1. Atom tuzilishi
Davriy tizim va uning tuzilishi
Yüklə 100,09 Kb.
|
|
Davriy tizim va uning tuzilishi. Davriy tizimning birinchi variantini 1869 yilda D.I. Mendeleyev tuzdi. D.I. Mendeleyev tuzgan bu tizimda 63 ta element bo’lib, o’xshash elementlar gorizontal qatorlarga joylashgan edi. Davriy tizimning ikkinchi varianti 1871 yilda e'lon qilindi. Bu variantda o’zaro o’xshash elementlar vertikal qatorlarga joylashgan. D.I. Mendeleyev bitta vertikal qatorga joylashgan o’xshash elementlarni guruh deb, xar qaysi ishqoriy metalldan galogengacha bo’lgan elementlar qatorini davr deb atadi.
D.I. Mendeleyev dastlab taklif qilgan davriy tizimga keyinchalik birmuncha o’zgarishlar kiritilib, davriy tizimning xozirgi variantlari tuzildi. U yettita davr va sakkizta guruhdan iborat. Hozir davriy tizimda 118 ta element mavjud. I, II va III davrlarning xar biri faqat birgina qatordan tuzilgan bo’lib, ularni kichik davrlar, IV, V, VI, va VII davrlar katta davrlar deyiladi. IV, V va VI davrlarning xar qaysisi ikki qatordan tuzilgan, VII davr tugallanmagan davrdir. Atomda energetik pog’onachalarning elektronlar bilan to’lib borish jarayonida oxirgi elektron qaysi pog’onachaga joylashganligiga bog’liq holda davriy tizimdagi hamma elementlar 4 ta oilaga (tipga) bo’linadi. Tashqi elektron qavati s pog’onachada turgan elementlarga- s-elementlar deb ataladi. Yoki, elektron konfiguratsiyasi s-pog’onachasi bilan tugallanadigan elementlarga s-elementlar oilasi deyiladi. p- elementlar oilasiga III, IV, V, VI, VII va VIII bosh guruh elementlari kiradi. Davriy tizimda jami 30 ta p- elementlar bor. Tashqi elektron qavati d- pog’onacha bilan tugallanadigan elementlarga d- elementlar oilasi deyiladi. Ushbu oilaga mansub elementlarning oxirgi elektronlari d - pog’onachada joylashadi. Masalan, 26Fe-1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d6 d- elementlar oilasiga mansub hamma elementlar qo’shimcha (yonaki) guruhlarda joylashgan. Davriy tizimda jami 33 ta d- elementlar bo’lib, ularning hammasi metallardir. Elektron konfiguratsiyalari f - pog’onachalar bilan tugallanadigan elementlarga f- elementlar oilasi deyiladi. Ushbu oilaga mansub elementlarning oxirgi elektronlari f- pog’onachada joylashadi. Masalan, 58Ce-1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d10 4p6 5s2 4d10 5p6 6s2 4f2 Davriy tizimda f-elementlar oilasi 2 ga bo’linadi: 4f- elementlar: 58Ce dan boshlanib 71Lu bilan tugallanadi. 5f-elementlar: 90Th dan boshlanib 103Lr bilan tugallanadi. 4f- elementlarga lantanoidlar deyiladi, chunki ular 57La dan keyin joylashadi ular 14 ta. 5f- elementlarga aktinoidlar deyiladi, ular ham 14 ta bo’lib, 89Ac-dan keyin joylashadi. Jami f-elementlar oilasiga 28 ta elementlar kiradi, ularning hammasi metallardir. f- elementlardan: 93Np- neptuniydan keyingilari yer qobig’ida uchramaydi, ular sun’iy usulda olingan. Ularga transuran – urandan keyingi elementlar deyiladi. Birinchi davrdan boshqa xamma davrlar ishqoriy metall bilan boshlanib inert gaz bilan tugaydi. Kichik davrlarda ishqoriy metall bilan galogen orasiga 5 ta element, katta davrlarda 15 ta element (VI da 29 ta element) joylashgan. Shunga ko’ra katta davrlarda bir elementdan ikkinchi elementga o’tganda elementlarning xossalari kichik davrdagilarga qaraganda bir muncha sustroq o’zgaradi. Katta davrlar juft va toq qatorlarga ega. Xar qaysi katta davrda elementlarning xossalari ishqoriy metalldan inert gazga o’tgan sayin ma'lum qonuniyat bilan o’zgarib boradi, bundan tashqari elementlarning xossalari xar bir juft qator ichida va xar bir toq qator ichida xam ma'lum ravishda o’zgaradi. Shunga asoslanib, katta davrlarda qo’shaloq davriylik namoyon bo’ladi deb aytiladi. Masalan, Be, Mg, Ca, Sr, Ba elementlaridan iborat guruhcha Zn, Cd, Hg elementlaridan tuzilgan guruhga o’xshaydi. Xar ikki guruhcha elementlarining maksimal valentligi ikkiga teng. Katta davrlarning juft qator elementlari faqat metallar bo’lib, metallik xususiyati chapdan o’ngga o’tgan sayin pasayadi. Toq qatorlarda chapdan o’ngga o’tish bilan metallik xossalari yanada zaiflashib, metallmaslik xossalari kuchayadi. Davriy tizimda 57- element lantan va undan keyin 14 ta element lantanoidlar aloxida vaziyatni egallaydi. Bu 14 ta element o’zlarining kimyoviy xossalari bilan lantanga va bir-birlariga o’xshaydi. Shuning uchun davriy tizimda bu 15 ta elementga faqat bitta katak berilgan. VII davrda 89-element va 14 ta aktinoidlarga xam bir o’rin berilgan. II va III davr elementlarini D.I. Mendeleyev tipik elementlar deb atagan. Xar qaysi guruh ikkita guruhchaga bo’linadi. Tipik elementlarga ega guruhcha asosiy guruhcha nomi bilan yuritiladi. Toq qatorlarning elementlari esa yonaki yoki qo’shimcha guruhcha deb ataladi. Asosiy guruhcha elementlari kimyoviy xossalari jixatidan yonaki guruhcha elementlaridan farq qiladi. Buni VII guruh elementlarida yaqqol ko’rish mumkin. Bu guruhning asosiy guruhcha elementlari (vodorod, ftor, brom, yod, astat) aktiv metallmaslar bo’lib, yonaki guruhcha elementlari (marganes, texnesiy, reniy)- xaqiqiy metallardir. VIII guruhning asosiy guruhchasi inert gazlar, yonaki guruhchasi 9 ta metall (temir, kobalt, nikel, ruteniy, radiy, palladiy, osmiy, iridiy, platina)dir. Xar qaysi guruh raqami o’sha guruhga kiruvchi elementlarning kislorodga nisbatan maksimal Xulosa Xar qaysi guruhda metallmasning kislorodga nisbatan valentligi bilan vodorodga nisbatan valentligi yig’indisi 8 ga tengdir. Xar bir guruh ichida atom og'irlik ortishi bilan elementlarning metallik xossalari kuchayib boradi. Demak, elementlarning xossalari (atom og'irligi, valentliklari, kimyoviy birikmalarining asos yoki kislota hususiyatiga ega bo’lishi va xakazolar) davriy tizimda va davr ichida xam, guruh ichida ma'lum qonuniyat bilan o’zgaradi. Binobarin xar qaysi element davriy tizimda o’z o’rniga ega va bu o’rin o’z navbatida ma'lum xossalar majmuasini ifodalaydi va tartib raqamii bilan tavsiflanadi. Shu sababli, agar biror elementning davriy tizimda tutgan o’rni ma'lum bo’lsa, uning xossalari xaqida to’la fikr yuritib, ularni to’g’ri aytib berish mumkin. |