1-§. Xo‘jalik jarayonlari to‘g‘risida tushuncha

4-§. Inventarizatsiya natijalarini aniqlash tartibi

Inventarizatsiya o‘tkazishdan asosiy maqsad, birinchidan, moddiy javobgar shaxslarning ish faoliyatini nazorat qilish bo‘lsa, ikkinchidan, ular zimmasidagi tovar-moddiy boyliklarning to‘liqligini ta’minlashdir. Har bir moddiy javobgar shaxs o‘z zimmasidagi boyliklarning to‘liqligini ta’minlash bo‘yicha korxona buxgalteriyasiga belgilangan muddatlarda hisobot topshiradi. Hisobotda asosan kirim va chiqim hujjatlari ko‘rsatiladi.

Inventarizatsiya o‘tkazishda moddiy javobgar shaxslarning hisoboti, hisob ko‘rsatkichlaridagi yozuvlar, tovarmoddiy boyliklarning haqiqiy hisob-kitob qilinganligi to‘g‘risidagi inventarizatsiya varaqasidagi ma’lumotlar birbiri bilan taqqoslangandagina natijalarini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Inventarizatsiya o‘tkazish davomida moddiy javobgar shaxs zimmasidagi tovar-moddiy boyliklar inventarizatsiya varaqalarida o‘z ifodasini topadi.
Inventarizatsiya varaqasida tovar-moddiy boyligining nomi, artikuli, sorti, miqdori, bahosi va summasi ko‘rsatiladi. Inventarizatsiya to‘liq o‘tkazilib, barcha tovar-moddiy boyliklar sifat jihatdan talabga javob beradi deb xulosa qilingandan keyin inventarizatsiya natijalarini aniqlash uchun sharoit yaratiladi.
Inventarizatsiya natijalarini aniqlash uchun haqiqiy hisob-kitob qilingan tovar-moddiy boyliklarning umumiy summasi hisob ko‘rsatkichlaridagi yozuvlar bilan taqqoslanadi. Buning natijasida (haqiqiy) moddiy javobgar shaxs zimmasidagi tovar-moddiy boyliklar summasi hisob ko‘rsatkichidagi yozuvlardan farq qilsa, ya’ni kamomad chiqsa, inventarizatsiya natijasida kamomad ko‘p chiqsa, ortiqcha deb hisoblanadi.
Inventarizatsiya natijalarini aniqlashda, asosan, inventarizatsiya varaqalarida ko‘rsatilgan ma’lumotlardan, moddiy javobgar shaxslarning hisobotlaridan, buxgalteriya hisobining sintetik va analitik schotlaridagi yozuvlardan hamda tovar va moddiy boyliklar saqlanadigan omborlarda yuritiladigan analitik kartochkalardagi yozuvlardan keng foydalaniladi. Amaliyotda inventarizatsiya natijalarini taqqoslov vedomostlari tuzish yordamida aniqlash usuli keng qo‘llanilmoqda.
Agar inventarizatsiya natijalari taqqoslov vedomosti tuzish yo‘li bilan aniqlanadigan bo‘lsa, buning uchun moddiy javobgar shaxs tomonidan tovarlar harakati har bir ombor bo‘yicha alohida-alohida yuritilishi shart.
O‘tkazilgan inventarizatsiya natijalarini aniqlashda taqqoslov vedomostining tuzilishi quyidagicha:

№

Tovarning nomi

Sorti, art.

Bahosi

Hisob ko‘rsatkichi bo‘yicha

Inv. varaqa bo‘yicha

Farqi (+ ) ort. , (—) kam

Eslatma

miq.

sum.

miq.

sum.

miq.

sum.

Jami

Тaqqoslov vedomostini tuzish uchun ma’lumotlar birinchi buxgalteriya hisobi ko‘rsatkichlaridan olinsa, ikkinchi ma’lumot haqiqiy tovarlar qoldig‘ini ko‘rsatuvchi inventarizatsiya varaqalaridan olinadi. Har ikkala ko‘rsatkich bir-biri bilan taqqoslanib, inventarizatsiya natijasi aniqlanadi.

Ayrim hollarda inventarizatsiya natijalarini aniqlash faqat so‘mda olib boriladi. Buning uchun buxgalteriya yozuvlari bilan inventarizatsiya varaqalarining umumiy summasi bir-biri bilan taqqoslanib, o‘rtadagi farq summasi aniqlanadi.
Har ikkala holatda ham inventarizatsiya natijalari dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomada tovarmoddiy boyliklarning hisob ko‘rsatkichi bo‘yicha farqining kelib chiqish sabablari, summasi ko‘rsatiladi. Agar aniqlangan kamomad summasi bevosita moddiy javobgar shaxs tomonidan to‘lanadi deb hisoblansa, uni undirib olish choralari ko‘riladi.
Inventarizatsiya natijasiga ko‘ra tovar-moddiy boyliklar moddiy javobgar shaxsning aybi bilan kam chiqsa, keltirilgan kamomad summasi amaldagi qonunga asosan undirilib olinadi va buxgalteriya hisobida yozuvlarda ko‘rsatiladi.


Debet „Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimning qarzi“ schoti.

Kredit „Тovarlar“ yoki „Materiallar“ schoti.
Yuqoridagi buxgalteriya yozuvi keltirilgan kamomad summasi moddiy javobgar shaxs tomonidan tan olinganda beriladi.
Agar keltirilgan kamomad summasi bo‘yicha aybdor shaxs aniqlanmasa, shaxs aniqlanguncha, buxgalteriyada quyidagicha yozuv beriladi:

Debet „Moddiy boyliklarning kamomadi va buzilishi bo‘yicha xarajatlar“ schoti.

Kredit „Тovarlar“ yoki „Materiallar“ schoti.
Keltirilgan kamomad summasi tashkilot kassasiga moddiy javobgar shaxs tomonidan to‘langanda:
11 — Buxgalteriya hisobi nazariyasi

Debet „Kassa“ schoti.

Kredit „Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimning qarzi“ schoti.
Inventarizatsiya o‘tkazish jarayonida tovar-moddiy qiymatlarni ro‘yxatga olish varaqasida iste’mol uchun yaroqli, o‘z sifatini yo‘qotmagan, har tomonlama talabga javob beradigan tovar-moddiy boyliklar ko‘rsatiladi.
Agar o‘tkazilgan inventarizatsiya davomida talabga javob bermaydigan, sifati past yoki moddiy javobgar shaxsning aybi bilan tovarni saqlash davrida sifati pasaytirilgan deb topilgan tovar-moddiy boyliklariga alohida inventarizatsiya varaqasi to‘ldiriladi.