1. 1Differensial tenglamalar haqida boshlangich tushunchalar

1.1Differensial tenglamalar haqida boshlangich tushunchalar.Agar bir noma`lum funksiyani emas, balki bir yo`la bir nechta noma`lum funksiyani topish masalasi qo`yilgan bo`lsa, umuman olganda, masala chekli shartlari - tenglamalari ham bir nechta bo`lishi zarur bo`ladi. Agarda masala tenglamalari differensial tenglamalardan iborat bo`lsa, u holda differensial tenglamalar sistemasi haqida gapirish mumkin.Sistema har bir tenglamasida hosila tartibi 1 dan oshmasa, sistema bi-rinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasi deb yuritiladi. Ikki noma`lum funksiyali ikki birinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasi, odatda,
φ(х, у<sub>1,</sub> y<sub>2</sub>, dy<sub>1</sub>/dx; dy<sub>2</sub>/dx) = 0
φ(x, у<sub>1</sub>, у<sub>2</sub>, dy<sub>1</sub>/dx; dy<sub>2</sub>/dx) = 0 (4)
ko`rinishda yoziladi.Bir tenglama uchun Koshi masalasining qo`yilishi tabiiy ravishda differensial tenglamalar sistemasi uchun umumlashtiriladi. Masalan, (4) sistema uchun Koshi masalasi boshlang`ich y₁(x₀) = y₁⁰, y₂(x₀) = y₂⁰ shartlarni qanoatlantiravchi y₁(x), y₂(x) yechimlarni topishni anglatadi.
Har qanday yuqori tartibli differensial tenglamani yoki tenglamalar sistemasini birinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasiga keltirish mumkin.
Masalan, y" = f(x, у, у′) tenglamani

y′ = u
u′ = f(x, y, u) sistema bilan almashtirish mumkin.

Massasi m bo’lgan jism V(0)=V₀ boshlang’ich tezlik bilan biror balandlikdan tashlab yuborilgan. Jism tezligining o’zgarish qonunini toping. (1 - rasm)
Nyutonning ikkinchi qonuniga ko’ra mdv/dt=F
bu erda F - jismga ta’sir etayotgan kuchlarning yig’indisi (teng ta’sir etuvchi). Jismga faqat 2 ta kuch ta’sir etsin deb hisoblaylik: havoning qarshilik kuchi F₁=-kv, k>0; yerning tortish kuchi F₂=mg.

F₁=-kv F₂=mg

1-rasm
Demak, matematik nuqtai nazardan F kuch a) F₂ ga; b) F₁ ga; v) F₁+F₂ ga teng bo’lishi mumkin.a)Agar F=F₁ bo’lsa, mdv/dt=-kv tenglamaga ega bo’lamiz. Bunda V(t)=V₀e^-kt/m bo’ladi.
b) F=F₂ bo’lsa, U holda birinchi tartibli mdv/dt=mg differentsial tenglamaga egamiz. Bu tenglamani yechimini V(t)=gt+c (c - ixtiyoriy o’zgarmas son) ko’rinishda ekanligini oddiy hisoblarda tekshirish mumkin. V(0)=V₀ bo’lgani uchun c=V₀ bo’lib, u holda izlangan qonun V₁=gt+V₀ ko’rinishida bo’ladi.v) F=F₁+F₂ bo’lsin. Bu holda mdv/dt=mg-kv (k>0) tenglamaga kelamiz. Noma’lum funksiya ko’rinishida bo’ladi.1 – ta’rif. Differensial tenglama deb erkli o’zgaruvchi x, noma’lum y=f(x) funksiya va uning u^', u^'’,.....,u⁽ⁿ⁾ hosilalari orasidagi bog’lanishni ifodalaydigan tenglamaga aytiladi.Agar izlangan funksiya y=f(x) bitta erkli o’zgaruvchining funksiyasi bo’lsa, u holda differensial tenglama oddiy differentsial tenglama, bir nechta o’zgaruvchilarning funksiyasi bo’lsa u=U(x₁, x₂,...., x_n) xususiy hosilali differensial tenglama deyiladi.
2-ta’rif. Differensial tenglamaning tartibi deb tenglamaga kirgan hosilaning eng yuqori tartibiga aytiladi.
3-ta’rif. Differensial tenglamaning yechimi yoki integrali deb differensial tenglamaga qo’yganda uni ayniyatga aylantiradigan har qanday y=f(x) funksiyaga aytiladi.
Birinchi tartibli differentsial tenglama umumiy holda quyidagi ko’rinishda bo’ladi.
F (x,y,)=0 (1.1)
Agar bu tenglamani birinchi tartibli xosilaga nisbatan yechish mumkin bo’lsa, u holda
=f(x,y) (1.2)
tenglamaga ega bo’lamiz. Odatda, (1.2) tenglama hosilaga nisbatan yechilgan tenglama deyiladi. (1.2) tenglama uchun yechimning mavjudligi va yagonaligi haqidagi teorema o’rinli :
Teorema. Agar (1.2) tenglamada f(x,y) funksiya va undan y bo’yicha olingan df/dy xususiy hosila X0Y tekisligidagi (x₀,y₀) nuqtani o’z ichiga oluvchi biror sohada uzluksiz funksiyalar bo’lsa, u holda berilgan tenglamaning y(x₀)=y₀ shartnii qanoatlantiruvchi birgina y=(x) yechimi mavjud.x=x₀ da y(x) funksiya y₀ songa teng bo’lishi kerak degan shart boshlang’ich shart deyiladi:
y(x₀)=y₀
4 – ta’rif. Birinchi tartibli differensial tenglamaning umumiy yechimi deb bitta ixtiyoriy C o’zgarmas miqdorga bog’liq quyidagi shartlarni qanoatlantiruvchiy=(x,с)
funksiyaga aytiladi:a) bu funksiya differensial tenglamani ixtiyoriy с da qanoatlantiradi;b) x=x₀ da y=y₀ boshlang’ich shart har qanday bo’lganda ham shunday с=с₀ qiymat topiladiki, y=(x,с₀) funksiya berilgan boshlang’ich shartni qanoatlantiradi.
5 – ta’rif. Umumiy yechimni oshkormas holda ifodalovchi F(x,y,с)=0 tenglik (1.1) differentsial tenglamaning umumiy integrali deyiladi.
6 – ta’rif. Ixtiyoriy с - o’zgarmas miqdorda с=с₀ ma’lum qiymat berish natijasida y=(x,с) umumiy yechimdan hosil bo’ladigan har qanday y=(x,с₀) funksiya xususiy yechim deyiladi. F(x,y,с₀) - xususiy integral deyiladi.
7-ta’rif. (1.1) differensial tenglama uchun dy/dx=с=const munosabat bajariladigan nuqtalarning geometrik o’rni berilgan differensial tenglamaning izoklinasi deyiladi.
Yuqori tartibli differensial tenglamalar