1. Bola sezgisi asosiy turlarining rivojlanishi va idroki Bolalarda diqqatning rivojlanishi

Bola diqqatini barqarorlashtirish usul va vositalari
Bog‘cha yoshdagi bolalar diqqatining rivojlanishi faqat
bog‘chadagi sharoitgagina emas, balki ko‘p jihatdan oiladagi sharoitga
ham bog‘liqdir. Shuning uchun ham bolalaming diqqati bir tekisda
va bir darajada rivojlanmaydi. Ayrim bolalar oilada tegishli nazorat
ostida bo‘lmasligi, yoki haddan tashqari erka qilib, taltaytirib
yuborilganligi sababli o‘zlarining xatti-harakatlari, hulq-atvorlarini
tartibga sololmaydilar. Bunday bolalar hamma narsalarga ruxsatsiz
tegaveradigan, bir joyda tinib-tinchib o ‘tira olmaydigan, tartibga
chaqirilganda gapga quloq solmaydigan bo‘ladilar. Bunday bolalarda
diqqat juda beqaror bo‘lgani uchun ular hech bir narsa ustida qunt
bilan mashg‘ul bo‘la olmaydilar. Diqqatni boshqara bilmaslik, ya’ni
ma’lum muddat davomida bir narsaga yo‘naltira olmaslik
mashg‘ulotlarda intizom buzish va boshqalaiga xalaqit berishga olib
keladi. Ana shuning uchun tarbiyachilar bunday bolalaiga nisbatan
individual munosabatda bo‘lishlari (har xil mas’ulyatli topshiriqlar
berish va hokazo), ularda diqqatning kuchini hamda barqarorlik
xususiyatini tarbiyalab borishlari zarur. Bog‘cha yoshida bolalarda
awalgi davrlaiga nisbatan diqqatning ko‘lami (hajmi) ham ancha
kengayadi. Bolalar diqqatining ko‘lami katta odamlamikiga nisbatan
hali ham juda tor bo‘ladi. Masalan, katta odamlar diqqatining ko‘lami
ayni vaqtda 5-6 narsani (bir-biri bilan bog‘lanmagan harflami yoki
raqamlami) sig‘dira olsa, bog‘cha yoshidagi bolalar diqqatining
ko‘lami ayni bir vaqtda 1-2 narsanigina (kichik guruh bolalari 1 ta,
o‘rta va katta guruh bolalari 2 ta) sig‘dira oladi. Kichik guruh bolalari
diqqatlarini ikkita narsaga bo‘lishga harakat qilsalar ham, ammo
buning uddasidan chiqa olmaydilar. Masalan, 3 yoshli bolaga bir
piyola suv olib kelish buyurilsa, u albatta suvni to‘kib sochib olib
keladi. Bu uning uquvsizligi, bo‘shangligidan emas, balki o‘z
diqqatini ayni bir vaqtda ikkita narsaga bo‘la olmasligidandir. Bola
o‘zining diqqatini yurib kelish bilan piyoladagi suvni to‘kmay,
chayqaltirmay olib kelishga bo‘la omaydi. Shuning uchun bunday
hollarda bolalarni koyish yaramaydi.
Diqqat ko‘lamining kengligi aniq idrok qilish bilan bog‘liq bo‘lgan
xususiyatdir. Bu xususiyat ayniqsa bolalaming o‘qish faoliyatlari uchun
zarur. Shuning uchun bolaning bog‘cha yoshidagi davrida barcha
imkoniyatlardan keng foydalanib, diqqatning bu xususiyatini
rivojlantirishga jiddiy ahamiyat berish lozim. Bunda asosan,
ekskursiyalar, instsenirovkalar, har sohaga doir rasralar bilan
o‘tkaziladigan suhbatlar katta rol o‘ynaydi. Maktabdagi ta’lim jarayoni
uchun zarur bo‘lgan ixtiyoriy diqqat bog‘chada didaktik
mashg‘ulotlar, hikoyalar o‘qib berish davomida rivojlantiriladi.
Bog‘cha yoshidagi bolalaming diqqati ko‘pincha ulaming qiziqishi
hamda hissiyotlari bilan bog‘liqligi sababli kontsentrlashgan, ya’ni
bir narsaga qaratilgan bo‘ladi. Ana shuning uchun bu yoshdagi bola
diqqatining bo‘linuvchanlik xususiyati deyarli rivojlanmagan bo‘ladi.
Bog‘cha yoshidagi bolalar diqqati bo‘linuvchanlik xususiyatining
zaifligi va ko‘lamining torligi sababli ular ayrim narsalami qaytaqayta idrok qilib, eslarida olib qolishga intiladilar. Masalan, bog‘cha
yoshidagi bolalar, odatda, bir hikoyani qayta-qayta eshita beradilar.
Bu hodisaning sababi shundaki, bolalar diqqatining ko‘lami
hikoyaning syujetini va personajlarini birdaniga sig‘dira olmaydi.
Shuning uchun ular hikoya va ertaklami qayta-qayta aylantirib eshita
beradilar.
Shunday qilib, bolaning bog‘chagacha va bog‘cha yoshidagi davrida
diqqat ancha tez rivojlanadi. Bu davrda asosan diqqatning bctiyorsiz
turi ko’proq rivojlanadi. Lekin bolaning bog‘cha yoshidagi faoliyat
va xususan didaktik hamda mehnat mashg‘ulotlarining tizimli tarzda
ortib borishi, ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlanishiga olib keladi.
Ma’lumki, maktabdagi ta’lim jarayoni ixtiyoriy diqqatsiz bir qadam
ham siljiy olmaydi. Shuning uchun bog‘chada turli majburiy
mashg‘ulotlar orqali bolalarda ixtiyoriy diqqat va diqqatning asosiy
xususiyatlarini rivojlantirishga harakat qilish кегак. Diqqatning bundan
keyingi taraqqiyoti maktabda ta’lim jarayonida amalga oshiriladi.