1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

3. İDARƏETMƏ TİPLƏRİNİN SOSİAL
İNKİŞAFA TƏSİRİ
Tarixi yanaşmanı nəzərə alaraq, sosial idarəetmənin tiplərini jəmiyyətin inkişaf
mərhələlərinə uyğun təsnif etmək olar: ijma-qəbilə idarəetməsi, quldarlıq, feodal,
kapitalist və sosialist jəmiyyət idarəetmə tipləri.
İjma-qəbilə münasibətləri şəraitində qəbilə başjısı bütün ijma üzvlərinin iradəsinin
ifadəsi və kollektivin həyat fəaliyyətinin bütün əsas funksiyalarının əlaqələndirijisi kimi
çıxış edirdi. Bu idarəetmə mexanizmində mövjud rolu qrupun şüuru oynayır, bu da daha
çox ənənəvi xarakter daşıyır. Hamının düşünjə tərzi sanki bir adamın düşünjə tərzi
dərəjəsində idi. Burada idarəetmənin subyekti və obyekti hələ zəif differensiasiya
həddində idi.
Quldarlıq jəmiyyətində artıq qanunveriji prinsiplər, hakimiyyətin differensiasiyası,
idarəetmənin subyekti və obyektinin jiddi ayrılması baş verir. Əgər ijma-qəbilə birliyi
yazılmamış qanunlarla tənzimlənirdisə, quldarlıqda yazılı qanunlar (məsələn,
Hammurapinin qanunları) meydana gəlir. Qanunveriji hakimiyyət özünün ən yüksək
inkişafına ilkin olaraq Roma hüququnda çatır. Məhz jəmiyyətin inkişafının bu
mərhələsində idarəetmə sinfi məzmun daşıyır. Qullar burada anjaq idarəetmənin obyekti
kimi çıxış edirdilər. Bu sosial idarəetmədən daha çox bioloci-heyvani idarəetmə idi.
Feodalizm şəraitində idarəetmə sistemində böyük differensiasiya əmələ gəlir. Siyasi,
hüquqi, mənəvi, dini, fəlsəfi, bədii və sairə idarəetmə növləri insanların, sosial qrupların,
bütövlükdə jəmiyyətin davranış normalarına daha çox nüfuz edir. Siyasi hakimiyyət
burada elitar xarakter (irsi keçmə) daşıyır. Ümumiyyətlə feodalizm üçün idarəetmə
subyektinin mürəkkəb ierarxiyası xarakterik olmuşdur.
Kapitalizmdə sosial proseslərin idarəetmə mexanizmilərinin dəyişilməsi və
mürəkkəbləşməsi əsasında maddi və mənəvi istehsalın, xüsusi mülkiyyətin, rəqabətin
müxtəlif novlərinin, eləjə də bütün bu əsaslarla hüquqi münasibətlərin inkişafı prosesləri
dayanır. Özünün bərqərar olması dövründə kapitalizim həyat arenasına insanların
sərbəst, bajarıqlı, istedadlı kütləsini çıxarır ki, onlar da istehsalın və gəlirin reallaşmasında
öz maraqlarını önə çəkirlər. Elmin və texnikanın nailiyyətlərindən, eləjə də insanın dərin
potensial ehtiyatlarından maksimum həddə istifadə olunur. Hər bir konkret hadisədə
idarəetmənin təşkili dəqiq məqsədyönlü xarakter ifadə edir, bununlu birgə bütövlükdə
bazarın kortəbii qüvvəsinə tabe olur.
Jəmiyyət həyatının ümumi demokratikləşdirilməsi şəraitində siyasi hakimiyyət
həmişəlik olaraq irsi xarakterini itirir, seçkili olur. Sosial qruplar, kollektivlər və geniş
zümrələr siyasi idarəetməyə daha çox nüfuz edirlər, idarəedən elita formalaşır.
Beləliklə, sosial idarəetmə konkret-tarixi, sinfi jəmiyyətdə isə sinfi xarakter daşıyır.
Hər bir ijtimai formasiyaya özünün ümumi prinsiplərinə uyğun olaraq idarəetmə
spesifikliyi xasdır, o müxtəlif formalarda və metodlarda həyata keçir. Antoqonist
formasiyaların hamısı üçün ümumi jəhət odur ki, sinfi ziddiyyət idarəetmənin
spesifikliyini müəyyən edir: burada hər bir insan idarəolunandır, amma hər bir insanın
idarəetməsi mümkün deyildir. Çünki, jəmiyyətin bir hissəsi (azlıq) idarə edir, idarəetmənin
obyektini isə digər hissə (çoxluq) təşkil edir.
77
Sosializm jəmiyyətində idarəetmə əvvəlkilərindən fərqli olaraq keyfiyyətjə başqa
xarakter kəsb edir. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla ifadə olunur ki, burada insan (xalq) təkjə
idarəolunan deyil, həmçinin özü idarəetməyə təsir etməkdə real imkanlara malikdir.
Sosialist idarəetməsi üçün dərin humanizm və idarəetmə demokratizmi; idarəetmə
metodlarının planlığı; idarəetmə qərarının işlənməsinə sistemli yanaşma; idarəetmə
subyektinin və obyektinin qarşılıqlı təsiri; idarəetmə prosesində şəxsiyyətin azadlıq və
hüquqlarının ümuminin maraqları prinsipi əsasında qurulması; idarəetmə rəqabətinin
əvəzinə qarşılıqlı yardımın, əməkdaşlığın qoyulması və sairə xarakterikdir.
İdarəetmə təkjə sistemin funksional sağlamlığının qorunması və saxlanması məqsədi
üçün deyil, həmçinin onun inkişafı üçün də zəruridir.
İdarəetmə fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə aparılması üçün yalnız jəmiyyətin inkişafının
obyektiv qanunlarının elmi jəhətdən nəzərə alınması azdır. Doğrudur, qanunlar
jəmiyyətin fəaliyyətinin ümumi meylidir-qaydasıdır, konkret sosial-tarixi idarəetmə üçün
isə təkjə bu əsas qaydanı bilmək kifayət etmir, eyni zamanda həm də bu və ya digər sosial
hadisənin (o jümlədən neqativ olanın), təzahür səbəblərini aşkar etmək zəruridir. Ona görə
ki, əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi, idarəetmə hər bir konkret hadisədə, eləjə də sosial
təkamüldə real amil kimi çıxış edir. Ziddiyyətlərin səbəbinin düzgün müəyyən
olunmaması, hətta onların həllinin ümumi meylinin adekvat başa düşülməməsi həmişə
idarəetmənin düzgün həllini tapmağa mane olur.
İnkişafın ümumi qanunları, bu və ya digər sosial hadisənin konkret səbəbindən başqa
idarəetmənin proqramının təşkili zamanı həm də digər amillərin çoxluğunu, məsələn,
jəmiyyətdə əxlaqi-psixoloci atmosferi öyrənmək lazımdır ki, idarəetmənin müvəffəqiyyətli
yerinə yetirilməsi mümkün olsun.BBelə nümunədə, idarəetmə məharəti bütün hər jür sosial prosesdə ümuminin, xüsusinin və təkjənin qarşılıqlı vəhdətdə götürülməsini tələb edir. İdarəetmə sosial
praktikadır ki, həmişə özündən müjərrəd nəzəri sosial ideyaları kənarlaşdırır.
İdarəetmə sistemi mütəhərrik olmaya bilməz, o bir yerdə dayanmır, daim jəmiyyət
həyatındakı dəyişikliklərin dinamikasına uyğun olaraq dəyişir. İdarəetmənin təkmilləşməsi
– kompleks vəzifədir, başqa sözlə, təkjə iqtisadi yaxud siyasi hadisə deyil, həm də insanın
humanist inkişafına yönələn mənəvi prosesdir. Yuxarıda deyilənlərə yekun olaraq demək olar ki, sosial idarəetmə özündə ijtimai Bmünasibətlərin xüsusi növünü ehtiva edir ki, bunlar da jəmiyyət həyatının hər bir sahəsinin tarixi inkişafının elə bir kollektiv jəmiyyət özünüidarəetməsindən ibarətdir ki,
orada idarəetmənin subyekti və obyekti üzvi funksional vəhdət təşkil edir.