1-§. Xo‘jalik jarayonlari to‘g‘risida tushuncha

3-§. Buxgalteriya hisobining shakllari

Korxona va tashkilotlarda hisob ishlarini to‘g‘ri tashkil qilishda hisob shakllarini to‘g‘ri tanlash alohida ahamiyatlidir. Hisob shakllari tuzilishiga qarab qo‘lda to‘ldiriladigan va texnika vositalaridan foydalanib tashkil qilinadigan shakllarga bo‘linadi.

Buxgalteriya hisobi shakllaridan foydalanishda korxonaning ishlab chiqarish holati, uning katta-kichikligi alohida o‘rganilib, hisobning ixcham, sodda shaklini tanlash maqsadga muvofiqdir.
Buxgalteriya hisobi shakllarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ishlab chiqarishning rivojlanishi, hisob ishlarining soddalashtirilgan va texnika vositalariga moslashgan shakllarini ishlab chiqarishdan iboratdir.
Italiyalik matematik olim Luka Pacholi tomonidan 1494yilda chop etilgan „Schotlar va yozuvlar to‘g‘risidagi traktat“ kitobining yaratilishini buxgalteriya hisobi schotlari va ikki yoqlama yozuv asosida buxgalteriya hisobini yuritishning boshlanish davri deb atash mumkin. Тarixiy taraqqiyotning rivojlanishi, ishlab chiqarish va savdoning o‘sib borishi o‘z navbatida buxgalteriya hisobi rivojining yangi shakllarini ishlab chiqish va hayotga tatbiq qilishga olib keldi.
Buxgalteriya hisobining shakllanish davridan boshlab hozirgi davrgacha uning shakllari yangi, ijobiy o‘zgarishlarga uchradi.
Buxgalteriya hisobining shakllanish davrida mulk egasi o‘z mulkining to‘liqligini ta’minlash hamda olingan daromadini aniqlash maqsadida hisobni o‘zi yuritgan bo‘lsa, ishlab chiqarishning rivoji uchun alohida hisobchi shaxsni talab qila boshladi. O‘sha davrlarda hisob registrlari kishilardan iborat bo‘lib, mulkdor tomonidan yozib borilgan, unda schotlar mulk nomi bilan atalgan. Misol uchun, «Un» schoti, «shakar» schoti, «Ivanov» schoti va boshqalar.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi o‘z navbatida xo‘jalik operatsiyalarining ko‘payishiga, ularni umumlashtirish hamda umumlashtirilgan xo‘jalik operatsiyalarining mas’uliyatlarini jurnallarda aks ettirish imkonini berdi.
XIX asrning oxiri — XX asrning boshlarida ishlab chiqarishni yiriklashtirish bilan savdoni rivojlantirishga erishildi, bu jarayonda hisob ishlarida yaratilgan kitoblar o‘z o‘rnini registrlar bilan almashtirishni taqozo qila boshladi. Hozirda xalq xo‘jaligi tarmoqlarida buxgalteriya hisobining asosan memorial-order, jurnal-order shakllari keng qo‘llanilmoqda.
Hisobning qaysi shaklidan qanday tartibda foydalanish, birinchidan, tashkilotning tuzilishi, xo‘jalik faoliyati va mavjud hisob registrlari bilan bevosita bog‘liqdir.
Buxgalteriya hisobining rivojlanishi va shakllarini takomillashtirish bevosita ularning xo‘jalik faoliyatidan, boshqarishning yaxshilanishida hisobni rivojlantirish, ilg‘or usullarni ishlab chiqish, uni xalq xo‘jaligi tarmoqlarida tezroq joriy qilishga bo‘lgan talabdan kelib chiqadi.
Birinchi bor 1925—30- yillarda sobiq Ittifoqda buxgalteriya hisobining kartochka-order shakli ishlab chiqildi va korxona, tashkilotlarda keng ishlatildi. «Bundan keyin korxonalarda 1927- yilda birinchi bor qo‘llanilgan buxgalteriya hisobining shakli» kartochka-kopiroval «shakl»dir (kopir-uchot).
Hisobning memorial-order shakli, asosan, bir turli xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olishda ishlatiladi. Bu formada yozuvlar sintetik hisoblar bo‘yicha maxsus kitoblarda, analitik hisob ko‘rsatmalar esa maxsus kartochkalarda olib boriladi, ya’ni memorial-order shaklida kitob-kartochka registrlari birgalikda yuritiladi. Amalga oshiriladigan bir turli xo‘jalik operatsiyalari guruhlash vedomostlarida umumlashtiriladi va ularga taalluqli hujjatlar biriktirilib qo‘yiladi.
Buxgalteriya hisobining memorial-order shaklida hujjatlarni rasmiylashtirish qayta ishlash tartibi hamda sintetik va analitik registrlarga yozishlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Memorial-orderlarning hamma xo‘jalik operatsiyalariga boshlang‘ich asosida yoki guruhlangan va jamlangan vedomostlarga muvofiq provodkalar beriladi.
Buxgalteriya hisob shakllarida korxona va muassasalarida amalga oshirilgan har xil xo‘jalik operatsiyalari o‘z vaqtida izchillik bilan hisob registrlarida ma’lum belgilangan tartibda olib borilishi ta’minlanadi.
1928—1930- yillarda buxgalteriya hisobining memorial-order shakli yuzaga keldi. Bu shaklning mohiyati shundaki, unda dastlabki hujjatlar asosida memorialorderlar tuzilib, ularda xo‘jalik operatsiyalarining korrespondensiyalanuvchi schotlar ko‘rsatiladi. Buxgalteriya hisobining memorial-order shaklida buxgalteriya yozuvlari uchun asos bo‘lgan hujjatlar orderga biriktiriladi.
Bu shaklda birinchi bo‘lib amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalari ro‘yxatga olinib, keyin orderda ko‘rsatiladi. Ro‘yxatga olish vedomostining tuzilishi quyidagicha:

M emorial-orderning tartib raqami	Orderlar sanasi	Summasi
1 2 3 va h. k. Oy bo‘yicha jami:	2 4 5 va h. k.	15000 12000 7000 — — —

Memorial-orderlar ro‘yxatga olingandan keyin operatsiyalarni bosh kitobga yozish uchun asos yaratiladi.
Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli uzoq yillardan beri ishlatilishiga sabab, uning oddiyligidir. U kichik va o‘rta biznes korxonalarida, ko‘proq bir turli xo‘jalik operatsiyalari bajariladigan tarmoqlarda ishlatilmoqda, chunki bu tarmoqlarda analitik schotlarning kamroq ishlatilishi, sintetik schotlardan foydalanishda ularning soni 25—30 tadan oshmasligidir.
1928—1930- yillarda hisobning memorial-order (nazorat-shaxmat) shakli ishlab chiqildi. Memorial-order shaklini ishlab chiqishda shu davrgacha ishlatilib keltirgan hisob turlaridan foydalanilgan.
M emorial-orderni to‘ldirish uchun asos bo‘lgan hamma hujjatlar memorial-orderga biriktiriladi va ularda korrespondensiyalanuvchi hisoblarning ma’lumotlari va oboroti yoziladi.
Memorial-orderda tuzilgan hujjatlarda shu orderning nomeri va tuzilgan vaqti yozma ravishda ko‘rsatib boriladi. Har bir memorial-order tashkilot bosh hisobchisi tomonidan tekshirilganligi to‘g‘risida imzolanadi.
Memorial-order tuzilgandan keyin ular xronologik tartibda maxsus ro‘yxatga olish daftariga yoziladi. Ro‘yxatga olish daftari memorial-orderlarning saqlanish ustidan va tartib bilan nomerlanishini nazorat qilib turish uchun yil va oy davomida bajarilgan xo‘jalik operatsiyalarining umumiy summasini aniqlash uchun, shuningdek, sintetik hisob bo‘yicha sxematik registrda aks ettirilsa, xo‘jalik operatsiyalarining to‘laligini tekshirish uchun ham xizmat qiladi.
Bunday tekshirish ro‘yxatga olish daftari bilan sintetik hisoblarda umumiy summalarini bir-biri bilan solishtirish orqali amalga oshiriladi. Ro‘yxatga olingan memorialorderdan sintetik hisoblar bo‘yicha sistematik registr bosh daftarga operatsiyalarni yozish uchun foydalaniladi. Bosh daftarda provodka nomeri, to‘ldirilgan sana, xo‘jalik operatsiyalarining summasi ko‘rsatiladi.
Bosh daftarda operatsiyalar shaxmat usulida yoziladi, shuning uchun yuqorida aytib o‘tganimizdek, buxgalteriya hisobining bu shakli shaxmat shakli deb yuritiladi. Asosan, kartochkalar xo‘jalik mablag‘larining butunligini to‘la ta’minlash ustidan joriy nazorat shaklida olib borishda alohida e’tiborga egadir. Analitik hisoblar bo‘yicha oy oxiriga tuzilgan oborot vedomostlari tegishli sintetik hisoblar yakuni bilan taqqoslab boriladi.
Jurnal-order shaklining bir qator korxonalarda qo‘llanilishi va yaxshi natijalar berganligini hisobga olib, 1949yilda sobiq Ittifoq Moliya vazirligi ilg‘or korxonalarning natijalarini umumlashtirib, jurnal-order shaklining namunali registrlarini ishlab chiqdi va bu shaklni xalq xo‘jaligida keng joriy qilish tadbirlarini belgiladi.
Hisobning jurnal-order shaklining umumiy chizmasi quyidagicha:

Jurnal orderi

Analitik hisoblar bo‘yicha oborot daftari
Bosh daftari
Buxgalteriya balansi Yozuvlar
Yozuvlarning to‘g‘riligini tekshirish.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida yozuvlar jamlash va guruhlash vedomostlarida (jurnal-order) va yordamchi vedomostlarida olib boriladi. Buxgalteriyaga topshirilgan boshlang‘ich hujjatlar memorial-orderlarda aks ettirilmasdan, birdaniga jurnal-orderlarda aks ettiriladi. Chunki buxgalteriya hisobining bu shaklida qo‘llaniladigan jurnallar bir vaqtda xo‘jalik operatsiyalarining buxgalteriya provodkalari bilan rasmiylashtiruvchi orderlar hisoblanib, memorial-orderlarda aks ettirish zarurati tug‘ilmaydi.
Buxgalteriya hisobining bu shaklining jurnal-order deb atalishiga sabab, bu yerda memorial-orderlar o‘rnini, avvaldan hisoblarining korrespondensiyasi tuzilib qo‘yilgan maxsus hisob registrlari, ya’ni jurnal-orderlari egallaydi, shuning uchun buxgalteriya hisobining bu shakli jurnalorder deb ataladi.
Bu shakl xronologik va sistematik yozuvlarda birga qo‘shilib olib boriladi, ya’ni, asosan, kombinatsiyalashgan registrlar ishlatiladi. Asosiy registr bo‘lib jurnal-order, yordamchi vedomostlar hisoblanadi.
Har bir jurnal-order ikki registrdan:
— vedomostdan;
— jurnal-orderdan tuziladi.
Vedomostlardan foydalanishning mohiyati shundan iboratki, tashkilot va muassasalar oy davomida bir turdagi operatsiyalarni ko‘p amalga oshirishlari mumkin. Bunday paytda bir turli operatsiyalar vedomostlarda oy davomida yig‘ilib, oy oxirida esa jurnal-orderi to‘ldiriladi. Vedomostlar faqat jurnal-orderiga yozish uchun asos bo‘lib qolmasdan, ular analitik registrlar vazifasini ham bajaradi. Jurnal-order yozuvlari bir vaqtda shaxmat usulida, ikki tomonlama yozuvga asoslanib olib boriladi, ya’ni biri hisobning debeti bo‘yicha, ikkinchisi esa kredit bo‘yicha. Ayrim jurnal daftarlar iqtisodiy mazmuni jihatdan bir-biriga mos bo‘lgan bir necha sintetik hisoblar uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin, masalan: 13 nomerli jurnal-order «Asosiy vositalar», «Asosiy vositalarning eskirishi», «Ustav fondi» kabi sintetik hisoblarning kredit orderi bo‘yicha xo‘jalik operatsiyalarini ro‘yxatga olish uchun mo‘ljallangandir.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida hujjatlarning aylanishi tezlashadi, memorial-orderlar kabi ro‘yxatga olish jurnallari tuzilmaydi, hisob registrlarda yozuvlar takrorlanishi yo‘qoladi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli hozirgi vaqtda savdo tashkilotlarida keng qo‘llanilmoqda.
Hisobning jurnal-order shakli bir qancha fazilatlarga ega. Bu shaklda ro‘yxatga olish jurnali tuzilmaydi va hisob ishlarining hajmi qisqaradi. Jurnal-orderidagi yozuvlarning yaqqol va tushunarli bo‘lishi tufayli xo‘jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish osonlashadi va hisoblash mashinalaridan foydalanishning asosiy yo‘llarini belgilab beradi. «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 5-moddasida buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish va buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi zimmasiga yuklatilganligi ko‘rsatilgandir.