1 – Mavzu. Jahon iqtisodiy tarixini o’ganish yo’nalishlari. Reja: Iqtisodiy tarixning qisqacha izohi

Iqtisodiy tarix fanining predmeti, metodlari va vazifalari

Jahon xo'jaligi tarixini bilmasdan turib zamonaviy strategik va ilg'or iqtisodiy fikrlay oladigan haqiqiy iqtisodchi - mutaxas- sis bo'lish mumkin emas. Respublikamiz mutaxassislari o'tmishda G'arbiy Yevropa, AQSh va Yaponiyada qo'llanilgan iqtisodiy mexa- nizmlar to'g'risida chuqur bilimga ega bo'lishlari kerak.
Ushbu tajriba quyidagilardan iborat:

1. 
   Qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi rivojlanishining amerika- cha yo'li.
   
2. 
   XX asr iqtisodiyotini davlat tomonidan boshqarish metod- lari tarixi.
   
3. 
   Ikkinchi jahon urushidan keyin dunyoning rivojlangan mamlakatlaridagi "iqtisodiyot mo'jizasi"ning iqtisodiyotga turtki beruvchi sabab va omillari.
   
4. 
   Bu bilimlar zamonaviy iqtisodiy nazariyalarni shakllantirish uchun ma'lumotlar bazasini yaratish va ayniqsa iqtisodiy inqiroz- dan chiqishning oqilona modellarini izlashga yordam beradi.
   

Iqtisodiy tarix fani kishilik jamiyati rivojlanishini tadqiq etishda uch yo'nalishga asoslanadi:

• 
  tarix;
  
• 
  iqtisodiyot nazariyasi;
  
• 
  aniq iqtisodiyot.
  

Bu fandan rivojlangan mamlakatlar, mintaqalar va butun dunyo iqtisodiy tarixi, xalq xo'jaligi tarixi hamda iqtisodiy g'oyalar tarixi kabi alohida yo'nalishlar ajralib chiqdi.
Iqtisodiy tarixning bunday tuzilishi va integratsion xususiyatlari uning turli-tuman o'rganish obyektlarini alohida tadqiq etilishiga bog'liq holda tushuntiriladi. Eng umumiy holda tushuntirishda iqtisodiy jarayon va voqealarning paydo bo'lishi, shakllanishi va rivojlanishi tarixini o'rganish obyekti sifatida xizmat qiladi. Turli mintaqalar iqtisodiy tarixini o'rganish obyekti bo'lib davlatning iqtisodiy siyosati hamda alohida tarixiy voqealarning sabab va oqibatlari xizmat qiladi.
Xalq xo'jaligi tarixining tadqiqot obyekti sifatida ishlab chiqa- rish usullari evolutsiyasi, xo'jalik tarmoqlari tarixi, alohida iqti­sodiy jarayonlar (urbanizatsiya, kooperatsiyalashuv, sanoatlashuv va boshqalar) tarixi, iqtisodiy institutlar (soliq, narx, moliya va kredit, ish haqi) tarixi, iqtisodiy g'oyalar tarixi uchun esa iqtisodiy nazariyalar tarixi, alohida nazariyalar tarixi va iqtisodiy tahlil me- todlari tarixi xizmat qiladi.
Iqtisodiy tarixning integratsion xususiyati e'tiborga olinsa uning tadqiq etish predmetlarini ajratish ancha murakkab. Bu masala yurtimiz va chet el adabiyotlarida qayta-qayta ko'tarib chiqilgan va u turli-tuman nuqtayi nazardan tushuntirilgan. Xuddi shun- day iqtisodiy tarix va iqtisodiyot tarixining bir-biriga o'xshashligi to'g'risidagi turli fikr va munozaralar ham davom etmoqda.

• 
  Keng ma'noda iqtisodiy tarixning predmetijamiyatning "iqti­sodiy harakati", uning o'zgarishi xususiyatlari, bunday harakat- larning transformatsion qonuniyatlari, uning ijtimoiy hayotning barcha sohalari bilan bo'lgan aloqalaridan iborat bo'ladi.
  
• 
  Tor ma'noda esa turli mamlakatlar aholisining xo'jalik faoli- yati, ulardagi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va ish­lab chiqarish xususiyatlarining o'zgarib borishi predmet sifatida o'rganiladi.
  

Iqtisodiy tarixning asosiy metodlari:

1. 
   tarixiylik;
   
2. 
   mantiqiylik;
   
3. 
   tasniflash;
   
4. 
   xronologik;
   
5. 
   tarixiy taqqoslash;
   
6. 
   tarixiy moddellashtirish;
   
7. 
   matematik statistika;
   
8. 
   ijtimoiy psixologik.
   

Iqtisodiy tarix juda ko'p ijtimoiy fanlar (birinchi navbatda jahon tarixi) bilan bog'liq. Iqtisodiy tarixni bilmasdan turib o'tgan davr- larda bo'lib o'tgan siyosiy voqealarning asl mohiyati va kelajak- ning siyosiy tendensiyalarini oxirigacha anglash mumkin emas.
Iqtisodiy tarixning jahon tarixi bilan bog'liqligi shundaki, ular- ning ikkalasi ham hodisalarni evolutsion jarayonida o'rganadi, le- kin jahon tarixining predmeti ancha kengdir.
Jahon tarixi sivilizatsiyaning umuman o'zgarishini, iqtisodiy tarix esa iqtisodiy jarayonlardagi o'zgarishlarning xo'jalik faoliya- tini o'rganadi.
Iqtisodiy tarixning iqtisodiy nazariya bilan bog'liqligini alohida ta'kidlab o'tish kerak. Agarda birinchisi tadqiqotning tarixiy me- todiga asoslansa, ikkinchisi esa mantiqiy-iqtisodiy metodga asos- lanadi, ammo ularning ikkalasi ham o'zaro bog'langan. Iqtisodiy tarixning iqtisodiy nazariyadan farqi shundaki, iqtisodiy tarix turli iqtisodiy hodisalarni turli iqtisodiy davrlarda ko'rib chiqadi, u asosiy e'tiborni uning qonuniyatlariga beradi, iqtisodiy nazariya esa jamiyatni nazariy tahlil etish bilan shug'ullanadi va asosan tadqiqotning mantiqiy-abstrakt va matematik metodlaridan foy- dalanadi.
Nazariy abstraksiyasiz iqtisodiy tarix nazariy asosdan ayrilib qoladi. O'z navbatida iqtisodiy nazariya iqtisodiy-tarixiy umum- lashtiruvsiz, dalil-isbotsiz fanga aylana olmaydi. Demak, ularning teng miqdorda rivojlanganligi talab etiladi.
Shuningdek, iqtisodiy tarix iqtisodiy ta'limotlar tarixi bilan chambarchas bog'liqdir. Chunki "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" fani- dagi olimlarning fikrlarini tahlil etish va sharhlash ma'lum bir yuz berayotgan iqtisodiy hodisalar bilan bog'langandir.

3. 
   Iqtisodiy tarixning manbalari va tuzilmasi
   

Xorijiy davlatlar iqtisodiy tarixining asosiy manbalariga moddiy, madaniy yodgorliklar va yozuvlar, qonunlar to'plamlari, ma'muriy va yuridik hujjatlar, statistik ma'lumotnomalar kiradi.
G'arb iqtisodiyoti "burjuaziya tarixografiyasida marksizm bilan kurashning asosiy shakli" deb qabul qilingan edi. Uning faqatgina ba'zi yutuqlari tan olinardi xolos, masalan, yuqori tadqiqot tex- nikasi, manbalarni sinchiklab o'rganishi, matematik metodlardan foydalanish va ba'zi boshqa metodlar.
Turli davlatlarning iqtisodiy tarixi muammolari ingliz, fransuz, nemis tarixografiyasida ko'rilgan.
Angliyada iqtisodiy tarixning asoschilaridan biri Arnold Toynbi¹ (1852-1883 yy.) hisoblanadi. Uning Buyuk Britaniyada sanoat to'ntarilishi tarixi bo'yicha ma'ruzalari muvaffaqiyat qozongan. Uning "XVIII asrda Angliyada sanoat to'ntarilishi" (1884 y.) kitobida

18. 
    va XIX asr davomida Britaniya iqtisodiy tarixi bo'yicha birin- chilardan bo'lib tadqiqotlar olib borilgan edi. A.Toynbi o'zining jamoat faoliyatida ishchilar sinfi manfaatlarini himoya qilgani bi­lan shuhrat qozongan. U ijtimoiy qonunchilik, davlatning mehnat va kapitalga aralashuvi, korxonalardagi ixtiloflarni bartaraf etish tarafdori edi.