1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍ ekonomikalíQ

3-basqısh (20 minut)
MILLIY QADRIYATLARDI QÁDIRLEW RUWXIYLIQTIŃ TIYKARǴI SHÁRTLERINIŃ BIRI
Bugingi kunde mámleketimizde 130 dan artiq millet hám elat wákilleri jasaydi. Bul jámiyetimizdegi milliy ózgeshelikti bildiredı. Milletler aralıq tatıwlıq ideyası-ulıwmainsanıy qadriyat bolip, turli xalıqlar birlikde jasaytuǵın region hám mámleketler milliy rawajlanıwında baslı faktor.

Bul ideya-bir jámiyetde jasap, bir maqset jolında miynet qilatuǵın turli milletlerge tán adamlar ortasında óz-ara húrmet, dostlıqtı bekkemlewdıń ruwxıy tiykarı.

Milliy ideya-hár bir millet wákiliniń uqıbı hám potencialın tolıq ámelge asırıw ushın sharayat jaratadı. Watan kórki, el tınıshlıǵı hám xalıq párawanlıǵı usaǵan iygilikli maqsetlerge qaray baǵdarlaydı.

Belgili mámlekette statuslı millet penen onda jasaytuǵın basqa xalıqlar ortasında birliktiń bolıwı social rawajlanıwdıń eń tiykarǵı faktorı. Kerisinshe, milliy ideyaniń áhmiyetin túsinbewshilik jámiyet ómirin, tınıshlıq hám turaqlılıqtı izden shıǵarıwı mumkin.

Milletler aralıq tatıwlıq hám birlikke qáwip salıwshı illet, bul - buzǵınshı milletshilik hám shovinizm. Bunday zıyanlı ideyalar tásirine túsken jámiyet turaqsızlıq jaǵdayına túsip qalıwı múmkin. XX ásirde Evropa xalıqlardı illetke salǵan hám ayırım mámleketlerdiń daǵdarısına sebep bolǵan fashizm yaki milliy qásiyetler menen esaplaspaǵan hám jasalma internacionallıq ideyasına tiykarlanǵan kommunizm ideyası buǵan jarqın mısal boladı.

Ózbekstan territoriyasında burınnan kóplep millet hám elat wákilleri birgelikte jasap keledi. Olar ortasında ásirler dawamında milliy kelispewshilik bolmaǵanı xalqımızdıń ázelden bawrıkeńligin kórsetedi.

Sonıń ushın, búgingi kúnde mámleketimizde jasap kiyatırǵan milletlerdi óz-ara birlik ruwxında tárbiyalaw maqseti ǵárezsizlik ideologiyasınıń tiykarǵı maqsetlerinen biri. Ol xalqımızǵa bolǵan joqarı pazıyletli hám insanpárwarlıq pazıyletlerine tiykarlanadı.

Ol doslıq múnásibetler ústin bolǵan paytta social rawajlanıwdıń faktorı sıpatında maydanǵa shıǵadı. Respublikamızdıń birinshi Prezidenti I.Karimov bul haqqında bılay dep jazadı: «Dúnya tájiriybesinen milletler yaki etnik toparlar ortasındaǵı óz-ara múnásibetlerde dástúriy birlesken mámleketlerde kóp elatshılıq faktorı mámleketlerdiń siyasiy-ekonomikalıq rawajlanıwına nátiyjeli, xoshametlendiriwshi tásir etiwin kórsetiwshi mısallardı kóplep keltiriw múmkin. Bul mámleketlerde etnik toparlar hám rasalar ortasında málim mashqalalar bar. Soǵan qaramay, kóp elatshılıq faktorı olardıń social-ekonomikalıq rawajlanıwı jolındaǵı tosıqqa aylanıp qalmaǵan, kerisinshe, rawajlanıwdıń jedellesiwine járdem bergen milletlerdiń hám mádeniyatlardıń bir-birine tásir kórsetiwi bul mámleketlerde jasaytuǵın xalıqlardıń social aqlıy bayıwı ushın jaqsı derekke aylanǵan. Solay etip mámleketlerde kóp milletlilik faktorı demokratiyalıq jedellestiriw hám social-ekonomikalıq rawajlanıwdıń, puxaralar jámiyeti qurılıwı tásirsheń quralına aylanıp qalǵan

Ózbekstannıń birinshi Prezidenti bul pikirlerdi taǵı da tereńlestirip, kóp milletlik biziń biybaha baylıǵımız ekenligin, hámme nárse onnan paydalanıwda ekenligin qayta- qayta atap kórsetedi. Haqıyqatında da hár bir millet óziniń biytákrar mádeniy ruwxıy qádriyatlarına iye. Bunday millet wákilleriniń bir mámleket territoriyasında jasawları birlikte miynet etiwleri social ómirdiń barlıq tarawlarında óz-ara qarım-qatnasta bolıwları xalıqtıń hár tárepten rawajlanıwın tezlestiredi. Ayrım milletler tariyxıy rawajlanıw dawamında óndiristiń belgili tarawında joqarı dárejede jetilistirilgen qáliplesken oy-óristiń tásiri baǵdarına itibar qaratadı. Milliy xarakterde, ómirde social hádiyselerge qatnasta ózine tán ózgeshelikleri bar. Etikalıq, huqıqıy, siyasiy mádeniyat tarawlarındaǵı is háreketlerde belgili unamlı parıqlar ushıraydı. Buǵan uqsas hár túrli baylıǵımız rawajlanıwımız tezligin asıratuǵın faktor bolıwı múmkin. Ádalatlı milliy siyasat alıp barılǵanda kóp milletlilik maqsetimiz táǵdirimiz birligin túsiniwge járdem beredi. Ulıwmainsanıy ideyalardıń ústem bolıwın jeke máplerdi durıs ańlap alıwdı ańsatlastıradı. Kerisinshe, milliy qatnaslarǵa náziklik penen jantasılmasa ulıwma milliy principlerge itibarsızlıq tınıshlıq hám turaqlılıqqa unamsız tásir kórsetiwi múmkin.

Milletler aralıq birlik bolmasa buzǵınshı milletshilik hám shovinizmniń unamsız ideyaları tarqalıwı ushın qolay jaǵday jaratıladı. Milliy ǵárezsizlik ideyasınıń ámel etiwine adamlar qálbi hám sanasına sińdiriliwine keri tásir etedi. Sonı esapqa alıp mámleketimizde bul mashqala ilimiy tiykarda ádillik penen sheshilmekte. Milletler ortasında qarama-qarsılıqlarǵa jol qoymaw ushın: etnik siyasatta shaxs huqıqları qorǵalıwınıń ústem bolıwın, mámleketler arasında qarama-qarsılıqlardı ámeliy kóriniste sheshetuǵın usıllarǵa tiykarlanıwı bas jolımız ekenligine, bazar qatnasıqların ekonomikalıq rawajlanıwda barlıq milletlerge tán xalıqtıń máplerine say keliwine, hár bir millet mádeniyatı, tili, úrp-ádet hám dástúrleri, mádeniy miyrasın rawajlantırıwǵa óz aldına áhmiyet berilmekte.

Mámleketimizde statistik maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, 136 millet, elat, xalıq hám etnik toparlardıń wákilleri jasaydı. Olardıń hár biri óz milliy mádeniy úrp-ádetleri, dástúrleri, tiline , konstituciyalıq huqıqıy teńlikke iye. Ózbekstanda búgingi kúnde 100 den aslam milliy mádeniy oraylar islep turıptı. Bul baǵdarda oraylar dúziw boyınsha 15 shólkemlestiriw toparları is alıp barmaqta. Ózbekstanda barlıq millet wákilleriniń teń huqıqlı múnásibet mámleket nızamı menen bekkemlengen. Bunıń nátiyjesi mekteplerimizde 9 milliy tilde oqıtılıwı, 20 tilde ǵalaba xabarlandırıw quralları is alıp baratırǵanlıǵında kórinedi.2

Túrli millet wákilleriniń tvorchestvolıq kesheleri kórkem kórgizbeleri bir tárepten sol millettiń Ózbekstan puxarası sıpatında óz ornı barlıǵın kórsetse, ekinshi tárepten sol jerde jasaytuǵın barlıq milletlerdiń Ózbekstan xalqı Ózbekstan puxarası ekenligin kórsetip turıwshı milliy ideya átirapında birlesiwine alıp baradı. Insaniyat túsinigi hár túrli millet hám elatlar túrli din hám rassaǵa tiyisli adamlardı óz qamtıwına aladı. Demek, hár bir insan adamzat belgili bir waqıtta óz xalqı, Watanınıń perzenti bolıp esaplanadı. Hár bir adamda óz xalqınıń tili, ruwxıyatı, úrp-ádetleri, qádriyatları sáwlelenip turadı. Milliy ǵárezsizlik ideyası óz mazmun mánisine kóre barlıq milletlerdiń ulıwma máplerin ámelge asıradı. Mámlekette puxaralar hám milletler aralıq tatıwlıq social turaqlılıq ortalıǵın támiyn etiwge xızmet qıladı. Hár qanday polietnik mámlekette túrli milletler ortasındaǵı qatnaslar mámleket hám jámiyet rawajlanıwına tiykar jaratıwshı faktor esaplanadı.

Milletler aralıq tatıwlıq hám bawrıkeńliktiń tiykarları. Dúnya keń, dúnyada mámleketler kóp, biraq bul dúnyada uqsası joq Ana jurtımız Ózbekstan birew. Ózbekstan dep atalǵan jurttıń tákrarlanbas tábiyatı, bay tariyxı miynetkesh insanları menen bir qatarda bul jerde túrli millet hám elat wákilleriniń bir shańaraq aǵzalarınday jasawları kózge taslanbaqta. Bunday doslıq hám birge islesiwlik óziniń tereń tariyxıy tamırlarına hám tiykarǵa iye. Bul tiykarlar mamleketimiz Konstitutciyasında bekkemlep qoyılǵan. Konstitutciyaniń 18-statyasında barlıq puqaralar birdey huqıq hám erkinlikliklerge iye bolıp, jinsi, irqi, milleti, dini, social kelip shıǵıwı, isenimi, shaxsi, social obrwyinan tısqarı nızam aldında teń.- degen qaǵıyda bekkemlep qoyılǵan.1

Bul nızamda milliy ómirge, puqaralardıń milliy sezimlerine tiyislı tiykarǵı ahmiyetge iye bir qatar principler belgilep qoyılǵanına isenim hasıl qılıwı mumkin.

Puqaralardıń milletine qaramastan nızam aldında teńligi bekkemlengen.

Puqaralardıń diniy isenimine qaramastan birdey huqıq erkinliklerge iye ekenligi korsetilgen. Diniy qadriyatlar millet ruwxıylıǵıniń ajralmas bólegı ekenin esapǵa alsaq, bul nızamniń ámeliy áhmiyeti aydınlasadı.

Puqaralardıń rasalıq teńligi aytilǵan. Rasizmnen jawız ideologiya hám ámeliyattıń tariyxımızda ulıwma kórilmegenligin atap korsetiwimiz kerek. Biraq ayirim regionlarda buzǵınshı milletshilik ideyalari menen qurallanǵan ayrım toparlar diniy aqidaparastlıq hám rasalıq karaslardan óz maqsetleri jolında paydalanıwǵa urınıp atırǵanlıǵın da umıtpaw kerek.

Demek, belgili jaǵdaylarda olar aralas formada shıǵıwı mumkin. Informaciya globallasıwı baqlanıp atırǵan búgingi kunde turli ideyalar hesh qanday shegaralardı tan almay kirip kelıwın itibarǵa alatuǵın bolsaq, sol principtiń ahmiyeti taǵida aniq kózge taslanadı.

Tariyxiy tájriybe kóp milletli mamlekettiń turaqlılıǵı milletler aralıq qatnaslarǵa tiyisli huqıq hám erkinliklerdi tuwrı belgilep qoyıw menen bir qatarda turmısta oǵan ámel etiw menen baylanıslı ekenligin korsetedi.

Milliy-diniy bawrıkeńlik ideyası. Onıń tariyxıy hám huqıqıy tiykarları. Dinler aralıq bawrıkeńlik ideyası- hár túrli diniy isenimge iye bolǵan adamlardıń bir Watanda iygilikli ideya hám niyetler jolında birlikte jasawın ańlatadı.1

Din áyyemnen ayırım ruwxıy qádriyatlardıń ózinde sáwlelendirip keledi. Milliy hám diniy qádriyatlardıń ásirler dawamında jasap kiyatırǵanı hám olardı óz-ara bir maqsetke iye ekenliginde. Sebebi, dúnyadaǵı barlıq dinler iygilikli ideyalarǵa tiykrlanadı. Jaqsılıq, tınıshlıq, doslıq usaǵan pazıyletlerge tayanadı. Adamlardı halal hám pák, bawrıkeńlikke shaqıradı. Házirgi waqıtta bul ideya dóretiwshilik jolında tek ǵana din ulamalar emes bálki pútkil jámiyet aǵzalarınıń birligin názerde tutadı, tınıshlıq hám turaqlılıqtı bekkemlewdiń tiykarǵı shárti esaplanadı. Mısalı, ázel-ázelden elimizde túrli diniy táliymatlar jasap keledi. Ásirler dawamında iri qalalarımızda meshit, shirkew bar bolıwı túrli millet hám dinge tiyisli qáwimlerdiń óz diniy ámellerin erkin ámelge asırıwın támiynleniwi bunıń dáliyli. Tariyxımızdıń eń kuramalı awır dáwirlerinde olar ortasında diniy tiykarda kelispewshilikler bolmadı. Xalqımızdıń diniy bawrıkeńlik ideyasına ámel etip jasap kelgenliginen dálalat beredi. Házirgi kúnde mámleketimizde 15 konfessiyaǵa tiyisli diniy shólkemler is alıp barmaqta. Olardıń óz iskerligin ámelge asırıwı hám mámleket turmısında qatnasıwı ushın shárt-sharayatlar jaratılǵan. Bul tarawdaǵı huqıqıy tiykarlar Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyasında «Hújdan erkinligi hám diniy shólkemler haqqında» ǵı nızamda sáwlelengen. Áne sol tiykarlar mámleketimizdegi barlıq din wákilleriniń birlikte bolıp ullı iygilikli ideyalar jolında háreket qılıwı ushın imkan jaratadı.

Ózbekstanda milliy-diniy bawrıkeńlik hám dúnyalıq. Dinlerdiń ulıwmainsanıy sheberligi, maqseti bir bolıp, olar negizinde bir-birlerine qarsı emes.

Diniy bawrıkeńliktiń sheberligi sonnan kelip shıǵadı. Jámiyet tariyxınan túrli dinge tiyisli adamlardıń jaqın jasap kelgenligine kóplep mısallar keltiriw múmkin. Biziń mámleketimiz aymaǵında hám islom, ham xristianlıq, iudaizm kibi dinler janında jasap kelgen, diniy ámeller erkin orınlanıp kelingen. Sol dáwirlerde de intelligent, alımlar bir-birinen úyrengen, ustaz-shákirt bolǵan. Olardıń túrli dinlerge tiyisliligi bunday múnásibetlerge kesent bermegen.

Aytıw múmkin, diniy sana rawajlanıp, dinniń sheberligin tereńirek ańlaw menen diniy bawrıkeńlik hám rawajlana berdi. Bul házirgi dáwirde diniy bawrıkeńlikti jánede kúsheytirmekte. Házirgi waqıtta Ózbekstandaǵı túrli konfessiyaǵa tiyisli diniy shólkemler óz jumısların óz-ara teń huqıqlılıq, jámiyetshilik hám birge islesiw tiykarında ámelge asırmaqta. Diniy bawrıkeńlik túrli dinlerdiń túrli dinlerge tiyisli adamlardıń jámiyetshilik múnásebetlerin ǵana názerde tutpaydı, bálkim isenimine qaramastan bárshe adamlardıń teńligi, ulıwma haq maqset jolında birge islesiwdi de óz qamtıwına aladı. Diniy qarasqa qaraǵanda da, mádeniy, solardan, ilimiy qarasqa qaraǵanda hám insan eń joqarı bolmıs. Ol ózine berilgen ómiri dawamında jasawǵa, ruwxıy aqlıy tárepten jetilisip jerdegi turmıs sharayatların jaqsılaw ushın gúresiwge dóretiwshilik qılıwǵa haqılı. Ruwxıy kámillikke erisiw ushın insan jasawı jaqsı sharayatlarǵa iye bolıwı kerek. Demek, jerdegi ómirdi saqlap qalıw, rawajlandırıw barlıq adamlardıń ulıwma maqseti. Diniy kóz-qaraslar dúnyalıq kóz-qaraslardı biykarlamaydı. Ol menen birlikte jasaydı ayırım jaǵdayda óz-ara jaqınlasadı. Dúnyalıqtıń rawajlanıwına xızmet etedi. Dúnyalıq, yaǵnıy sol materiallıq turmıstı rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan diniy kóz-qaras hám maqsetler menen say keledi. Diniy kóz-qaraslar dúnyalıq kóz-qaraslarǵa xızmet qılıwı múmkin degende, kóz-qarastıń iygilikli jaqsılıq hadallıq, tınıshlık, doslıq uqsaǵan joqarı insanıy pazıyletlerin tárbiyalawdı názerde tutamız. Haqıyqattan da diniy táliymatlar ol dúnya turmısın sáwlelendiriw arqalı bul dúnyada joqarı pazıyletlerge iye bolıwǵa shaqıradı. Diniy bawrıkeńliktiń qarar tabıwı bekkemleniwi, rawajlanıwı barlıq adamlardı isenimine qaramastan milliy ideya hám ideologiyanı ámelge asırıw jolında birlestiredi. Ol ideologiyanı milliy ideya hám adamlar sanası hám qálbine jaylastırıwǵa járdem beredi.

Kerisinshe, diniy bawrıkeńlikti tar mániste túsiniw bir tárepleme talqılaw ulıwma maqsetten shetlesip, adamlardı óz-ara toparlarǵa bólip jiberiwi múmkin. Sonday-aq, ayırım toparlardı ǵárezli máplerine xızmet etetuǵın diniy nıqaptı júzege keltiredi.

Ózbekstanda jańa demokratiyalıq, puxaralıq jámiyeti tiykarların jaratıwǵa kirisilgen házirgi ótiw dáwirinde diniy bawrıkeńlik qanshelli zárúr bolsa, diniy bawrıkeńlik ushın milliy ideologiyada sonshelli zárúr. Milliy ideologiyanıń ideyaları óz náwbetinde dinniń haqıyqıy mazmunın jámiyet rawajlanıwındaǵı ornın bilip alıwǵa járdem beredi. Diniy bawrıkeńlik ideyasın durıs túsiniwge járdem berip, barlıq adamlardı isenimine qaramastan birlestiredi. Milliy ǵárezsizlik ideyası adamlar sanası hám qálbine sińgende diniy ayırmashılıqqa hesh qanday orın qalmaydı. Respublikamız xalqınıń milliy kórinisi tek ǵana Shıǵısta emes, bálkim Batıs civilizaciyasına say ulıwma insanıy principler, islam, xristian hám basqa dinlerge isenip hám úrp-ádetler hár túrli turmıs obrazlarınan ibarat ruwxıy ólshemlerdi ózinde sáwlelendiredi. Bunda elimizde jasap atırǵan xalıqlardıń ótmishi búgingi ómiri keleshegi menen baylanıslı arzıw-ármanları ásirler asa jasaw processinde qáliplesken birlik, bawrıkeńlik tuyǵıları birlesken kóriniste sáwlelenedi. Házir respublikamız boyınsha barlıǵı 2104 diniy shólkem, Ózbekstan musılmanları mekemesi, Rus pravoslav shirkewi, Tashkent hám Orta Aziya eparxiyası, evangel, xristian, baptistlar shirkewleri awqamı, Rim katolik shirkewi, tolıq injil xristianlar orayı, Ózbekstan Bibliya jámiyeti, 1906 meshit, 163 shirkewi 7 evreyler jámááti, 7 baxaiylar jámááti, 2 Krishnanı ańlaw jámááti mámleket diziminen ótken.

Ózbekstanda diniy hám dúnyalıq ortasında úlgi sıpatında qollaw múmkin bolǵan jańa salıstırmanıń qáliplesiwi nátiyjesinde dinler aralıq bawrıkeńlik hám milletler aralıq tatıwlıqtıń támiyinlengenligi, muxaddes jurtımızdıń ázelden ulıwmainsanıy civilizaciya oraylarınan biri bolǵanı hámmege belgili. Búgin Ózbekstan diniy tolerantlıq hám dinler aralıq kelisim barısında tek ǵana ǴMA mámleketlerinde emes, bálkim pútkil dúnyaǵa úlgi bolmaqta. Bul haqqında Moskva hám pútkil rus patriarxı Aleksey II, AQSh senatorı Xillari Klinton, AQSh tıń aldıńǵı mámleket sekretarı Madlen Olbrayt hám Iordaniya patshalıǵı shaxzadası Hasan ben Talol jurtımızǵa kelgen waqtında dıqqat itibarǵa alıp ótken edi. Álbette xalıqımızǵa ázelden tán bolǵan bul pazıylet óziniń uzaq tariyxına iye.