1 – Mavzu. Jahon iqtisodiy tarixini o’ganish yo’nalishlari. Reja: Iqtisodiy tarixning qisqacha izohi

§ 3-MAVZU. O'RTA ASRLARDA YEVROPANING IQTISODIY
RIVOJLANISHI

Reja:

1. 
   V-X asrlarda G'arbiy Yevropada feodalizmning rivojlanish xususiyatlari
   
2. 
   XI-XV asrlarda G'arbiy Yevropada qishloq xojaligi
   
3. 
   XI-XV asrlarda G'arbiy Yevropada feodal shahar, hunarmandchilik va savdo sotiq
   
4. 
   Yevropada kapitalistik ishlab chiqarish kurtaklarining vujudga kelishi.
   
5. 
   Buyuk geografik kashfiyotlar
   
6. 
   Yevropada "narxlar inqilobi"
   
7. 
   Jahon bozorining vujudga kelishi
   

1. 
   V-X asrlarda G'arbiy Yevropada feodalizmning rivojlanish xususiyatlari
   

G'arbiy Yevropa feodalizmida 2 xil ijtimoiy tizim shakllangan edi: antik quldorlik tizimi va varvar quldor qabilalar tizimi. Ular orasidagi farq juda katta edi. Birinchi tizim juda rivojlangan edi, ikkinchisi esa sinfiy tarmoqqa ega emas edi. Bir tarafdan IV-V asr­larda antik jamiyatda protofeodal elementlar paydo bo'la boshla- di, boshqa tarafdan esa ko'pgina xalqlar o'zaro ichki rivojlanishlar orqali feodalizmga kela boshladilar.
Feodalizm tarixining ko'pgina muammolari, shu bilan birga un- ing davrlanishi yetarli darajada munozaralidir. So'nggi paytlarda davrlanish qo'yidagi tarzda deb belgilanmoqda;

1. 
   Ilk o'rta asrlar V-IX asrlar. Bu davrda feodalizmning ilk shakl- lari paydo bo'ldi: yer yuqori tabaqa vakillari o'rtasida taqsimlani- shi yuzaga kela boshladi, erksiz dehqon qatlami shakllana bosh- ladi, vassal-lenn munosabatlari vujudga keldi.
   
2. 
   Yuqori o'rta asrlar X-XIII asrlar.
   

Bu davrda dominant xo'jalikning shakllanishi, feodal ierarxiyas- ining vujudga kelishi, hunarmandchilik va savdoning birmuncha rivojlanishi ro'y berdi. Shuni aytib o'tish kerakki XIII asrda G'arbiy Yevropada o'ziga xos feodalizm rivojlanishi ro'y bera boshladi. XIII asrgacha deyarli barcha hududlarda iqtisodiyotning rivojlanishi ro'y berdi, minglab shaharlar paydo bo'ldi va ularning ko'pchiligi o'zini-o'zi boshqarishga o'tdi.
Bu shaharlarda yuzlab ixtisoslikka ega bo'lgan hunarmand- lar ishlardi, ko'pgina sexlar va gildalar paydo bo'ldi. Qishloq xo'jaligida ish qurollarining takomillashishi ro'y berdi, ichki mus- tamlakaga aylantirish ro'y berdi hamda o'z navbatida o'rmonlarni kesish, melioratsiya ishlari boshlab yuborildi. Iqtisodiy rivojlanish natijasida aholining 2-3 barobarga o'sishi sodir bo'ldi.

3. 
   So'nggi o'rta asrlar XIV-XVII asrlar. ³
   

Feodal yer munosabatlari asta-sekin yo'q bo'la boshladi yoki dominant xo'jalik butunlay yo'q bo'la boshladi dehqonlarning shaxsiy ozodlikka erishishi jarayoni ro'y bera boshladi, feodal ierarxiyaning amalga kirish jarayoni boshlandi. Feodal tizimning inqirozga uchrash alomatlari paydo bo'lib, ilk kapitalizmning alo- matlari paydo bo'ldi.
Yer fondlarining tugashi munosabati bilan yer mukofotlari

• 
  benefitsiylar abadiy berilmaydigan, balki xizmat muddatiga yoki umr oxirigacha beriladigan bo'ldi va keyinchalik xizmatdagi boshqa kishilarga berilishi mumkin qilib belgilandi. IX-X asrlar davomida benefitsiylar umr oxirigacha beriladigan shakldan me- ros qoldiriladigan yo'lga aylana bordi va majburiy harbiy xizmatda bo'lish bilan bog'liq shartli merosiy mulk sifatida feod⁴ shaklini ola boshladi.
  

Bu islohot, birinchidan, harbiy tashkilotning asosi bo'lib qol- gan mayda va o'rta feodallar qatlamini mustahkamladi; ikkinchi- dan, feodal yer mulkdorligini mustahkamladi va yer odatda shu yerda yashagan odamlari bilan birga beriladigan bo'lgani uchun dehqonlarning qaramligini kuchaytirdi; uchinchidan, yer beruvchi va yer oluvchi o'rtasida yer munosabatlarini keltirib chiqarib, vas­sal munosabatlarning qaror topishiga sabab bo'ldi.
Qirol votchinasining qaram dehqonchiligi asosiy uch guruxga bo'linar edi:

• 
  kolonlar, yoki chorakorlar, ular ko'pchilikni tashkil etishardi
  

• 
  shaxsan erkin, ammo yer qaramligida bo'lganlar:
  

• 
  qul-servlar - shaxsan va yer qaramligida bo'lganlar;
  
• 
  litlar - o'rta holatdagilar - qaysidir feodalning homiyligida bo'lib, yer ulushidan merosga qoldirish huquqi bilan foydalanu- vchilar.
  

Bunday farqlar asta-sekin yo'qola borib, dehqonlar bir xil qaram odamlarga aylana bordilar. Ularning hammasi to'lov to'lab, feodalga tekin ishlab berishga majbur edilar.
Xo'jaliklar tabiiy bo'lib, hunarmandchilik mehnati dehqonchilik bilan birlashgan edi. Mahsulotning deyarli hammasi votchinaning o'zida ishlatilar, har zamonda ortiqcha mahsulot sotilar va votchi- nada ishlab chiqarish mumkin bo'lmagan mahsulotlargina sotib olinar edi. Ammo savdo - sotiq iqtisodiy hayotning umumiy dara- jasiga sezilarli ta'sir etmas edi.
XI asrda feodal-qaram dehqonchilikning shakllanishi tugallan- di. Sen'orlarga shaxsan va yer qaramligida bo'lgan servlar asosiy qatlam bo'lib qoldilar. Dehqonlar villanlar deb atalmish, shaxsan erkin, lekin yer va suv qaramligida bo'lgan kichik guruhi saqlanib qoldi.

9. 
   XIII asrlar uchun ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va qishloq xo'jaligining mahsuldorligini oshirishda yuksalish xususi- yatlidir. Yerga ishlov berish yaxshilandi. Uch dalalik uslubi tarqaldi. Bo'sh yerlar va o'rmonlarni o'zlashtirish - ichki mustamlakalashti- rish keng tarqaldi.
   

Ekin maydonlarining kengayishi va hosildorlikning ko'tarilishi mehnat unumdorligining oshishiga hamda qo'shimcha mahsulot yaratilishiga olib keldi. Sen'orlar uchun rentani dehqon hosilin- ing bir qismi sifatida olish foydali bo'lib qoldi. Shuning uchun XII-XIII asrlarda ular tekin ishlab berishni yo'q qilib, barcha do- menial yerlarni dehqonlarga foydalanish uchun tarqatib berishni yo'lga qo'yishdi. Mahsulot rentasi tez orada pul rentasi bilan al- mashtirildi, chunki fransuz qishloqlariga shaharlarning ta'siri to- bora kuchaya borardi.
Bozorga mahsulot yetkazib beruvchi asosiy ta'minotchi de­hqon bo'lib qoldi. Bu bir qator oqibatlarga olib keldi.
Feodallar dehqonlar ustidan sud hukmronligini saqlab qol- gan, ammo dehqonlar erkin odamlar, ya'ni villanlar sifatida qirol- lik sudiga murojat qila olardilar. Bundan tashqari salb yurishlarda qatnashish, ham shaxsiy erkinlikka olib kelar edi. Dehqonlarning sinfiy kurashi, ham katta ahamiyatga ega bo'ldi.
Dehqonlarning tabaqalanishi kuchaydi, Senzivani⁵ garovga qo'yish yoki sotish mumkinligi XIV-XV asrlarda o'ta qashshoqlash- gan dehqonlar qatlamining paydo bo'lishiga olib keldi⁶. Qarzlarini to'lashga qurbi yetmaganligi uchun ular sen'orlarga yoki o'ziga to'q qo'shnilariga yollanib ishlashga majbur bo'lardilar. Natijada yollanma dehqonlar qatlami paydo bo'ldi. Shu davrning o'zida de­hqon mulkchiligining yangi ko'rinishi yerni ijaraga olish, ko'proq chorvadorlik ko'rinishida, shakllandi.
Hukmron sinfning ahvolida o'zgarishlar ro'y berdi - XIV asr- dan boshlab sen'orlar va ularning vassallari orasidagi munosabat- larning asosiy shakli shartli yer taqsimoti emas, balki rentali feod bo'lib qoldi. Endi vassal o'z xizmati uchun aniq yer hududining o'rniga uning rentasinigina olar edi.

2. 
   XI-XV asrlarda G'arbiy Yevropada qishloq xo'jaligi
   

XI-XV asrlarda G'arbiy Yevropa feodalizmi tugallangan yetuk shakllarga ega bo'ldi. Bu davrda feodal tarqoqlik o'z o'rnini markazlashgan feodal davlatlarga bo'shatib berdi. Ulardan eng yiriklari Fransiya va Angliya edi. Feodal hukmronlikning marka- zlashuvi feodal ishlab chiqarish usullarining mustahkamlashuviga olib kelmay iloji yo'q edi. XI-XV asrlarda bu yerda feodal tuzum keng qamrovli ahamiyat kasb etib, xo'jalik hayotida hal qiluvchi rol o'ynay boshladi.
Krepostnoylashgan sen'orlar o'zlarining barshchina tizimi bi­lan chuqur inqirozga uchray boshladi. Feodal tuzumning natural xo'jaligi o'zining ahamiyatini tobora yo'qota bordi, jamiyat bor- gan sari qarama - qarshi fikrni bildira boshladi. Dominant xo'jalik ishlab chiqargan mahsulotlar xalq ehtiyojlarini va shu bilan bir-
ga feodallarning ham ehtiyojlarini qondira olmay qoldi. Fransuz dvoryanlari va dehqonlariga nisbatan sifatli va har xil turdagi ish qurollari va iste'mol mollari kerak bo'la boshladi. Shahar va qish- loqlar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalarning tobora kuchayishi pul hajmini ko'paytirish zaruriyatini keltirib chiqardi.
Feodal rentani mahsulot va pul obroki shaklida topshirishga obyektiv ehtiyoj vujudga keldi. Mahsulot shaklidagi renta ishlab chiqaruvchidan yanada yuqori ishlab chiqarish madaniyatini talab etardi. XIV-XV asrlarda Fransiyada feodallar qaram dehqonlarni barshchinadan mahsulot shaklidagi rentaga, keyinchalik esa pul rentasiga o'tkazdilar. Natijada dehqon xo'jaligi feodal rentasini ishlab chiqarish markaziga aylandi. Fransuz zodagonlari oltin va kumushlarning shu'lasidan mast bo'lib qoldilar. Pul shaklidagi obrok o'lchab bo'lmas darajada katta ediki, feodallar o'zlarining barcha talablarini qondirishga harakat qilardilar.
Feodallar talablarining tobora ko'payishidan ko'pgina dehqon xo'jaliklari g'azablanardi. Feodallarning surunkali ravishda urush- lar natijasida dehqonlarning ahvolini tobora og'irlashar, hosilning kamayishi, ocharchilik va epidemiyalar natajasida tabaqalararo urushlar kuchayib borardi.
Ingliz feodal qirolligi IX asrda vujudga keldi. Lekin feodal mu- nosabatlar Angliyada sekin rivojlanardi. Feodal xo'jalik 1066 yilda Angliya Normandiya gersogi Vilgelm tomonidan bosib olingandan keyin to'la-to'kis rivojlanib bo'ldi. Yerlarning kelgindi normand va fransuz feodallari tomonidan birdaniga musodara qilinishi yirik yer egalarning paydo bo'lishi va dehqonlarning qaramlashuvi sur'atlarini tezlashtirib yubordi.
XI asrning oxirida yerlarni ro'yxatdan o'tkazish jarayonida shu narsa ayon bo'ldiki, o'sha davrga kelib Angliya xo'jaligining asosiy qismini qaram dehqonlar mehnatiga asoslangan manor qo'rg'onlari tashkil etardi. XII-XIII asrlarga kelib manor tizimi mamlakatning 80% ini tashkil etardi. Manorlarga qaram dehqonlar xizmat qilardi. Asta-sekin manor tizimi 2 asosiy guruhga ajraldi:

• 
  villanlar qishloq xo'jaligining 30 akrgacha yeri bo'lgan va o'z ish quroli hamda xo'kiziga ega bo'lgan dehqonlar sinfi
  
• 
  kotgerlar kichkina yeriga ega bo'lgan yoki umuman yeri bo'lmagan dehqonlar.
  

Kotgerlar barshchinada ishlab, xo'jayinning xo'kizi va mehnat qurollarini ishlatishgan. Manorial xo'jalik tizimi natural shaklda 42
edi, manorlar o'rtasidagi savdo munosabatlari sekin rivojlanardi, o'sha davrdagi boshqa Yevropa mamlakatlari manorlariga nisba­tan agrotexnik darajada zaif edilar.
Lekin shuni aytib o'tish kerakki XII-XIII asrlarda Angliyada feodallardan ozod hisoblangan dehqonlar mavjud edi. Ular fri- golderlar deb atalgan. Ammo ular juda kam sonli edilar va ularn­ing roli ijtimoiy hayotda unchalik muhim o'rin tutmasdi. XIV-XV acrlarda Angliyada Fransiyadagi kabi feodal munosabatlarning ancha ko'zga tashlanuvchan darajada keskin o'zgarishi yuz berdi.
Bunda mamlakat ichki bozorining rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etdi. Junga bo'lgan talabning tobora osha borishi natijasida Angliyada qo'ychilikning rivojlanishi kuchaya bordi. Bu xol feodal qo'rg'onlarida ham, dehqon xo'jaliklarida ham kuzatildi. Jun ma- tolar ishlab chiqarish markazlariga aylanib borayotgan flandr shaharlarning junga talabi ayniqsa katta edi. Bu "ishlab berishn- ing kommutatsiyasi"ga, ya'ni o'zgarishiga olib keldi. Villanlar ko- pigollderlarga⁷ aylanishdi va ba'zi bir, asosan og'ir va qaramlik ko'rinishlaridan qutulishdi.
Endi ular ishlab berish o'rniga to'lov, jun holida yoki pul bilan to'laydigan bo'lishdi. Kopigolder o'sha joydagi cherkovda saqla- nadigan hujjatning nusxasi bilan: yerga egalik qiladigan dehqon degani edi. XV asrda Angliya qishloqlarida kopigolderlar asosiy shaxslar bo'lib qoldi. Tobora oshayotgan to'lov majburiyatlari, feodal zodagonlar qo'lida qurol bo'lib qolayotgan va yakka xo- kimlilikka asoslangan davlatning og'ir soliqlari, qo'shni Fransiyad­agi kabi, sinfiy kurashning kuchayib ketishiga olib keldi.
1381 yili Angliyada Uot Tayler boshchiligida dehqonlarning katta qo'zg'oloni alanga oldi. Qo'zg'olonchilar jiddiy muvaffaqi- yatlarga erishdilar, xatto poytaxt Londonni ham egallashga mu- vaffaq bo'lishdi. By ko'zg'olon bostirilgan bo'lishiga qaramay, muhim ijtimoiy-iqtisodiy natijalarga ega bo'ldi.

15. 
    asr davomida Angliyaning deyarli barcha dehqonlari shax­san ozod bo'ldilar qishloq xo'jaligi esa asosan tovar xo'jaligi shaklini oldi. Angliyaning ko'pchilik dvoryanlari yollanma meh- natga asoslangan xo'jalik yurita boshladilar. Yangi burjuazlashgan dvoryanlar tabaqasi paydo bo'ldi. Bu Angliya qishloq xo'jaligida yangi, kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari tug'ilayotganini bildirar edi.
    

O'rta asrlarda Germaniyada feodal munosabatlarning rivojla­nishi Angliya va Fransiyadagiga nisbatan sekinroq amalga oshdi. Buning asosiy sababi Germaniyada ancha vaqt davomida siyosiy tarqoqlik hukm surgani va markazlashgan yagona feodal davlat- ning yo'qligi edi. Shunga qaramay XII asr boshida nemis qish- loqlari asosan feodal qishloqlarga aylandi. Qishloq aholisining asosini qaram dehqonlar tashkil qildi. Cherkov va monastir ye- rlarida fogtlar deb atalmish neofeodalarga bo'ysunadigan "fogt odamlari" yashaganlar.
Nemis feodalizmi tarixida Germaniya feodallarining Elba dary- osi sharqida joylashgan G'arbiy slavyanlar yerlariga qilgan bosq- inchilik harakatlari muhim o'rin tutadi. By harakatlar zamirida yan- gi yerlar va qaram dehqonlarni qo'lga kiritish yotar, tub slavyan aholisi doimiy ravishda, rahmsizlarcha qirib tashlanardi. Bosib olingan yerlarda bir necha feodal ritsarlik knyazliklari tuzildi. Ne­mis ritsarlari butun Boltiq bo'yi yerlarini bosib olishga erishdilar.
Germaniyada qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishning ahvoli tax- minan Fransiya va Angliyadagidek edi. O'zlashtirilgan yerlar may- doni sezilarli darajada kengaydi, texnik ekinlar ekila boshlandi, donli ekinlar, poliz va bog'larga qarash yaxshilandi, chorvachilikn- ing rivojlanishi ancha yuqori darajaga yetdi.
XIII asr oxirlaridan boshlab Germaniyadagi agrar munosabat- larda, Angliya va Fransiyadagidan ko'ra kamroq seziladigan dara­jada bo'lsa ham, to'ntarish boshlandi.
Shahar va qishloq orasida tovar munosabatlarining kuchayishi ta'sirida Germaniyaning bir qator rayonlarida ishlab berish tizimi va shaxsiy qaramlikning bir qator elementlari yo'q qilindi, feodal qaramlikning to'lov to'lash shakllariga o'tildi. Sharqiy Germani- yaning nemis feodallari tomonidan mustamlakaga aylantirishi natijasida XV asrda keng miqyosda dehqonlarni qaramlashtirish amalga oshirildi. Bularning hammasi ezilgan dehqonlarning ke- skin noroziliklariga sabab bo'ldi va XVI asrda ularning ommaviy ko'zg'olonlari - "Buyuk dehqonlar urush"ni tayyorlab berdi.

3. 
   XI-XV asrlarda G'arbiy Yevropada feodal shahar, hunarmandchilik va savdo sotiq.
   

Hunarmandchilikning qishloq xo'jaligidan ajralish jarayoni G'arbiy Yevropada feodal shaharlarning paydo bo'lishiga mod- diy asos bo'lib xizmat qildi. O'rta asrlarning boshlarida insonning xo'jalik faoliyati to'laligicha qishloqda jamlangan, hunarmand­chilik dehqonchilikdan ajralmagan edi. To'g'ri, devorlar bilan o'ralgan yirik aholi punktlari mavjud edi, lekin iqtisodiy jihatdan ular qishloqlardan farq qilmas, faqat ma'muriy va diniy markazlar vazifasini o'tar edilar.
Lekin XI asrga kelib, umumiy iqtisodiy yuksalish natijasida, hu­narmandchilik va savdo - sotiq markazlari sifatida shaharlar vu­judga keldi. Jamoaviy mehnat taqsimotining rivojlanishi bilan Rim davridan saqlanib kelayotgan eski shaharlar jonlandi, yangilari paydo bo'ldi. Markazlashgan shaharlarning iqtisodiy va siyosiy hayoti aynan shaharlarda jamlana boshladi. Shaharlar iqtisodiy va madaniy rivojlanish timsoliga aylandi.
XI-XIII asrlarda G'arbiy Yevropa feodallari bir necha bor Sharq yo'nalishida yurishlar amalga oshirdilar. Ko'plab ritsarlar, dehqon­lar va shaharliklarni o'z domiga tortgan salb yurishlari, umuman olganda, yevropaliklar uchun muvaffaqiyatsiz tugagan bo'lishiga qaramay, Yevropa hayotida iz qoldirmay iloji yo'q edi. Ular sharq davlatlari bilan G'arbiy Yevropa o'rtasida tovar-pul munosabatlar- ining rivojlanishiga, buning natijasi o'laroq Yevropa shaharlarin- ing yanada o'sishiga xizmat qildi.
Shaharlar yanada mustahkamlana borib, yomg'irdan keyin paydo bo'lgan qo'ziqorinlardek tez ko'paya boshladilar. Faqat Germaniyaning o'zida XIII-XIV asrlarda 700 dan ortiq shaharlar paydo bo'ldi. G'arbiy Yevropa shaharlarining ichidagi Italiyadagi Venetsiya, Genuya va Florensiya, Germaniyadagi Keln, Gamburg, Lyubek, Augsburg, Regensburg, Fransiyadagi Parij, Angliyadagi London va York kabi yirik savdo-sanoat markazlarini alohida aytib o'tish kerak.
Ularning aholisi ko'p emas edi. Germaniyada 10-15 ming ahol- isi bo'lgan shaharlar o'rtacha, 25-35 ming aholisi bo'lganlari yirik, 3 mingdan 5 minggacha aholisi bo'lganlari esa mayda shahar­lar hisoblanar edi, o'rta asr shaharlari qulayliklarga ega emas edi. Ko'chalari tor, qing'ir-qiyshiq, qoplamasiz va yoritilmagan edi. Binolar yog'ochdan qurilar, tez-tez yong'in ostida qolar edilar.
O'rta asr shaharlari asosan feodallarning yerlarida joylashgan bo'lib, ular esa qaram edilar. Shaharlarda avvaliga erkin hunar- mandlar bilan bir qatorda qaram dehqonlar ham yashashgan. Le­kin sekin-asta shaharlar o'z erkinliklari va mustaqilliklari uchun kurasha boshladilar. Feodal shaharlarda xokimiyat boy savdogar­lar, sudxo'rlar va uy egalari qo'liga o'ta boshladi.
Hunarmandchilik va savdo-sotiq shahar aholisining asosiy mashg'uloti bo'la boshladi. Shahar hunarmandchiligining eng keng tarqalgan turlari to'qimachilik metallarni eritish va ularga ishlov berish edi.
To'qimachilik sohasida movut va dag'al jun matolar ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega edi. Feodal G'arbiy Yevropada Flandriya⁸ va Florensiya rayonlari jun ishlab chiqarishning asosiy markazlari edi. Sharq davlatlaridan o'zlashtirib olingan shoyi ish­lab chiqarish shimoliy italyan shaharlari va Fransiyaning ba'zi sha- harlarida (Lion) rivojlandi.
Qurol-yarog' ishlab chiqarish juda tez rivojlana boshladi. Uzluksiz urushlar ko'p miqdorda qurol va yarog'-aslaha talab qilardi. Metallga bo'lgan talab metallurgiyaning tez rivojlanishiga olib keldi. Ochiq o'choqlar o'rnini yopik o'choqlar egallay bosh­ladi. Yopiq o'choqlarda yuqoriroq temperatura rejimlariga erish- ish mumkin bo'lib, natijada qiyin eruvchi temir rudalaridan ham metall olinadigan bo'ldi. XV asrda deyarli barcha G'arbiy Yevropa davlatlarida domna o'choqlari bor edi. Metallga ishlov berishda quymachilik ishi katta ahamiyatga ega bo'ldi.
Yevropadagi o'rta asr hunarmandchiligiga xos bo'lgan jihat ishning sexlar ko'rinishida tashkil etilishi bo'lib, bu feodal tu- zumining oqibati edi. U yoki bu shaharning har bir sexi bir kasb yoki mutaxassislik hunarmandlarini birlashtirar, o'z ustavi va say- lanadigan ma'muriyati-oqsoqollariga ega edi. Faqat ustalar o'rta asr sexlarining to'la huquqli a'zolari edi. Hunarmandchilik ustax- onalarida ustalar bilan bir qatorda yordamchi ishchi va shogirdlar ham ishlar edi.
Sex hunarmandchiligida hali mehnat taqsimoti yo'q bo'lib, har bir hunarmand o'z mahsulotini boshidan oxirigacha o'zi tayyorlar edi. Raqobatga qarshi turish hamda hunarmandchilik ustaxonalaridagi ishchilar o'rtasida iqtisodiy tenglikni ta'minlash maqsa- dida o'rta asr hunarmandchilik sexlarida shafqatsiz, qattiq regla- mentlash tartibi amalda bo'lgan. Mahsulot hajmi va sifati, bahosi, yordamchi ishchi va shogirdlar soni, jixozlar va xom-ashyo miq- dori, ish kunining davomiyligi bularning hammasi qat'iy belgilab qo'yilgan.
Shaharda hech kim, agar u sex a'zosi bo'lmasa, biror bir hunar bilan shug'ullanishga haqqi yo'q edi.
Bu tadbirlarning hammasi, shu jumladan sex tashkiloti ham av- val boshda progressiv ahamiyatga ega bo'ldi, chunki hunarmand- larning manfaatlarini himoya qilar edi. Lekin sexlar sekin-asta jamoaviy ishlab chiqarish rivojlanishiga to'sqinlik qila boshladi. Chunki sexlardagi reglamentlash tartibi texnik rivojlanishga, ish­lab chiqarish kuchlarining o'sishiga sun'iy to'sqinlik qilar, raqo- batni va hunarmandlarning tashabbusini bo'g'ib turar edi.

9. 
   XV asrlarda ishlab chiqarish kuchlari va tovar ishlab chiqar­ish rivojlanishi bilan birga ichki va tashqi savdo ham kengaya bor- di. Ayniqsa kompaniyadagi yarmarkalar mashhur edi. Uning oltita shahrida navbatma-navbat yarmarkalar tashkil etilar, bu yerga turli davlatlardan savdogarlar oqib kelardi. Savdogarlar va hunar- mandlarni talon-tarojdan va yirik feodallar o'z boshimchaligidan himoya qilish uchun shaharlar maxsus ittifoqlarga birlashganlar. Ulardan eng mashhuri Ganza ittifoqi bo'lib, u butun Shimoliy Yev- ropadan (Novgoroddan) Londongacha - o'z filial va idoralariga ega edi.
   

Turli vaqtlarda Ganzaga 70 dan 100 tagacha⁹, asosan nemis shaharlari birlashgan. Yevropada tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi XI-XV asrlarda, dastlabki banklar va qarz muomalalar- ining paydo bo'lishiga olib keldi. Ba'zi ishbilarmon va savdoga­rlar bankirlardan, ya'ni sudxo'rlardan pul qarz olib ishlatardilar. Bank-kredit muomalalari va muassasalari eng avvalo Shimoliy Italiya shaharlarida rivojlana boshladilar. "Bank" atamasi italyan- cha "banka" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, sudxo'rning pul ayir- boshlash stolchasini anglatadi. Yevropada kapitalistik ishlab chiqarish kurtaklarining vujudga kelishi
IX asrning ikkinchi yarmida Buyuk Karl imperiyasi tarkibidan ajralib chiqqan Italiya bir nechta alohida, feodal yakka qismlarga bo'linib ketdi. Shimoliy Italiyada bir necha boy shahar-respublika- lar - Venetsiya, Genuya va Florensiya tashkil topdi. Xo'jalik rivojla­nishi jihatidan ular Italiyaning boshqa rayonlarini ancha orqada qoldirib ketishdi. Aslida ular sanoat ishlab chiqarishi va savdo- sotiqning dunyo markazlari edilar.

• 
  Venetsiya
  

o'sha davr me'yorlari bo'yicha juda katta shahar bo'lib, 200 ming aholisi bor edi. Venetsiya movutlari va shoyi matolari, shisha, qurollar, qahrabodan tayyorlangan buyumlari butun Yevropaga tarqalar, sharq mamlakatlarida katta talabga ega edi.
◄ Genuya
Venetsiyaning doimiy raqobatchisi Genuya edi. Ular orasida O'rta Yer dengizi basseynida savdo-sotiq bo'yicha birinchilik uc­hun to'xtovsiz kurash borardi. Genuyaliklar Qora dengizning shi­moliy qirg'oqlarida bir qator faktoriyalar tashkil qildilar. Ulardan eng ahamiyatlilari Kafa va Soldayya edi. XIV asrning ikkinchi yar­mida (1380 y.) Venetsiya floti Genuya flotini kuchli mag'lubiyatga uchratdi va shundan keyin O'rta yer dengizi hududida birinchilik uzil-kesil Venetsiya tomoniga o'tdi.

• 
  Florensiya
  

Dengizdan ancha uzoqda joylashgan Florensiyada sanoat, ayniqsa movut va shoyi ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bank ishlari ham gullab-yashnadi. Florensiya savdogar- lari va sanoatchilari o'z kapitallarini Rim papasi, qirollar va feodal zodagonlarga qarzga berar edilar.
Florensiya boyligining ortishi bilan shahar aholisining mulkiy va ijtimoiy tabaqalanishi kuchaya bordi. Shahar xokimiyati "katta sexlar" deb atalmish korporatsiyalar qo'lida bo'lib, ularga boy savdogarlar, sanoatchilar, bankirlar, vrachlar va yuristlar kirar edi. Qolgan sexlar "kichik sexlar" deb atalardi.
XVI asr va XVII asrning so'nggi uchdan biri jahon xo'jaligida feodal munosabatlarning emirilishi va feodal jamiyat asosida kapitalistik ishlab chiqarishning paydo bo'lish davri hisoblanadi.
Bu jarayonning boshlanishiga G'arbiy Yevropa mamlakatlarida XVI asrda yuz bergan moddiy ishlab chiqarish sohasidagi, ishlab chiqarish kuchlarining ahvoli va xususiyatlaridagi o'zgarishlar, ichki va tashqi bozorning kengayishi sabab bo'ldi.

15. 
    asr boshiga kelib sanoat ishlab chiqarishining barcha so- halarida ish qurollari va ishlab chiqarish texnologiyalari ancha takomillashgan edi. Takomillashgan sohalar qazib olish va qayta ishlash sohalari edi. Shaxtalarda o'z davri uchun ancha murakkab qurilmalar paydo bo'ldi. Bunday mexanizmlar chuqurroq shaxta- lar qurish va avvallari yetib bo'lmagan qatlamlardan ruda olish imkoniyatini berdi.
    

Metallurgiya sanoatida kichik o'choqlar o'rniga domna o'choqlar qurildi va cho'yandan temir va po'lat olish usuli topildi. Bu usulning asosiy qirralari hozirgi kungacha saqlanib qolgan.
O'sha davrda eng keng tarqalgan sanoat sohasi hisoblangan to'qimachilik sohasida ham texnika va texnologiyaning rivojlani­shi kuzatildi. Movutsozlik texnikasi ancha o'zgardi. Shoyi va pax- tadan ip-gazlama ishlab chiqarish rivoj topdi.
Texnika rivojlanishi faqat sanoatda yuz berib qolmadi. Harakat- lanish vositalarida, ayniqsa dengiz transportida katta o'zgarishlar yuz berdi. XVI asrda o'q otar qurollar harbiy sohada haqiqiy inqi- lobga olib keldi.
Qishloq xo'jaligida ham sanoatdagiday tez bo'lmasa ham tex- nika va texnologiya yuksalishi kuzatildi:

• 
  Botqoqliklarni quritish va o'rmonlarni qo'porib tashlash natijasida haydaladigan yerlar ancha kengaydi.
  
• 
  XVI asrda dehqonchilikning ko'proq takomillashgan tizimlari
  

• 
  ko'p dalalik almashlab ekish va o't o'stirishga o'tish boshlandi.
  

• 
  O'g'itlardan foydalanish kengaydi, qishloq xo'jalik asbob- uskunalari soni ko'paydi.
  
• 
  Metallurgiya yutuqlari metalldan ishlangan qurollarning ko'payishi va ularning sifati oshishiga olib keldi.
  

Sanoat va qishloq xo'jaligining mahsuldorligi oshishi bilan birga:

• 
  ichki bozor kengaydi,
  
• 
  tashqi bozorga mahsulot yetkazib berish tez o'sa boshladi,
  
• 
  savdogar asosiy shaxsga aylana bordi,
  
• 
  pul munosabatlari murakkablashdi,
  
• 
  savdo shartnomalari va bitimlarining yangi ko'rinishlari ildiz ota boshladi,
  
• 
  birja mahsulot va qimmatbaho qog'ozlar ayirboshlash joyi- ga aylandi,
  
• 
  qarz berish va bank ishi rivojlandi.
  

G'arbiy Yevropada ishlab chiqarish kuchlari ahvolidagi ma'lum o'zgarishlar shundan dalolat beradiki: jamiyatdagi asosiy ishlab chiqaruvchilar bo'lgan hunarmand va dehqonlarn- ing mayda xo'jaliklari XVI asrda o'z imkoniyatlarini tugatib bitirdi va endilikda mustaqil rivojlanishga qodir bo'lmay qoldi.
Mayda ishlab chiqaruvchining iqtisodiy ahvoli o'zgara bordi, chunki u endi mehnat qurollarini olish uchun tobora ko'proq mablag' sarflashi kerak bo'la boshladi.
Bu pirovard natijada hunarmandning savdogar yoki boshqa kap- ital egasiga iqtisodiy qaram bo'lib qolishini yengillashtirdi, mayda ishlab chiqarishning yemirilishiga va kapitalga bo'ysunishiga olib keldi va nihoyat, mayda sanoatni unumliroq kapitalistik ishlab chiqarish shakllariga o'z joyini bo'shatib berishga majbur qildi.
Tog'-kon sanoati, metallurgiya va metallga ishlov berish so- halarida mayda sanoatning "qobiliyatsizligi" yanada yaqqol namoyon bo'ldiki, hunarmand o'z mablag'lariga shaxta, domna o'choqlari, temirga ishlov berish uchun og'ir to'qmoqlar sotib ola olmas va bularni faqat o'z kuchi bilan ishlata olmas edi. Bu sohalarda alohida hunarmandlarning mayda sanoati yirik ishlab chiqaruvchilar tomonidan surib tashlanishi aniq edi.
Mayda ishlab chiqaruvchilarni mahsulot yoki sudxo'rlar kap- italiga asta-sekin bo'ysundirish yo'li bilan kapitalistik sanoatni tashkil etish amalga osha bordi. Bunday bo'ysundirish darajasi va aniq shakllari turlicha edi.
Avvaliga hunarmand, o'z xo'jaligiga shaxsiy egaligini saqla- gan holda, savdogardan xom-ashyo sotib olar yoki xom-ashyoni qarzga olar edi.
Amalda mayda ishlab chiqaruvchi bora-bora savdogarga qaram bo'lib borar, undan xom-ashyo olib, avvaldan belgilab qo'yilgan narxda mahsulot tayyorlab berishga majbur edi. Hunarmandning savdogarga yoki sudxo'rga bo'ysunish va qaramlik shaklining ay- nan shu ko'rinishi XVI asrda G'arbiy Yevropada keng tarqalgan edi.
Hunarmand savdogardan vaqtincha foydalanish uchun meh- nat qurolini olib turishga yoki uni sotib olish uchun pul qarz ol- ishga majbur bo'lar edi. Bunday holda mayda ishlab chiqaruvchi maosh olib ishlovchi yollanma ishchiga deyarli to'liq aylanib qo- lar edi. Shunday qilib, asta-sekin bevosita ishlab chiqaruvchi o'z xo'jaligi va ishlab chiqarish vositalariga egalik huquqidan mah- rum bo'lgan ishlab chiqarishning mini shakli paydo bo'ldi. Sanoat ishlab chiqarishishning bunday shakli kapitalistik uy sanoati deb nom oldi, Demak, mayda ishlab chiqarish xususiyatini saqlab qol- gan kapitalistik ishlab chiqarishning eng quyi shakli uyda ishlash yoki tarqoq manufaktura edi.
Kapitalistik ishlab chiqarishning bunday shakli XVI asrda juda keng tarqaldi, ayniqsa, sex cheklashlari yo'q bo'lgan qishloqlarda tarmoq yoydi. Iqtisodiy hayotning yangi sharoitlarida qishloq hu- narmandlari mustaqil ishlab chiqaruvchi bo'lish imkoniyatiga ega emas va bir yo'la savdogarga ishlab boshlar edilar, ya'ni amalda yollanma ishchilar bo'lib qolgan edi. Natijada qishloqda mayda, lekin mohiyati jihatidan kapitalistik bo'lgan, jun va zig'irdan ga- zlama to'qish, ko'pgina metall buyumlar va boshqalarni ishlab chiqarish bo'yicha rayonlar paydo bo'ldi.
Tarqoq manufakturada ishchilar bir-biridan makon jihatidan ajralgan bo'lishiga qaramay, mehnat taqsimoti bilan bog'langan edilar; birovlari xom-ashyodan yarim tayyor mahsulot ishlab chiqarsa, boshqalari uni tayyor mahsulot darajasiga yetkazardi- lar. Mahsulot ishlab chiqarishning ayrim bosqichlari ustaxonalar- da amalga oshirilar edi, bu yerda yollanma ishchilar bir binoning ichida tadbirkorning rahbarligi ostida ishlar edilar. Odatda bun­day ustaxonalarda mahsulot tayyorlashning ko'proq jarayonlari, masalan soat yig'ish ishlari va hokazolar bajarilar edi. Bunday manufakturalar aralash manufakturalar deb atalar edi.
Eng rivojlangan manufaktura, odatda sobiq sex ustalari to­monidan tashkil etilgan, markazlashgan manufaktura edi. Unda mehnat taqsimoti qo'llanilar, ayrim ishchilar u yoki bu jarayon- larni bajarishga ixtisoslashgan bo'lib, bu ish unumdorligini ancha oshirar edi. Barcha ishchilar bitta binoda tadbirkor yoki ustalar nazorati ostida ishlar edilar.
Kapitalizm rivojlanishining birinchi davrida - XVI asrdan XVIII asrning so'ngi uchdan birigacha - G'arbiy Yevropada manufak­tura kapitalistik ishlab chiqarishning asosiy shakli edi. Ishchilarni bir binoga birlashtirish ular orasida mehnatni mukammal taqsim- lash, texnologiyani, ish qurollari va asboblarini takomillashtirish imkonini berdi hamda sanoat to'ntarishi davrida mashinalashgan texnologiyalarga o'tishga zamin tayyorladi.
Sanoatning alohida sohalarida kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi va shakli turlicha edi. Ishlab chiqarish vositalari sezilarli qimmatlashgan va murakkablashgan sohalarda kapitalizm ayniqsa jadal rivojlandi. Bunday sohalar qatoriga tog'-kon sanoa- ti, metallga ishlov berish, ayniqsa qurol ishlab chiqarish, kemaso- zlik, qog'oz ishlab chiqarish, porox, ipak tolalari ishlab chiqarish, bosma ishlari va boshqalar kiradi.
Bu sohalarda kapitalistik tashkilotlarning hajmi unchalik katta bo'lmagan, faqatgina ayrim artilleriya va boshqa turdagi qurol- larni ishlab chiqarish manufakturalarida bir necha yuz kishidan ib­orat ishchilar ishlagan. Hunarmandchilik texnika saqlanib qolgan sohalarda kapitalizm juda sekin rivojlanardi. Bu ishlab chiqarish sohalariga G'arbiy Yevropa mamlakatlarida to'qimachilik va teri mahsulotlaridan kiyim tikish kabilar kirardi.
Qishloq xo'jaligida sanoat sohasiga nisbatan kapitalizm ancha- gina sekin ildiz otardi. Bunga asosiy sabab qishloq xo'jaligida tex- nikaning sust rivojlanishi, yerga feodal mulkchiligining mavjudligi, dehqonlarning shaxsiy erkinligi yo'qligi va feodal munosabatlari G'arbiy Yevropa mamlakatlarida saqlanib qolganligi bo'ldi.
Qishloq xo'jaligida kapitalizmning paydo bo'lishini dehqon­larning qayta tabaqalanishi, zodagonlarning paydo bo'lishi, yetishtirilgan mahsulot bozorlarga chiqarilishi hamda past sifatli qaram dehqonlar mehnatini yollanma ishchilar mehnatiga al- mashtirilishi jarayonlarida kuzatish mumkin. G'arbiy Yevropadagi bunday o'zgarishlar qishloq xo'jaligida kapitalizmning keng rivojl- anishiga olib kelmadi, faqatgina Angliyada kapitalizatsiya jarayoni juda keng miqyosda rivojlandi va natijada agrar sektorda katta o'zgarishlarga olib keldi.
Umuman olganda G'arbiy Yevropa mamlakatlarida kapitalizm rivojlanishi bir xilda kechmasdi, lekin bu hududda kapitalizm qay- sidir ma'noda faol rivojlanardi. Bu holatga, har bir mamlakatda mavjud aniq sabablarga bog'liq edi. Bunga misol qilib, XIV-XV as- rlada Italiyada kapitalizmning ilk kurtaklari paydo bo'lib, XVI asr­da inqirozga uchraganini ko'rsatishimiz mumkin. XVI asrga kelib, Germaniya va Ispaniya davlatlari iqtisodiy rivojlanishda orqada qola boshladi va Angliya, Gollandiya, Fransiya davlatlari intensiv ravishda iqtisodiy jihatdan juda tez rivojlanadi hamda iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlar qatoriga qo'shiladi.
Lekin shuni aytib o'tish kerakki, XVI asrda G'arbiy Yevropa mamlakatlarida kapitalizmning rivojlanishi kapitalizmdan oldingi xo'jalik tizimining butunlay yo'q bo'lib ketishidan dalolat ber- masdi. Kapitalistik ishlab chiqarish faqatgina feodalizm unsurlari muhitida shakllanayotgan uklad edi, xolos.
Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida kapitalistik munosa- batlar rivojlanishi sur'atlari tezlashdi.

5. 
   Buyuk geografik kashfiyotlar
   

XVI -XVII asrlarda Yevropa mamlakatlarida feodal tuzumning barham topishi va feodal jamiyat negizida yangi, kapitalistik mu- nosabatlar tug'ilishi jarayoni yuz berdi.
O'zgarishlar G'arbiy Yevropa mamlakatlari jamiyatining barcha sohalariga ta'sir ko'rsatdi. Feodal ishlab chiqarish munosabatlari asta-sekin o'zining cheksiz ustunligini yo'qota boshladi. Dastlab- ki kapital to'plash jarayoni ildiz ota boshladi. Mehnat taqsimoti yanada o'sdi.
Dehqonlarning yersiz qolishi va shahar hunarmandlarining xarob bo'lishi natijasida paydo bo'lgan yollanma ishchilar ishlay- digan kapitalistik manufakturalar yuzaga keldi. Ijtimoiy tuzilishda ham o'zgarishlar yuz berdi; feodal jamiyatda yangi sinflar - bur- juaziya va proletariat shakllandi.
Kapitalizmning rivojlanishida buyuk geografik kashfiyotlar alohida ahamiyat kasb etdi (XV asr oxiri - XVII asr). Yangi savdo yo'llari va ilgari ma'lum bo'lmagan mamlakatlar va kontinentlarn- ing ochilishi, Yevropa bilan dunyoning boshqa mamlakatlari orasi- da doimiy aloqalar o'rnatilishi nisbatan qisqa vaqt ichida Yevropa davlatlari xo'jaliklariga ulkan mablag'lar keltirdi.
Olimlarning fikricha: "XVI-XVII asrlarda geografik kashfiyotlar natijasida yuz bergan buyuk inqiloblar va savdo-sotiq kapitalining tez rivojlanishi ishlab chiqarishning feodal usulidan kapital usu- liga o'tishiga ko'mak bergan eng asosiy omillardan biridir".

15. 
    asrning ikkinchi yarmiga kelib Yevropa davlatlarining Sharq bilan savdo-sotiq sohasida paydo bo'lgan qiyinchiliklar va mu- omala vositalarining keskin yetishmovchiligi buyuk geografik kashfiyotlar uchun turtki bo'lib xizmat qildi. Avval an'anaviy bo'lgan sharq yo'llari turklar, arablar va tatar-mo'g'ullar tomoni­dan bosib olingan edi. Arablarning sharq mahsulotlarini Yev- ropaga olib kelishda hukmronligi hamda mahsulotlarni 8-10 ba- ravar narxlarda sotishi Yevropaliklar uchun o'ta foydasiz bo'lsa, turklarning o'zboshimchaligi va bosqinchiligi umuman tovar ayir- boshlash jarayoniga tahdid sola boshlagan edi.
    

Ammo Venetsiyaliklar va Genuyaliklar turklar bosib olishi- dan ko'rgan zararlarini narxlarni ko'tarish yo'li bilan qisman qo- play olardilar. Sharqdan keltiriladigan gazlamalar, taqinchoqlar, ziravorlar va qimmatbaho zeb-ziynat buyumlarining xaridorlari bo'lgan boshqa Yevropa davlatlarining feodallari va savdogarlari nafaqat turk bosqinchiligiga qarshi, balki Italiyaliklarning Levan- tiya savdolaridagi vositachiligiga qarshi ham boshqa yo'l bilan kurashishga harakat qildilar. Shu sababli Genuyalik dengizchi Kolumbning Hindistonga Atlantika orqali yo'l topish rejasi Ispani- yada qo'llab-quvvatlangani ham bejiz emas edi.

15. 
    asrda G'arbiy Yevropada muomala vositasi sifatida oltin va kumush yetishmasligi jiddiy sezila boshladi. Buning sababi faqatgina savdo-sotiqdagi o'zgarishlar natijasida oltinning Shar- qqa qarab oqib ketishi emas, balki sanoat va savdoning o'sishi natijasida G'arbiy Yevropada muomala vositalariga bo'lgan ta­lab keskin ortgan bir paytda Germaniya va Ispaniyaning kumush zaxiralari kamayib ketganligi ham edi. Feodal aristokratiya va tug'ilayotgan burjuaziya boyish va boylik orttirishga harakat qilar edi. "Oltin tashnaligi" tezda hal qilish kerak bo'lgan dolzarb iqti­sodiy muammoga aylandi. Bu esa okeanlar orqali Sharqqa yangi yo'llar topishga undar edi.
    

Feodal yerlarining qismlarga bo'linib ketishi dvoryanlarning kambag'allashuviga olib keldi. Aynan kambag'allashgan dvoryanlar konkvistadorlarning asosini tashkil etdilar.
Buyuk geografik kashfiyotlarni osonlashtirgan siyosiy omillar orasida shuni aytish joizki, faqat markazlashgan qudratli monarxi- yalargina yirik dengiz ekspeditsiyalarini moliyalashtirish imkoniga ega edilar. Bundan tashqari, yollanma armiya va amaldorlarga haq to'lash, boshqa xarajatlarni qoplash uchun pul vositalarining yakkahukmronligiga talab ortgan edi.
Yevropada texnika va fanning rivojlanishisiz buyuk geografik kashfiyotlar amalga oshmas edi. Birinchi navbatda bu kemasoz- lik, navigatsiya va geografiya sohalariga tegishli O'rta Yer dengizi basseynida qo'llanilgan elkanli va eshkakli kemalar okean say- ohatlari uchun yaroqsiz edi. XV asrda yaratilgan karavella uchta ishchi machtalarga va qavat-qavat joylashgan bir nechta elkanlar- ga ega edi. Bu dovullarda havfni kamaytirar, kamroq ekipaj talab qilar, kemaning suzish tezligini oshirar va shamolning har qanday yo'nalishida kerakli kurs bilan suzish imkonini berar edi. Navi­gatsiya fanidagi yutuqlar eng avvalo kompasning takomillashuvi bilan bog'liq bo'lib, bu aniqroq dengiz kartalarini chizish imkonini berdi.
Lekin trans atlantik suzishning amalda mumkinligini asoslagan nazariya bo'lmaganda, hech qanday texnik yangiliklar o'z rolini o'ynay olmas edi. XV asr oxirida yerning shar shaklida ekanliga to'g'risidagi antik tushunchalar qayta tug'ildi, Florensiyalik as- tronom va kosmograf Paolo Toskanellining g'arbga harakatlanib, Hindistonga borish mumkinligi to'g'risidagi taxmini to'g'ri, deb qabul qilina boshlandi.
Buyuk geografik kashfiyotlar sayyoramizning o'zlashtirilmagan kengliklariga qilingan qator dengiz ekspeditsiyalari natijasi edi. Ularda Yevropaning turli davlatlaridan ko'plab dengizchi va olim- lari ishtirok etdilar. Amerikaning ochilishi va Afrikani aylanib o'tib, Hindistonga borish yo'lining kashf etilishiga olib kelgan ikki qator ekspeditsiyalar bu kashfiyotlarning ibtidosi bo'ldi.
Hindistonga dengiz yo'lini ochish uchun portugaliyaliklar bir necha bor ekspeditsiya uyushtirdilar va XV asr davomida Afri- kaning G'arbiy sohili bo'ylab borgan sari janub tomon siljidilar. 1486 yili Bartolomeo Dias boshchiligidagi Portugaliya flotiliyasi, dovul oqibatida Afrika sohillaridan uzoqlashib ketganiliga qara- may, kutilmaganda Afrika materigining janubiy nuqtasi (Dobra- ya Nadejda buruni) aylanib o'tdi. O'n ikki yildan so'ng Vasko da Gama boshchiligidagi ekspeditsiya Hind okeaniga o'tib, Hindis- ton qirg'oqlariga yetib bordi. Ispaniyada g'arb yo'nalishida ek­speditsiya uyushtirildi. 1492 yili Xristofor Kolumb tomonidan Amerika kashf qilindi.
Pedru Kabral va Amerigo Vespuchchi. Keyingi ekspeditsiyalar- da Yangi Dunyo qirg'oqlariga portugaliyalik Pedru Kabral va Flo­rensiyalik Amerigo Vespuchchi yetib bordilar. Yangi qit'a Amerigo
Vespuchchi nomi bilan Amerika deb atala boshlandi. Yevropaliklar ichida Tinch okeanini birinchi bo'lib Peruga qulayroq yo'l topish maqsadida 1513 yili Panama bo'g'ozini kesib o'tgan konkvistador Nupes de Valboa ko'rdi.
Fernando Magellan. Xristofor Kolumbning g'arbga qarab su- zib, Hindistonga yetib borish fikrini ispan dengiz sayyohi Fer­nando Magellan qo'llab-quvvatladi va 1519-1521 yillari dunyo bo'ylab birinchi aylanma sayohatini amalga oshirdi. U Amerika qirg'oklari bo'ylab janubga yurib, Amerika materigini Olovli Yer orolidan ajratib turuvchi tor bo'g'ozdan o'tib Tinch okeaniga o'tdi va Filippin orollariga yetib bordi. Shu yerda Magellanni tub xalq odamlari o'ldirdilar. Magellan ekspeditsiyasining qoldiqlari Hind okeani orqali g'arbga harakatlanib, Dobraya Nadejda burunidan o'tib, Ispaniyaga yetib keldilar.
Magellan dengiz sayohatlarining tarixiy ahamiyati shundan iborat ediki, Yerning shar shaklida ekanligi, yagona Dunyo okean- ining mavjudligi va har qanday yo'nalishda suzib, yerni aylanish mumkinligi uzil-kesil isbotlandi. Shu ekspeditsiya bilan buyuk geografik kashfiyotlarning birinchi va eng muhim bosqichi tu- gallandi, desa bo'ladi. Keyinchalik ingliz, golland va rus dengiz sayyohlari ko'plab sayohatlar va kashfiyotlar qildilar, fanni va Yev­ropa xalqlarining madaniyatini yanada boyitdilar. Lekin birinchi okean ekspeditsiyalarining ilmiy-tadqiqiy jihatlari to'laligicha harbiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo'ldi. Ularning hammasi aslida bir maqsadga - Sharq mamlakatlarining boyliklariga to'g'ri yo'l bilan tez yetib olish, ularni qarshiliklarsiz egallab olishga qaratil- gan edi.

5. 
   Yevropada "narxlar inqilobi"
   

Buyuk geografik kashfiyotlarning muhim oqibati "narxlar ravolyusiyasi"dir. Bu XVI asr davomida qishloq xo'jalik va sanoat mahsulotlariga narxlar juda tez ko'tarilib ketishida o'z ifodasini topdi. XVI asrgacha narxlar asosan barqaror bo'lib, faqat urush va tabiiy ofatlar davridagina o'zgargan bo'lsa, XVI asrning 30-yil- laridan boshlab oxirigacha Ispaniyada narxlar 4 baravar, qishloq xo'jalik mahsulotlariniki esa xatto 5 baravar, Fransiyada o'rtacha 2,3 baravar, Angliyada 2,5 baravar, Germaniyada 2 baravar, G'arbiy Yevropa bo'yicha esa o'rtacha 2-2,5 baravar oshib ketdi.
Narxlarning bunday o'zgarishini qimmatbaho metallarning Yev- ropaga ko'plab keltirilishi yoki, Ispaniyada bo'lgani kabi, ularning boshqa davlatlarga ko'plab tashib ketilishi bilan bog'laydilar. Yan­gi yerlardan Yevropaga ko'p miqdorda oltin va kumush keltirildi. Natijada bir asr davomida Yevropadagi oltin miqdori 550 ming­dan 1192 ming kg.gacha, ya'ni 2 baravardan oshiq kumush miq­dori esa 7 mln.dan 21,4 mln.kg.gacha, ya'ni uch baravardan oshiq ko'payib ketdi.
Lekin "narxlar inqilobi"ning asl sababi pullik metallar miq- dorining ko'payishi emas, balki ularning qiymati tushib ketishida edi. Oltin va kumushning arzonlashuvi ularning juda boy konlar- dan, qaram ishchilar va qullarning arzon mehnati evaziga, xatto oddiygina talonchilik yo'li bilan topilayotgani bilan bog'liq edi. Boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish sharoitlari esa deyarli o'zgarmagan, o'sha miqdordagi mahsulotning XVI asrdagi ekviv- alenti avvalgiga nisbatan anchagina ko'p miqdordagi oltin va ku- mush bilan o'lchanar edi.
Shuning uchun narxlarning keskin o'sishi yuz berdi. Birinchi navbatda va eng ko'p darajada qishloq xo'jalik mahsulotlariga, eng avvalo non va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga narxlar os- hdi. XVI asr o'rtasidan boshlab narxlar oshishi umum xususiyatga ega bo'ldi. Lekin baribir qayta ishlash sanoati mahsulotlari va sanoat xom-ashyosiga narxlar birinchi navbatda kerak bo'ladigan mahsulotlar narxlariga nisbatan kamroq oshdi.
"Narxlar inqilobi" muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo'ldi. Bir tomondan "... ish haqi va yer rentasining qadrsizlani- shi, ikkinchi tomondan sanoat daromadlarning o'sishi" kuzatildi. Shuning uchun "narxlar inqilobi" o'sha davrda tug'ilayotgan sano­at burjuaziyasining boyishi va proletariatning qashshoqlashuviga olib keldi. Qishloq xo'jalik mahsulotlari va keng iste'mol buyum- lariga narxlarning oshishi aholining haqiqiy daromadlari miq- dorining tushib ketishiga olib kelib, yollanma ishchilarning hayot darajasini keskin pasaytirdi. Angliyada tovarlar narxi o'rtacha 155 % ga, yollanma ishchilarning ish haqi esa faqat 30 % gagina os- hdi.
Savdo burjuaziyasi ham "narxlar inqilobi"dan yaxshigina boyib oldi, chunki chayqov shartnomalari va chayqov daromadlarini ol- ishga qulay shart-sharoit yaratilgan edi. "Narxlar inqilobi" o'ziga to'q dehqonlarning tez boyishiga, qishloq burjuaziyasining paydo bo'lishiga ham olib keldi. Sababi, qishloq xo'jalik ishchilarining real ish haqlari tushdi, pulning sotib olish qobiliyati pasayishi bilan yer egalari oladigan to'lovlar yoki ijara haqining real miq- dorlari kamaydi, qishloq xo'jalik mahsulotlariga narxlar esa misli ko'rilmagan darajada oshib ketdi.
Shu bilan birga miqdori barqaror turgan rentani pul holida oladigan feodallar narxlar oshishidan jiddiy zarar ko'rdilar.
Shunday qilib, "narxlar inqilobi"ning ijtimoiy-iqtisodiy natijalari feodallar va endi paydo bo'layotgan yollanma ishchilar sinflarin- ing jamiyatdagi ahvoli yomonlashuvi hamda kapitalistlar sinfining rivojlanishida o'z ifodasini topdi. "Narxlar inqilobi" katta ahami- yatga ega bo'ldi: u kapitalistik xo'jalikning shakllanishi va feodal tuzumning yemirilishini tezlashtirdi.

5. 
   Jahon bozorining vujudga kelishi
   

Buyuk geografik kashfiyotlar Yevropaning keyingi iqtisodiy rivojlanishiga juda kuchli inqilobiy ta'sir ko'rsatdi. "Amerikan- ing kashf qilinishi va Afrikani aylanib o'tadigan dengiz yo'lining ochilishi o'sayotgan burjuaziya uchun yangi faoliyat maydonlarini yaratib berdi. Sharqiy Hindiston va Xitoy bozorlari, Amerikaning mustamlakalashtirilishi, mustamlakalar bilan ayirboshlash, ayir- boshlash vositalari va umuman tovarlar miqdorining ko'payishi savdo-sotiq, dengizda suzish, va sanoatga shu vaqatgacha misli ko'rilmagan turtki berdi va parchalanayotgan feodal jamiyatda revolyutsion elementlarning tez rivojlanishiga olib keldi".
Yangi yerlar kashf etilishi natijasida XVI asr oxiriga kelib yer sharining yevropaliklarga ma'lum bo'lgan hududlari XIV asrga nisbatan 6 marta ko'paydi. Dunyo quruqligining 60 %i o'rganib bo'lindi. Dengizda suzish san'ati dunyoning juda uzoq qismlari va xalqlari orasida barqaror iqtisodiy aloqalarning o'rnatilishiga imkon berdi.
Mustamlaka hududlar Yevropa kapitalining chekka xo'jaligi si- fatida ishlatila boshlandi, aslini olganda dunyo savdosiga aylanib qolgan tashqi savdoni kengaytirishning asosi bo'lib xizmat qildi. Buyuk geografik kashfiyotlar xalqaro mehnat taqsimoti, dunyo xo'jaligi va bozorining vujudga kelishiga asos bo'lib xizmat qildi. Savdo-sotiq hajmi oshdi, mustamlakalardan keladigan mahsulot- lar hisobiga ularning turlari mislsiz kengaydi. Savdo aylanmasiga avvallari Yevropaga noma'lum bo'lgan yangi tovarlar - tamaki, kakao, kofe va boshqa mahsulotlar kiritildi. Shu vaqtdan boshlab bunday mahsulotlar juda keng tarqalib ketdi. Ziravorlar, guruch, qand iste'moli keskin oshdi.
Dunyo bozorining vujudga kelishi xalqaro savdo-sotiqning nafaqat tuzilishi va xususiyatlariga, balki uni amalga oshirish us- ullariga ham radikal o'zgarishlar kiritdi. Yangi bozorlarni egal- lash uchun kurashda bir qator davlatlarda yakkahukmron savdo kompaniyalari tashkil etila boshladi. Ularning dastlabkilari ushbu mamlakat savdogarlarining yer sharining ma'lum hududi bilan savdo-sotig'ini boshqarib turardi xolos.
Masalan, Angliyada faqat Afrika kompaniyasi a'zolarigina Af- rikada savdo-sotiq olib bora olar edilar, lekin ularning har biri alohida faoliyat yuritardi. Boshqa davlatlar bilan raqobatbardosh kurash olib borish uchun bu yetarli bo'lmay qoldi va kompaniya ichidagi savdogarlar kapitali sekin-asta birlasha boshladi. Birlash- gan kompaniyalar orasida eng qudratlilari Angliya va Gollandi- yadagi Sharqiy Hindiston kompaniyalari bo'lib, ular Hindiston bo- zoriga yakkahukmronlik qila oldilar.

15. 
    asrda tovar birjalari ancha takomillashgan shaklga ega bo'la boshladi. Ularning ahamiyati oshishi tovar miqdorlarining o'sishi natijasida ularni to'liq ko'rib chiqish amalda mumkin bo'lmay qol- ganligi bilan bog'liq edi. Shartnoma tuzishda partiya sifatini an- iqlash uchun tovarning nusxasini ko'rish bilangina cheklanadigan bo'lindi. Buni maxsus ajratilgan joylarda - birjalarda - ishlab chiq- ilgan qoidalarga asosan, tovar va boyliklarni ko'rsatmay, amalga oshirish qulay edi. Shu bilan birga dunyo xo'jalik aloqalarining kengayishi xalqaro qarz berish tizimini rivojlantirdi.
    

Shuning uchun tovar birjalari qatorida fond birjalari ham pay­do bo'la boshladi va ularda chet mamlakatlarning veksellari, obli- gatsiyalari, keyinroq esa aksiyalari bilan savdo qilinadigan bo'ldi. Birja savdolari qatorida yarmarka savdolari, shu jumladan chay- qov xususiyatli yarmarka savdolari ham jonlandi.
Dunyo bozorining vujudga kelishi asosiy savdo yo'llarining O'rta Yer dengizi basseynidan Atlantika okeaniga ko'chib o'tishini bildirar edi. Dunyo savdo aylanmasida yetakchi o'rin Venetsiya va Genuyadan Pireneya yarim oroli portlariga, keyin esa Angliya, Gollandiya, Fransiya portlariga o'tdi. Italiya shaharlari Sharq bi­lan savdo-sotiqdagi yakkahukmronligini yo'qotgandan so'ng qarz berish ishlariga ixtisoslasha boshladilar.
Germaniya shaharlari ham dunyo savdosidan chetda bo'lib qoldilar. Lekin Atlantika okeani qirg'oqlarida joylashgan shaharlar, birinchi navbatda Niderlandiya alohida iqtisodiy ahamiyat kasb eta boshladilar. Lissabon va Sevilyaning ahamiyati mustamlaka tovarlar kiritilishiga asoslangan bo'lsa, Antverpen va Amsterdam dunyo savdosining vositachilik markaziga aylandi va bu yerlar- dan butun Yevropaga tovarlar tarqatiladigan bo'ldi. Niderlandiya shaharlari birjalariga barcha Yevropa davlatlarining savdogarlari yig'iladigan bo'ldi.