning oldiga q o'yilgan
maqsad va vazifalarga mos kelishi kerak.
Tajribalarning haqqoniyligi va aniqligi bir-biri bilan bog‘liq, lekin
mustaqil tushunchalardir.
Aniq tajribadan olingan n atijalarn i o'ziga xos m ate m a tik yoki
statistik usullar yordam ida hisoblab topiladi.
Dala tajribalarining aniqligiga agrometeorologik sharoitlarning turli-
tu m an lig i, tajriba m aydoni tu p ro q la rin in g bir jinsli b o ‘lm aslig i,
agrotexnikaviy tadbirlarni o ‘tkazishda yo‘l qo'yiladigan ayrim nuqsonlar
turlicha ta ’sir ko‘rsatadi va shu asosda tajribaning xatoliklari yuzaga
keladi.
DALA TAJ RIB ALARIDA UCHRAYDIGAN XATOLIKLARNI
UCHTA TOIFAGA B O ‘L ISH M UM KIN
Tasodifiy xatolar — turli om illarning o'zaro ta'siri natijasida yuzaga
keladi. Tasodifiy xatolar tajriba aniqligiga sezilar-sezilm as ta ’sir k o 'r-
satadi. Dala tajribalarida tasodifiy xatolarni yuzaga keltiradigan o 'zig a
xos elem entlar mavjud. Tasodifiy xatolarning o ‘ziga xos to m o n larid an
biri undagi ijobiy va salbiy elem entlarning o'zaro ta ’sirlashishi natijasida
tajriba aniqligiga yetkaziladigan zararning kamayishi va silliqianishidir.
Tasodifiy xatolarga
iqlimdagi sovuq va issiq, seryog'in va q u ru q
kunlarning alm ashib turishini misol qilish mumkin
Tizim li xatolar — muayyan om ilnin g faqat bitta y o 'n a lish d a g i
doimiy ta ’siri natijasida yuzaga keladi. M asalan, unum dorlik jih a td a n
bir jinsli bo‘lmagan m aydonda tajriba o ‘tkazilganda, tuprog'i unum dor
boMakdagi hosildorlik boshqa variantlarga nisbatan sezilarli darajada
yuqori boMadi. Sistem atik xatolarning o ‘ziga xos xususiyati — bitta
yo'nalishda ta ’sir etishida, ya’ni olinadigan natijalarni ijobiy yoki
salbiy tom onga o'zgarishidadir. Sistematik xatolarda, tasodifiy xatolar-
dan farqli oMaroq, sharoit yoki omillarning ta ’siri o ‘z -o ‘zidan susay-
m asdan, aksincha, ortib boradi. Dala tajribalari oldiga qo'yiladigan
talablarning buzilishi natijasida qo'pol xatolar yuzaga keladi.
M asalan, tadqiqotchi yanglishib o‘g‘itsiz (nazorat) variantga o ‘g‘it
berdi yoki
hosilni
hisob-kitob qilish chog'ida navlar yoki tajriba
variantlarini adashtirib q o ‘ydi deylik (bu odatda, tadqiqotchining ishga
sovuqqonligi natijasida xaltachalarga nav, variant va takrorlik raqamlarini
yozib qo ‘ymagan hollarda sodir bo ‘ladi). Bunday sharoitda yo‘l qo'yilgan
xatoni «tuzatib b o ‘lmaydi», variant, takrorlik, ba’zi hollarda tajriba
natijalarini to ‘laligicha bekor qilishga to ‘g‘ri keladi. Dala tajribalarining
natijalar m untazam va q o ‘pol xatolardan holi bo'lgandagina matematik
ishlanadi hamda muayyan xulosalar chiqariladi.
DALA TAJRIBALARINING TURLARI
M aqsadi, o ‘tkaziladigan joyi, tajribaning davomiyligi, boMma-
larning katta-kichikligi va boshqa ko'rsatkichlariga ko‘ra dala tajribalari
bir nechta turga boMinadi.
0 ‘tkazilish sharoitiga k o ‘ra dala tajribalarini ikkita guruhga boMish
mumkin:
— maxsus ajratilgan m aydonlarda;
— ishlab chiqarish sharoitlarida o ‘tkaziladigan dala tajribalari.
Birinchi ko'rinishdagi dala tajribalarida asosiy om illar va agrotex-
nikaviy tadbirlarning qishloq xo'jalik ekinlariga ko‘rsatadigan ta ’siri
alohida ajratilgan, m a’lum kattalikdagi m aydonlarda o'rganiladi va
chiqariladigan xulosalar asosida beriladigan tavsiyalar shu tuproq —
iqlim sharoitlarining o ‘zida qoMlaniladi.
Ishlab chiqarish sharoitlarida o‘tkaziladigan dala tajribalari bir-
m u n ch a soddalashtirilgan tizim da amalga oshirilib, o ‘z ichiga eng
z a a ir variantlarni oladi.
T adqiqotlarning m aqsadiga ko‘ra dala tajribalari ikki guruhga
boMinadi:
— agrotexnikaviy dala tajribalari;
— nav sinash dala tajribalari.
Agrotexnikaviy dala tajribalari turli hayotiy om illar va yetishtirish
sharoitlarining ekinlar hosildorligiga ta ’sirini qiyosiy baholash u c h u n
o ‘tkazilsa, nav sinash dala tajribalari genetik jih atdan turli n av larn i
bir xil oziqlanish sharoitlarida taqqoslash va shu asosda nav va duragay-
larning m ahsuldorligini baholash uch u n am alga oshiriladi. 0 ‘g ‘itlar
ustida amalga oshiriladigan dala tajribalari-agrotexnikaviy dala ta jrib a
lari jum lasiga kiradi.
D ala tajribalarining bu ikki turi o 'rta sid a keskin chegara y o ‘q,
chunki ba’zan nav sinash ishlari turli oziqlanish fonlarida o 'tk azilsa,
ba’zi hollarda agrotexnikaviy dala tajribalarida bir nechta istiqbolli
navlar o'rganilishi mumkin.
Tajribada ishtirok etayotgan om illarning soniga qarab:
— bir omilli;
— k o 'p om illi dala tajribalari farqlanadi.
Agar dala tajribasida bitta oddiy yoki m urakkab m iqdoriy o m il
(o 'g 'it yoki pestitsid dozasi, ekish m e ’yori va h.k.) bir nechta g ra-
datsiyada o ‘rganilsa yoki bir nechta sifat om illari (turli ekinlar, nav lar,
ishlov berish u sullari, o 'tm ish d osh e k in la r va h.k.) ning
t a ’siri
taqqoslansa, bunday tajribalar oddiy yoki bir omilli dala tajribalari
deb yuritiladi (133-jadval).
¡33-jadval
B ir omilli d a la ta jrib a la ri
V a ria n t
G ‘o ‘za navlari
u s tid a
G ‘alla u r u g ‘in i e k is h
m e ’y o ri u s tid a
0 ‘g ‘i t m e ’y o r l a r i
u s tid a
1
108-F
3 ,0 m ln
0 ‘g ‘itsiz
2
C —4727
4 ,0 m ln
N P K
90 9(1
90
3
G ‘olib-1
5 ,0 m ln
N
P
K
120
120
120
4
T o sh k en t-1
6 ,0 m ln
X J
u
p
150
150
150
5
B uxoro-6
7,0 m ln
N 60P 60K 60
Bir vaqtning o ‘zida ikki yoki undan o rtiq om ilning o ‘zaro t a ’siri
o'rganiladigan tajribalar ko‘p omilli tajribalar deb yuritiladi.
Dala tajribalarida omillarning o ‘zaro ta ’siri ijobiy yoki salbiy boMishi
m um kin. M asalan, sug‘orish natijasida gektaridan 10 s, o ‘g‘it q o ‘llash -
dan esa 5 s ularni birgalikda q o'llashdan esa, 25 s qo‘shim cha hosil
olingan bo'lsin. B unda qo'shim cha ijobiy sam ara:
Kartoshka ustida o ‘tkazilgan dala tajribasida faqat m ineral o ‘g‘it-
larni qo'llab, 120 s/ga, faqat go'ng qo'llanilganda 110 s/ga qo'shim cha
hosil olingan. M ineral va mahalliy o ‘g‘itlar birgalikda berilganda,
qo'shim cha hosil gektaridan 180 s/ga ni tashkil qilgan.
Bu holda o 'zaro ta ’sir samarasi:
180-( 120 110) = —50 s/g a ni tashkil qiladi yoki b oshqacha
aytganda, om illarning o ‘zaro ta ’sir samarasi — salbiydir.
Tajriba ishlari uslubiyotida to‘la omilli tajriba degan tushuncha
m avjud b o'lib, u n d a o'rganiladigan o m illar iloji boricha b arch a
muvofiqlik va gradatsiyalarda olib ko'riladi. Lekin o ‘z ichiga bir nechta
omilni oladigan barcha tajribalarni to‘la omilli tajriba deb bo‘lmaydi.
Masalan, ikkita om il ikkita muvofiqlikda o'rganilsa, tajriba o ‘z
ichiga to ‘rtta variantni oladi ( 2 x 2 = 4):
Oddiy haydash — o'g'itsiz
Chuqur haydash — o ‘g‘itsiz
Oddiy haydash — o'g'itli
C huqur haydash — o ‘g‘itli
M azkur tajriba tizim idan bironta variant chiqarib tashlansa, u
to 'la omillilik xususiyatini yo'qotadi.
Agar tajribaga yana bir omil (masalan, 2 ta nav o ‘rganilsa) qo'shilsa,
tabiiyki u t o la unsuriy tajriba bo‘lishi uchun sakkizta variantni o ‘z
ichiga olishi kerak (134-jadval).
134-jadval
Uch om illi (2 x 2 x 2 = 8 ) dala tajribasining tizimi
№
1-nav
№
2-n av
1
O d d iy h a y d a s h — o ‘g ‘itsiz
5
O d d iy h a y d a s h — o 'g 'its iz
2
C h u q u r h a y d a s h — o 'g 'i ts iz
6
C h u q u r h a y d a s h — o 'g 'its iz
3
O d d iy h a y d a s h — o ‘g ‘itli
7
O d d iy h a y d a s h — o 'g 'i tl i
4
C h u q u r h a y d a s h — o 'g 'i tl i
8
C h u q u r h a y d a s h — o 'g 'itli
Amalga oshirilish ko‘Iamiga qarab dala tajribalarini yana ikkiga
bo‘lamiz:
— yakka tartibdagi dala tajribalari;
— yalpi yoki geografik dala tajribalari.
Agar turli tizim dagi dala tajribalari alohida olingan m ask anlarda,
bir-biriga bog'liq bo'lm agan holda amalga oshirilsa, yakka tartib dag i
dala tajribalari deb yuritiladi.
M a’lum bir m azm undagi dala tajribalari a w a ld an m uvofiqlashtiril-
gan tizim va uslublarda, turli tuproq va iqlim sharoitlarida am alg a
oshirilasa, yalpi yoki geografik dala tajribalari deb nom lanadi.
D avom iyligiga k o ‘ra dala tajrib alarini k o ‘yidagicha g u ru h la sh
mumkin:
— qisqa m uddatli dala tajribalari;
— ko'p yillik dala tajribalari;
— surunkali dala tajribalari.
U ch yildan o ‘n yilgacha davom etadigan tajribalariga, o d a td a ,
qisqa m uddatli dala tajribalari deyiladi. Qisqa m uddatli dala tajribasi
3—4 yil davomida m a’lum bir tizim da yangi-yangi m aydonlarda o ‘t-
kazilsa, nostatsionar, 4 —10 yil m obaynida bitta joyning o ‘zida o ‘tk a-
zilsa muqim (stasionar) dala tajribalari deb (shartli ravishda) nom lanadi.
Bir omil va ko‘p omilli dala tajribalari 10—50 yil davom etsa,
k o'p yillik, 50 yildan uzoq davom etsa, surunkali dala tajribalari deb
yuritiladi. Eng qadim iy surunkali dala tajribasi 1843-yilda Angliyaning
Rotam sted tajriba stansiyasida yo‘lga qo'yilgan. Bu tajribada
eki-
ladigan bug‘doy, arpa va ko‘p yillik o ‘tla r m onokulturasiga o ‘g ‘it
m e’yorlarining ta ’siri o'rganiladi.
Shu m am lakatda Saksmundgem (Sharqiy Suffolk) shahrida 1899-
yildan buyon ikkinchi surunkali dala tajribasi o'tkazilib kelinm oqda.
Daniyada ham bir qator surunkali dala tajribalari yo‘lga q o ‘yilgan
bo'lib, ulardan eng qadimgisi 1894-yilda Askovo tajriba stansiyasidadir.
Bu tajribada alm ashlab ekishda o ‘g 'it q o ‘llash masalalari o ‘rganiladi.
G erm aniyada ham surunkali dala tajribalarini o ‘tkazishga alohida
e ’tibor beriladi. Shunday tajribalardan biri 1878-yilda Xalle shahridagi
qishloq xo‘jalik universitetining tajriba dalasida, ikkinchisi 1904-yilda
B onn-Popelsdorf qishloq xo'jalik akadem iyasi tizim ida tashkil etilgan.
H ar ikki surunkali tajribada mineral va m ahalliy o 'g ‘itlar ta ’siri qiyosiy
o ‘rganiladi.
1875-yilda Fransiyada almashlab ekishda o ‘g ‘it qo'llash bo'yicha-
borasida, 1876-yilda Am erikaning Illoniya universitetida m akkajo'xo-
riga (yakka ziroat va almashlab ekish sharoitida) o 'g 'itla r m e’yorining
ta ’sirini o ‘rganish yuzasidan surunkali dala tajribalari yo'lga qo‘yilgan.
Rusiyada o'tkazilayotgan surunkali tajribalar ichida 1912-yilda
M oskva qishloq xo ‘jalik akadem iyasida tashkil etilgan ko‘p omilli
tajriba m uhim ahamiyatga ega. Bu tajribada almashlab ekish, yakka
ziroat, «abadiy shudgor» va tuproqni m untazam ohaklash fonlarida
mineral
0
‘g‘it m e’yorlarining tuproq unum dorligicha ta ’siri o ‘rganiladi.
O'zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti (sobiq SoyuzNIXI)
ning Oqqovoqdagi tajriba stansiyasida, 1926-yilda to ‘rt variantli dala
tajribasi tashkil etilgan bo‘lib, unda tuproqdagi azot va boshqa oziq
elementlarning balansi o'rganilmoqda.Yaponiyada ham bundan 65-yillar
muqaddam sholi hosildorligiga mineral o ‘g ‘itlar, kompost va sideratlar
ta ’sirini o ‘rganish bo ‘yicha surunkali dala tajribalari tashkil etilgan.
Yuqorida aylilganlardan ko'rinib turibdiki, ko‘p yillik va surunkali
dala tajribalari tuproq va agrofitosenozlarda sekin sodir bo‘ladigan
fizika kimyoviy va biokimyoviy jarayonlarni o'rganishda, oziq moddalar
muvozanatini hisoblashda, oziq elem entlarning nobudgarchiligini va
atrof-m uhitning ifloslanishini hisobga olishda ju da muhimdir.
TAJRIBA UCHUN MAYDON TANLASH YA
UNI TAYYORLASH
Dala tajribalari o'tkaziladigan m aydonlar bir qator talablarga javob
berishi kerak. Bu talablarni asosan ikkiga boMish mumkin.
Birinchidan, tajriba maydonchasi tipik yoki boshqacha aytganda,
reprezentativ boMishi, ya’ni o'zining xossalari, unumdorligi va relyefi
jihatidan tajriba o ‘tkazilayotgan turnan tuproqlariga aynan mos boMishi
kerak. Ikkinchidan, tuproq qoplamining bir jinsli boMishi lozim. T a-
biiyki, bu m a’noda bir jinslilik nisbiy m a’noda tushuniladi, chunki
hech qachon bitta tajriba maydonida m utlaq bir xil unum dorlikka
ega boMgan tuproqlarni topib boMmaydi. Lekin bundan unum dorlik
jihatidan olachalpoq boMgan m aydonda ham tajriba o ‘tkazaverish
m um kin degan m a ’no kelib chiq m ay d i. M um kin q a d a r b ir xil
unum dorlikka ega boMgan tuproqlarni aniqlash uchun m aydonning
tarixi yaxshilab o ‘rganilishi, kimyoviy tahlil qilinishi va relyefi, m ikro-
ryelefi aniqlanishi lozim.
Tajriba maydonchasining tarixi. Xo‘jalik faoliyati nuqtayi nazaridan
tarixi n o m a ’lum boMgan m aydonlarda dala tajribalarni
0
‘tkazib
boMmaydi. Tajriba uchun tanlanadigan m aydonda keyingi 3—4 yil
ichida bir xil ekin ekilgan, shuningdek, o ‘gMtlash va ishlov berish
ham m a’lum bir tizim asosida amalga oshirilgan boMishi kerak. Ayniqsa,
tuproqqa solingan fosforli o ‘gMtlar va g o ‘ng uzoq. vaqt o ‘z ta ’sirini
saqlab qolishini unutm aslik lozim.
Tadqiqotchi tajriba uchun m o ‘ljallangan m aydonni keyingi b ir yil
ichida o ‘zi kuzatib borishi yoki k am ida shu joyning so'nggi 3—4 yillik
tarixini sinchiklab o ‘rganmog‘i shart.
Tajriba m aydonchasi turar jo y bin olari, chorvachilik ferm alari va
daraxtzorlardan kamida 50—100 m , yolg'iz turgan daraxt va b in o la rd a n
kamida 25—30 m olisroqdan tanlanadi. Shuningdek, tajriba m ay do nlari
qadimgi y o ila r, o ‘g‘it va go‘ng uyum lari ustida, qurib qolgan a riq la r
o ‘rnida joylashmasligiga alohida e ’tib o r beriladi.
T uproqlari. Tajriba m aydonining tarixi talabga javob b e rish ig a
ishonch hosil qilgandan keyin uning tuproqlari o'rganiladi. Y u q o rid a
ta ’kidlanganidek, birinchi navbatda tu p ro q lar o ‘z unum dorligi jih a -
tidan bir jinsli b o'lishi lozim. Bu tu p ro q larn in g tipi, xossalari va siz o t
suvlarining yotish chuqurligini a n iq la sh u ch u n tuproq k e s m a la ri
solinadi, tuproqning haydalma qatlam id an nam unalar olinadi va l: 1000
— 1:5000 ko'lam dagi tuproq xaritan o m alari tuziladi va shu a so sd a
m aydonda tarqalgan tuproqlarga tav sif beriladi. Lekin k o 'p s o n li
kuzatishlardan shu narsa m a’lumki, har qan cha jiddiy kimyoviy ta h lilla r
natijasida ham tuproq unumdorhgidagi olachalpoqlilikni uzil-kesil a n iq -
lab bo‘lmaydi. Buni aniqlashda tajriba m aydonchasiga m a ’lu m b ir
qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish ju d a q o i keladi.
M asalan, tadqiqotlar o'tkazilishi rejalashtirilayotgan m aydonga ikki
yil davom ida bironta don-dukkakli ekin ekilsa, birinchidan, u tu p ro q
! unum dorhgidagi farqni ko‘rsatadi, ikkinchidan, to ‘playdigan az o ti va
qoldiradigan organik massasi hisobiga unum dorlikdagi olachalpoqlikka
qism an b o is a d a barham beradi. O d a td a , ekinlarni b un day e k is h
rekognossirovka uchun ekish deb yuritiladi.
Tajriba maydonchasining relyefi. D ala tajribalarida joyning relyefiga
q o‘yiladigan talablar tadqiqotlarning m aqsadi va yetishtiriladigan e k in
turlaridan kelib chiqadi. Dala tajribalarida relyef oldiga q o ‘yilad igan
talablar m azkur o ‘quv qo'llanm aning «Sug‘oriladigan sharoitda a m a lg a
oshiriladigan dala tajribalarining o ‘ziga xos xususiyatlari» deb n o m la n -
gan qismida batafsil bayon qilingan.
DALA TAJRIBASI USLUBIYOTINING
TARKIBIY Q ISM LA R I
Dala tajribasi uslubiyoti deganda, uni tashkil qiluvchi elem entlarning
maj íui tushuniladi. Tajribadagi varian tlar va ularning soni, b o i a k -
chalar, ularning maydoni va yo‘nalishi, takrorliklar va ularni jo y la sh -
tirish tizim i, hosilni yig'ishtirib olish usuli va boshqa shu kabilar dala
tajribalarining elem entlaridan hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: |