1. Diod va tranzistorli xotira elementlarining chastota va vaqt arakteristikalarining o’zaro bog’liqliklari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI
Elektronika va sxemalar 1fanidan
MUSTAQIL ISHI-1
TT-11-20- GURUH TALABASI
Bajardi: Omonov.Alimardon
Tekshirdi: X.N.Polvonov
1.Diod va tranzistorli xotira elementlarining chastota va vaqt arakteristikalarining o’zaro bog’liqliklari.
2. Ma’lumotlar o’zgartiruvchi standart sxemalarni qamragan anolog tizimlar dunyosi bilan kompyuterlar tizimlarining o’zaro ta’sirlari bilan bog’liq muammolar
3.Shinalar va o’zaro bog’lovchi hamda aloqa tarmoqlarining vazifalari
4.Sodda sxemalarni modellash va tahlillash uchun sxema simmulyatorlaridan foydalanish.
5.Elektr zanjirlarni kontur toklar, tugunlar potensiallar, supperpozitsiya, tven teoremasi va norton teoremsi asosida tahlili.
Diod deb odatda bir yoki bir necha elektr o'tishlar va tashqi zanjirga ulanish uchun ikkita chiqishga ega bo'lgan elektr o'zgartirgich asbobga aytiladi. Yarim o'tkazgichli diodlar ma'lumotnomalarda radioelektron apparaturalarda qo'llanilish sohalari yoki vazifasiga ko'ra sinflanadilar.
To'g'rilovchi diodlar kuchlanish manbai o'zgaruvchan kuchlanishini o'zgarmasga o'girishda qo'llaniladi. To'g'rilovchi diodlarning asosiy xossasi– bir tomonlama o'tkazuvchanlik bo'lib,
uning mavjudligi to'g'rilash effekti bilan aniqlanadi.
To'g'rilovchi diodlarning ishlatilish chastota diapazoni juda keng. Shu sababli ular ishchi chastota diapazoni bo'yicha sinflanadilar.
Yarim o`tkazgichli xotira elementlari. Aytib o`tilgandek “YOKI-YO`Q”, “VA-YO`Q” mantiqiy sxemalarida kombinasiyalash yo`li bilan “XOTIRA” qurilmalarini hosil qilish mumkin. Bunday qurilmalarga triggerlar deb ataladi. Trigger ikkita turg`un muallak holatga ega bo`la oladigan va kirish (boshqarish) signali ma`lum darajadan oshganda bir holatdan ikkinchi holatga sakrab o`tadigan qurilmaga aytiladi. Triggerlar ikki sinfga bo`linadi: Simmetrik va Nosimmetrik. Xotira qurilmalarida asosan simmetrik triggerlar qo`llaniladi. Simmetrik triggerlarda birinchi mantiqiy sxemani chiqishi ikkinchisini kirishi bilan ikkinchisini chiqishi esa birinchisini kirishi bilan bog`langan bo`ladi.
1–rasmda ikkita bir hil tranzistorli sxemalar asosida qurilgan ikkita kirishli “YOKI-YO`Q” operasiyasini bajaradigan simmetrik triggerni strukturaviy (a) va prinspial (b) sxemalari ko`rsatilgan.
1(a)-rasmda chiqish С1 kirish A2 bilan kirish A1 chiqish C2 bilan tutashtirilgan. Qolgan B1 va B2 kirishlar triggerni boshqarish uchun lashlatiladi. Trigger ikkisistabil yacheyka (b-rasm) sifatida Т1 va Т3 tranzistorlardan tuzilgan: Т1 tranzistorga chiqish (kollektor) Т3 tranzistorni kirish (baza) bilan, Т3 tranzistorni chiqish esa Т1 tranzistorni kirish (baza) bilan tutashgan. Trigger ikki turg`un holatda hohlagancha vaqt turishi mumkin. Bunday holatlar uchun 1) T1- yopiq, T3-ochiq; 2) T1-ochiq, T3-yopiq. Shunday qilib simmetrik triggerga elektrik asimetriya (rejim ma`nosida) mos keladi. Triggerda chiqsh potensiali ikki hil holatda bo`ladi, birinchisi mantiqiy 1ga, ikkinchisi mantiqiy 0ga to`g`ri keladi. Triggerda o`rnatilgan holat uni kirishdagi signal o`zgarmaguncha saqlab qoladi. Trigger boshqa holatga yordamchi boshqaruvchi kirishlar hisoblanadi. Bunday boshqarish trigger ishini ajrim boshqarish deb ataladi.
Mantiqiy elementlar ko`pincha kontaksiz asboblar asosida tuzilib, dastur bilan boshqariluvchi sistemarlida qo`llaniladi. Bu elementlar bilan VA, YO`Q va XOTIRA mantiqiy funksiyalarini bajarish mumkin. Mantiqiy element VA dan chiqish signali olish uchun uning birinchi va boshqa hamma kirishlariga signal berishlari zarur. 2-rasmda tranzistorlar (a) va yarimo`tkazgichli dioddan (b) tuzilgan “VA” mantiqiy elementllarini sxemasi ko`rsatilgan.
2-rasm. a-tranzistordan; b-yarimo`tkazgichli dioddan tuzilgan VA mantiqiy elementlarini sxemalari.
2-rasm. a-uchun element chiqishidan musbat potensial olish uchun hamma tranzistorlar bazasiga manfiy potensialli ilpulslar berish kerak bo`ladi.
2-rasm. b-uchun esa kirish qismlariga musbat signal berilsa, uning chiqish qismlarida ham signal hosil bo`ladi. “YOKI” funksiyasini bajaruvchi mantiqiy element bir necha kirish va bitta chiqish qismiga ega bo`ladi. Bunda chiqish signalini olish uchun kirish qismlarini biri yoki hammasiga signal berish zarur.
3-rasm. Tranzistorlardan tuzilgan “YOKI” elementini sxemasi.
4-rasm. Tranzistorlardan tuzilgan “YO`Q” elementini sxemasi.
Bunda tranzistorlardan bittasini yoki hammasining bazasiga manfiy signal berilsa, u holda elementning chiqish qismida signal hosil bo`ladi. Inversiya yoki mantiqiy inkor etish funksiyasi “YO`Q” operasiyasi deb ataladi. Bu operasiyaning boshqarilish sxemasi 4-rasmda ko`rsatilgan.
Bu erda kirishdagi signal “1” bo`lsa chiqishdagi “0” bo`ladi. Kirishdagi “0” bo`lsa chiqishdagi “1” bo`ladi, yani kirishdagi kuchlanish nolga teng bo`lganda tranzistor yopiq, EK kuchlanish chiqishdagi kuchlanishga teng. Kirishga signal berilganda tranzistor ochilib, undan va qarshilik RK dan tok o`tadi va RK qarshilikda kuchlanish pasayuvi hosil bo`ladi. Chiqishdagi kuchlanish U(chiq) ning qiymati kichik, yani “0” bo`ladi.
Yangi kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi inson faoliyatining turli sohalariga murakkab hisoblash tizimlarini joriy etishga turtki bo'ldi. Kompyuter texnologiyalarining eng muhim dasturlaridan biri bu uzluksiz ma'lumot oqimini yaratish va qayta ishlashni boshqarish tizimlari bo'lib, ularning asosini odatda signal protsessorlari tashkil etadi. Motorola vakillarining so'zlariga ko'ra, 2000 yilda AQSh xaridorlarining 90% dan ortig'i DSP ( Digital Signal Protsessor - Raqamli Signal Protsessor) o'z ichiga olgan kamida bitta mahsulotni sotib olishadi . Elektron komponentlarning ushbu tarmog'ining yigirma yillik rivojlanishi davomida DSP ishlashi bir necha yuz MIPSga etdi va narx 90% dan oshdi, bu ularning deyarli barcha sohalarga keng tarqalishiga olib keladi.
Umumiy maqsadli kompyuterlarga asoslangan hisoblash tizimlarini ishlatish va loyihalashda mavjud bo'lgan yondashuv real vaqt rejimida ham, kompyuter xotirasida ma'lumot yozilgandan keyin ham murakkab ishlov berish jarayonlarini amalga oshirish uchun qo'shimcha qurilmalarni (taxtalar, modullar) talab qiladi. Qoida tariqasida, bunday qurilmalar yaqinda DSP-lar yordamida amalga oshirildi, ular kuchli hisoblash tuzilishiga ega bo'lib, axborot oqimlarini qayta ishlash uchun turli xil algoritmlarni amalga oshirishga imkon beradi.
Nisbatan past narx, shuningdek ishlab chiqilgan dasturiy ta'minotni ishlab chiqish vositalari bunday tizimlarni axborot ta'minotining turli sohalarida amalga oshirishni osonlashtiradi. AQSh va Evropadagi ko'plab kompaniyalar o'zlarining DSP-tizimlarini taklif qilmoqdalar, ular 1 dan 8 gacha DSP va 128 Kbaytdan 256 MB gacha ma'lumotlar va dasturlar uchun xotiradan foydalanadilar. Analog qurilmalar, Texas Instruments, Motorola, NEC, AT&T dan eng ko'p ishlatiladigan DSP-lar.
Bitta protsessorni yoki boshqasini tanlash ko'p mezonli vazifadir, ammo shuni ta'kidlash kerakki, Analog Devices protsessorlari katta hajmdagi matematik hisob-kitoblarni (masalan, raqamli signallarni filtrlash, korrelyatsiya funktsiyalarini hisoblash va hokazolarni) talab qiladigan dasturlar uchun afzalroqdir, chunki ularning bunday ishlarda ishlashi yuqori bo'ladi. Motorola va Texas Instruments protsessorlariga qaraganda. Shu bilan birga, tashqi qurilmalar (intensiv protsessor tizimlari, turli xil kontrollerlar) bilan jadal almashinuvni talab qiladigan vazifalarni bajarish uchun yuqori tezlikda ishlaydigan interfeys quyi tizimlariga ega bo'lgan Texas Instruments protsessorlaridan foydalanish afzalroq.
Motorola - bu signal mikroprosessorlarini ishlab chiqarishda etakchi, ularning aksariyati arzon va ancha samarali 16 va 24 bitli qo'zg'aluvchan mikroprotsessorlar. Kengaytirilgan aloqa imkoniyatlari, ma'lumotlar va dasturlar uchun etarli chipli xotiraning mavjudligi, dasturlarni ruxsatsiz kirishdan himoya qilish, energiyani tejash rejimini qo'llab-quvvatlash ushbu mikroprotsessorlarni nafaqat ixtisoslashgan kompyuterlar, balki kontrollerlar, maishiy elektron qurilmalar, tizimlarda foydalanish uchun jozibador qiladi. moslashuvchan filtrlash va boshqalar. Ushbu tizimlar uy va sanoat nazorat tizimlarining ko'plab turlarida mavjud, masalan, muzlatgichlar, avtomobillar va iqlim tizimlari va boshqalar. 
Ommaviy parallelizmga ega kompyuter tizimlarining rivojlanish tarixi o'nlab yildan ko'proq davom etmoqda. Ehtimol, bu ilm-fan va texnologiyalarning ichki taraqqiyoti dunyo yutuqlari darajasida bo'lgan va ba'zi hollarda ulardan ustun bo'lgan kam sonli sohalardan biridir.
DSP - protsessorlari raqamli signallarni qayta ishlash uchun mo'ljallangan - raqamli signallarni matematik manipulyatsiyasi. Ular simsiz tizimlarda, audio va video ishlov berish, boshqaruv tizimlarida keng qo'llaniladi.
DSP-dan foydalanadigan ilovalar soni va ishlov berish algoritmlarining murakkabligi oshib borishi bilan, ularga tezlikni oshirish va jihozlash interfeysi va boshqa ixtisoslashgan tugunlarga nisbatan talablar oshmoqda.