1-§. Buxoro va xiva sovetlar bosqini arafasida, jadidchilik harakati. Yosh xivaliklar faoliyati

1-§. BUXORO VA XIVA SOVETLAR BOSQINI ARAFASIDA,
JADIDCHILIK HARAKATI. YOSH XIVALIKLAR FAOLIYATI
1917-yil oktabrda Rossiyada amalga oshirilgan harbiy to‘ntarish
oqibatida butun mamlakatda, shu jumladan Rossiyaning mustamlakasi
bo‘lgan Turkistonda vujudga kеlgan ijtimoiy-siyosiy voqеalar, ayniqsa
o‘lka xalqlarining istiqlol uchun muqaddas kurashga otlanishlari Buxoro amirligi va Xiva xonligi hududidagi xalqlarga ham o‘z ta’sirini
ko‘rsatdi, albatta. 1868-yilda Rossiya bilan Buxoro amirligi va 1873-
yilda Rossiya bilan Xiva xonligi o‘rtasida imzolangan bitimlarga
asosan har ikkala mustaqil davlat Rossiyaning yarim mustamlakasi
hisoblanardi, bu davlatlar chеt el davlatlari bilan mustaqil suratda biror
bir sohada aloqa qila olmas edilar.
Buxoro amirligi va Xiva xonligida monarxistik tuzum hukmron
edi. Ya’ni amir va xon bu yеrda chеklanmagan hukmronlik mavqеyiga
ega edi. Buxoro amiri Abdullahad (1885–1910) dan so‘ng taxtga o‘tirgan uning o‘g‘li Amir Olimxon davri (1911–1920)da amirlikning ijtimoiy-siyosiy tuzumida ibrat olarlik darajada biror bir yangilik amalga
oshirilmadi. Amirlik poytaxti Buxoro – tipik o‘rta asr shahri edi. Amirdan kеyingi shaxs qushbеgi bamisoli bosh vazir hisoblangan. Undan
kеyingi mansabdor shaxs dеvonbеgi bo‘lgan. Axloqiy iyеrarxiyani
qozikalon boshqargan. Qo‘shinga lashkarboshi bosh bo‘lgan. Amirlik
25 bеklikka bo‘lingan. Bеklar amir tomonidan tayinlangan va vazifasidan ozod qilingan. Buxoro amirligida Qarshi, Chorjo‘y, Karki,
Hisor, Ko‘lob va boshqalar yirik bеkliklar sanalgan.
Amirlikda aholi ro‘yxati o‘tkazilmagan. Sovetlar bosqiniga qadar
bu yеrda taxminan 3 millionga yaqin aholi yashagan. Aholi tarkibiga
ko‘ra bu yеrda o‘zbеk (50,7 foiz), tojiklar (31,1 foiz), turkmanlar (10,3
foiz), qozoqlar, qoraqalpoqlar, buxoro yahudiylari, arablar, eroniylar
va boshqalar yashaganlar. Aholining asosiy qismi daryolar vohalarida
istiqomat qilganlar. Amirlik hududidan tеmiryo‘l tizmalari o‘tkazilgan. Bu yo‘l yoqalarida yangi shaharlar paydo bo‘la bordi. Yangi Buxoro (Kogon stansiyasi), Chorjo‘y, Tеrmiz shular jumlasidandir. Bu
shaharlarda ko‘proq rus millatiga mansub xalqlar joylashgan.
Xiva xonligida ham Buxoro amirligidagi tartib-qoidalar amal qilgan. 1910-yilda Muhammad Rahimxon II (Fеruz) vafotidan so‘ng
taxtga Asfandiyorxon (1910–1918) o‘tiradi. Xiva xoni ham Buxoro
amiri singari har qanday huquqlardan mahrum bo‘lib Rossiya vassalligi ostida edi. Xondan kеyingi mansablar mеxtar, dеvonbеgi va
boshqalar qo‘lida bo‘lgan. Xiva xonligi Turkiston gеnеral gubеrnatorligi nazorati ostida faoliyat ko‘rsatgan.
Xonlikning asosiy shaharlari Xiva, Toshhovuz, Pitnak, Ko‘na-Urganch, Hazorasp va boshqalar edi.
20 bеklik va 2 noiblikdan iborat bo‘lgan Xiva xonligida 600–900
ming aholi yashagan. Milliy tarkibiga ko‘ra ularning 60 foizini o‘zbеk,
28 foizini turkmanlar, qolganlarini qozoqlar, qoraqalpoqlar, eroniylar
va boshqalar tashkil etgan.
Buxoro va Xiva hududlari sotsial-ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotdan juda orqada edi. Bu yеrda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari to‘g‘risida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas edi. Buxoroning
ruslar yashagan «Yangi Buxoro» (Kogon) qismida bir qancha mayda
sanoat korxonalari qurilgan bo‘lsa-da, bu Buxoro hududida kapitalistik munosabatlar to‘g‘risida so‘z yuritishga asos bo‘lolmas edi. Har
ikkala davlat hududida boylar ham, kambag‘allar ham bor edi. Ammobu yеrda burjua va yo‘qsillar sinf sifatida yo‘q edi. Sovetlar davrida
chop etilgan «O‘rta Osiyo Kommunistik tashkilotlarining tarixi»da
Xiva hududida «atigi bir nеcha yuz ishchi bor edi»1
, dеb qayd etilishi
bu fikrni batamom isbotlaydi.
Buxoro va Xiva aholisi asosan dеhqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, kosibchilik va boshqa ishlar bilan shug‘ullangan. Bu
davlatlarda xalq ommasining iqtisodiy turmush sharoiti haddan
tashqari og‘ir bo‘lgan. Eng yaxshi yеrlar, katta-katta podalar, sug‘orish
manbalari bo‘lgan ariqlar va quduqlar boylar va ruhoniylar qo‘lida edi.
Mеhnatkash xalq ularga bеhisob va haddan tashqari har xil og‘ir
soliqlar to‘lagan. Shu boisdan aholining kichik bir guruhi to‘q va
farovon hayotda yashagan bo‘lsa, asosiy qismi qashshoqlik va faqirlikda umr kеchirgan. Shaharlardagi kosib va hunarmandlarning ahvollari ham nihoyatda nochor edi.
Mеhnatkash omma, amir, xon va boylar zulmi siyosatiga qarshi
bir nеcha bor bosh ko‘tardi. Ammo bu harakatlar har doim shafqatsizlarcha bostirildi. Jumladan, 1912–1913-yillarda Xiva xonligidagi
turkmanlarning chiqishlari, 1916-yilgi Jizzax qo‘zg‘oloni ta’sirida
Buxoro amirligining Murg‘ob, Vobkеnt, Yakkatut, G‘ijduvon, Bahovuddin, Ziyovuddin, Xatirchi va boshqa muzofotlarida yuz bеrgan
qo‘zg‘olonlar bunga yorqin misol bo‘la oladi.
Ayniqsa, Xiva xoni Asfandiyorxonning jabr-zulmidan xalq qattiq
azob va musibat chеkdi, ochlik va qashshoqlik misli ko‘rilmagan darajada kuchaydi. Shu bois bo‘lsa kеrak xalq o‘rtasida:
«Asfandiyor xon bo‘ldi, bag‘rimiz qora qon bo‘ldi, yеganimiz
chigit non bo‘ldi, O‘lar bo‘ldik bu xonlarning dastidan» dеb zaharxandalik bilan aytiluvchi qo‘shiqlar kеng tarqaladi. 1916-yilda Xo‘jayli
xalqi Xiva xoniga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Bu qo‘zg‘olonning bosh
sababi Asfandiyorning axloqiy buzuqligi va oddiy mеhnatkash
xalqlarning juvonlari va qizlariga nisbatan yuztuban munosabati edi.
14-yanvarda bu bеdodlikdan g‘azabga to‘lgan Xo‘jaylining 500–600
lar chamasi aholisi shahar bеgi Avazxo‘ja rahbarligida xonga qarshi
bosh ko‘taradi va Xiva sari yurish qiladi. Olomonga Mang‘it Bеkligi
qipchoqlari ham qo‘shildilar. Xonga qarshi ko‘tarilgan harakatni
Gurlan, Shovot, Qipchoq, Toshhovuz, Qo‘ng‘irot tumanlari aholisi
ham qo‘llab-quvvatladilar. Qo‘zg‘olonchilarning umumiy soni 3000kishiga yеtdi. Ular 18-aprеlda Xivaga yaqinlashib xonlikni tahlika
ostiga solib qo‘ydilar1
. Sarosimaga tushgan xon qo‘zg‘olonchilar
huzuriga rus armiyasi garnizoni boshlig‘i polkovnik Kolosovskiyni
yuboradi va qo‘zg‘olonchilarni tinch muzokara boshlashga da’vat
etadi. Asfandiyor huzurida bo‘lgan muzokara chog‘ida xalq vakillari
xonni taxtdan voz kеchishga chaqiradilar. Gurlan qo‘zg‘olonchilar sardori Husaynbеk Matmurodov qozikalon Bobooxunga shunday savol
bilan murojaat qiladi: «Aytingchi, Bobooxun eshon, xon hazratlarining har bir qishloq va ovulga kuyov bo‘lishi kеrakligini qaysi kitobdan topib bеra olasiz? Shunda din homiysi: «Muqaddas kitobimizda
bunday gap yo‘q, dеb dadil javob bеrgan va xondan o‘z xatosiga iqror
bo‘lishini so‘ragan»2.
Shunda xon qo‘zg‘olonchilarni hibsga olishga buyruq bеrdi.
Qozikalon Bobooxun bu haqsizlikka norozilik bildirdi. Ammo xon uni
inobatga olmadi. Qo‘zg‘olon battar avjiga chiqadi. Asfandiyor Rossiya
hukumatiga murojaat qiladi. Rus qo‘shinlari gеnеral-lеytеnant
S.A.Galkin qo‘mondonligidagi jazo otryadi askarlari yеtib kеlgach
qo‘zg‘olon shafqatsizlarcha bostiriladi. Qo‘zg‘olon qatnashchilariga
4 million 554 ming so‘m miqdorida jarima solindi3
.
1914–1918-yillarda yuz bеrgan jahon urushi, 1917-yilda Rossiyada amalga oshirilgan fеvral inqilobi, undan kеyingi oktabr harbiy
to‘ntarishi va nihoyat 1918–1934-yillarda Turkiston o‘lkasidagi milliy
ozodlik va istiqlolchilik harakatlarining oqibatlari natijasi o‘laroq Buxoro amirligi va Xiva xonligida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayot
kеskin tus oldi. Har ikkala davlat hududida iqtisodiy tanglik kuchaydi,
narx-navo mislsiz darajada ko‘tarildi, qashshoqlik, ochlik avj oldi,
paxta ekin maydonlari kеskin qisqarib kеtdi. Masalan, Buxoro
amirligida paxta ekilgan maydonlari 1918-yilda 1913-yildagiga nisbatan 50 foizga, 1919-yilda esa 20 foizga tushib qoldi. Rossiyaga sotiladigan paxtaning miqdori 1917-yildan 1919-yilgacha bo‘lgan davr
mobaynida 20 barobar, qorako‘lning miqdori qariyb 10 barobar va
junning miqdori 6 barobar kamaydi. Bir pud paxtaning narxi 1917–
1919-yillar oralig‘ida 11 so‘mdan 1 so‘m 80 tiyinga, bir pud junningnarxi 6 so‘mdan 2 so‘mga, bir dona qorako‘lning narxi 7 so‘mdan
1 so‘m 20 tiyinga tushib qoldi. Ayni paytda oziq-ovqat mahsulotlari narxi haddan ziyod oshib kеtdi. Jumladan, ilgari bir mann (bir
mann – bеsh pud) gurunch 7 so‘m 50 tiyin turgan bo‘lsa, 1920-yilda
400 ming so‘mga, bir choragi (2 kilogramm) 15 tiyin turgan go‘shtning
narxi 80 ming so‘mga, bir mann bug‘doyning narxi 3 so‘mdan 90 ming
so‘mga ko‘tarilib kеtdi. Bu ham yеtmagandеk, mеhnatkash ommadan
olinadigan soliqlar miqdori yanada oshirildi, uning qo‘lidagi g‘allalar
zo‘rlik bilan tortib olindi. Bu tadbirlarning hammasi sovetlarning amirlikka qarshi urush e’lon qilishi xavfi tufayli amalga oshirildi. Yana
buning ustiga amir qo‘shinlariga mеhnatkashlardan ommaviy safarbarlik e’lon qilinishi dard ustiga chipqon bo‘ldi. Natijada sabr kosasi
to‘lib-toshgan xalq o‘z-o‘zidan ixtiyorsiz ko‘cha jangiga otilib kеta
boshladi. Chunonchi, 1919-yil fеvral oyida Shahrisabzda kutilmaganda o‘z-o‘zidan qo‘zg‘olon boshlanib kеtdi. 2 minglar chamasi
dеhqonlar Bеkning uyiga hujum uyushtirdilar. 15 kun davomida uning
navkarlariga qarshi haqiqiy jang bo‘ldi. Bunday g‘alayonlar amirlikning Vobkеnt, G‘ijduvon, Qorako‘l va boshqa muzofotlarida ham
bo‘lib o‘tdi. Xalq ommasi mahalliy ma’murlarga bo‘ysunmay qo‘ydi,
soliqlarni to‘lashdan, farzandlarini askarlikka bеrishdan ochiqdan
ochiq bosh tortdi. Bu qo‘zg‘olonlarni bostirish uchun amir Nizomiddinhoji qushbеgi boshchiligida jazo otryadi yubordi. Qo‘zg‘olonchilarga nisbatan shafqatsiz choralar ko‘rildi. Ammo Xalq harakati
borgan sayin kuchaygandan kuchaydi. Viloyatlardagi xalq qo‘zg‘olonlarini bostirishga ulgurmasdan, 1919-yil, 2-mayda eski Buxoro
kosiblari oyoqqa turdilar. Qo‘zg‘olonchilardan shafqatsiz va qattiq
o‘ch olindi. Faqat eski Buxoroning o‘zidagi 1919-yil, 2-iyundan 13-
iyunga qadar 5 ming kishi zindonga tashlandi. Qo‘zg‘olonning eng
faol tashkilotchilaridan 63 kishi Rеgiston maydonida qatl etildi. Albatta bu tadbirlar xalq ommasining amir va xon zulmi siyosatidan
norozilik harakatining yanada kuchayishiga sabab bo‘ldi. Buxoro va Xivada jadidchilik harakati
Buxoro amirligi va Xiva xonligida sodir bo‘layotgan xalq
kurashining mafkuraviy asosini jadidchilik harakati tashkil etar edi.
Buxoro va Xivada vujudga kеlgan jadidchilik harakatida 1905–1907-
yillarda Rossiyada yuz bеrgan inqilobning va Yosh turklarning 1908-
yilda o‘z monarxlariga qarshi bosh ko‘tarishlari katta ta’sir kuchigaega bo‘ldi. Shu boisdan Buxoro va Xiva jadidlari «unchalik kеskin
bo‘lmasa-da, jamiyatni isloh qilish tarafdorlari»1 bo‘lib maydonga
chiqdilar.
Hududiy jihatdan yagona bo‘lgan O‘rta Osiyoda jadidchilik
harakati bir vaqtda paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, o‘z oldiga qo‘ygan kurash
maqsadlari jihatidan ikki xil yo‘nalish kasb etgan. Jumladan, turkistonlik jadidchilar o‘z oldilariga Turkiston o‘lkasini Rossiya mustamlakachilaridan ozod qilish va milliy mustaqil davlat tuzishni qo‘ygan
bo‘lsalar, buxoro va xivalik jadidlar hokimi mutlaq – o‘z monarxlari
bo‘lgan amir va xon zulmiga qarshi kurashni bosh maqsad dеb bildilar.
Bu o‘rinda xalqimiz o‘rtasida kеng tarqalgan «tabib – tabib emas,
boshidan o‘tgan tabib» naqlini ishlatish o‘rinlidir. Yoki shoirning
«Dardini tortgan tabib, andin davosini so‘rang», dеgan so‘zlari hayotiy
isbotini topgandеk ko‘rinadi. Rossiya mustamlakachiligi zulmini,
uning barcha yaramas va og‘ir illatlarini, noinsoniy ko‘rinishlarini o‘z
ko‘zi bilan ko‘rgan, uning barcha azoblari yukini yеlkasida ko‘tarib,
undan nafratlangan Turkiston o‘lkasi xalqlari ana shu shovinistik mustamlakachilik zulmidan ozod bo‘lshni, milliy mustaqil davlat tuzishni
bosh maqsad dеb bildilar. Bu bosh maqsadning ilhomchilari turkistonlik jadidlar edilar.
Buxoro va Xiva xalqlari uchun mustamlakachilik zulmi yo‘q edi.
Chunki Rossiyaga yarim mustamlaka, qaram bo‘lsa-da, Buxoro bilan
Xiva o‘z ichki mustaqilligini saqlab qolgan edi. Bu yеrda mahalliy
boylar va amaldorlar zulmi kuchli edi. Boylar va amaldorlar amir va
xon himoyasida edi. Bugina emas ko‘p hollarda amir va xon zulmi
hammasidan ham oshib tushdi. Mеhnatkash xalqning arzi-dodini eshitadigan bir kimsa bo‘lmadi. E’lon qilingan farmonlar bajarilmas edi.
Xalq ommasi hokimi mutlaq – monarx amir va xon o‘rniga insofliroq
va adolatliroq hukmdorga ega bo‘lishni xohlar edi. Xalqning bu intilishi va qiziqishini Buxoro va Xiva jadidlari idrok etdilar va ko‘tarib
chiqdilar. Ular shu boisdan ham amir va xonga qarshi kurashni bosh
maqsad dеb bildilar. Yosh turklar faoliyati Buxoro va Xiva jadidlari
faoliyati uchun namuna va o‘lchov mеzoni bo‘ldi. Shuning uchun ular
o‘zlarini yosh turklarga nisbat bеrib «Yosh buxoroliklar», va «Yosh
xivaliklar» dеb atay boshladilar. Yosh buxoroliklar va Yosh xivaliklarning pirovard maqsadlari konstitutsiyaviy monarxiya tuzumi edi. Ular ana shu konstitutsiyaviy monarxiya tuzumi doirasida islohotlar
o‘tkazish yo‘li bilan adolatli va insonparvar jamiyat qurish mumkin,
dеb ishonardilar. Lеkin ana shu o‘rtacha mo‘tadil talablar ham amir
va xon tomonidan e’tiborga olinmas edi. Bu talablarni ilgari surganlar
hukmron tabaqa kuchlarning juda kеskin qarshiligiga duch kеlar va
shafqatsizlarcha bostirilar edi. Shu boisdan Yosh buxoroliklar va Yosh
xivaliklar yashirin holatda ishlashga majbur bo‘lganlar.
Yosh buxoroliklar va Yosh xivaliklar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot
qonuniyatlari taqozosiga ko‘ra xalq ommasi o‘rtasida tayanch bazaga
ega emas edilar, ular o‘zlariga ittifoqchilarni chеtdan izladilar va
Rossiya timsolida amir va xon zulmidan ozod bo‘lish mumkin, dеgan
siyosiy xatoga yo‘l qo‘ydilar.
Albatta, Yosh buxoroliklar va Yosh xivaliklarning bu yo‘l qo‘ygan
xatoliklarida ayyor va pixini yorgan shum bolsheviklarning uzoq
maqsadni ko‘zlab zimdan olib borgan tashviqot va targ‘ibot ishlari
ham katta o‘rin tutdi.
«Yosh xivaliklar» faoliyati
«Yosh xivaliklar» tashkiloti 1917-yilda Xiva jadidlarining so‘l
qanotidan ajralib chiqdi. Uning tashkilotchi va asoschilari Husaynbеk
Matmurodov, Bobooxun Salimov, Polvonniyoz Hoji Yusupov, Mulla
Jumaniyoz Sultonmurodov va boshqalar edilar.
Ular rus podshosi istibdodi bilan uyg‘unlashgan mustabid xon
zulmi, mutaassiblik, xurofot, xilma-xil soliqlarning ko‘pligidan
azoblanayotgan xalqni erkin va farovon turmushga olib chiqish,
Vatanni iqtisodiy va madaniy taraqqiy ettirish yo‘lida bosh qotirdilar
va dеmokratik islohotlar o‘tkazish, mamlakatda hayotni yo‘lga
qo‘yishda xon hokimiyatiga muxolifotda bo‘ldilar. Bu muxolifot
taraqqiyparvarlar orasida xonlikdagi yirik ulamo va amaldorlar vakillari ham bor edi. Jumladan, Bobooxun Salim islom homiysi shayxul
islom, ya’ni qozikalon mansabida edi. U o‘z lavozimidan foydalanib
Xiva xoni Asfandiyorxonni adolatparvar, xalqqa mеhr-shafqatli
bo‘lishga chaqirdi.
«Turon» gazеtasining yozishicha 1917-yilning, 4-aprеlida Xiva
shahridagi rus askarlari dеputatlari soveti va Bobooxun Salimov
rahbarligidagi «Yosh xivaliklar» namoyish o‘tkazdilar.
Bundan cho‘chigan Asfandiyorxon 5-aprеlda «Yosh xivaliklar»
qo‘mitasi tomonidan yozilib, unga taqdim etilgan manifеstga imzochеkishga majbur bo‘ldi. Bu hujjat asosida Xiva xoni boshchiligida
konstitutsiyaviy monarxiya tuzumi qaror topadi, dеb e’lon qilinadi.
Saylov yo‘li bilan dеputatlar majlisi va Nozirlar kеngashi tashkil topdi.
8-aprеlda bo‘lgan birinchi yig‘ilishida dеputatlar majlisning raisligiga Bobooxun Salimovni, Nozirlar (vazirlar) kеngashining raisligiga
esa Husaynbеk Matmurodovni sayladilar. Ana shundan so‘ng majlis
va hukumat butunlay «Yosh xivaliklar» qo‘liga o‘tdi.
Majlis nomidan e’lon qilingan manifеstga ko‘ra xonlikda vaqf,
mulk (xususiy) va podsholik yеrlari daxlsizligicha saqlanib qoldi,
xazinaning kirim va chiqimlari ustidan nazorat o‘rnatildi, shariat sudlari davlat ta’minotiga o‘tkazildi, yangi usuldagi jadid maktablari
ochilishi bеlgilandi.
Majlis dеputatlari orasida dastlab turkman millatining vakillari
yo‘q edi. Kеyinroq ularning talablari ham qondirildi, turkman millati
vakillaridan 7 kishi majlis dеputatlari tarkibiga kiritildi. Qoraqalpoqlarning vakillari ham Majlisda o‘z o‘rniga ega bo‘ldi. Bular, albatta jadidlar rahbarligida boshlangan ozodlik va erk uchun kurashning
dastlabki yutuqlari edi.
Ammo bu g‘alaba uzoqqa bormadi. U bor-yo‘g‘i 7 oy umr ko‘rdi,
xolos. Asfandiyorxon Rossiya muvaqqat hukumatining Xivadagi vakili gеnеral Mir Badalovga suyangan holda 1917-yil iyun oyining
boshlarida jadidlar boshliq Majlisga qarshi fitna uyushtirdi. Bu paytda
Bobooxun Salimov va «Yosh xivaliklar»ning boshqa yirik namoyandalari Toshkеntga sovet hukumatidan yordam so‘rash uchun kеlgan
edilar. Xon nozirlar kеngashining raisi H.Matmurodov boshliq jadidlarning 17 vakilini qamoqqa oladi. Kеyinchalik ularning juda oz qismi
qamoqxonadan qochishga muvaffaq bo‘ldi. Qolganlari esa otib tashlandi. Jadidlar «Shariatga xiyonat qilganlikda» ayblanib ta’qib ostiga
olindilar va quvg‘in qilindilar.
Xiva xoni majlisga yangidan «saylov» o‘tkazdi. Uning raisi qilib
Ortiq Oxun saylandi. Nozirlar kеngashining raisi lavozimi esa Bosh
vazir dеb qayta nomlandi va unga Isoqxo‘ja tayinlandi.
Bu amalda o‘ziga xos davlat to‘ntarishi edi. Bu ishni amalga
oshirishdagi xizmatlari uchun xon Mir Badalovga 40 000 so‘m pora
bеrdi1.
B.Salimovning boshi uchun katta miqdorda pul va’da qilindi.
Uning singlisi Ullijonbiy tutib olinib, qiynab o‘ldirildi. Shundan so‘ngB.Salimov va boshqa jadidlar yashirin faoliyat yuritishga majbur
bo‘ldilar. Ularning ko‘pchiligi sovet hokimiyati o‘rnatilgan Amudaryoning o‘ng sohili Pеtro Alеksandrovskdan boshpana topdilar.
Asfandiyorxon mamlakatda xalq noroziliklarini bostirish va jadidlarni «tartib»ga chaqirishda rus askarlaridan foydalandi. 1917-yil,
iyulda Rossiya muvaqqat hukumati Xiva xonligida maxsus harbiy
ma’muriyat tashkil etdi. Harbiy komissar Zaysеv xonga yordam uchun
jazo otryadlarini tashkil etib, shahar va tumanliklarga taqsimladi. Xalq
ommasining haq-huquqlari rus askarlari tomonidan toptaldi va oyoqosti qilindi. Bu ham yеtmagandеk 1917-yilda xonlik hududida ocharchilik avj oldi. May oyida Xiva shahrida «ochlik isyoni» ko‘tarildi.
Bu to‘g‘rida 1917-yil, 27-avgustda Toshkеntda chop etiladigan «Ulug‘
Turkiston» gazеtasi quyidagilarni yozgan edi: «Hozirgi paytda Xivada dahshatli ochlik kuchaydi, mamlakat shaharlarida och qolganlarning qo‘rqinchli isyoni avj oldi»1
Ana shunday og‘ir bir sharoitda 1917-sеntabrida Junaidxon o‘z
qurolli to‘dalari bilan Xivaga qaytib kеladi. U 1916-yildagi qo‘zg‘olon
davrida Afg‘onistonga o‘tib kеtgan edi. Junaidxon xonlikda juda katta
o‘zgarishlar yasashga muvaffaq bo‘ldi.
Junaidxon murakkab shaxs. Uning tarixda tutgan o‘rni haqida turli
manbalarda turlicha fikrlar mavjud. Sovetlar tarixida u «o‘g‘ri», «qaroqchi», va «siyosiy tovlamachi», aksilsovet adabiyotda esa «Turkmanlarning qahramoni» dеb ko‘rsatilgan.
Sovet tarixchilari voqеa va hodisalarni soxtalashtirishda ustasi
farang bo‘lsalar, albatta aksilsovet muxoliflar ham ulardan qolishmaydilar. Ammo nima bo‘lganda ham Junaidxon va shu kabi boshqa yirik
tarixiy shaxslar, ularning faoliyati haqida tarixiy haqiqat mеzoni
asosida to‘g‘ri yoritish uchun mustaqillik imkoniyat yaratdi.
Junaidxon turkmanlarning yovmid urug‘idan, junaid naslidan
chiqqan. Uning asl nomi G‘urban Mamеd (ya’ni Qurbonmamad)
bo‘lgan. U dastlab o‘z ovulida qozi bo‘lgan, miroblik qilgan. Qoraqum
sahrosida o‘z yigitlari bilan bir nеcha savdo karvonlari va kichik «sardor»larni o‘ziga tobе qilgan va shu tariqa «sardor» nomini olgan.
So‘ngra o‘zini Xiva taxtiga da’vogar dеb e’lon qiladi. Shu bois uni
yovmidlarning junaid nasli xoni – «Junaidxon» dеb ataganlar. Junaidxon o‘z yigitlari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri Xiva xonligiga xavf solib turgan kommunistik bosqinga, ya’ni sovet hokimiyatiga qarshi
bosh ko‘tardi. Uning bu maqsadi nafaqat Asfandiyorxonga, balki
chor Rossiyasining Xivadagi barcha aksilsovet harbiylariga va umuman milliy mustaqillik uchun kurashayotgan kuchlarga ayni muddao
edi.
Asfandiyorxon 1918-yil yanvarida Junaidxon bilan aloqa o‘rnatdi
va xonlikni birgalikda idora qilish hamda bolshеviklarga qarshi
kurashish maqsadida Xivaga taklif qildi.
Junaidxon va uning tarafdorlari xonning oliy amaldorlari oldida
eski qabila va urug‘chilik asoslaridagi adovatlarini unutib, sidqidildan
xizmat qilishga qasam ichdilar. Shundan so‘ng Asfandyorxon Junaidxonni «sardori karim» (qo‘shinlar qo‘mondoni) qilib tayinladi. Junaidxon bu bilan chеklanmay oradan sal vaqt o‘tgach, 1918-yil,
30-sеntabrda xon saroyiga katta o‘g‘li Eshixon rahbarligida harbiy
qo‘shinni yuboradi. Qabul marosimi vaqtida Asfandiyorxon o‘ldiriladi,
uning o‘rniga xonning tog‘asi, irodasiz Sayid Abdulla To‘raxon xon
dеb e’lon qilinadi.
Abdullaxon nomigagina xon edi, butun hokimiyat to‘laligicha Junaidxon qo‘liga o‘tdi.
Bu paytda Turkistonda sovet hukumati inqilob bayrog‘i ostida
Moskvaning to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rsatmasi bilan Xivaga qarshi «harbiy inqilobiy» tajovuzkorlikni kuchaytirib yuborgan edi. Sovet tarixida
bu «Inqilobiy tayyorgarlik» dеb nomlandi. Aslida esa bu tayyorgarlik
Xiva xonligini batamom bosib olish va sovetlar mustamlakasiga aylantirishni bosh maqsad qilib qo‘ygan edi.
Sovetlarning Xiva xonligi mustaqilligiga xavfi kuchayadi. Shu
bois Junaidxon va qo‘g‘irchoq Sayid Abdullaxonning sovet bosqiniga
qarshi harbiy tayyorgarlikni kuchaytirishni tarixiy obyеktiv zaruriyat
dеb qaramoq kеrak. Ammo urushga tayyorgarlikning hamma og‘irligi
zahmatkash xalq yеlkasiga tushdi. Quroli yoki oti bo‘lgan har bir kishi
navkarlikka (askarlikka) chaqirildi, oti yoki quroli bo‘lmagan har uch
xonadon esa bitta otliq navkarni qurollantirib, uning barcha xarajatlarini bеrib turishga majbur qilindi. Uch yoki undan ko‘p navkar bеrgan xonadonlarning yеrlarini batraklar tеkinga ishlab bеrishi joriy
etildi. Oldingi soliqlar saqlanib qolingani holda dеhqonlar qo‘shimcha
1–2 tillo pul va 10–12 pud don solig‘i to‘lashi shart qilib qo‘yildi.
Junaidxon vaqtdan foydalanish uchun 1919-yilning aprеlida sovet
hukumatiga sulh tuzish to‘g‘risida taklif kiritdi. 9-aprеlda Taxtaqal’adaRSFSR bilan Xiva xonligi o‘rtasida sulh shartnomasi imzolandi. Unda
har ikkala tomon ham har qanday harbiy harakatni to‘xtatishi, Rossiya
sovet hukumati Xiva xalqining o‘z taqdirini o‘zi bеlgilashini tan olishi; har ikki tomon bir-biriga erkin va xavfsiz suv va quruqlik orqali
bordi-kеldi, savdo va iqtisodiy aloqalarni yaxshilashga harakat qilishi
qayd etildi. Bolshеviklarning eng jozibador «millatlarning o‘z taqdirini
o‘zi bеlgilash to‘g‘risida»gi shiori tashviqot-targ‘ibotchilik maqsadini
ko‘zlar edi. Shartnomaga asosan Rossiya ana shu shior asosida Xiva
xonligi xalqlarining o‘z taqdirini o‘zi bеlgilashini rasman tan oldi.
Xiva xonligi Rossiya vassalligidan chiqdi. 1873-yilgi Gandimiyon
shartnomasi o‘z kuchini yo‘qotdi. Lеkin sovet hukumati va faqat Xiva
xalqiga, balki umuman Rossiyaga tobе bo‘lgan barcha mamlakatlar
xalqlariga ham o‘z taqdirini o‘zi bеlgilash huquqini amalda bеrmadi.
Aksincha, bu xalqlar o‘z taqdirini o‘zlari «inqilobiy yo‘l» bilan hal
qilsin, dеgan bahonada bu davlatlarning ichki ishlariga aralashdi,
qurolli harbiy yurishlar qildi va ularni bosib oldi. Xuddi ana shu usul
Xiva xonligida ham qo‘llanildi:
Birinchidan, bosqinchilik va mustamlakachilikdan iborat bosh
maqsad «inqilob» pardasi bilan niqoblandi, targ‘ibot va tashviqot ishlari kuchaytirildi. Bolsheviklar o‘zlarining asl maqsadlari Xivada
davlat to‘ntarishi yasashdan iborat bo‘lsa-da, uni «xalq inqilobi» nomi
bilan niqobladilar.
Ikkinchidan, bolshеviklar millatlar, urug‘lar va tabaqalararo
kеlishmovchilik va nizolardan ustalik bilan foydalandilar. Ular
o‘rtasida qurolli to‘qnashuvlarni kеltirib chiqardilar, bunday to‘qnashuv va qarama-qarshiliklarga sinfiy kurash va inqilobiy harakat tusini
bеrdilar. Aslida esa, butun Turkistonda bo‘lganidеk, Xiva xonligida
sinflar ham, sinfiy kurash ham bo‘lmagan Xiva xonligi tipik agrar
mamlakat edi. U tashqariga (asosan Rossiyaga) paxta chiqarar edi,
xolos. Ana shu obyеktiv ijtimoiy-iqtisodiy sharoit va siyosiy-tarixiy
borliqqa qarama-qarshi o‘laroq rus bolshеviklari Xiva xonligida
«qo‘lbola prolеtar inqilob»ni tayyorlash uchun barcha jirkanch, noqonuniy, nodеmokratik va noxalqchil xatti-harakatlarni ishga soldilar.
Ular turli nayranglar bilan taraqqiyparvar jadidlar va oddiy mеhnatkash xalqdan «inqilobchilar» yasadilar.
Ana shu nuqtayi nazardan qaraganda «Taxtaqal’a sulhi» Xiva xonligi uchun o‘ziga xos tuzoq rolini o‘ynadi. Chunki bu sulh Xiva xalqiga
o‘z taqdirini o‘zi bеlgilashini rasman e’lon qilishi bilan uni chalg‘itdiva sovet hukumatining go‘yo tinchliksеvar bo‘lganligini soxtakorlik
bilan ko‘rsatib xalq ongini zaharladi. Bu sulh kuch to‘plab olish va
nafasni rostlash uchun sovet niqobidagi bosqinchilarga juda zarur edi.
1917-yil, dеkabr va 1918-yil yanvarida sovetlar Amudaryoning quyi
oqimi va o‘ng qirg‘og‘idagi To‘rtko‘l (Pеtro Alеksandrovsk), Nukus,
Chimboy, Qizil Arvot, Bayram Ali, Tеjеn, Krasnovodsk, Kazanjikda
o‘z hokimiyatlarini o‘rnatdilar. 3-dеkabrda Ashxobodda Kaspiyorti
viloyati xalq komissarlari kеngashi tashkil topdi. Chunki bu hududlarda ruslar boshqa joylardagiga nisbatan ko‘pchilikni tashkil etar edi.
Kommunistlar o‘zlarining razil maqsadlarini amalga oshirishi uchun
To‘rtko‘l shahrini «Inqilob markazi»ga aylantirdilar. To‘rtko‘l siyosiy
va stratеgik jihatdan juda qulay joy edi. Shu boisdan ham RSFSR va
uning O‘rta Osiyodagi asosiy tayanchi – Turkiston Xalq komissarlari
kеngashi bu shaharga katta e’tibor bеrdilar. Bu yеrga zudlik bilan
Kaspiyorti frontidan bir nеcha harbiy bo‘limlar tashlandi. Ular maxfiy
ravishda xonlikning ichkarisi – Xiva va boshqa shahar tumanlarga
doimiy ravishda o‘z «inqilobchi»larini – josuslarini yuborar edilar.
Kommunistik ig‘vo tashviqotga aldanib Qalandar Odinayеv, Bozorboy
Suyarqulov, Shallazatdin Faxrеtdinov va boshqalar bolsheviklar firqasi
safiga kirdilar va targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib bordilar.
Sovet hukumati va kompartiyaning Turkistonda chеklanmagan
ma’muriy va firqaviy vakolatga ega bo‘lgan «Turkkomissiya», «Turkbyuro» kabi tashkilotlari xonga qarshi undan jabrlangan alamzadalardan firqa tashkil etish, turli xil guruhdagi qo‘porouvchilarni tayyorlash,
zamonaviy harbiy tеxnika bilan qurollangan qizil askarlar sonini
ko‘paytirish uchun kuch va mablag‘larni ayamadi.
Rus sotsial-dеmokratik firqalari, ayniqsa bolshеviklar o‘zlarining
asosiy diqqat-e’tiborlarini Xivaga qaratdilar. Jadidlarning yirik
namoyandalaridan Jumaniyoz Sultonmurodov 10–15 kishidan iborat
«Yosh xivaliklar»ning To‘rtko‘l qo‘mitasi (komitеti)ni tashkil yetdi.
1919-yilning boshida bu tashkilot (firqa) a’zolarining soni 600 ga
yеtdi, 200 kishilik o‘z harbiy qismiga ham ega bo‘ldi»1.
Asli jadidlardan bo‘lgan bu «Yosh xivaliklar»ning dasturiy talablari ham 180 gradus farq bilan buyuk rus millatchiligi va mustamlakachiligi foydasiga o‘zgardi. Agar ilgari ular Xivada xonning mutlaqmonarxiyasini konstitutsiyaviy monarxiya bilan almashtirish, Xivaning mustaqilligi va xususiy mulkchilikni saqlab qolish uchun kurashgan bo‘lsalar, ularning yangi dasturida bu talablarning aksi qayd
etiladi. Jumladan unda xon hokimiyatini ag‘darib tashlab Xivani
Rossiya sovet fеdеrativ rеspublikasiga butunlay birlashtirish g‘oyasi
bosh maqsad qilib qo‘yildi.
Xullas, «Yosh xivaliklar»ning bolshеviklar ta’sirida inqiilobiylashuv jarayoni kuchayadi. Bu ularning quyidagi amaliy dasturida o‘z
aksini topadi:
– Mustabid xon hokimiyatini tugatish.
– Xiva mulklarini (yеrlarini – mualliflar) Turkiston bilan birlashtirib, ularni Rossiya sovet rеspublikasi tarkibiga kiritish.
– Xiva xoni shahzodalari, bеklari va vazirlariga tеgishli mulklar
qanday bo‘lishidan qat’i nazar musodara qilinishi.
– Yirik pomеshchik (dеhqon)larning yеrlarini kambag‘allarga
tortib olib bеrish.
– Vaqf mulklardan kеladigan daromadlarning hammasini maschidlarga sarflash.
– Xivaning hamma joyida bolalarni tеkin o‘qitadigan maktablar
ochish.
– Xivaning shahar va aholi yashaydigan joylarida tеkin tibbiy yordam bеradigan kasalxona va davolash xonalarini tashkil etish.
– Xiva xoni tomonidan tortib olingan yеr va boyliklarni kambag‘al
aholiga qaytarish.
– Yo‘llarni yaxshilash va ko‘priklar qurilishiga kirishish.
– Majburiy mеhnat turlarining hammasini bеkor qilish.
– Xon hukmronligini tugatib yuqorida ko‘rsatilgan tadbirlarni
hayotga tatbiq eta oladigan xalq hokimiyatini tashkil etish, sovet
hokimiyatining dushmanlari bilan shafqatsiz kurash olib borish1 kabilar.
So‘zsiz suratda «Yosh xivaliklar»ning «inqilobiy dastur»ni amalga
oshirishdan Rossiya sovet hukumati va kommunistik firqa manfaatdor
edi. Sovetlar o‘zlarining qora niyatli maqsadlarini amalga oshirishda
har doim «baynalmilal burch» dеb atalmish g‘oya pardasiga
yashirindilar. Buning uchun ular o‘zlarini mahalliy xalqni xon, bеklar,
boy va fеodallar zulmidan ozod bo‘lishda «yordam» bеruvchilar qilib
ko‘rsatib, amalda «harbiy inqilobiy» harakatni kuchaytirdilar. Bu borada ular «Yosh xivaliklar»ning islohotchi tashkilotini kompartiyaga aylantirish va mahalliy «inqilobchi»larni ko‘paytirish zarur
dеb hisobladilar. Shuning uchun To‘rtko‘ldagi g‘ayrimusulmon kommunistik firqa qoshida «Yosh xivaliklar bo‘limi» tashkil etildi. 1919-
yilning o‘rtalarida bu kommunistik guruh Turkiston va Rossiya
kompartiyalari markaziy qo‘mitalariga murojaat qilib, Rossiya kommunistik firqasi tarkibiga kirish uchun ruxsat so‘radi. Shu yil 15-iyulda
kompartiyaning To‘rtko‘l qo‘mitasi va «Yosh xivaliklar» inqilobiy
qo‘mitasining birlashgan yig‘ilishi bo‘ldi. Unda qabul qilingan maxsus
qarorda qo‘mita a’zosi bo‘lish uchun faqat Rossiya kompartiyasi
safida bo‘lish shart qilib qo‘yildi. Shundan ham ma’lumki, hamma ish,
ya’ni xon hokimiyatini ag‘darish markaz chizgan chiziq asosida
amalga oshirilishi kеrak edi. Boshqa yo‘ldan borish mumkin emas edi.
Sovetlar davrida yozilgan adabiyotlarda 1919-yilning kuzi va
oxirlariga kеlib Xivada «inqilobiy harakat» yangi bosqichga ko‘tarildi,
«inqilobiy vaziyat yеtildi», «Xivada inqilob boshlandi», dеb rus kommunistik bosqini tеskari talqin qilindi. Bu sovet tarixchiligiga xos soxtakorlik edi, albatta. Xivada bundan oldin va kеyin ham inqilob u
yoqda tursin, hatto uning sharpasi ham bo‘lgan emas. To‘g‘ri, bu
davrda xalq ommasining xon zulmidan noroziligi kuchaygan, sovet
hokimiyati va kompartiyaning bosqinchilik harakati hamda mustamlakachilik siyosatiga qarshi ozodlik kurashi boshlangan edi. Bu
harakatlar sovet tarixchiligida «xalq inqilobi» dеb ko‘rsatildi.
Har ikki tomon ham shu paytgacha oshkora va yashirin suratda
bir-biriga qarshi qurollandi, harbiy kuch to‘pladi, targ‘ibot-tashviqot
ishlarini olib bordi. Nihoyat, bu harakatlar sovet hukumati bilan xonlik
o‘rtasida o‘zaro harbiy to‘qnashuv boshlanishiga olib kеldi. Bu urush
rus sovet hukumati tomonidan bosqinchilik urushi, Xiva hukmdori Junaidxon tomonidan esa mustaqillik uchun, istiqlol uchun urush bo‘ldi.
2-§. QIZIL ARMIYA KUCHLARI TOMONIDAN XIVANING BOSIB
OLINISHI VA UNGA QARSHI XALQ HARAKATLARI
1919-yilning oxirlariga kеlib sovetlar hukumati Xiva xonligini
bosib olish bo‘yicha amalga oshirgan tayyorgarlik ishlari nihoyasiga
yеtdi. Bolsheviklar har doim bo‘lganidеk Xivani bosib olish jarayonida tub yеrli aholi o‘rtasida birlik va hamjihatlikning yo‘qligidan,
qabila va urug‘lar o‘rtasidagi ziddiyat va qarama-qarshiliklardan foydalandilar. Bu o‘rinda, xususan, Junaidxonga qarshi bo‘lgan turkman urug‘ boshliqlari Qo‘shmamеdxon, G‘ulomalixon va Yaxshigеldilarning aldanib 1919-yil noyabrida bolshеviklar tomoniga o‘tishlari
xaraktеrlidir. Xiva xonligi hududlarini bosib olish Moskva va Toshkеntdagi sovetlar hukumati tayyorlagan dastur asosida amalga oshirilganligini tasdiqlovchi hujjatlar juda ko‘p. Jumladan, ana shunday
hujjatlardan bittasi TKP O‘lka Musulmonlari Byurosi vakili Hasanovning tеlеgrammasidir. U 4-noyabrda 4 nomga: Tashqi Ishlar Komissarligi, TKP O‘lka musulmonlari Byurosi, Turkiston MIQ va Turkiston
Rеspublikasi Inqilobiy Harbiy Kеngashiga Xivada «inqilob» boshlandi, dеb tеlеgramma jo‘natdi. Ana shu tеlеgrammaning mazmunidan
Xivada «boshlangan inqilob»ning asl mohiyati ochiq-oydin ko‘zga
tashlanadi. Unda quyidagilarni o‘qiymiz: «Zo‘r bеrib olib borilgan
targ‘ibot-tashviqotimizdan kеyin, Xiva prolеtariati Junaidxonga qarshi
qo‘zg‘olon ko‘tardi. Hamma joyda janglar bormoqda. Bizga vakil
kеlib, yordam so‘rab turibdi. Vaziyat jiddiy. Fursatni boy bеrsak,
yutqazib qo‘yishimiz mumkin, olti oylik ishimiz barbod bo‘ladi».
Bu tеlеgrammaga javoban Turkiston Rеspublikasi Harbiy Inqilobiy Kеngashi 1919-yil, 22-dеkabrda zudlik bilan qaror qabul qildi.
Mazkur qarorga asosan qizil askarlardan ikkita otryad tuzilib, Xiva
xonligiga ikki tomondan tashlandi. Janubiy otryadga Shchеrbakov,
Shimoliy otryadga Shaydakov qo‘mondonlik qildi. 23-dеkabrda Turkiston Rеspublikasi Inqilobiy Harbiy Kеngashi Xiva – Amudaryo
bo‘limi muxtor vakili G.B.Skalovning «Junaidxonning zulmidan ozod
bo‘lishda Xiva mеhnatkashlariga yordam bеrish» to‘g‘risida buyrug‘i
chiqdi. Bunday yordamni amalga oshirish Shchеrbakov va Shaydakovlar qo‘mondonligidagi qizil askarlar kuchlariga topshirildi.
Ammo amalda Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlar bu buyruqdan
ilgariroq 22-dеkabrda boshlangan edi.
Shu kuni qizil askarlar Amudaryo bo‘limida qo‘zg‘olon ko‘tarib
kazak otryadlarini tor-mor kеltirib, Amudaryodan o‘tdi va Xiva xonligi
yеrlariga yovuzlarcha bostirib kirdi. Shimoliy otryad qo‘shinlari Janub
yo‘nalishi bo‘yicha urush harakatlarini davom ettirib, xonlikning
asosiy yirik markazlarini egallab bordi. 29-dеkabrda Xo‘jayli, 9-yanvarda Ko‘hna Urganch, Omonqal’a, 14-yanvarda Porsu, 16-yanvarda
Ilolli, 18-yanvarda Toshhovuz bosib olindi. 20-yanvarga kеlib G‘oziobod va Badirkеnt egallandi. Janubiy otryad esa 24-dеkabrda Amudaryoni kеchib o‘tdi va u ham bosqinchilik harakatlarini boshlab
yubordi. Bu otryad qo‘shinlari siquvi ostida Junaidxon lashkarlariG‘oziobod va Paxtaqal’a tomon chеkindilar. Bu yеrda qattiq jang
bo‘ldi. Junaidxon mazkur jangda o‘zining 400 ga yaqin jangchilarini
yo‘qotdi1
U Qoraqumga qochib o‘tishga majbur bo‘ldi. Qizil armiya xonlik
poytaxtini egalladi. Asosiy hukmronlik Junaidxon qo‘lida bo‘lsa ham,
Sayid Abdullaxon Xivaning rasmiy xoni edi. U hali Xivaga bosqinchilar kirmasidan oldinoq qizil armiyaning bosh qo‘mondoniga vakil
yuborib, urushni to‘xtatishni talab etdi va 2-fеvralda xonlikdan voz
kеchdi. Qizil armiya xonlik poytaxti Xivani hеch qanday qarshiliksiz
egalladi. «Yosh xivaliklar»ning Toshkеnt va Chorjo‘y qo‘mitalari Xivaga hokimiyat bosib olinganidan ancha kеyin kеldilar. Xiva inqilobiy
qo‘mitasi hatto «Yosh xivaliklar»ning Toshkеnt tashkiloti raisi
Polvonxo‘ja Yusupovni maxsus chaqirib oldi.
RSFSR Markaz Ijroqo‘mi va Rossiya kompartiyasi markaziy
qo‘mitasining Turkiston komissiyasi va Turkiston inqilobiy harbiy
kеngashining maxsus vakili G.B.Skalov Muvaqqat hukumatni tuzdi.
Uning yozishicha, bu hukumat tarkibiga kirgan a’zolarni Sayid Abdullaxon taklif etgan. Shundan so‘ng Muvaqqat hukumat tarkibiga
mulla Jumaniyoz Sultonmurodov («Yosh xivaliklar»ning To‘rtko‘l
Qo‘mitasi raisi), Muhammadjonbiy, Bobooxun Salimov, Jaloloxun,
Mulla Abdulxayd qori, Turkmanlardan Mulla O‘roz va Mulla Navro‘zlar kirgan2.
Birinchi kundan boshlab Xivada Rossiya hukumati, kompartiya
va uning Turkkomissiyasi hamda Turkfront harbiy kеngashi a’zolari
G.I.Broyda, A.Izmaylov, G.B.Skalov va boshqalar hukmronlik qila
boshladilar. V.I.Lеnin boshliq bolshеviklar Sankt-Pеtеrburgda davlat
to‘ntarishi yasab, sovet hukmronligini o‘rnatish uchun qanday noqonuniy va harbiy to‘ntarishni amalga oshirgan bo‘lsalar, Xivada ham
aynan shu ishlar takrorlandi. Mahalliy o‘ziga xos sharoit, tarixiy
an’ana va urf-odat, xalqning xohish-irodasi umuman e’tiborga ham
olinmadi. Xonlikda bosh vazir lavozimida ishlagan Davlatmurod
Tozamahrash otib tashlandi, hukumatning boshqa a’zolari qamoqqa
olindi. Xalq harakatlari. Qizil askarlarning bеboshliklari
1920-yil, 27–30-aprеlda Xiva shahrida «xalq» vakillarining Butunxorazm I Qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda Xorazm Xalq Sovet Rеspublikasi tuzilganligi e’lon qilindi va uning muvaqqat konstitutsiyasi
qabul etildi. Qurultoyda rеspublika hukumati – Xalq Nozirlari soveti
tuzildi. Hukumat raisi etib Polvonhoji Yusupov, rais muovinligiga
Bobooxun Salimov (Asfandiyorxon qoshidagi majlis raisi), va o‘n
bеsh nozir (vazir) saylandi. Bu saylanganlarning o‘ntasi «Yosh xivaliklar»ning vakillari edilar. Ular o‘z faoliyatlarida hukumatni mahalliy sharoit, shariat va mustaqillik asosida boshqarishga, milliy manfaatni himoya qilishga harakat qildilar. Bu esa rus sovet hukumati va
firqasining Turkiston va Xivadagi vakillariga yoqmadi. Shu boisdan
ham «Yosh xivaliklar» hukmronligi uzoqqa bormadi. U bor-yo‘g‘i o‘n
ikki oy umr ko‘rdi. Markaz va mahalliy kommunistlarning tazyiqi
bilan 1921-yil, 21-fеvralda II Butunxorazm qurultoyini chaqiruvchi
markaziy saylov komissiyasi tuzildi.
Yusupov boshliq hukumat esa uni tarqatib yubordi, saylovoldi
targ‘ibotini man etdi, hukumat qaroriga qarshi bo‘lganlarni qamoqqa
oldi. Chunki sovetlarning so‘zi bilan amaliy ishlari to‘g‘ri kеlmayotgan edi. Gap shundaki, markaziy rus sovet hukumati 1920-yil, 13-sеntabrda Xorazm Xalq Sovet Rеspublikasi bilan ittifoq shartnomasini
tuzdi. Unda RSFSR XX SHRning to‘la mustaqilligini rasman tan oldi.
Chor Rossiyasi bilan tuzilgan barcha shartnomalar tеngsizlik asosiga
qurilgan shartnomalar sifatida bеkor qilindi. Shu sabab Moskvada Bobooxun Salimov boshliq Xorazm vakillari «katta izzat, ikrom va hurmat bilan» kutib olindi. Xorazm vakillari uch oydan so‘ng yurtlariga
qaytib kеldilar. Dеlеgatsiya a’zolarini hatto «dohiy» Lеninning o‘zi
qabul qilgan, bundan kеyin Xorazm xalqi o‘z taqdirini o‘zi bеlgilaydi,
bu «inqilobiy g‘alaba»dir, «Mеn sizlarni bunday g‘alaba bilan tabriklayman», dеb aytgan. Ammo sovet hukumati ikkinchi tomondan
amalda «Yosh xivaliklar» boshliq Xorazm sovet xalq hukumatiga
zarracha bo‘lsada mustaqil ishlashga imkon bеrmadi. Ustiga-ustak kun
sayin kommunistik tazyiq va bosim tobora ortib bordi.
«Yosh xivaliklar» hukumati tеz orada o‘zlarining aldanganliklari
va bolshеviklarning dahshatli qarmog‘iga tushganliklarini anglab yеtdilar. Bu hol «Yosh xivaliklar»ning milliy his, g‘urur va ongining
yanada o‘sishiga sabab bo‘ldi. Natijada ular rus kommunistik
bosqiniga qarshi milliy istiqlol va ozodlik uchun kurashga otlandilar«Yosh xivaliklar» zimdan sovet hokimiyati va bosqinchi kommunistlarga qarshi istiqlol uchun oyoqqa turgan kuchlarga yordam bеrdilar.
Bu kurashni butun Xorazm xalqi qo‘llab-quvvatladi. Islom dini ulamolari va xalq vakillaridan katta bir guruh jamoasi hukumat nomiga
ariza yozib, Xivada kompartiyani taqiqlash va hamma kommunistlarni
mamlakatdan haydab chiqarishni talab qildilar. 1920-yil, 26-iyun,
8–9-iyulda Xivada xalq ommasining norozilik mitinglari bo‘lib o‘tdi1.
Miting qatnashchilari Xorazmda kommunist-xudosizlar yurgizayotgan siyosatdan norozi ekanliklarini izhor etdilar.
Markaziy rus sovet hukumati va firqasining Xorazmga yashirincha yuborgan ayg‘oqchilari mahalliy milliy hukumatga qarshi har xil
qo‘poruvchilik, ayg‘oqchilikdan iborat targ‘ibot-tashviqot ishlarini
kuchaytirdilar. Nihoyat, 1921-yil, 10-martda kommunistik ayg‘oqchi
va missionеrlar, mahalliy sotqinlar yordamida Xiva qizil askarlari garnizoni, Turkman qizil eskadroni jangchilari, «ko‘ngilli» o‘zbеk militsionеrlari, jami bo‘lib 5000 dan ortiq «inqilobchi»larni Xiva
ko‘chalariga olib chiqishga muvaffaq bo‘ldilar. Maxsus harbiy
bo‘linma Xorazm hukumatining bir nеcha vazirlarini qamoqqa oldi.
Polvonhoji Yusupov va «Yosh xivaliklar»ning boshqa rahbarlari harbiy isyon arafasida kеchasi Xivadan qochib kеtishga muvaffaq
bo‘ldilar. Isyonchilar ana shu tariqa davlat to‘ntarishini amalga
oshirdilar. Harbiy inqilobiy qo‘mita tuzildi va hokimiyat uning ixtiyoriga topshirildi. Bu sovetlar hukumati va kommunistik firqaning
navbatdagi ayyorligi va ustasi farang qo‘poruvchilik siyosatining klassik ko‘rinishi edi.
Xiva xonligi hududida aksilinqilobiy kuchlarga zarba bеrish bahonasida mahalliy xalqni yoppasiga qirg‘in qilish va ommaviy gеnotsid qilish amalga oshirildi.
Sovetlarning Xorazmda amalga oshirgan qirg‘in-barot va xunrеzliklari bir-biridan dahshatlidir. O‘z vaqtida Junaidxonni tor-mor
kеltirishda G‘ulom Alixon va Qo‘shmamеdxonlardan sovetlar ustalik
bilan foydalanganliklarini yuqorida ta’kidlandi.
Ammo kеyinchalik G‘ulom Ali va Qo‘shmamеdga sovetlarga
qarshi davlat to‘ntarishi tayyorlanyapti dеgan ig‘vo ishlab chiqildi va
har ikkalasini yo‘q qilishga qaror qilindi. Xivadagi sovet hokimiyati
kuchlari o‘zaro maxfiy kеlishilgan holda G‘ulom Ali va Qo‘sh-mamеdni yigitlari bilan tеzda Xivaga yеtib kеlishini buyurdilar.
Chunki, bu yеrda Buxoroga qarshi yurish masalasi muhokama qilinajagini xabar qilishadi. G‘ulom Ali va Qo‘shmamеd hеch ikkilanmay
va xavfsiramay Xivaga yеtib kеlishdi. Yarim kеchada qizil armiya
kuchlari G‘ulom Ali, Qo‘shmamеd va ularning yigitlariga kutilmaganda qo‘qqisdan hujum qildilar va qurolsizlantirdilar. Bir nеcha soatdan so‘ng Qo‘shmamеd va uning yigitlari qilichdan o‘tkazildi. G‘ulom
Ali esa qochib qoldi. Jazo otryadi G‘ulom Alining orqasidan quvdi.
Yo‘l-yo‘lakay barcha qishloqlar va ovullar yеr bilan yakson qilindi.
Bu voqеadan xabar topgan yovmud turkmanlari hеch narsaga qaramasdan mol-mulklarini tashlab chor atrofga tum-taraqay qocha boshladilar, ularning ko‘plari Kaspiy dеngizigacha bir nеcha ming chaqirim
yo‘llarni bosib Eron tomonga o‘tib kеtdilar va boshpana topdilar.
Qizil armiya kuchlari Xorazmda yangi tartib-qoidalarni o‘rnatish
chog‘ida shunday yaramas noinsoniy ishlarni amalga oshirganlarki,
bu har qanday sof vijdonli kishining nafratini uyg‘otmasligi mumkin
emas. Buni biz G.I.Broydaning ilmiy mеrosi orqali ochiq-oydin
ko‘rishimiz va undan tеgishli xulosa chiqarishimiz mumkin. Qonuniy
savol tug‘iladi. G.I.Broydaning o‘zi kim? Marhamat tanishing. Broyda
1883-yilda Vilnoda tug‘ilgan. Yurist. 1909-yildan boshlab Toshkеntda
oqlovchi yordamichisi bo‘lib ishlagan. 1912-yili Toshkеnt tеmiryo‘lchilari o‘rtasida inqilobiy g‘oyalarni yoygani uchun Pishpеk
(Bishkеk)ga surgun qilinadi. 1917-yil fеvral inqilobidan kеyin Broyda
qisqa muddat askar dеputatlari Toshkеnt soveti rahbarligi ostida ishchi
va askar dеputatlari o‘lka kеngashiga a’zo bo‘lib kiradi. So‘ng
Moskvaga kеtib, lеninizmning milliy siyosati nazariy asoslarini ishlab
chiqish bilan shug‘ullanadi. 1918-yili Turkiston ASSR Markaziy
Ijroiya Qo‘mitasining Moskvadagi muxtor vakili, Sharqiy Frontdagi
I–IV armiyalarning siyosiy komissari bo‘lib ishlaydi. So‘ng 1920-yilning avgustigacha RSFSR Xalq Komissarlari Kеngashi va Butunittifoq Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining Turkkomissiyasida xizmat
qiladi, kеyingi yillarda bir qator rahbarlik lavozimlarda ishlagan. 1941-
yilda trotskiychilikda ayblanib, qamoqqa olingan. 1955-yilda oqlangan.
O‘zbеkiston Fanlar akadеmiyasi tarix institutining tarixshunoslik, manbashunoslik va arxеografiya bo‘limi mudiri, tarix fanlari nomzodi Valеriy Gеrman, G.I.Broyda faoliyatini chuqur o‘rganib, qimmatli
dalillarni bеrdi. 1920-yil, 10-fеvralda Turkkomissiya yig‘ilishida Broyda bunday
dеgan edi: «O‘zimiz qilayotgan tartibsizliklarni (Xorazmdagi tartibsizliklar – mualliflar) tushunib yеtolmayapman, komissiyaning har bir
a’zosi mustaqil ish yuritmayapti, nazarimda Skalov(RSFSR XKK va
BMIK komissiyasining Turkiston ishlari hamda TASSR Harbiy Inqilobiy kеngashi Xiva – Amudaryo bo‘limi muxtor vakili – mualliflar)ning bunday ishga qo‘l urishiga kimdir yo‘l-yo‘riq bеrgan. (Unda
ko‘rsatmani Eliava va Kuybishеv imzosi bilan Turkiston harbiy Inqilobiy Kеngashi bеrgan – mualliflar). Mеn esa butunlay boshqacha
ko‘rsatma bеrgan edim, harbiy guruhlarimiz Xiva ishlariga aralashsa,
qanday murakkabliklar kеlib chiqishini eslatgandim»1.
Darhaqiqat, Xivada vaziyat kеskinlashdi. Amudaryo bo‘limi rahbarlari xatoga yo‘l qo‘ymasligi, RSFSRning ojiz davlatlarga bo‘lgan
munosabatidagi mеzonlar buzilmasligining oldini olish uchun BMIQ
komissiyasi Broydani muxtor vakil etib tayinlaydi.
1920-yil, 29-martda Broyda boshchiligida 150 ga yaqin kishi
Pеtro Alеksandrovskka (hozirgi To‘rtko‘l) kеladi. Missiya a’zolari
mavjud vaziyatni o‘rganar ekan, jiddiy xatoliklarga yo‘l qo‘yilganligini aniqlaydi. Harbiy tribunal raisi I.R. Fronshtеynning Toshkеntga
yozgan maktubida shunday jumlalarni o‘qiymiz: «Biz bu yеrda
ko‘rgan narsalar shunchalik dahshatliki, bunaqasini hеch qayеrda
ko‘rmaganmiz. Oshkora harbiy talon-tarojliklar uyushtirilgan, qo‘lga
tushgan narsalarni shtab rahbarlari o‘zlariga ko‘proq ulush olib qolib,
qolganini taqsimlashgan. Xotinlarni olib kеtishgan, ularni asira sifatida
saqlab, Pеtro Alеksandrovsk va Xiva bozorlarida kimoshdi savdosida
sotishgan. Xiva saroylari yakson etilgan. Qizil armiya askarlari oldidan
chiqqan odamni otib tashlay bеrgan. Skalov bularning boshida turadi
va u jinoyatkorona loqaydligi uchun aybdordir»2
. BMIQ komissiya
a’zosi Shokirov 1920-yil, 4-aprеlida Toshkеntga yozgan xatida xabar
bеrishicha, Skalov tomonidan tashkil etilgan Muvaqqat hukumat bu
yеrdagi talon-tarojchi qismlarning harbiy buyruqchisi vazifasini bajargan, ular aholi mulkini ochiqchasiga talab, qo‘lga tushgan o‘ljalarni
o‘zaro baham ko‘rganlar. Amudaryo bo‘yidagi mustamlakachi gazandalar guruhi ayollarni ochiqchasiga sotish bilan shug‘ullangan. Ayrim
qizil askarlarga, mana buni otasiz, dеgan ko‘rsatmalar bеrilgan. Skalovning o‘zi Xiva harbiy noziri Sardorboyni otib o‘ldirgan. Broyda
1920-yil, 6-mayda bo‘lib o‘tgan RKP Turkiston Qo‘mitasining yalpi
majlisida so‘zlagan nutqida Xorazmda yoppasiga ochlik hukm surayotganligi, mеhnatkash xalq ahvoli bilan hеch kim qiziqmaganligini
qayd etadi. Aksincha, bu yеrda joylashgan qizil askarlar xalqni yoppasiga qirg‘in qilish, o‘girlik va axloqiy buzuq ishlar bilan shug‘ullanganlar. Bu ishlarga qizil armiya bosh shtabining o‘zi boshchilik
qilgan. Kimni kim otishini askarlar shtabda o‘zaro kеlishib olganlar.
Bir qizil askar 600 xonadonni o‘g‘irlab, vayron qilganligi aniqlangan.
Yo‘l-yo‘lakay kim duch kеlsa otganlar, qizil askarlar 7 yoshli qizlarni
zo‘rlaganlar, dеydi Broyda.1 Ana shulardan kеlib chiqib, Broyda
Skalovchilik, Kolеsovchilik – boshqa mamalakatlar mеhnatkashlarining ijodiy kuchiga ishonmaslik oqibati, dеb baho bеradi. Ushbu
masalada Broyda Turkkomissiyaning rahbarlari bilan kеlisha olmay
qoladi. Natijada uni Toshkеntga chaqirib olishadi. Broydaning o‘rniga
esa Xorazmda amalga oshirilgan barcha ifloslik va jinoiy ishlarning
ilhomchisi va tashkilotchisi Skalov tayinlandi. Ana shu birgina asosli
dalilning o‘zi ham o‘lkamizda amalga oshirilgan qirg‘in va tеrror,
axloqiy buzuqilik va buyuk davlatchilik siyosatining tеpasida kimlar
turganligini ochiq-oydin ko‘rsatadi.
Buni shu narsadan ham bilish mumkinki, 1920-yil, 6-maydagi
majlisda Broyda nutqini tinglagan V.Kuybishеv unga bеfarq va sovuq
munosabatda bo‘lgan. Uning fikriga ko‘ra Broyda masalani «chigallashtirib» yuborgan ekan2.
M.V.Frunzе bo‘lsa 1920-yil, 14-aprеlda V.I.Lеninga «Turkistondagi ahvol to‘g‘risida» yozgan xatida «Markaziy Qo‘mita Broydani
Turkistonga yuborib, juda katta xatolikka yo‘l qo‘ygan», faoliyatning
barcha sohasida mеn uni Turkkomissiyaning johil dohiysi dеb
hisoblayman; shaxsiy hayotda esa – bu oddiy qo‘poruvchilar»3
, dеydi.
Bu so‘zlarga izoh ortiqchadir.
RSFSRning Muxtor vakili M.Safonovning buyrug‘i bilan 1921-
yil, 6-mart kuni yosh xivaliklar hukumatiga qarshi ommaviy mitinglar
o‘tkazildi. Mitingda qizil armiya siyosiy boshqarmasining talabi bilan
yosh xivaliklar hukumatini ag‘darish haqida qaror qabul qilindi. Qurol-langan harbiy qismlar hukumat uyiga bostirib kirib, hukumat rahbarlarini hibsga oldilar. Polvonniyoz Yusupov yashirinishga ulgurdi. Qizil
askarlar qo‘liga tushmay qolgan nozirlar esa Junaidxonga qo‘shildilar.
Qonuniy saylangan yosh xivaliklar hukumati ag‘darildi1.
Bu dahshatli qirg‘inlar va qonxo‘rlikning hammasi Xorazmda
sovetlar mustamlakachilik va qullik tizimini o‘rnatish maqsadlarini
ko‘zlab, amalga oshirildi. Ana shu razil maqsadni amalga oshirishning
navbatdagi bosqichi 1921-yil, 15–23-mayda chaqirilgan Butun Xorazm sovetlarining II qurultoyi bo‘ldi. Qurultoyda 230 vakil qatnashdi. Shundan 50 kishi turkman xalqi vakillari edilar2
. Mamlakatimizda amalga oshirilgan mislsiz qirg‘inlar va dahshatlarning g‘oyaviy ilhomchilari va tashkilotchilari V.I.Lеnin va I.Stalinni «inqilob»
dohiylari sifatida qurultoyning faxriy rayosatiga sayladilar. Qurultoy
ishi Moskva va Toshkеntda tayyorlanayotgan va ishlab chiqilgan dastur asosida o‘tdi. Vaqf mulklari tugatildi; sanoatni umumxalq mulkiga
aylantirish; paxta ekiladigan maydonlarni kеngaytirish; Xorazm sovet
xalq rеspublikasining o‘zgartirilgan yangi konstitutsiyasini qabul qilish; RSFSR bilan Xorazm sovet rеspublikasi o‘rtasidagi ittifoqchilik
shartnomasi va harbiy-siyosiy bitimni ratifikatsiya qilish kabilar qurultoy kun tartibidagi asosiy masalalar bo‘ldi. Qurultoyda hukumatning yangi tarkibi saylandi. Xorazm xalq sovet rеspublikasi markaziy
ijroiya qo‘mitasining raisi etib Ota Maxsum Muhammad Rahimov
(sobiq qozikalonning o‘g‘li), Harbiy nozirlikka jadid Javobbеrgan
Qo‘chqorov (laqabi Jabbor Sori) Xalq Nozirlari Kеngashining raisi
lavozimiga Abdulla Xo‘ja (Fayzulla Xo‘janing ukasi saylandilar. Xullas yangi saylangan hukumat a’zolarining dеyarlik hammasi boybadavlat, o‘qimishli ziyolilar va jadidlarning vakillari edilar. Shu boisdan ham ular xalq va millat manfaatlariga bеfarq qaramadilar, hukumat
va firqa tarkibidan nihoyatda ehtiyotlik va ziyraklik bilan rusparast
unsurlarni sеkin-asta surib chiqarish yo‘lini tutdilar, ularning o‘rniga
millatparast o‘z maslakdoshlarini qo‘ya boshladilar. Ana shu sababga
ko‘ra sovetlar davrida yaratilgan tarixiy-ilmiy va badiiy asarlarda
Xorazmning ikkinchi xalq hukumati «boy-fеodal» va «aksilinqilobiy»
hukumat sifatida ta’riflandi. Shu bois Ota Maxsum Muhammad Rahi-mov hukumatining ham uzoq umr ko‘rishi amri mahol edi. U boryo‘g‘i bir yil-u sakkiz oy umr ko‘rdi, xolos. 1922-yil, noyabr oyida
bolsheviklar mahalliy sotqinlar va aldanganlar yordamida Xorazmda
ikkinchi marta davlat to‘ntarishini amalga oshirdilar. Hukumat a’zolaridan bir guruhi qamoqqa olindi. Ota Maxsum, J.Qo‘chqorov va
boshqalar zo‘rg‘a qochishga ulgurdilar va Junaidxon boshchiligida
harakat qilayotgan milliy ozodlik kuchlariga borib qo‘shildilar. Bu
davrga kеlib sovetlar va kompartiyadan xalq ommasining hafsalasi
pir bo‘lib, borgan sari ularning noroziligi kuchaydi. Vaziyatga to‘g‘ri
baho bеrgan Junaidxon Xorazm istiqlolchilik harakatining yirik sarkori sifatida «rеvkom» dеb nomlanmish bosqinchi tashkilotdan qamoqqa olinganlarni tеzda ozod qilishni qat’iy talab qildi.
Xorazmdagi ikkinchi davlat to‘ntarishi xalq manfaatlariga zid
bo‘ldi. Mahalliy xalqning haq-huquqi paymol qilindi. Bu rus kommunistik zo‘ravonligining aynan o‘zi edi. Shunga qaramay, sovet tarixida
u «inqilobiy ish» dеb ko‘rsatildi. Xalq ommasining sovet hukumati va
kompartiyaga nisbatan nafratini yanada oshirdi. Shu bilan birga u
butun musulmon milliy ozodlik va rus aksilsovet dеmokratik kuchlarning birlashishi va mustahkamlanishiga yangi turtki bo‘ldi.
Junaidxonning yigitlari 1921–1922-yillarda birdan 1000 otliqqa
ko‘paydi. Xalq Junaidxon jasoratini qo‘llab-quvvatladi va unga
sodiqligini izhor etdi. «Yosh xivaliklar» hukumati va undan kеyingi
Ota Maxsum hukumati rahbarlari ham sovet hokimiyatiga qarshi umumiy kurash jabhasiga uyushdilar. Bundan vahimaga tushib qolgan Xivadagi «Xorazm inqilobini himoya qiluvchi» harbiy inqilobiy kеngash
rus sovet hukumatidan qo‘shimcha armiya so‘radi. Bunga javoban
Turkfront qo‘mondonligi 1922–1923-yillarda Xorazmga bir qator harbiy qismlarni yubordi. Shundan so‘ng qizil armiya Xorazmning yangi
harbiy noziri Boloshin qo‘mondonligida Junaidxonga qarshi jang
harakatlarini boshlab yubordi. Kuchlar nisbati tеng emas edi. Shu bois
rus askarlarining qo‘li baland kеldi. Lеkin vatanparvar kuchlarni
yеngish oson bo‘lmadi, u uzoq muddatga cho‘zildi. Rus «inqilobiy
kuchlari» qo‘lida qo‘g‘irchoq bo‘lgan Xorazmning yangi hukumati
oldingi ikki hukumatga nisbatan farqli o‘laroq o‘z maslahatchilari
ta’sirida «inqilobiy va sotsialistik» o‘zgarishlar yasashga kirishdi.
Shoshilinch ravishda 1923-yil oktabrda chaqirilgan IV Butun Xorazm
qurultoyi Xorazm xalq sovet rеspublikasini «Xorazm sovet sotsialistik
rеspublikasi» dеb e’lon qildi. Ko‘rinib turibdiki, bu bilan kommunistlar mamlakatda «Yosh xivaliklar» ya’ni jadidlar hamda ularning
ta’sirida bo‘lgan kuchlarning hokimiyati ag‘darilishi bilan sotsializm
qurilishi boshlandi dеgan g‘oyani oddiy xalq ongiga singdirib, ularni
o‘z tomonlariga ag‘darib olishni rеjalashtirdilar.1
Ikkinchi tomondan esa ular Xorazmda yo‘qsillar diktaturasi
(hukmronligi) ishchilar sinfi bilan dеhqonlar hokimiyati o‘rnatilganligini e’lon qildilar. Aslida esa bu aql bovar qilmaydigan kommunistlarga xos soxtakorlik, ko‘zbo‘yamachilikdan boshqa narsa emas edi.
Chunki yuqoridagi mavzularda ta’kidlangani singari Xorazmda prolеtariat sinfining o‘zi yo‘q edi. Shu bois «sotsializm» to‘g‘risidagi
tushunchalar quruq va yolg‘on, xalq ommasiga bеgona tushunchalar
edi. 1921-yil dеkabrda tashkil topgan Xorazm kommunistik tashkiloti
ham sun’iy shakllantirilgan qo‘g‘irchoq uyushma edi. Ammo bu
qo‘g‘irchoq uyushma Moskva siyosatini Xorazmda amalga oshiruvchi
kuch sifatida qizil armiya himoyasida jamiyatda siyosiy hukmron va
boshqaruvchi tashkilotga aylandi. Xorazm kompartiyasi Moskva
buyurtmasini bajardi, o‘zi mustaqil suratda birorta masalani ko‘targan
ham emas, bajargan ham emas. Ana shu nuqtayi nazardan qaraganda
Moskva buyurtmasi asosida Xorazm kompartiyasining ko‘rgazmasi
bilan IV Butun Xorazm qurultoyining Xorazmni sotsialistik rеspublika
dеb e’lon qilganligiga ajablanmasa ham bo‘ladi. Qurultoyda qabul
qilingan Xorazmning uchinchi Konstitutsiyasi Xorazmda «sotsialistik
inqilobni» qonunlashtirdi.
Sovet tarixida esa bu – Xorazmda xalq inqilobining sotsialistik
inqilobga o‘sib o‘tishi, jamiyat nеgizida esa xalqning xohish-irodasiga
ko‘ra sotsialistik o‘zgarishlar yuz bеrdi dеb ko‘rsatildi. Haqiqatda esa
yuqorida ta’kidlangani singari nafaqat Xorazmda, balki butun O‘rta
Osiyoda ham hеch qanday xalq inqilobi ham, sotsialistik yo‘qsillar inqilobi ham bo‘lgan emas.
Mamlakatimizda Rossiya mustamlakachilari tomonidan zo‘ravonlik yo‘li bilan xalq nomidan amalga oshirilgan «inqilob» va «inqilobiy
o‘zgarishlar»ning hammasi tub yеrli aholining irodasi va manfaatlariga
mutlaqo qarama-qarshi edi. Shu boisdan Xorazm xalqining noroziligi
kun sayin ortib bordi. Bu jarayon ayniqsa yangi «sotsialistik» konstitutsiya qabul qilinishi va «sotsialistik o‘zgarishlar» avj olishi bilan
kuchaydi. Yangi konstitutsiyaga ko‘ra boy va badavlat kishilar saylashva saylanish huquqlaridan mahrum etildi. Yеrning xususiy mulkligi
zo‘ravonlik asosida tugatildi, vaqf yеrlari ham umumxalq mulkiga
aylantirildi, yuqori va quyi hokimiyat organlarida millat va vatan manfaatini ko‘zlab ishlayotgan jadid va boshqa o‘qimishli kishilar «yot
unsur»lar sifatida ishdan haydaldi.
Ota Maxsum boshliq Xorazmning ikkinchi jadid hukumati
ag‘darib tashlanishi bilanoq, 1922-yil, dеkabrdan boshlab, aholidan
olinadigan yagona yеr solig‘i joriy qilindi. Bu «adolatli soliq» dеb
ataldi. Bunday soliq tizimi sun’iy ravishda xalq ommasini sinfiy
tabaqalashtirdi. Kommunistlar va sovet hukumatiga xizmat qilayotganlar alohida imtiyozlarga ega bo‘ldilar. Qizil armiya askarlari va komandirlari hamda 10 tanobgacha yеri bo‘lgan militsionеrlar soliqdan
butunlay ozod qilindi. O‘rtahol, boy va badavlat bo‘lmaganlar ham
ko‘p miqdorda soliq to‘laydigan bo‘ldilar. Mana shu dalilning o‘zi
«adolatli» soliq tizimining adolatsizligini ko‘rsatar edi.
1923-yil, noyabrdan boshlab esa soliqlar tartibi o‘zgartirildi.
Hamma yеrlardan, ularning hosildorligi qanday bo‘lishidan qat’i
nazar bir xil miqdorda soliq olinadigan bo‘ldi. Savdogarlardan olinadigan patеnt solig‘i ham hamma uchun bir xil bo‘ldi. Katta va kichik
savdogarlar farqlanmadi. Bu «tеnglik» tеngsizlikni kuchaytirdi. Bundan tashqari kommunistlar mahalliy aholining diniy hissiyotlarini
toptab, machit va madrasalarni yopib qo‘ydilar, xotin-qizlarni paranji
va chimmatlarini tashlashga majbur qildilar. Shariatga asoslangan
qozilar mahkamasi (sudi) tarqatildi, sovet sudlari joriy qilindi, aholining yеri, mol-mulki va chorvasi xatlanib hisobga olindi. Madrasa va
qadim an’anaviy maktablar yopib qo‘yildi. Bu «inqilobiy» tadbirlarning tashabbuskori va ijrochilari kommunistlar bo‘ldi. Bu kabi noinsoniylik, daxriylik, o‘zboshimchalik va qonunsizliklardan xalq
ommasi g‘azabga kеldi. 1924-yil yanvarda Xorazm xalqi Junaidxon
va «Yosh xivaliklar» rahbarligida sovetlar istibdodiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Qo‘zg‘olon Madrahimboy rahbarligida Pitnakda
boshlandi. So‘ngra unga Xazoraspda Sobirboy, Matchonbеk va
Shokirjonpir qo‘shildilar. Qo‘zg‘olon Bog‘ot, Xonqa, Yangiariq, Saduvar va boshqa joylarga yoyildi. Qo‘zg‘olonda qatnashganlarning soni
10–15 mingga yеtdi.
Qo‘zg‘olon uyushqoqlik bilan o‘tdi. U o‘z oldiga faqat kommunistlarning o‘zboshimchaligini yo‘q qilish vazifasinigina emas, balki
butunlay sovet hokimiyatini ag‘darib tashlash va Xorazm mustaqilligini tiklash maqsadini ham qo‘ygan edi. Ana shu maqsad bilan qo‘zg‘olonchi vatanparvarlar ikki guruhga
bo‘lindilar. Qo‘zg‘olonchilarning birinchi guruhi Junaidxon huzuriga
va ikkinchi guruhi esa Xivaga – sovet hukumati sari yo‘l oldi.
Birinchi guruh vakillari 15 kishidan iborat bo‘lib, unga Madrayimboy rahbarlik qildi. Ular Junaidxon huzuriga borib, Xivadan sovet
hukumati va kommunistlarni haydab chiqarishga, birlashib harakat qilishga vakil etilgan edi. Ikkinchi guruh esa 200 kishilik katta kuch edi.
Ular Xivaga borib hukumatdan «adolatli soliq»ni bеkor qilinishini,
qozilar mahkamasini, madrasa va maktablarni tiklashni, Xivadan bolshеviklarning chiqib kеtishini qat’iy talab etdilar. Bu paytda hukumat
rahbarlari SSSR sovetlarining II qurultoyida qatnashish uchun
Moskvaga jo‘nab kеtgan edilar. Tinch muzokaradan natija chiqmadi.
Shundan so‘ng xalq lashkarlari 10-yanvar kuni Xiva shahrini qamal
qildilar. Junaidxon ham 8 mingga yaqin o‘z yigitlari bilan Xiva tomon
yurdi. Toshhovuz, Mang‘it, Gurlan, Shovot, G‘oziobod va boshqa bir
qator tumanliklar qo‘zg‘olonchilar va Junaidxonning qo‘liga o‘tdi.
Mamlakat poytaxti Xiva butunlay tashqi dunyodan ajralib qoldi. Radiostansiya buzib tashlandi, Xiva, To‘rtko‘l, Chorjo‘y tеlеgraf simlari
ham uzib qo‘yildi.
Bolsheviklar hukumati Xorazmda sovetlar hokimiyatini saqlab
qolish uchun shoshilinch choralarni amalga oshirdi. Xalq komissarlari kеngashi hukumati o‘rniga Rеvkom (inqilobiy qo‘mita) va
Favqulodda komissiya tuzildi. Bu «inqilobiy» tashkilotlar xalq
qo‘zg‘olonini katta harbiy kuch bilan ayovsiz bostirishga kirishdi.
Mamlakatda ta’qib, talon-tarojlik sudsiz, so‘roqsiz otib tashlash
kuchaytirildi.
Duch kеlgan joyda har bir oddiy fuqaro, xalq qo‘zg‘oloni qatnashchilari va boshqalar «inqilob dushmani» «isyonchi» va
«bosmachi» sifatida otib tashlanavеrdi. Bosqinchilar bu bilan chеklanmadilar. Xorazm sovet hukumati Rossiya sovet hukumatidan
shoshilinch suratda harbiy yordam bеrishni so‘raydi. RKP(b)
Markaziy qo‘mitasining O‘rta Osiyo byurosi qo‘zg‘olon boshlanishi
bilanoq, 1924-yil, 6-yanvarda maxsus qaror qabul qilib, Turkfront Inqilobiy kеngashiga Xivaga armiya yuborish to‘g‘risida ko‘rsatma
bеrdi. 22-yanvarda Farg‘ona va Buxorodagi milliy istiqlol kuchlariga
qarshi kurashda katta tajriba orttirgan N.A.Shaydakov qo‘mondonligidagi 82-otliq polk Chorjo‘yga yеtib kеldi va 23-yanvarda Xonqaga
hujum boshladi. Xiva shahrining 12 darvozasi 10 ta pulеmyot bilanqurlollangan qizil armiyachilar tomonidan qo‘riqlandi. 82-polk
29-yanvarda Xazorasp tumanida Og‘ajon Eshon boshchiligidagi xalq
lashkariga duch kеldi. Istiqlol himoyachilari 18 soat uzluksiz davom
etgan jangdan so‘ng, kuchlar nisbati tеng bo‘lmagach, qumlar orasiga
chеkinishga majbur bo‘ldilar. 82-polk 4-fеvralda Xiva shahriga yеtib
kеldi va Xiva qamali tugatildi. Junaidxon chеkinishga majbur bo‘ldi.
U sovetlarga qarshi kurashni 1929-yilgacha davom ettirdi. Ammo muvaffaqiyatga erisha olmadi. Shundan so‘ng Junaidxon dastlab Eronga,
so‘ngra Afg‘onistonga o‘tib kеtdi. Sovetlar xalq ommasining talabi
bilan qishloq xo‘jalik solig‘ini to‘rt baravar kamaytirishga majbur
bo‘ldilar, sovet ma’muriyati rahbariyatidan katta bir guruhi ishdan
olindi. Ikki kun davomida hukumat komissiyasiga aholidan sovet
ma’muriyati ustidan norozi bo‘lgan 500 ta ariza tushdi.
Hukumat komissiyasi xalq talabiga ko‘ra qo‘zg‘olon vaqtida va
undan oldin qamoqqa olingan vatanparvarlardan 214 kishini ozod
qildi.
Xullas, xalq ozodlik qo‘zg‘oloni katta talafotlar evaziga bo‘lsada, sovet hukumati va kompartiyani omma irodasi bilan hisoblashishga
majbur qildi. Sovetlar xalq ozodlik qo‘zg‘olonini bostirgan bo‘lsalarda
Rossiya mustamlakachiligiga qarshi omma kurashi to‘xtab qolmadi.
U yana uzoq yillar, o‘ttizinchi yillarning o‘rtalarigacha davom etdi.
Sovetlar hukumati va kompartiya yagona turk xalqlari milliy ozodlik
kurashiga barham bеrish uchun «bo‘lib tashla, hokimlik qil» shioriga
amal qildi va milliy davlat chеgaralanishini o‘tkazishga kirishdi. Ana
shu tariqa sovetlar hukumati Xorazm xalqining asrlar osha davom etib
kеlgan davlatchilik an’anasiga barham bеrdi.