1-§. Xo‘jalik jarayonlari to‘g‘risida tushuncha

4-§. Buxgalteriyaning avtomatlashtirilgan ish o‘rni haqida tushuncha

Fan va texnikaning hozirgi rivojlanishi inson faoliyatining barcha doiralarida avtomatlashtirishni keng joriy etish imkonini beradi. Hozirgi sharoitda avtomatlashtirilgan ish joylarini (AIJ) joriy qilish asosida axborotlarni markazlashtirilmagan holda EHM larda ishlash keng tarqalmoqda.

Bunday usul ishni tashkil qilish, axborotlarni yig‘ish, hisob-kitob ishlarini bajarish, qayta ishlash ma’lumotlarini berish tashkilotning o‘zida bajariladi.
Bu usulning afzallik tomonlari quyidagilardan iborat:
— axborotlarni kiritish, qayta ishlash va ma’lumotlarni berish mutaxassis va tashkilot boshliqlarining ish joyida amalga oshiriladi, bunday boshqarish va nazorat qilish axborot bilan yaxshi ta’minlanishga imkon beradi;
— ma’lumotlarni yig‘ish, integratsiya qilish, qayta ishlash va ulardan foydalanish uchun qulay shart-sharoit yaratadi;
— o‘rnatilgan norma va limitlar oldindan nazorat qilishni kuchaytirishga imkoniyat yaratadi;
— ish kuchi, moddiy va moliyaviy resurslaridan samarali va ratsional foydalanishga imkon beradi;
— reglament bo‘yicha beriladigan yoki foydalanuvchining talabi bo‘yicha beriladigan hisob ma’lumotlarini displey ekraniga yoki mashinoprogramma shaklida berish imkoniyati yaratiladi;
—AIJ asosida axborotlarni markazlashtirilmagan holda qayta ishlash buxgalteriya hisobini avtomatlashtirishning yangi texnologiyasini rivojlantirishga imkon tug‘diradi;
—buxgalteriya AIJi—muammo bo‘yicha yo‘naltirilgan maxsus mashina va inson dialogi sistemasidir;
—texnik planda AIJ-Iskra 1031, ES 1848, IBM PCXT/ AT shaxsiy EHMlar bazasida yaratilgan hisoblash kompleksidan iborat.
Buxgalterning AIJi uchun quyidagi texnik xarakteristikaga ega bo‘lgan SHEXM lardan foydalanishi maqsadga muvofiq:

• markaziy protsessorning unumdorligi 10000000amal/ sekund;

  
  

• operativ xotirasi qurilmasi hajmi 256—1536 Kbayt;

  
  

• yumshoq magnit disk qurilmasi hajmi—320 Kbayt;

  
  

• qattiq disk „vinchester“—10 Mbayt;

  
  

• texnik sistemaning arxitekturasi har doim o‘zgarmas.

  
  

Тashkilot oborotlarining hajmi vaqt xarakteristikasiga qarab, o‘z sistemasining tizimi yaratiladi.

AIJ asosida axborotlarni qayta ishlaydigan sistemani yaratish hamda buxgalter va mashinaning o‘zaro hamkorlikda ishlashi, buxgalteriya hisobini tashkil qilishga yangitdan yondashishni talab qiladi. EHM hisob jarayonining hamma bosqichlarida va hamma kompleks ishlarni bajarishda ishlatiladi.
Axborotlarni markazlashtirilgan holatda qayta ishlashda buxgalter bilan mashina o‘rtasida ish taqsimlab olinar edi.
AIJ joriy qilinganda faqatgina axborot ishlari avtomatlashtirilmaydi, bu markazlashtirilmagan holda qayta ishlagandek, balki analitik nazorat qilish, tashkiliy metodik ishlar ham avtomatlashtiriladi.
AIJ da axborotlarni qayta ishlash texnologiyasi programmalashtirishdan va hisoblash texnikasidan maxsus bo‘limga ega bo‘lmagan buxgalter uchun moslangan.
Buxgalteriya hisob-kitob masalalari dialoglash rejimida amalga oshiriladi.
Bunday sistema masalaning yechilishini, buxgalter nazorat qilib turishiga yo‘naltirishga imkoniyat yaratadi.
Buxgalteriya hisobi bir-biriga bog‘liq bo‘lgan kompleks hisoblash ishlarini ma’lum ketma-ketlikda olib borish hisobiga bajariladi. Hisob ishlari umumtarmoq uslubiy va tashkiliy ko‘rsatmalarga asoslangan holda olib boriladi, ular o‘z aksini normativ hujjatlarda topgan. Bundan tashqari, buxgalteriya hisobi tashkilotda, ishlab chiqarish xususiyatlari va xo‘jalik faoliyatini boshqarishga asoslanib olib boriladi.
Hisoblash jarayonida axborotni qayta ishlash texnik vositalarini qo‘llash asosiy masalani hal qilish bilan bog‘liq, ya’ni odam bilan mashina o‘rtasida ish taqsimoti hal qilinishi kerak.
Yangi hisoblash texnikasi va uni ishlatishning tashkiliy shaklini qo‘llash, yangi hisoblash ishlarini keltirib chiqaradi, ular odam va mashina o‘rtasida taqsimlanadi. Bu taqsimot odam va mashina o‘rtasida emas, balki tashkilot bo‘limlarida va hisobchi ishchilar o‘rtasida ham qayta taqsimlanadi. Bu muammo imkoniyatlari cheklangan hisoblash texnikasi (kalkulatorlar) qo‘llanganda oson hal qilinadi. Bunda hisob jarayoni o‘zgarmay qoladi va qiyin ishlar aniqlanadi va ular mashinada bajariladi. EHM ni qo‘llashda bu ishlar boshqacha bajariladi.
Axborotni yig‘ish, uzatish, qayta ishlash va saqlash texnik vositalarining EHM bazasida rivojlanishi, amalda hisob masalalarini, axborotni qayta ishlashning har xil variantlarini keltirib chiqaradi. Bular uchun odam va mashina o‘rtasidagi ish taqsimoti o‘zgacha hal qilingan. Bu variantlardan eng ko‘p tarqalgani, axborotni hisobchidan ajralgan, markazlashtirilgan holda tashkilotning maxsus bo‘limida, hisoblash markazida amalga oshirish variantidir. Bunda axborotni qayta ishlash texnologik jarayoni EHM da paket rejimida amalga oshiriladi. Hisobchi hisoblash markazidagi ishga jalb qilinmaydi. U ndan birlamchi
axborotni sifatli va o‘z vaqtida hisoblash markaziga topshirish talab qilinadi va yechimlarni mashinoprogramma shaklida
12 — Buxgalteriya hisobi nazariyasi
olib, tashkilotni hisoblash jarayonlarida foydalanadi. Axborotni markazlashtirilgan holda qayta ishlashning keng tarqalishi hisoblash jarayonini bir qancha alohida bo‘laklarga bo‘lib, loyihalashni keltirib chiqaradi, bu ishlarni maksimal avtomatlashtirishga olib keldi. Fragmentatsiya metodining shakllanishida bir-biriga bog‘liq bir xilda hajmi katta ishlar aniqlanadi. Bunday ishlar EH M da samarali amalga oshiriladi. Axborotlarni bunday qayta ishlashda qo‘shimcha ishlar kelib chiqadi. Misol uchun, kodlashtirish, tahrirlash, hujjatlarni hisoblash markaziga berish, axborotlarni mashinada tayyorlashda yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish.
Yangi tipdagi EHM larda hisob axborotlarini qayta ishlash AIJ lar asosida olib boriladi. Ishni shunday tashkil qilishda inson va mashina o‘rtasida ish taqsimoti muammosi o‘zgacha hal qilinadi. AIJ sharoitida ishni tashkil qilish hisobchi faoliyatida mashina resurslaridan to‘liq foydalanish va hisoblash jarayonining hammasida ishlatish prinsipi qo‘yilgan. EH M lardan ish joyida foydalanish ishchi va mashina bajarayotgan ishlarning umumlashishiga olib keladi. Ishni bunday tashkil qilishda mashinada axborotni qayta ishlash bilan hisobchining ish faoliyati umumlashadi, tashkilotda hisob jarayonini avtomatlashtirishning yangi yo‘nalishlari ochiladi. EHM dan hujjat tayyorlashda, uni sistemaga solishda, axborotlarni umumlashtirishda foydalanish mumkin.
Hujjat tayyorlash hisobchilarning ko‘p hajmdagi ishini tashkil qiladi. Bir jarayon bir nechta operatsiyalardan iborat bo‘lib, har xil lavozimdagi kishilarning qatnashishini talab qiladi.
Mashina va resurslardan to‘liq foydalanish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish mumkin:

• xo‘jalik operatsiyasini bajarish uchun ko‘rsatma berish;• operatsiya bajarilishini oldindan nazorat qilish;

  
  

• xo‘jalik operatsiyasini birlamchi hujjatda qayd qilish;

  
  

• hujjatlarni berishda shakllantirish;

  
  

• hujjatlarni qayta ishlash;

  
  

• xo‘jalik operatsiyalarining qonuniy va to‘g‘ri baja-rilishini nazorat qilish;

  
  

• arifmetik hisoblarning bajarilishini nazorat qilish;

  
  

• birlamchi hujjatlarni qayta ishlash.

  
  

Birlamchi hisob operatsiyalarining hammasini ham algoritmlash mumkin emas. Ammo mashina resurslaridan to‘liq foydalanish hisobiga ish hajmini ancha kamaytirish mumkin, bunday buxgalteriya hisobining ba’zi elementlari modifikatsiya qilinadi va hujjatlashtirish, hujjat aylanish o‘zgaradi.

AIJni joriy qilish kommunikatsiya ishlarini avtomatlashtirishga ham olib keladi.
Hamma axborotni o‘ziga qamrab oluvchi AIJni joriy qilish tashkilot ichida qog‘ozbozlikni ancha kamaytiradi.
Nazorat qilish ishlarining hammasini ham algoritmlash mumkin emas.
Ish haqini hujjatlashtirishda nazorat ishini avtomatlashtirishga quyidagilarni kiritish mumkin:
— ishlagan vaqtni tabel va boshqa ishlanmagan vaqtni qayd qiluvchi hujjat bilan nazorat qilish;
— ishlangan vaqtni balans orqali nazorat qilish;
— ishlangan ish haqini ishbay va vaqtbay ish haqi tabeli bilan nazorat qilish.
Asosiy vositalarni hisobga olishga quyidagilar kiradi:
— obyektlarning asosiy vositalar hisobiga to‘g‘ri keltirilishini nazorat qilish;
— narsalarni sotishda narxlarning to‘g‘ri qo‘yilishini nazorat qilish;
— obyektlarni ekspluatatsiya qilish vaqtini hisobga olib, hisobdan chiqarishning maqsadga muvofiqligini nazorat qilish;
— asosiy vositalarni kiritishning to‘liqligini hujjatlar bilan nazorat qilish;
— kiritilgan obyektlarning eskirish summasini va birlamchi qiymatini nazorat qilish.
Moddiy boyliklarning qiymatini hisobga olish operatsiyalarini nazorat qilishga quyidagilar kiradi:
— moddiy boylikka javobgar shaxs bilan shartnoma tuzilganligini nazorat qilish;
— narx qo‘yilishining to‘g‘riligini nazorat qilish;
— moddiy boyliklar oqimining hujjatlarda to‘g‘ri hisoblanishini nazorat qilish;
— qabul qilingan moddiy boyliklar narxlarini ta’minlovchilar hujjatlari bilan nazorat qilish;
— ta’minlovchilar hujjatlari bilan bank hujjatlarining mos kelishini tekshirish bilan nazorat qilish;
— moddiy boyliklarning limit va normalar bilan sarf qilinishini nazorat qilish;
— asbob va maxsus qiymatlarning ishlash muddati
to‘g‘riligini nazorat qilish;
— tez eskiradigan va arzon baholi mollarni hisobdan chiqarish vaqtining to‘g‘riligini nazorat qilish.